| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
६. महासच्चकसुतवण्णना
6. Mahāsaccakasutavaṇṇanā
३६४. एवं मे सुतन्ति महासच्चकसुत्तं। तत्थ एकं समयन्ति च तेन खो पन समयेनाति च पुब्बण्हसमयन्ति च तीहि पदेहि एकोव समयो वुत्तो। भिक्खूनञ्हि वत्तपटिपत्तिं कत्वा मुखं धोवित्वा पत्तचीवरमादाय चेतियं वन्दित्वा कतरं गामं पविसिस्सामाति वितक्कमाळके ठितकालो नाम होति। भगवा एवरूपे समये रत्तदुपट्टं निवासेत्वा कायबन्धनं बन्धित्वा पंसुकूलचीवरं एकंसं पारुपित्वा गन्धकुटितो निक्खम्म भिक्खुसङ्घपरिवुतो गन्धकुटिपमुखे अट्ठासि। तं सन्धाय, – ‘‘एकं समयन्ति च तेन खो पन समयेनाति च पुब्बण्हसमय’’न्ति च वुत्तं। पविसितुकामोति पिण्डाय पविसिस्सामीति एवं कतसन्निट्ठानो। तेनुपसङ्कमीति कस्मा उपसङ्कमीति? वादारोपनज्झासयेन। एवं किरस्स अहोसि – ‘‘पुब्बेपाहं अपण्डितताय सकलं वेसालिपरिसं गहेत्वा समणस्स गोतमस्स सन्तिकं गन्त्वा परिसमज्झे मङ्कु जातो। इदानि तथा अकत्वा एककोव गन्त्वा वादं आरोपेस्सामि। यदि समणं गोतमं पराजेतुं सक्खिस्सामि, अत्तनो लद्धिं दीपेत्वा जयं करिस्सामि। यदि समणस्स गोतमस्स जयो भविस्सति, अन्धकारे नच्चं विय न कोचि जानिस्सती’’ति निद्दापञ्हं नाम गहेत्वा इमिना वादज्झासयेन उपसङ्कमि।
364.Evaṃme sutanti mahāsaccakasuttaṃ. Tattha ekaṃ samayanti ca tena kho pana samayenāti ca pubbaṇhasamayanti ca tīhi padehi ekova samayo vutto. Bhikkhūnañhi vattapaṭipattiṃ katvā mukhaṃ dhovitvā pattacīvaramādāya cetiyaṃ vanditvā kataraṃ gāmaṃ pavisissāmāti vitakkamāḷake ṭhitakālo nāma hoti. Bhagavā evarūpe samaye rattadupaṭṭaṃ nivāsetvā kāyabandhanaṃ bandhitvā paṃsukūlacīvaraṃ ekaṃsaṃ pārupitvā gandhakuṭito nikkhamma bhikkhusaṅghaparivuto gandhakuṭipamukhe aṭṭhāsi. Taṃ sandhāya, – ‘‘ekaṃ samayanti ca tena kho pana samayenāti ca pubbaṇhasamaya’’nti ca vuttaṃ. Pavisitukāmoti piṇḍāya pavisissāmīti evaṃ katasanniṭṭhāno. Tenupasaṅkamīti kasmā upasaṅkamīti? Vādāropanajjhāsayena. Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘pubbepāhaṃ apaṇḍitatāya sakalaṃ vesāliparisaṃ gahetvā samaṇassa gotamassa santikaṃ gantvā parisamajjhe maṅku jāto. Idāni tathā akatvā ekakova gantvā vādaṃ āropessāmi. Yadi samaṇaṃ gotamaṃ parājetuṃ sakkhissāmi, attano laddhiṃ dīpetvā jayaṃ karissāmi. Yadi samaṇassa gotamassa jayo bhavissati, andhakāre naccaṃ viya na koci jānissatī’’ti niddāpañhaṃ nāma gahetvā iminā vādajjhāsayena upasaṅkami.
अनुकम्पं उपादायाति सच्चकस्स निगण्ठपुत्तस्स अनुकम्पं पटिच्च। थेरस्स किरस्स एवं अहोसि – ‘‘भगवति मुहुत्तं निसिन्ने बुद्धदस्सनं धम्मस्सवनञ्च लभिस्सति। तदस्स दीघरत्तं हिताय सुखाय संवत्तिस्सती’’ति। तस्मा भगवन्तं याचित्वा पंसुकूलचीवरं चतुग्गुणं पञ्ञपेत्वा निसीदतु भगवाति आह। ‘‘कारणं आनन्दो वदती’’ति सल्लक्खेत्वा निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने। भगवन्तं एतदवोचाति यं पन पञ्हं ओवट्टिकसारं कत्वा आदाय आगतो तं ठपेत्वा पस्सेन ताव परिहरन्तो एतं सन्ति, भो गोतमातिआदिवचनं अवोच।
Anukampaṃ upādāyāti saccakassa nigaṇṭhaputtassa anukampaṃ paṭicca. Therassa kirassa evaṃ ahosi – ‘‘bhagavati muhuttaṃ nisinne buddhadassanaṃ dhammassavanañca labhissati. Tadassa dīgharattaṃ hitāya sukhāya saṃvattissatī’’ti. Tasmā bhagavantaṃ yācitvā paṃsukūlacīvaraṃ catugguṇaṃ paññapetvā nisīdatu bhagavāti āha. ‘‘Kāraṇaṃ ānando vadatī’’ti sallakkhetvā nisīdi bhagavā paññatte āsane. Bhagavantaṃ etadavocāti yaṃ pana pañhaṃ ovaṭṭikasāraṃ katvā ādāya āgato taṃ ṭhapetvā passena tāva pariharanto etaṃ santi, bho gotamātiādivacanaṃ avoca.
३६५. फुसन्ति हि ते, भो गोतमाति ते समणब्राह्मणा सरीरे उप्पन्नं सारीरिकं दुक्खं वेदनं फुसन्ति लभन्ति, अनुभवन्तीति अत्थो। ऊरुक्खम्भोति खम्भकतऊरुभावो, ऊरुथद्धताति अत्थो। विम्हयत्थवसेन पनेत्थ भविस्सतीति अनागतवचनं कतं। कायन्वयं होतीति कायानुगतं होति कायस्स वसवत्ति। कायभावनाति पन विपस्सना वुच्चति, ताय चित्तविक्खेपं पापुणन्तो नाम नत्थि, इति निगण्ठो असन्तं अभूतं यं नत्थि, तदेवाह। चित्तभावनातिपि समथो वुच्चति, समाधियुत्तस्स च पुग्गलस्स ऊरुक्खम्भादयो नाम नत्थि, इति निगण्ठो इदं अभूतमेव आह। अट्ठकथायं पन वुत्तं – ‘‘यथेव ‘भूतपुब्बन्ति वत्वा ऊरुक्खम्भोपि नाम भविस्सती’तिआदीनि वदतो अनागतरूपं न समेति, तथा अत्थोपि न समेति, असन्तं अभूतं यं नत्थि, तं कथेती’’ति।
365.Phusanti hi te, bho gotamāti te samaṇabrāhmaṇā sarīre uppannaṃ sārīrikaṃ dukkhaṃ vedanaṃ phusanti labhanti, anubhavantīti attho. Ūrukkhambhoti khambhakataūrubhāvo, ūruthaddhatāti attho. Vimhayatthavasena panettha bhavissatīti anāgatavacanaṃ kataṃ. Kāyanvayaṃ hotīti kāyānugataṃ hoti kāyassa vasavatti. Kāyabhāvanāti pana vipassanā vuccati, tāya cittavikkhepaṃ pāpuṇanto nāma natthi, iti nigaṇṭho asantaṃ abhūtaṃ yaṃ natthi, tadevāha. Cittabhāvanātipi samatho vuccati, samādhiyuttassa ca puggalassa ūrukkhambhādayo nāma natthi, iti nigaṇṭho idaṃ abhūtameva āha. Aṭṭhakathāyaṃ pana vuttaṃ – ‘‘yatheva ‘bhūtapubbanti vatvā ūrukkhambhopi nāma bhavissatī’tiādīni vadato anāgatarūpaṃ na sameti, tathā atthopi na sameti, asantaṃ abhūtaṃ yaṃ natthi, taṃ kathetī’’ti.
नो कायभावनन्ति पञ्चातपतप्पनादिं अत्तकिलमथानुयोगं सन्धायाह। अयञ्हि तेसं कायभावना नाम। किं पन सो दिस्वा एवमाह? सो किर दिवादिवस्स विहारं आगच्छति, तस्मिं खो पन समये भिक्खू पत्तचीवरं पटिसामेत्वा अत्तनो अत्तनो रत्तिट्ठानदिवाट्ठानेसु पटिसल्लानं उपगच्छन्ति। सो ते पटिसल्लीने दिस्वा चित्तभावनामत्तं एते अनुयुञ्जन्ति, कायभावना पनेतेसं नत्थीति मञ्ञमानो एवमाह।
No kāyabhāvananti pañcātapatappanādiṃ attakilamathānuyogaṃ sandhāyāha. Ayañhi tesaṃ kāyabhāvanā nāma. Kiṃ pana so disvā evamāha? So kira divādivassa vihāraṃ āgacchati, tasmiṃ kho pana samaye bhikkhū pattacīvaraṃ paṭisāmetvā attano attano rattiṭṭhānadivāṭṭhānesu paṭisallānaṃ upagacchanti. So te paṭisallīne disvā cittabhāvanāmattaṃ ete anuyuñjanti, kāyabhāvanā panetesaṃ natthīti maññamāno evamāha.
३६६. अथ नं भगवा अनुयुञ्जन्तो किन्ति पन ते, अग्गिवेस्सन, कायभावना सुताति आह। सो तं वित्थारेन्तो सेय्यथिदं, नन्दो वच्छोतिआदिमाह। तत्थ नन्दोति तस्स नामं। वच्छोति गोत्तं। किसोति नामं। संकिच्चोति गोत्तं। मक्खलिगोसालो हेट्ठा आगतोव। एतेति एते तयो जना, ते किर किलिट्ठतपानं मत्थकपत्ता अहेसुं। उळारानि उळारानीति पणीतानि पणीतानि। गाहेन्ति नामाति बलं गण्हापेन्ति नाम। ब्रूहेन्तीति वड्ढेन्ति। मेदेन्तीति जातमेदं करोन्ति। पुरिमं पहायाति पुरिमं दुक्करकारं पहाय। पच्छा उपचिनन्तीति पच्छा उळारखादनीयादीहि सन्तप्पेन्ति, वड्ढेन्ति। आचयापचयो होतीति वड्ढि च अवड्ढि च होति, इति इमस्स कायस्स कालेन वड्ढि, कालेन परिहानीति वड्ढिपरिहानिमत्तमेव पञ्ञायति, कायभावना पन न पञ्ञायतीति दीपेत्वा चित्तभावनं पुच्छन्तो, ‘‘किन्ति पन ते, अग्गिवेस्सन, चित्तभावना सुता’’ति आह। न सम्पायासीति सम्पादेत्वा कथेतुं नासक्खि, यथा तं बालपुथुज्जनो।
366. Atha naṃ bhagavā anuyuñjanto kinti pana te, aggivessana, kāyabhāvanā sutāti āha. So taṃ vitthārento seyyathidaṃ, nando vacchotiādimāha. Tattha nandoti tassa nāmaṃ. Vacchoti gottaṃ. Kisoti nāmaṃ. Saṃkiccoti gottaṃ. Makkhaligosālo heṭṭhā āgatova. Eteti ete tayo janā, te kira kiliṭṭhatapānaṃ matthakapattā ahesuṃ. Uḷārāni uḷārānīti paṇītāni paṇītāni. Gāhenti nāmāti balaṃ gaṇhāpenti nāma. Brūhentīti vaḍḍhenti. Medentīti jātamedaṃ karonti. Purimaṃ pahāyāti purimaṃ dukkarakāraṃ pahāya. Pacchā upacinantīti pacchā uḷārakhādanīyādīhi santappenti, vaḍḍhenti. Ācayāpacayo hotīti vaḍḍhi ca avaḍḍhi ca hoti, iti imassa kāyassa kālena vaḍḍhi, kālena parihānīti vaḍḍhiparihānimattameva paññāyati, kāyabhāvanā pana na paññāyatīti dīpetvā cittabhāvanaṃ pucchanto, ‘‘kinti pana te, aggivessana, cittabhāvanā sutā’’ti āha. Na sampāyāsīti sampādetvā kathetuṃ nāsakkhi, yathā taṃ bālaputhujjano.
३६७. कुतो पन त्वन्ति यो त्वं एवं ओळारिकं दुब्बलं कायभावनं न जानासि? सो त्वं कुतो सण्हं सुखुमं चित्तभावनं जानिस्ससीति। इमस्मिं पन ठाने चोदनालयत्थेरो, ‘‘अबुद्धवचनं नामेतं पद’’न्ति बीजनिं ठपेत्वा पक्कमितुं आरभि। अथ नं महासीवत्थेरो आह – ‘‘दिस्सति, भिक्खवे, इमस्स चातुमहाभूतिकस्स कायस्स आचयोपि अपचयोपि आदानम्पि निक्खेपनम्पी’’ति (सं॰ नि॰ २.६२)। तं सुत्वा सल्लक्खेसि – ‘‘ओळारिकं कायं परिग्गण्हन्तस्स उप्पन्नविपस्सना ओळारिकाति वत्तुं वट्टती’’ति।
367.Kutopana tvanti yo tvaṃ evaṃ oḷārikaṃ dubbalaṃ kāyabhāvanaṃ na jānāsi? So tvaṃ kuto saṇhaṃ sukhumaṃ cittabhāvanaṃ jānissasīti. Imasmiṃ pana ṭhāne codanālayatthero, ‘‘abuddhavacanaṃ nāmetaṃ pada’’nti bījaniṃ ṭhapetvā pakkamituṃ ārabhi. Atha naṃ mahāsīvatthero āha – ‘‘dissati, bhikkhave, imassa cātumahābhūtikassa kāyassa ācayopi apacayopi ādānampi nikkhepanampī’’ti (saṃ. ni. 2.62). Taṃ sutvā sallakkhesi – ‘‘oḷārikaṃ kāyaṃ pariggaṇhantassa uppannavipassanā oḷārikāti vattuṃ vaṭṭatī’’ti.
३६८. सुखसारागीति सुखसारागेन समन्नागतो। सुखाय वेदनाय निरोधा उप्पज्जति दुक्खा वेदनाति न अनन्तराव उप्पज्जति, सुखदुक्खानञ्हि अनन्तरपच्चयता पट्ठाने (पट्ठा॰ १.२.४५-४६) पटिसिद्धा। यस्मा पन सुखे अनिरुद्धे दुक्खं नुप्पज्जति, तस्मा इध एवं वुत्तं। परियादाय तिट्ठतीति खेपेत्वा गण्हित्वा तिट्ठति। उभतोपक्खन्ति सुखं एकं पक्खं दुक्खं एकं पक्खन्ति एवं उभतोपक्खं हुत्वा।
368.Sukhasārāgīti sukhasārāgena samannāgato. Sukhāya vedanāya nirodhā uppajjati dukkhā vedanāti na anantarāva uppajjati, sukhadukkhānañhi anantarapaccayatā paṭṭhāne (paṭṭhā. 1.2.45-46) paṭisiddhā. Yasmā pana sukhe aniruddhe dukkhaṃ nuppajjati, tasmā idha evaṃ vuttaṃ. Pariyādāya tiṭṭhatīti khepetvā gaṇhitvā tiṭṭhati. Ubhatopakkhanti sukhaṃ ekaṃ pakkhaṃ dukkhaṃ ekaṃ pakkhanti evaṃ ubhatopakkhaṃ hutvā.
३६९. उप्पन्नापि सुखा वेदना चित्तं न परियादाय तिट्ठति, भावितत्ता कायस्स। उप्पन्नापि दुक्खा वेदना चित्तं न परियादाय तिट्ठति, भावितत्ता चित्तस्साति एत्थ कायभावना विपस्सना, चित्तभावना समाधि। विपस्सना च सुखस्स पच्चनीका, दुक्खस्स आसन्ना। समाधि दुक्खस्स पच्चनीको, सुखस्स आसन्नो। कथं? विपस्सनं पट्ठपेत्वा निसिन्नस्स हि अद्धाने गच्छन्ते गच्छन्ते तत्थ तत्थ अग्गिउट्ठानं विय होति, कच्छेहि सेदा मुच्चन्ति, मत्थकतो उसुमवट्टिउट्ठानं विय होतीति चित्तं हञ्ञति विहञ्ञति विप्फन्दति। एवं ताव विपस्सना सुखस्स पच्चनीका, दुक्खस्स आसन्ना। उप्पन्ने पन कायिके वा चेतसिके वा दुक्खे तं दुक्खं विक्खम्भेत्वा समापत्तिं समापन्नस्स समापत्तिक्खणे दुक्खं दूरापगतं होति, अनप्पकं सुखं ओक्कमति। एवं समाधि दुक्खस्स पच्चनीको, सुखस्स आसन्नो। यथा विपस्सना सुखस्स पच्चनीका, दुक्खस्स आसन्ना, न तथा समाधि। यथा समाधि दुक्खस्स पच्चनीको, सुखस्स आसन्नो, न च तथा विपस्सनाति। तेन वुत्तं – ‘‘उप्पन्नापि सुखा वेदना चित्तं न परियादाय तिट्ठति, भावितत्ता कायस्स। उप्पन्नापि दुक्खा वेदना चित्तं न परियादाय तिट्ठति, भावितत्ता चित्तस्सा’’ति।
369.Uppannāpi sukhā vedanā cittaṃ na pariyādāya tiṭṭhati, bhāvitattā kāyassa. Uppannāpi dukkhā vedanā cittaṃ na pariyādāya tiṭṭhati, bhāvitattā cittassāti ettha kāyabhāvanā vipassanā, cittabhāvanā samādhi. Vipassanā ca sukhassa paccanīkā, dukkhassa āsannā. Samādhi dukkhassa paccanīko, sukhassa āsanno. Kathaṃ? Vipassanaṃ paṭṭhapetvā nisinnassa hi addhāne gacchante gacchante tattha tattha aggiuṭṭhānaṃ viya hoti, kacchehi sedā muccanti, matthakato usumavaṭṭiuṭṭhānaṃ viya hotīti cittaṃ haññati vihaññati vipphandati. Evaṃ tāva vipassanā sukhassa paccanīkā, dukkhassa āsannā. Uppanne pana kāyike vā cetasike vā dukkhe taṃ dukkhaṃ vikkhambhetvā samāpattiṃ samāpannassa samāpattikkhaṇe dukkhaṃ dūrāpagataṃ hoti, anappakaṃ sukhaṃ okkamati. Evaṃ samādhi dukkhassa paccanīko, sukhassa āsanno. Yathā vipassanā sukhassa paccanīkā, dukkhassa āsannā, na tathā samādhi. Yathā samādhi dukkhassa paccanīko, sukhassa āsanno, na ca tathā vipassanāti. Tena vuttaṃ – ‘‘uppannāpi sukhā vedanā cittaṃ na pariyādāya tiṭṭhati, bhāvitattā kāyassa. Uppannāpi dukkhā vedanā cittaṃ na pariyādāya tiṭṭhati, bhāvitattā cittassā’’ti.
३७०. आसज्ज उपनीयाति गुणे घट्टेत्वा चेव उपनेत्वा च। तं वत मेति तं वत मम चित्तं।
370.Āsajjaupanīyāti guṇe ghaṭṭetvā ceva upanetvā ca. Taṃ vata meti taṃ vata mama cittaṃ.
३७१. किञ्हि नो सिया, अग्गिवेस्सनाति, अग्गिवेस्सन, किं न भविस्सति, भविस्सतेव, मा एवं सञ्ञी होहि, उप्पज्जियेव मे सुखापि दुक्खापि वेदना, उप्पन्नाय पनस्सा अहं चित्तं परियादाय ठातुं न देमि। इदानिस्स तमत्थं पकासेतुं उपरि पसादावहं धम्मदेसनं देसेतुकामो मूलतो पट्ठाय महाभिनिक्खमनं आरभि। तत्थ इध मे, अग्गिवेस्सन, पुब्बेव सम्बोधा…पे॰… तत्थेव निसीदिं, अलमिदं पधानायाति इदं सब्बं हेट्ठा पासरासिसुत्ते वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। अयं पन विसेसो, तत्थ बोधिपल्लङ्के निसज्जा, इध दुक्करकारिका।
371.Kiñhi no siyā, aggivessanāti, aggivessana, kiṃ na bhavissati, bhavissateva, mā evaṃ saññī hohi, uppajjiyeva me sukhāpi dukkhāpi vedanā, uppannāya panassā ahaṃ cittaṃ pariyādāya ṭhātuṃ na demi. Idānissa tamatthaṃ pakāsetuṃ upari pasādāvahaṃ dhammadesanaṃ desetukāmo mūlato paṭṭhāya mahābhinikkhamanaṃ ārabhi. Tattha idha me, aggivessana, pubbeva sambodhā…pe… tattheva nisīdiṃ, alamidaṃ padhānāyāti idaṃ sabbaṃ heṭṭhā pāsarāsisutte vuttanayeneva veditabbaṃ. Ayaṃ pana viseso, tattha bodhipallaṅke nisajjā, idha dukkarakārikā.
३७४. अल्लकट्ठन्ति अल्लं उदुम्बरकट्ठं। सस्नेहन्ति सखीरं। कामेहीति वत्थुकामेहि। अवूपकट्ठाति अनपगता। कामच्छन्दोतिआदीसु किलेसकामोव छन्दकरणवसेन छन्दो। सिनेहकरणवसेन स्नेहो। मुच्छाकरणवसेन मुच्छा। पिपासाकरणवसेन पिपासा। अनुदहनवसेन परिळाहोति वेदितब्बो। ओपक्कमिकाति उपक्कमनिब्बत्ता। ञाणाय दस्सनाय अनुत्तराय सम्बोधायाति सब्बं लोकुत्तरमग्गवेवचनमेव।
374.Allakaṭṭhanti allaṃ udumbarakaṭṭhaṃ. Sasnehanti sakhīraṃ. Kāmehīti vatthukāmehi. Avūpakaṭṭhāti anapagatā. Kāmacchandotiādīsu kilesakāmova chandakaraṇavasena chando. Sinehakaraṇavasena sneho. Mucchākaraṇavasena mucchā. Pipāsākaraṇavasena pipāsā. Anudahanavasena pariḷāhoti veditabbo. Opakkamikāti upakkamanibbattā. Ñāṇāya dassanāya anuttarāya sambodhāyāti sabbaṃ lokuttaramaggavevacanameva.
इदं पनेत्थ ओपम्मसंसन्दनं – अल्लं सखीरं उदुम्बरकट्ठं विय हि किलेसकामेन वत्थुकामतो अनिस्सटपुग्गला। उदके पक्खित्तभावो विय किलेसकामेन तिन्तता; मन्थनेनापि अग्गिनो अनभिनिब्बत्तनं विय किलेसकामेन वत्थुकामतो अनिस्सटानं ओपक्कमिकाहि वेदनाहि लोकुत्तरमग्गस्स अनधिगमो। अमन्थनेनापि अग्गिनो अनभिनिब्बत्तनं विय तेसं पुग्गलानं विनापि ओपक्कमिकाहि वेदनाहि लोकुत्तरमग्गस्स अनधिगमो। दुतियउपमापि इमिनाव नयेन वेदितब्बा। अयं पन विसेसो, पुरिमा सपुत्तभरियपब्बज्जाय उपमा; पच्छिमा ब्राह्मणधम्मिकपब्बज्जाय।
Idaṃ panettha opammasaṃsandanaṃ – allaṃ sakhīraṃ udumbarakaṭṭhaṃ viya hi kilesakāmena vatthukāmato anissaṭapuggalā. Udake pakkhittabhāvo viya kilesakāmena tintatā; manthanenāpi aggino anabhinibbattanaṃ viya kilesakāmena vatthukāmato anissaṭānaṃ opakkamikāhi vedanāhi lokuttaramaggassa anadhigamo. Amanthanenāpi aggino anabhinibbattanaṃ viya tesaṃ puggalānaṃ vināpi opakkamikāhi vedanāhi lokuttaramaggassa anadhigamo. Dutiyaupamāpi imināva nayena veditabbā. Ayaṃ pana viseso, purimā saputtabhariyapabbajjāya upamā; pacchimā brāhmaṇadhammikapabbajjāya.
३७६. ततियउपमाय कोळापन्ति छिन्नसिनेहं निरापं। थले निक्खित्तन्ति पब्बतथले वा भूमिथले वा निक्खित्तं। एत्थापि इदं ओपम्मसंसन्दनं – सुक्खकोळापकट्ठं विय हि किलेसकामेन वत्थुकामतो निस्सटपुग्गला, आरका उदका थले निक्खित्तभावो विय किलेसकामेन अतिन्तता। मन्थनेनापि अग्गिनो अभिनिब्बत्तनं विय किलेसकामेन वत्थुकामतो निस्सटानं अब्भोकासिकनेसज्जिकादिवसेन ओपक्कमिकाहिपि वेदनाहि लोकुत्तरमग्गस्स अधिगमो। अञ्ञस्स रुक्खस्स सुक्खसाखाय सद्धिं घंसनमत्तेनेव अग्गिनो अभिनिब्बत्तनं विय विनापि ओपक्कमिकाहि वेदनाहि सुखायेव पटिपदाय लोकुत्तरमग्गस्स अधिगमोति। अयं उपमा भगवता अत्तनो अत्थाय आहटा।
376. Tatiyaupamāya koḷāpanti chinnasinehaṃ nirāpaṃ. Thale nikkhittanti pabbatathale vā bhūmithale vā nikkhittaṃ. Etthāpi idaṃ opammasaṃsandanaṃ – sukkhakoḷāpakaṭṭhaṃ viya hi kilesakāmena vatthukāmato nissaṭapuggalā, ārakā udakā thale nikkhittabhāvo viya kilesakāmena atintatā. Manthanenāpi aggino abhinibbattanaṃ viya kilesakāmena vatthukāmato nissaṭānaṃ abbhokāsikanesajjikādivasena opakkamikāhipi vedanāhi lokuttaramaggassa adhigamo. Aññassa rukkhassa sukkhasākhāya saddhiṃ ghaṃsanamatteneva aggino abhinibbattanaṃ viya vināpi opakkamikāhi vedanāhi sukhāyeva paṭipadāya lokuttaramaggassa adhigamoti. Ayaṃ upamā bhagavatā attano atthāya āhaṭā.
३७७. इदानि अत्तनो दुक्करकारिकं दस्सेन्तो, तस्स मय्हन्तिआदिमाह। किं पन भगवा दुक्करं अकत्वा बुद्धो भवितुं न समत्थोति? कत्वापि अकत्वापि समत्थोव। अथ कस्मा अकासीति? सदेवकस्स लोकस्स अत्तनो परक्कमं दस्सेस्सामि। सो च मं वीरियनिम्मथनगुणो हासेस्सतीति। पासादे निसिन्नोयेव हि पवेणिआगतं रज्जं लभित्वापि खत्तियो न तथापमुदितो होति, यथा बलकायं गहेत्वा सङ्गामे द्वे तयो सम्पहारे दत्वा अमित्तमथनं कत्वा पत्तरज्जो। एवं पत्तरज्जस्स हि रज्जसिरिं अनुभवन्तस्स परिसं ओलोकेत्वा अत्तनो परक्कमं अनुस्सरित्वा, ‘‘असुकट्ठाने असुककम्मं कत्वा असुकञ्च असुकञ्च अमित्तं एवं विज्झित्वा एवं पहरित्वा इमं रज्जसिरिं पत्तोस्मी’’ति चिन्तयतो बलवसोमनस्सं उप्पज्जति। एवमेवं भगवापि सदेवकस्स लोकस्स परक्कमं दस्सेस्सामि, सो हि मं परक्कमो अतिविय हासेस्सति, सोमनस्सं उप्पादेस्सतीति दुक्करमकासि।
377. Idāni attano dukkarakārikaṃ dassento, tassa mayhantiādimāha. Kiṃ pana bhagavā dukkaraṃ akatvā buddho bhavituṃ na samatthoti? Katvāpi akatvāpi samatthova. Atha kasmā akāsīti? Sadevakassa lokassa attano parakkamaṃ dassessāmi. So ca maṃ vīriyanimmathanaguṇo hāsessatīti. Pāsāde nisinnoyeva hi paveṇiāgataṃ rajjaṃ labhitvāpi khattiyo na tathāpamudito hoti, yathā balakāyaṃ gahetvā saṅgāme dve tayo sampahāre datvā amittamathanaṃ katvā pattarajjo. Evaṃ pattarajjassa hi rajjasiriṃ anubhavantassa parisaṃ oloketvā attano parakkamaṃ anussaritvā, ‘‘asukaṭṭhāne asukakammaṃ katvā asukañca asukañca amittaṃ evaṃ vijjhitvā evaṃ paharitvā imaṃ rajjasiriṃ pattosmī’’ti cintayato balavasomanassaṃ uppajjati. Evamevaṃ bhagavāpi sadevakassa lokassa parakkamaṃ dassessāmi, so hi maṃ parakkamo ativiya hāsessati, somanassaṃ uppādessatīti dukkaramakāsi.
अपिच पच्छिमं जनतं अनुकम्पमानोपि अकासियेव, पच्छिमा हि जनता सम्मासम्बुद्धो कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि पारमियो पूरेत्वापि पधानं पदहित्वाव सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पत्तो, किमङ्गं पन मयन्ति पधानवीरियं कत्तब्बं मञ्ञिस्सति; एवं सन्ते खिप्पमेव जातिजरामरणस्स अन्तं करिस्सतीति पच्छिमं जनतं अनुकम्पमानो अकासियेव।
Apica pacchimaṃ janataṃ anukampamānopi akāsiyeva, pacchimā hi janatā sammāsambuddho kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni pāramiyo pūretvāpi padhānaṃ padahitvāva sabbaññutaññāṇaṃ patto, kimaṅgaṃ pana mayanti padhānavīriyaṃ kattabbaṃ maññissati; evaṃ sante khippameva jātijarāmaraṇassa antaṃ karissatīti pacchimaṃ janataṃ anukampamāno akāsiyeva.
दन्तेभिदन्तमाधायाति हेट्ठादन्ते उपरिदन्तं ठपेत्वा। चेतसा चित्तन्ति कुसलचित्तेन अकुसलचित्तं। अभिनिग्गण्हेय्यन्ति निग्गण्हेय्यं। अभिनिप्पीळेय्यन्ति निप्पीळेय्यं। अभिसन्तापेय्यन्ति तापेत्वा वीरियनिम्मथनं करेय्यं। सारद्धोति सदरथो। पधानाभितुन्नस्साति पधानेन अभितुन्नस्स, विद्धस्स सतोति अत्थो।
Dantebhidantamādhāyāti heṭṭhādante uparidantaṃ ṭhapetvā. Cetasā cittanti kusalacittena akusalacittaṃ. Abhiniggaṇheyyanti niggaṇheyyaṃ. Abhinippīḷeyyanti nippīḷeyyaṃ. Abhisantāpeyyanti tāpetvā vīriyanimmathanaṃ kareyyaṃ. Sāraddhoti sadaratho. Padhānābhitunnassāti padhānena abhitunnassa, viddhassa satoti attho.
३७८. अप्पाणकन्ति निरस्सासकं। कम्मारगग्गरियाति कम्मारस्स गग्गरनाळिया। सीसवेदना होन्तीति कुतोचि निक्खमितुं अलभमानेहि वातेहि समुट्ठापिता बलवतियो सीसवेदना होन्ति। सीसवेठं ददेय्याति सीसवेठनं ददेय्य। देवताति बोधिसत्तस्स चङ्कमनकोटियं पण्णसालपरिवेणसामन्ता च अधिवत्था देवता।
378.Appāṇakanti nirassāsakaṃ. Kammāragaggariyāti kammārassa gaggaranāḷiyā. Sīsavedanā hontīti kutoci nikkhamituṃ alabhamānehi vātehi samuṭṭhāpitā balavatiyo sīsavedanā honti. Sīsaveṭhaṃ dadeyyāti sīsaveṭhanaṃ dadeyya. Devatāti bodhisattassa caṅkamanakoṭiyaṃ paṇṇasālapariveṇasāmantā ca adhivatthā devatā.
तदा किर बोधिसत्तस्स अधिमत्ते कायदाहे उप्पन्ने मुच्छा उदपादि। सो चङ्कमेव निसिन्नो हुत्वा पपति। तं दिस्वा देवता एवमाहंसु – ‘‘विहारोत्वेव सो अरहतो’’ति, ‘‘अरहन्तो नाम एवरूपा होन्ति मतकसदिसा’’ति लद्धिया वदन्ति। तत्थ या देवता ‘‘कालङ्कतो’’ति आहंसु, ता गन्त्वा सुद्धोदनमहाराजस्स आरोचेसुं – ‘‘तुम्हाकं पुत्तो कालङ्कतो’’ति। मम पुत्तो बुद्धो हुत्वा कालङ्कतो, नो अहुत्वाति? बुद्धो भवितुं नासक्खि, पधानभूमियंयेव पतित्वा कालङ्कतोति। नाहं सद्दहामि, मम पुत्तस्स बोधिं अपत्वा कालङ्किरिया नाम नत्थीति।
Tadā kira bodhisattassa adhimatte kāyadāhe uppanne mucchā udapādi. So caṅkameva nisinno hutvā papati. Taṃ disvā devatā evamāhaṃsu – ‘‘vihārotveva so arahato’’ti, ‘‘arahanto nāma evarūpā honti matakasadisā’’ti laddhiyā vadanti. Tattha yā devatā ‘‘kālaṅkato’’ti āhaṃsu, tā gantvā suddhodanamahārājassa ārocesuṃ – ‘‘tumhākaṃ putto kālaṅkato’’ti. Mama putto buddho hutvā kālaṅkato, no ahutvāti? Buddho bhavituṃ nāsakkhi, padhānabhūmiyaṃyeva patitvā kālaṅkatoti. Nāhaṃ saddahāmi, mama puttassa bodhiṃ apatvā kālaṅkiriyā nāma natthīti.
अपरभागे सम्मासम्बुद्धस्स धम्मचक्कं पवत्तेत्वा अनुपुब्बेन राजगहं गन्त्वा कपिलवत्थुं अनुप्पत्तस्स सुद्धोदनमहाराजा पत्तं गहेत्वा पासादं आरोपेत्वा यागुखज्जकं दत्वा अन्तराभत्तसमये एतमत्थं आरोचेसि – तुम्हाकं भगवा पधानकरणकाले देवता आगन्त्वा, ‘‘पुत्तो ते, महाराज, कालङ्कतो’’ति आहंसूति। किं सद्दहसि महाराजाति? न भगवा सद्दहिन्ति। इदानि, महाराज, सुपिनप्पटिग्गहणतो पट्ठाय अच्छरियानि पस्सन्तो किं सद्दहिस्ससि? अहम्पि बुद्धो जातो, त्वम्पि बुद्धपिता जातो, पुब्बे पन मय्हं अपरिपक्के ञाणे बोधिचरियं चरन्तस्स धम्मपालकुमारकालेपि सिप्पं उग्गहेतुं गतस्स, ‘‘तुम्हाकं पुत्तो धम्मपालकुमारो कालङ्कतो, इदमस्स अट्ठी’’ति एळकट्ठिं आहरित्वा दस्सेसुं, तदापि तुम्हे, ‘‘मम पुत्तस्स अन्तरामरणं नाम नत्थि, नाहं सद्दहामी’’ति अवोचुत्थ, महाराजाति इमिस्सा अट्ठुप्पत्तिया भगवा महाधम्मपालजातकं कथेसि।
Aparabhāge sammāsambuddhassa dhammacakkaṃ pavattetvā anupubbena rājagahaṃ gantvā kapilavatthuṃ anuppattassa suddhodanamahārājā pattaṃ gahetvā pāsādaṃ āropetvā yāgukhajjakaṃ datvā antarābhattasamaye etamatthaṃ ārocesi – tumhākaṃ bhagavā padhānakaraṇakāle devatā āgantvā, ‘‘putto te, mahārāja, kālaṅkato’’ti āhaṃsūti. Kiṃ saddahasi mahārājāti? Na bhagavā saddahinti. Idāni, mahārāja, supinappaṭiggahaṇato paṭṭhāya acchariyāni passanto kiṃ saddahissasi? Ahampi buddho jāto, tvampi buddhapitā jāto, pubbe pana mayhaṃ aparipakke ñāṇe bodhicariyaṃ carantassa dhammapālakumārakālepi sippaṃ uggahetuṃ gatassa, ‘‘tumhākaṃ putto dhammapālakumāro kālaṅkato, idamassa aṭṭhī’’ti eḷakaṭṭhiṃ āharitvā dassesuṃ, tadāpi tumhe, ‘‘mama puttassa antarāmaraṇaṃ nāma natthi, nāhaṃ saddahāmī’’ti avocuttha, mahārājāti imissā aṭṭhuppattiyā bhagavā mahādhammapālajātakaṃ kathesi.
३७९. मा खो त्वं मारिसाति सम्पियायमाना आहंसु। देवतानं किरायं पियमनापवोहारो, यदिदं मारिसाति। अजज्जितन्ति अभोजनं। हलन्ति वदामीति अलन्ति वदामि, अलं इमिना एवं मा करित्थ, यापेस्सामहन्ति एवं पटिसेधेमीति अत्थो।
379.Mākho tvaṃ mārisāti sampiyāyamānā āhaṃsu. Devatānaṃ kirāyaṃ piyamanāpavohāro, yadidaṃ mārisāti. Ajajjitanti abhojanaṃ. Halanti vadāmīti alanti vadāmi, alaṃ iminā evaṃ mā karittha, yāpessāmahanti evaṃ paṭisedhemīti attho.
३८०-१. मङ्गुरच्छवीति मङ्गुरमच्छच्छवि। एताव परमन्ति तासम्पि वेदनानमेतंयेव परमं, उत्तमं पमाणं। पितु सक्कस्स कम्मन्ते…पे॰… पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरिताति रञ्ञो किर वप्पमङ्गलदिवसो नाम होति, तदा अनेकप्पकारं खादनीयं भोजनीयं पटियादेन्ति। नगरवीथियो सोधापेत्वा पुण्णघटे ठपापेत्वा धजपटाकादयो उस्सापेत्वा सकलनगरं देवविमानं विय अलङ्करोन्ति। सब्बे दासकम्मकरादयो अहतवत्थनिवत्था गन्धमालादिपटिमण्डिता राजकुले सन्निपतन्ति। रञ्ञो कम्मन्ते नङ्गलसतसहस्सं योजीयति। तस्मिं पन दिवसे एकेन ऊनं अट्ठसतं योजेन्ति। सब्बनङ्गलानि सद्धिं बलिबद्दरस्मियोत्तेहि जाणुस्सोणिस्स रथो विय रजतपरिक्खित्तानि होन्ति। रञ्ञो आलम्बननङ्गलं रत्तसुवण्णपरिक्खित्तं होति। बलिबद्दानं सिङ्गानिपि रस्मिपतोदापि सुवण्णपरिक्खित्ता होन्ति। राजा महापरिवारेन निक्खमन्तो पुत्तं गहेत्वा अगमासि।
380-1.Maṅguracchavīti maṅguramacchacchavi. Etāva paramanti tāsampi vedanānametaṃyeva paramaṃ, uttamaṃ pamāṇaṃ. Pitu sakkassa kammante…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharitāti rañño kira vappamaṅgaladivaso nāma hoti, tadā anekappakāraṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ paṭiyādenti. Nagaravīthiyo sodhāpetvā puṇṇaghaṭe ṭhapāpetvā dhajapaṭākādayo ussāpetvā sakalanagaraṃ devavimānaṃ viya alaṅkaronti. Sabbe dāsakammakarādayo ahatavatthanivatthā gandhamālādipaṭimaṇḍitā rājakule sannipatanti. Rañño kammante naṅgalasatasahassaṃ yojīyati. Tasmiṃ pana divase ekena ūnaṃ aṭṭhasataṃ yojenti. Sabbanaṅgalāni saddhiṃ balibaddarasmiyottehi jāṇussoṇissa ratho viya rajataparikkhittāni honti. Rañño ālambananaṅgalaṃ rattasuvaṇṇaparikkhittaṃ hoti. Balibaddānaṃ siṅgānipi rasmipatodāpi suvaṇṇaparikkhittā honti. Rājā mahāparivārena nikkhamanto puttaṃ gahetvā agamāsi.
कम्मन्तट्ठाने एको जम्बुरुक्खो बहलपत्तपलासो सन्दच्छायो अहोसि। तस्स हेट्ठा कुमारस्स सयनं पञ्ञपेत्वा उपरि सुवण्णतारकखचितं वितानं बन्धापेत्वा साणिपाकारेन परिक्खिपापेत्वा आरक्खं ठपेत्वा राजा सब्बालङ्कारं अलङ्करित्वा अमच्चगणपरिवुतो नङ्गलकरणट्ठानं अगमासि। तत्थ राजा सुवण्णनङ्गलं गण्हाति। अमच्चा एकेनूनअट्ठसतरजतनङ्गलानि गहेत्वा इतो चितो च कसन्ति। राजा पन ओरतो पारं गच्छति, पारतो वा ओरं गच्छति। एतस्मिं ठाने महासम्पत्ति होति, बोधिसत्तं परिवारेत्वा निसिन्ना धातियो रञ्ञो सम्पत्तिं पस्सिस्सामाति अन्तोसाणितो बहि निक्खन्ता। बोधिसत्तो इतो चितो च ओलोकेन्तो कञ्चि अदिस्वा वेगेन उट्ठाय पल्लङ्कं आभुजित्वा आनापाने परिग्गहेत्वा पठमज्झानं निब्बत्तेसि। धातियो खज्जभोज्जन्तरे विचरमाना थोकं चिरायिंसु, सेसरुक्खानं छाया निवत्ता, तस्स पन रुक्खस्स परिमण्डला हुत्वा अट्ठासि। धातियो अय्यपुत्तो एककोति वेगेन साणिं उक्खिपित्वा अन्तो पविसमाना बोधिसत्तं सयने पल्लङ्केन निसिन्नं तञ्च पाटिहारियं दिस्वा गन्त्वा रञ्ञो आरोचयिंसु – ‘‘कुमारो देव, एवं निसिन्नो अञ्ञेसं रुक्खानं छाया निवत्ता, जम्बुरुक्खस्स परिमण्डला ठिता’’ति। राजा वेगेनागन्त्वा पाटिहारियं दिस्वा, ‘‘इदं ते, तात, दुतियं वन्दन’’न्ति पुत्तं वन्दि। इदमेतं सन्धाय वुत्तं – ‘‘पितु सक्कस्स कम्मन्ते…पे॰… पठमज्झानं उपसम्पज्ज विहरिता’’ति। सिया नु खो एसो मग्गो बोधायाति भवेय्य नु खो एतं आनापानस्सतिपठमज्झानं बुज्झनत्थाय मग्गोति। सतानुसारिविञ्ञाणन्ति नयिदं बोधाय मग्गो भविस्सति, आनापानस्सतिपठमज्झानं पन भविस्सतीति एवं एकं द्वे वारे उप्पन्नसतिया अनन्तरं उप्पन्नविञ्ञाणं सतानुसारिविञ्ञाणं नाम। यं तं सुखन्ति यं तं आनापानस्सतिपठमज्झानसुखं।
Kammantaṭṭhāne eko jamburukkho bahalapattapalāso sandacchāyo ahosi. Tassa heṭṭhā kumārassa sayanaṃ paññapetvā upari suvaṇṇatārakakhacitaṃ vitānaṃ bandhāpetvā sāṇipākārena parikkhipāpetvā ārakkhaṃ ṭhapetvā rājā sabbālaṅkāraṃ alaṅkaritvā amaccagaṇaparivuto naṅgalakaraṇaṭṭhānaṃ agamāsi. Tattha rājā suvaṇṇanaṅgalaṃ gaṇhāti. Amaccā ekenūnaaṭṭhasatarajatanaṅgalāni gahetvā ito cito ca kasanti. Rājā pana orato pāraṃ gacchati, pārato vā oraṃ gacchati. Etasmiṃ ṭhāne mahāsampatti hoti, bodhisattaṃ parivāretvā nisinnā dhātiyo rañño sampattiṃ passissāmāti antosāṇito bahi nikkhantā. Bodhisatto ito cito ca olokento kañci adisvā vegena uṭṭhāya pallaṅkaṃ ābhujitvā ānāpāne pariggahetvā paṭhamajjhānaṃ nibbattesi. Dhātiyo khajjabhojjantare vicaramānā thokaṃ cirāyiṃsu, sesarukkhānaṃ chāyā nivattā, tassa pana rukkhassa parimaṇḍalā hutvā aṭṭhāsi. Dhātiyo ayyaputto ekakoti vegena sāṇiṃ ukkhipitvā anto pavisamānā bodhisattaṃ sayane pallaṅkena nisinnaṃ tañca pāṭihāriyaṃ disvā gantvā rañño ārocayiṃsu – ‘‘kumāro deva, evaṃ nisinno aññesaṃ rukkhānaṃ chāyā nivattā, jamburukkhassa parimaṇḍalā ṭhitā’’ti. Rājā vegenāgantvā pāṭihāriyaṃ disvā, ‘‘idaṃ te, tāta, dutiyaṃ vandana’’nti puttaṃ vandi. Idametaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘pitu sakkassa kammante…pe… paṭhamajjhānaṃ upasampajja viharitā’’ti. Siyā nu kho eso maggo bodhāyāti bhaveyya nu kho etaṃ ānāpānassatipaṭhamajjhānaṃ bujjhanatthāya maggoti. Satānusāriviññāṇanti nayidaṃ bodhāya maggo bhavissati, ānāpānassatipaṭhamajjhānaṃ pana bhavissatīti evaṃ ekaṃ dve vāre uppannasatiyā anantaraṃ uppannaviññāṇaṃ satānusāriviññāṇaṃ nāma. Yaṃ taṃ sukhanti yaṃ taṃ ānāpānassatipaṭhamajjhānasukhaṃ.
३८२. पच्चुपट्ठिता होन्तीति पण्णसालपरिवेणसम्मज्जनादिवत्तकरणेन उपट्ठिता होन्ति। बाहुल्लिकोति पच्चयबाहुल्लिको। आवत्तो बाहुल्लायाति रसगिद्धो हुत्वा पणीतपिण्डपातादीनं अत्थाय आवत्तो। निब्बिज्ज पक्कमिंसूति उक्कण्ठित्वा धम्मनियामेनेव पक्कन्ता बोधिसत्तस्स सम्बोधिं पत्तकाले कायविवेकस्स ओकासदानत्थं धम्मताय गता। गच्छन्ता च अञ्ञट्ठानं अगन्त्वा बाराणसिमेव अगमंसु। बोधिसत्तो तेसु गतेसु अद्धमासं कायविवेकं लभित्वा बोधिमण्डे अपराजितपल्लङ्के निसीदित्वा सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविज्झि।
382.Paccupaṭṭhitā hontīti paṇṇasālapariveṇasammajjanādivattakaraṇena upaṭṭhitā honti. Bāhullikoti paccayabāhulliko. Āvatto bāhullāyāti rasagiddho hutvā paṇītapiṇḍapātādīnaṃ atthāya āvatto. Nibbijja pakkamiṃsūti ukkaṇṭhitvā dhammaniyāmeneva pakkantā bodhisattassa sambodhiṃ pattakāle kāyavivekassa okāsadānatthaṃ dhammatāya gatā. Gacchantā ca aññaṭṭhānaṃ agantvā bārāṇasimeva agamaṃsu. Bodhisatto tesu gatesu addhamāsaṃ kāyavivekaṃ labhitvā bodhimaṇḍe aparājitapallaṅke nisīditvā sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhi.
३८३. विविच्चेव कामेहीतिआदि भयभेरवे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
383.Vivicceva kāmehītiādi bhayabherave vuttanayeneva veditabbaṃ.
३८७. अभिजानामि खो पनाहन्ति अयं पाटियेक्को अनुसन्धि। निगण्ठो किर चिन्तेसि – ‘‘अहं समणं गोतमं एकं पञ्हं पुच्छिं। समणो गोतमो ‘अपरापि मं, अग्गिवेस्सन, अपरापि मं, अग्गिवेस्सना’ति परियोसानं अदस्सेन्तो कथेतियेव। कुपितो नु खो’’ति? अथ भगवा, अग्गिवेस्सन , तथागते अनेकसताय परिसाय धम्मं देसेन्ते कुपितो समणो गोतमोति एकोपि वत्ता नत्थि, परेसं बोधनत्थाय पटिविज्झनत्थाय एव तथागतो धम्मं देसेतीति दस्सेन्तो इमं धम्मदेसनं आरभि। तत्थ आरब्भाति सन्धाय। यावदेवाति पयोजनविधि परिच्छेदनियमनं। इदं वुत्तं होति – परेसं विञ्ञापनमेव तथागतस्स धम्मदेसनाय पयोजनं, तस्मा न एकस्सेव देसेति, यत्तका विञ्ञातारो अत्थि, सब्बेसं देसेतीति। तस्मिंयेव पुरिमस्मिन्ति इमिना किं दस्सेतीति? सच्चको किर चिन्तेसि – ‘‘समणो गोतमो अभिरूपो पासादिको सुफुसितं दन्तावरणं, जिव्हा मुदुका, मधुरं वाक्करणं, परिसं रञ्जेन्तो मञ्ञे विचरति, अन्तो पनस्स चित्तेकग्गता नत्थी’’ति। अथ भगवा, अग्गिवेस्सन, न तथागतो परिसं रञ्जेन्तो विचरति, चक्कवाळपरियन्तायपि परिसाय तथागतो धम्मं देसेति, असल्लीनो अनुपलित्तो एत्तकं एकविहारी, सुञ्ञतफलसमापत्तिं अनुयुत्तोति दस्सेतुं एवमाह।
387.Abhijānāmi kho panāhanti ayaṃ pāṭiyekko anusandhi. Nigaṇṭho kira cintesi – ‘‘ahaṃ samaṇaṃ gotamaṃ ekaṃ pañhaṃ pucchiṃ. Samaṇo gotamo ‘aparāpi maṃ, aggivessana, aparāpi maṃ, aggivessanā’ti pariyosānaṃ adassento kathetiyeva. Kupito nu kho’’ti? Atha bhagavā, aggivessana , tathāgate anekasatāya parisāya dhammaṃ desente kupito samaṇo gotamoti ekopi vattā natthi, paresaṃ bodhanatthāya paṭivijjhanatthāya eva tathāgato dhammaṃ desetīti dassento imaṃ dhammadesanaṃ ārabhi. Tattha ārabbhāti sandhāya. Yāvadevāti payojanavidhi paricchedaniyamanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – paresaṃ viññāpanameva tathāgatassa dhammadesanāya payojanaṃ, tasmā na ekasseva deseti, yattakā viññātāro atthi, sabbesaṃ desetīti. Tasmiṃyeva purimasminti iminā kiṃ dassetīti? Saccako kira cintesi – ‘‘samaṇo gotamo abhirūpo pāsādiko suphusitaṃ dantāvaraṇaṃ, jivhā mudukā, madhuraṃ vākkaraṇaṃ, parisaṃ rañjento maññe vicarati, anto panassa cittekaggatā natthī’’ti. Atha bhagavā, aggivessana, na tathāgato parisaṃ rañjento vicarati, cakkavāḷapariyantāyapi parisāya tathāgato dhammaṃ deseti, asallīno anupalitto ettakaṃ ekavihārī, suññataphalasamāpattiṃ anuyuttoti dassetuṃ evamāha.
अज्झत्तमेवाति गोचरज्झत्तमेव। सन्निसादेमीति सन्निसीदापेमि, तथागतो हि यस्मिं खणे परिसा साधुकारं देति, तस्मिं खणे पुब्बाभोगेन परिच्छिन्दित्वा फलसमापत्तिं समापज्जति, साधुकारसद्दस्स निग्घोसे अविच्छिन्नेयेव समापत्तितो वुट्ठाय ठितट्ठानतो पट्ठाय धम्मं देसेति, बुद्धानञ्हि भवङ्गपरिवासो लहुको होतीति अस्सासवारे पस्सासवारे समापत्तिं समापज्जन्ति। येन सुदं निच्चकप्पन्ति येन सुञ्ञेन फलसमाधिना निच्चकालं विहरामि, तस्मिं समाधिनिमित्ते चित्तं सण्ठपेमि समादहामीति दस्सेति।
Ajjhattamevāti gocarajjhattameva. Sannisādemīti sannisīdāpemi, tathāgato hi yasmiṃ khaṇe parisā sādhukāraṃ deti, tasmiṃ khaṇe pubbābhogena paricchinditvā phalasamāpattiṃ samāpajjati, sādhukārasaddassa nigghose avicchinneyeva samāpattito vuṭṭhāya ṭhitaṭṭhānato paṭṭhāya dhammaṃ deseti, buddhānañhi bhavaṅgaparivāso lahuko hotīti assāsavāre passāsavāre samāpattiṃ samāpajjanti. Yena sudaṃ niccakappanti yena suññena phalasamādhinā niccakālaṃ viharāmi, tasmiṃ samādhinimitte cittaṃ saṇṭhapemi samādahāmīti dasseti.
ओकप्पनियमेतन्ति सद्दहनियमेतं। एवं भगवतो एकग्गचित्ततं सम्पटिच्छित्वा इदानि अत्तनो ओवट्टिकसारं कत्वा आनीतपञ्हं पुच्छन्तो अभिजानाति खो पन भवं गोतमो दिवा सुपिताति आह। यथा हि सुनखो नाम असम्भिन्नखीरपक्कपायसं सप्पिना योजेत्वा उदरपूरं भोजितोपि गूथं दिस्वा अखादित्वा गन्तुं न सक्का, अखादमानो घायित्वापि गच्छति, अघायित्वाव गतस्स किरस्स सीसं रुज्जति; एवमेवं इमस्सपि सत्था असम्भिन्नखीरपक्कपायससदिसं अभिनिक्खमनतो पट्ठाय याव आसवक्खया पसादनीयं धम्मदेसनं देसेति। एतस्स पन एवरूपं धम्मदेसनं सुत्वा सत्थरि पसादमत्तम्पि न उप्पन्नं, तस्मा ओवट्टिकसारं कत्वा आनीतपञ्हं अपुच्छित्वा गन्तुं असक्कोन्तो एवमाह। तत्थ यस्मा थिनमिद्धं सब्बखीणासवानं अरहत्तमग्गेनेव पहीयति, कायदरथो पन उपादिन्नकेपि होति अनुपादिन्नकेपि। तथा हि कमलुप्पलादीनि एकस्मिं काले विकसन्ति, एकस्मिं मकुलानि होन्ति, सायं केसञ्चि रुक्खानम्पि पत्तानि पतिलीयन्ति, पातो विप्फारिकानि होन्ति। एवं उपादिन्नकस्स कायस्स दरथोयेव दरथवसेन भवङ्गसोतञ्च इध निद्दाति अधिप्पेतं, तं खीणासवानम्पि होति। तं सन्धाय, ‘‘अभिजानामह’’न्तिआदिमाह। सम्मोहविहारस्मिं वदन्तीति सम्मोहविहारोति वदन्ति।
Okappaniyametanti saddahaniyametaṃ. Evaṃ bhagavato ekaggacittataṃ sampaṭicchitvā idāni attano ovaṭṭikasāraṃ katvā ānītapañhaṃ pucchanto abhijānāti kho pana bhavaṃ gotamo divā supitāti āha. Yathā hi sunakho nāma asambhinnakhīrapakkapāyasaṃ sappinā yojetvā udarapūraṃ bhojitopi gūthaṃ disvā akhāditvā gantuṃ na sakkā, akhādamāno ghāyitvāpi gacchati, aghāyitvāva gatassa kirassa sīsaṃ rujjati; evamevaṃ imassapi satthā asambhinnakhīrapakkapāyasasadisaṃ abhinikkhamanato paṭṭhāya yāva āsavakkhayā pasādanīyaṃ dhammadesanaṃ deseti. Etassa pana evarūpaṃ dhammadesanaṃ sutvā satthari pasādamattampi na uppannaṃ, tasmā ovaṭṭikasāraṃ katvā ānītapañhaṃ apucchitvā gantuṃ asakkonto evamāha. Tattha yasmā thinamiddhaṃ sabbakhīṇāsavānaṃ arahattamaggeneva pahīyati, kāyadaratho pana upādinnakepi hoti anupādinnakepi. Tathā hi kamaluppalādīni ekasmiṃ kāle vikasanti, ekasmiṃ makulāni honti, sāyaṃ kesañci rukkhānampi pattāni patilīyanti, pāto vipphārikāni honti. Evaṃ upādinnakassa kāyassa darathoyeva darathavasena bhavaṅgasotañca idha niddāti adhippetaṃ, taṃ khīṇāsavānampi hoti. Taṃ sandhāya, ‘‘abhijānāmaha’’ntiādimāha. Sammohavihārasmiṃ vadantīti sammohavihāroti vadanti.
३८९. आसज्ज आसज्जाति घट्टेत्वा घट्टेत्वा। उपनीतेहीति उपनेत्वा कथितेहि। वचनप्पथेहीति वचनेहि। अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वाति अलन्ति चित्तेन सम्पटिच्छन्तो अभिनन्दित्वा वाचायपि पसंसन्तो अनुमोदित्वा। भगवता इमस्स निगण्ठस्स द्वे सुत्तानि कथितानि। पुरिमसुत्तं एको भाणवारो, इदं दियड्ढो, इति अड्ढतिये भाणवारे सुत्वापि अयं निगण्ठो नेव अभिसमयं पत्तो, न पब्बजितो, न सरणेसु पतिट्ठितो। कस्मा एतस्स भगवा धम्मं देसेसीति? अनागते वासनत्थाय। पस्सति हि भगवा, ‘‘इमस्स इदानि उपनिस्सयो नत्थि, मय्हं पन परिनिब्बानतो समधिकानं द्विन्नं वस्ससतानं अच्चयेन तम्बपण्णिदीपे सासनं पतिट्ठहिस्सति। तत्रायं कुलघरे निब्बत्तित्वा सम्पत्ते काले पब्बजित्वा तीणि पिटकानि उग्गहेत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पत्वा काळबुद्धरक्खितो नाम महाखीणासवो भविस्सती’’ति। इदं दिस्वा अनागते वासनत्थाय धम्मं देसेसि।
389.Āsajja āsajjāti ghaṭṭetvā ghaṭṭetvā. Upanītehīti upanetvā kathitehi. Vacanappathehīti vacanehi. Abhinanditvā anumoditvāti alanti cittena sampaṭicchanto abhinanditvā vācāyapi pasaṃsanto anumoditvā. Bhagavatā imassa nigaṇṭhassa dve suttāni kathitāni. Purimasuttaṃ eko bhāṇavāro, idaṃ diyaḍḍho, iti aḍḍhatiye bhāṇavāre sutvāpi ayaṃ nigaṇṭho neva abhisamayaṃ patto, na pabbajito, na saraṇesu patiṭṭhito. Kasmā etassa bhagavā dhammaṃ desesīti? Anāgate vāsanatthāya. Passati hi bhagavā, ‘‘imassa idāni upanissayo natthi, mayhaṃ pana parinibbānato samadhikānaṃ dvinnaṃ vassasatānaṃ accayena tambapaṇṇidīpe sāsanaṃ patiṭṭhahissati. Tatrāyaṃ kulaghare nibbattitvā sampatte kāle pabbajitvā tīṇi piṭakāni uggahetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patvā kāḷabuddharakkhito nāma mahākhīṇāsavo bhavissatī’’ti. Idaṃ disvā anāgate vāsanatthāya dhammaṃ desesi.
सोपि तत्थेव तम्बपण्णिदीपम्हि सासने पतिट्ठिते देवलोकतो चवित्वा दक्खिणगिरिविहारस्स भिक्खाचारगामे एकस्मिं अमच्चकुले निब्बत्तो पब्बज्जासमत्थयोब्बने पब्बजित्वा तेपिटकं बुद्धवचनं उग्गहेत्वा गणं परिहरन्तो महाभिक्खुसङ्घपरिवुतो उपज्झायं पस्सितुं अगमासि। अथस्स उपज्झायो सद्धिविहारिकं चोदेस्सामीति तेपिटकं बुद्धवचनं उग्गहेत्वा आगतेन तेन सद्धिं मुखं दत्वा कथामत्तम्पि न अकासि। सो पच्चूससमये वुट्ठाय थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा, – ‘‘तुम्हे, भन्ते, मयि गन्थकम्मं कत्वा तुम्हाकं सन्तिकं आगते मुखं दत्वा कथामत्तम्पि न करित्थ, को मय्हं दोसो’’ति पुच्छि। थेरो आह – ‘‘त्वं, आवुसो, बुद्धरक्खित एत्तकेनेव ‘पब्बज्जाकिच्चं मे मत्थकं पत्त’न्ति सञ्ञं करोसी’’ति। किं करोमि, भन्तेति? गणं विनोदेत्वा त्वं पपञ्चं छिन्दित्वा चेतियपब्बतविहारं गन्त्वा समणधम्मं करोहीति। सो उपज्झायस्स ओवादे ठत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पत्वा पुञ्ञवा राजपूजितो हुत्वा महाभिक्खुसङ्घपरिवारो चेतियपब्बतविहारे वसि।
Sopi tattheva tambapaṇṇidīpamhi sāsane patiṭṭhite devalokato cavitvā dakkhiṇagirivihārassa bhikkhācāragāme ekasmiṃ amaccakule nibbatto pabbajjāsamatthayobbane pabbajitvā tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ uggahetvā gaṇaṃ pariharanto mahābhikkhusaṅghaparivuto upajjhāyaṃ passituṃ agamāsi. Athassa upajjhāyo saddhivihārikaṃ codessāmīti tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ uggahetvā āgatena tena saddhiṃ mukhaṃ datvā kathāmattampi na akāsi. So paccūsasamaye vuṭṭhāya therassa santikaṃ gantvā, – ‘‘tumhe, bhante, mayi ganthakammaṃ katvā tumhākaṃ santikaṃ āgate mukhaṃ datvā kathāmattampi na karittha, ko mayhaṃ doso’’ti pucchi. Thero āha – ‘‘tvaṃ, āvuso, buddharakkhita ettakeneva ‘pabbajjākiccaṃ me matthakaṃ patta’nti saññaṃ karosī’’ti. Kiṃ karomi, bhanteti? Gaṇaṃ vinodetvā tvaṃ papañcaṃ chinditvā cetiyapabbatavihāraṃ gantvā samaṇadhammaṃ karohīti. So upajjhāyassa ovāde ṭhatvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patvā puññavā rājapūjito hutvā mahābhikkhusaṅghaparivāro cetiyapabbatavihāre vasi.
तस्मिञ्हि काले तिस्समहाराजा उपोसथकम्मं करोन्तो चेतियपब्बते राजलेणे वसति। सो थेरस्स उपट्ठाकभिक्खुनो सञ्ञं अदासि – ‘‘यदा मय्हं अय्यो पञ्हं विस्सज्जेति, धम्मं वा कथेति, तदा मे सञ्ञं ददेय्याथा’’ति। थेरोपि एकस्मिं धम्मस्सवनदिवसे भिक्खुसङ्घपरिवारो कण्टकचेतियङ्गणं आरुय्ह चेतियं वन्दित्वा काळतिम्बरुरुक्खमूले अट्ठासि। अथ नं एको पिण्डपातिकत्थेरो काळकारामसुत्तन्ते पञ्हं पुच्छि। थेरो ननु, आवुसो, अज्ज धम्मस्सवनदिवसोति आह। आम, भन्ते, धम्मस्सवनदिवसोति। तेन हि पीठकं आनेथ, इधेव निसिन्ना धम्मस्सवनं करिस्सामाति। अथस्स रुक्खमूले आसनं पञ्ञपेत्वा अदंसु। थेरो पुब्बगाथा वत्वा काळकारामसुत्तं आरभि। सोपिस्स उपट्ठाकदहरो रञ्ञो सञ्ञं दापेसि। राजा पुब्बगाथासु अनिट्ठितासुयेव पापुणि। पत्वा च अञ्ञातकवेसेनेव परिसन्ते ठत्वा तियामरत्तिं ठितकोव धम्मं सुत्वा थेरस्स, इदमवोच भगवाति वचनकाले साधुकारं अदासि। थेरो ञत्वा, कदा आगतोसि, महाराजाति पुच्छि। पुब्बगाथा ओसारणकालेयेव, भन्तेति। दुक्करं ते महाराज, कतन्ति। नयिदं, भन्ते, दुक्करं, यदि पन मे अय्यस्स धम्मकथं आरद्धकालतो पट्ठाय एकपदेपि अञ्ञविहितभावो अहोसि, तम्बपण्णिदीपस्स पतोदयट्ठिनितुदनमत्तेपि ठाने सामिभावो नाम मे मा होतूति सपथमकासि।
Tasmiñhi kāle tissamahārājā uposathakammaṃ karonto cetiyapabbate rājaleṇe vasati. So therassa upaṭṭhākabhikkhuno saññaṃ adāsi – ‘‘yadā mayhaṃ ayyo pañhaṃ vissajjeti, dhammaṃ vā katheti, tadā me saññaṃ dadeyyāthā’’ti. Theropi ekasmiṃ dhammassavanadivase bhikkhusaṅghaparivāro kaṇṭakacetiyaṅgaṇaṃ āruyha cetiyaṃ vanditvā kāḷatimbarurukkhamūle aṭṭhāsi. Atha naṃ eko piṇḍapātikatthero kāḷakārāmasuttante pañhaṃ pucchi. Thero nanu, āvuso, ajja dhammassavanadivasoti āha. Āma, bhante, dhammassavanadivasoti. Tena hi pīṭhakaṃ ānetha, idheva nisinnā dhammassavanaṃ karissāmāti. Athassa rukkhamūle āsanaṃ paññapetvā adaṃsu. Thero pubbagāthā vatvā kāḷakārāmasuttaṃ ārabhi. Sopissa upaṭṭhākadaharo rañño saññaṃ dāpesi. Rājā pubbagāthāsu aniṭṭhitāsuyeva pāpuṇi. Patvā ca aññātakaveseneva parisante ṭhatvā tiyāmarattiṃ ṭhitakova dhammaṃ sutvā therassa, idamavoca bhagavāti vacanakāle sādhukāraṃ adāsi. Thero ñatvā, kadā āgatosi, mahārājāti pucchi. Pubbagāthā osāraṇakāleyeva, bhanteti. Dukkaraṃ te mahārāja, katanti. Nayidaṃ, bhante, dukkaraṃ, yadi pana me ayyassa dhammakathaṃ āraddhakālato paṭṭhāya ekapadepi aññavihitabhāvo ahosi, tambapaṇṇidīpassa patodayaṭṭhinitudanamattepi ṭhāne sāmibhāvo nāma me mā hotūti sapathamakāsi.
तस्मिं पन सुत्ते बुद्धगुणा परिदीपिता, तस्मा राजा पुच्छि – ‘‘एत्तकाव, भन्ते, बुद्धगुणा, उदाहु अञ्ञेपि अत्थी’’ति। मया कथिततो, महाराज, अकथितमेव बहु अप्पमाणन्ति। उपमं, भन्ते, करोथाति। यथा, महाराज , करीससहस्समत्ते सालिक्खेत्ते एकसालिसीसतो अवसेससालीयेव बहू, एवं मया कथितगुणा अप्पा, अवसेसा बहूति। अपरम्पि, भन्ते, उपमं करोथाति। यथा, महाराज, महागङ्गाय ओघपुण्णाय सूचिपासं सम्मुखं करेय्य, सूचिपासेन गतउदकं अप्पं, सेसं बहु, एवमेव मया कथितगुणा अप्पा, अवसेसा बहूति। अपरम्पि, भन्ते, उपमं करोथाति। इध, महाराज, चातकसकुणा नाम आकासे कीळन्ता विचरन्ति। खुद्दका सा सकुणजाति, किं नु खो तस्स सकुणस्स आकासे पक्खपसारणट्ठानं बहु, अवसेसो आकासो अप्पोति? किं, भन्ते, वदथ, अप्पो तस्स पक्खपसारणोकासो, अवसेसोव बहूति। एवमेव, महाराज, अप्पका मया बुद्धगुणा कथिता, अवसेसा बहू अनन्ता अप्पमेय्याति। सुकथितं, भन्ते, अनन्ता बुद्धगुणा अनन्तेनेव आकासेन उपमिता। पसन्ना मयं अय्यस्स, अनुच्छविकं पन कातुं न सक्कोम। अयं मे दुग्गतपण्णाकारो इमस्मिं तम्बपण्णिदीपे इमं तियोजनसतिकं रज्जं अय्यस्स देमाति। तुम्हेहि, महाराज, अत्तनो पसन्नाकारो कतो, मयं पन अम्हाकं दिन्नं रज्जं तुम्हाकंयेव देम, धम्मेन समेन रज्जं कारेहि महाराजाति।
Tasmiṃ pana sutte buddhaguṇā paridīpitā, tasmā rājā pucchi – ‘‘ettakāva, bhante, buddhaguṇā, udāhu aññepi atthī’’ti. Mayā kathitato, mahārāja, akathitameva bahu appamāṇanti. Upamaṃ, bhante, karothāti. Yathā, mahārāja , karīsasahassamatte sālikkhette ekasālisīsato avasesasālīyeva bahū, evaṃ mayā kathitaguṇā appā, avasesā bahūti. Aparampi, bhante, upamaṃ karothāti. Yathā, mahārāja, mahāgaṅgāya oghapuṇṇāya sūcipāsaṃ sammukhaṃ kareyya, sūcipāsena gataudakaṃ appaṃ, sesaṃ bahu, evameva mayā kathitaguṇā appā, avasesā bahūti. Aparampi, bhante, upamaṃ karothāti. Idha, mahārāja, cātakasakuṇā nāma ākāse kīḷantā vicaranti. Khuddakā sā sakuṇajāti, kiṃ nu kho tassa sakuṇassa ākāse pakkhapasāraṇaṭṭhānaṃ bahu, avaseso ākāso appoti? Kiṃ, bhante, vadatha, appo tassa pakkhapasāraṇokāso, avasesova bahūti. Evameva, mahārāja, appakā mayā buddhaguṇā kathitā, avasesā bahū anantā appameyyāti. Sukathitaṃ, bhante, anantā buddhaguṇā ananteneva ākāsena upamitā. Pasannā mayaṃ ayyassa, anucchavikaṃ pana kātuṃ na sakkoma. Ayaṃ me duggatapaṇṇākāro imasmiṃ tambapaṇṇidīpe imaṃ tiyojanasatikaṃ rajjaṃ ayyassa demāti. Tumhehi, mahārāja, attano pasannākāro kato, mayaṃ pana amhākaṃ dinnaṃ rajjaṃ tumhākaṃyeva dema, dhammena samena rajjaṃ kārehi mahārājāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
महासच्चकसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Mahāsaccakasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ६. महासच्चकसुत्तं • 6. Mahāsaccakasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / ६. महासच्चकसुत्तवण्णना • 6. Mahāsaccakasuttavaṇṇanā
