| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / दीघनिकाय (टीका) • Dīghanikāya (ṭīkā) |
४. महासुदस्सनसुत्तवण्णना
4. Mahāsudassanasuttavaṇṇanā
कुसावतीराजधानीवण्णना
Kusāvatīrājadhānīvaṇṇanā
२४२. सोवण्णमयाति सुवण्णमया। अयं पाकारोति सब्बरतनमयो पाकारो। तयो तयोति अन्तो च तयो, बहि च तयोति तयो तयो।
242.Sovaṇṇamayāti suvaṇṇamayā. Ayaṃ pākāroti sabbaratanamayo pākāro. Tayo tayoti anto ca tayo, bahi ca tayoti tayo tayo.
एसिकत्थम्भो इन्दखीलो नगरसोभनो अलङ्कारत्थम्भो। अङ्गीयति ञायति पुथुलभावो एतेनाति अङ्गं, परिक्खेपो। तिपोरिसं अङ्गं एतिस्साति तिपोरिसङ्गा। तेनाह ‘‘तेना’’तिआदि। तेन पञ्चहत्थप्पमाणेन तिपोरिसेन। पण्णफलेसुपीति सब्बरतनमयानं तालानं पण्णफलेसुपि। एसेव नयोति ‘‘पण्णेसु एकं पत्तकं सोवण्णमयं, एकं रूपियमयं। फलेसुपि एको लेखाभावो सोवण्णमयो, एको रूपियमयो’’तिआदिको अयमत्थो अतिदिट्ठो। पाकारन्तरेति द्विन्नं द्विन्नं पाकारानं अन्तरे। एकेका हुत्वा ठिता तालपन्ति।
Esikatthambho indakhīlo nagarasobhano alaṅkāratthambho. Aṅgīyati ñāyati puthulabhāvo etenāti aṅgaṃ, parikkhepo. Tiporisaṃ aṅgaṃ etissāti tiporisaṅgā. Tenāha ‘‘tenā’’tiādi. Tena pañcahatthappamāṇena tiporisena. Paṇṇaphalesupīti sabbaratanamayānaṃ tālānaṃ paṇṇaphalesupi. Eseva nayoti ‘‘paṇṇesu ekaṃ pattakaṃ sovaṇṇamayaṃ, ekaṃ rūpiyamayaṃ. Phalesupi eko lekhābhāvo sovaṇṇamayo, eko rūpiyamayo’’tiādiko ayamattho atidiṭṭho. Pākārantareti dvinnaṃ dvinnaṃ pākārānaṃ antare. Ekekā hutvā ṭhitā tālapanti.
छेकोति पटु सुविसदो, सो चस्स पटुभावो मनोसारोति आह ‘‘सुन्दरो’’ति। रञ्जेतुन्ति रागं उप्पादेतुं। खमतेवाति रोचतेव। न बीभच्छेतीति न तज्जेति, सोतसुखभावतो पियायितब्बो च होति। कुम्भथुणदद्दरिकादि एकतलं तूरियं। उभयतलं पाकटमेव। सब्बतो परियोनद्धं चतुरस्सअम्बणकं, पणवादि च। वंसादीति आदि-सद्देन सङ्खादिकं सङ्गण्हाति। सुमुच्छितस्साति सुट्ठु परियत्तस्स। पमाणेति नातिदळ्हनातिसिथिलतासङ्खाते मज्झिमे मुच्छनप्पमाणे । हत्थं वा पादं वा चालेत्वाति हत्थलयपादलये सज्जेत्वा। नच्चन्ताति साखानच्चं नच्चन्ता।
Chekoti paṭu suvisado, so cassa paṭubhāvo manosāroti āha ‘‘sundaro’’ti. Rañjetunti rāgaṃ uppādetuṃ. Khamatevāti rocateva. Na bībhacchetīti na tajjeti, sotasukhabhāvato piyāyitabbo ca hoti. Kumbhathuṇadaddarikādi ekatalaṃ tūriyaṃ. Ubhayatalaṃ pākaṭameva. Sabbato pariyonaddhaṃ caturassaambaṇakaṃ, paṇavādi ca. Vaṃsādīti ādi-saddena saṅkhādikaṃ saṅgaṇhāti. Sumucchitassāti suṭṭhu pariyattassa. Pamāṇeti nātidaḷhanātisithilatāsaṅkhāte majjhime mucchanappamāṇe . Hatthaṃ vā pādaṃ vā cāletvāti hatthalayapādalaye sajjetvā. Naccantāti sākhānaccaṃ naccantā.
चक्करतनवण्णना
Cakkaratanavaṇṇanā
२४३. उपोसथं वुच्चति अट्ठङ्गसमन्नागतं सब्बदिवसेसु गहट्ठेहि रक्खितब्बसीलं, समादानवसेन तं तस्स अत्थीति उपोसथिको, तस्स उपोसथिकस्स। तेनाह ‘‘समादिन्नउपोसथङ्गस्सा’’ति। तदाति तस्मिं काले। कस्मिं पन कालेति? यस्मिं काले चक्कवत्तिभावसंवत्तनियदानसीलादिपुञ्ञसम्भारसमुदागमसम्पन्नो पूरितचक्कवत्तिवत्तो कालदीपदेसविसेसपच्चाजातिया चेव कुलरूपभोगाधिपतेय्यादिगुणविसेससम्पत्तिया च तदनुरूपे अत्तभावे ठितो होति, तस्मिं काले। तादिसे हि काले चक्कवत्तिभावी पुरिसविसेसो यथावुत्तगुणसमन्नागतो राजा खत्तियो मुद्धावसित्तो विसुद्धसीलो अनुपोसथं सतसहस्सविस्सज्जनादिना सम्मापटिपत्तिं पटिपज्जति, न यदा चक्करतनं उप्पज्जति, तदा एव। इमे च विसेसा सब्बचक्कवत्तीनं साधारणवसेन वुत्ता। तेनाह ‘‘पातोव…पे॰… धम्मता’’ति। बोधिसत्तानं पन चक्कवत्तिभावावहगुणापि चक्कवत्तिगुणापि सातिसयाव होन्ति।
243.Uposathaṃ vuccati aṭṭhaṅgasamannāgataṃ sabbadivasesu gahaṭṭhehi rakkhitabbasīlaṃ, samādānavasena taṃ tassa atthīti uposathiko, tassa uposathikassa. Tenāha ‘‘samādinnauposathaṅgassā’’ti. Tadāti tasmiṃ kāle. Kasmiṃ pana kāleti? Yasmiṃ kāle cakkavattibhāvasaṃvattaniyadānasīlādipuññasambhārasamudāgamasampanno pūritacakkavattivatto kāladīpadesavisesapaccājātiyā ceva kularūpabhogādhipateyyādiguṇavisesasampattiyā ca tadanurūpe attabhāve ṭhito hoti, tasmiṃ kāle. Tādise hi kāle cakkavattibhāvī purisaviseso yathāvuttaguṇasamannāgato rājā khattiyo muddhāvasitto visuddhasīlo anuposathaṃ satasahassavissajjanādinā sammāpaṭipattiṃ paṭipajjati, na yadā cakkaratanaṃ uppajjati, tadā eva. Ime ca visesā sabbacakkavattīnaṃ sādhāraṇavasena vuttā. Tenāha ‘‘pātova…pe… dhammatā’’ti. Bodhisattānaṃ pana cakkavattibhāvāvahaguṇāpi cakkavattiguṇāpi sātisayāva honti.
वुत्तप्पकारपुञ्ञकम्मपच्चयन्ति चक्कवत्तिभावावहदानदमसंयमादिपुञ्ञकम्महेतुकं। नीलमणिसङ्घातसदिसन्ति इन्दनीलमणिसञ्चयसमानं। दिब्बानुभावयुत्तत्ताति दस्सनेय्यता, मनुञ्ञघोसता, आकासगामिता, ओभासविस्सज्जना, अप्पटिघातता, रञ्ञो इच्छितत्थनिप्फत्तिकारणताति एवमादीहि दिब्बसदिसेहि आनुभावेहि समन्नागतत्ता, एतेन दिब्बं वियाति दिब्बन्ति दस्सेति। न हि तं देवलोकपरियापन्नं। सहस्सं अरा एतस्साति वा सहस्सारं। सब्बेहि आकारेहीति सब्बेहि सुन्दरेहि परिपुण्णावयवे लक्खणसम्पन्ने चक्के इच्छितब्बेहि आकारेहि। परिपूरन्ति परिपुण्णं, सा चस्सा पारिपूरिं इदानेव वित्थारेस्सति।
Vuttappakārapuññakammapaccayanti cakkavattibhāvāvahadānadamasaṃyamādipuññakammahetukaṃ. Nīlamaṇisaṅghātasadisanti indanīlamaṇisañcayasamānaṃ. Dibbānubhāvayuttattāti dassaneyyatā, manuññaghosatā, ākāsagāmitā, obhāsavissajjanā, appaṭighātatā, rañño icchitatthanipphattikāraṇatāti evamādīhi dibbasadisehi ānubhāvehi samannāgatattā, etena dibbaṃ viyāti dibbanti dasseti. Na hi taṃ devalokapariyāpannaṃ. Sahassaṃ arā etassāti vā sahassāraṃ. Sabbehi ākārehīti sabbehi sundarehi paripuṇṇāvayave lakkhaṇasampanne cakke icchitabbehi ākārehi. Paripūranti paripuṇṇaṃ, sā cassā pāripūriṃ idāneva vitthāressati.
पनाळीति छिद्दं। सुद्धसिनिद्धदन्तपन्तिया निब्बिवरायाति अधिप्पायो। तस्सा पन पनाळिया समन्ततो पस्सस्स रजतमयत्ता साररजतमया वुत्ता। यस्मा चस्स चक्कस्स रथचक्कस्स विय अन्तोभावो नाम नत्थि, तस्मा वुत्तं ‘‘उभोसुपि बाहिरन्तेसू’’ति। कतपरिक्खेपा होति पनाळीति योजना। नाभिपनाळिपरिक्खेपपट्टेसूति नाभिपरिक्खेपपट्टे चेव नाभिया पनाळिपरिक्खेपपट्टे च।
Panāḷīti chiddaṃ. Suddhasiniddhadantapantiyā nibbivarāyāti adhippāyo. Tassā pana panāḷiyā samantato passassa rajatamayattā sārarajatamayā vuttā. Yasmā cassa cakkassa rathacakkassa viya antobhāvo nāma natthi, tasmā vuttaṃ ‘‘ubhosupi bāhirantesū’’ti. Kataparikkhepā hoti panāḷīti yojanā. Nābhipanāḷiparikkhepapaṭṭesūti nābhiparikkhepapaṭṭe ceva nābhiyā panāḷiparikkhepapaṭṭe ca.
तेसन्ति अरानं। घटका नाम अलङ्कारभूता खुद्दकपुण्णघटा। तथा मणिका नाम मुत्तावळिका। परिच्छेदलेखा तस्स तस्स परिच्छेददस्सनवसेन ठिता परिच्छिन्नलेखा। आदि-सद्देन मालाकम्मादिं सङ्गण्हाति। सुविभत्तानेवाति अञ्ञमञ्ञं असंकिण्णत्ता सुट्ठु विभत्तानि।
Tesanti arānaṃ. Ghaṭakā nāma alaṅkārabhūtā khuddakapuṇṇaghaṭā. Tathā maṇikā nāma muttāvaḷikā. Paricchedalekhā tassa tassa paricchedadassanavasena ṭhitā paricchinnalekhā. Ādi-saddena mālākammādiṃ saṅgaṇhāti. Suvibhattānevāti aññamaññaṃ asaṃkiṇṇattā suṭṭhu vibhattāni.
‘‘सुरत्ता’’तिआदीसु सुरत्तग्गहणेन महानामवण्णतं पटिक्खिपति, सुद्धग्गहणेन संङ्किलिट्ठतं, सिनिद्धग्गहणेन लूखतं। कामं तस्स चक्करतनस्स नेमिमण्डलं असन्धिकमेव निब्बत्तं, सब्बत्थकमेव पन केवलं पवाळवण्णेन च सोभतीति पकतिचक्कस्स सन्धियुत्तट्ठाने सुरत्तसुवण्णपट्टादिमयाहि वट्टपरिच्छेदलेखाहि पञ्ञायमानाहि ससन्धिका विय दिस्सन्तीति आह ‘‘सन्धीसु पनस्सा’’तिआदि।
‘‘Surattā’’tiādīsu surattaggahaṇena mahānāmavaṇṇataṃ paṭikkhipati, suddhaggahaṇena saṃṅkiliṭṭhataṃ, siniddhaggahaṇena lūkhataṃ. Kāmaṃ tassa cakkaratanassa nemimaṇḍalaṃ asandhikameva nibbattaṃ, sabbatthakameva pana kevalaṃ pavāḷavaṇṇena ca sobhatīti pakaticakkassa sandhiyuttaṭṭhāne surattasuvaṇṇapaṭṭādimayāhi vaṭṭaparicchedalekhāhi paññāyamānāhi sasandhikā viya dissantīti āha ‘‘sandhīsu panassā’’tiādi.
नेमिमण्डलपिट्ठियन्ति नेमिमण्डलस्स पिट्ठिपदेसे। आकासचारिभावतो हिस्स तत्थ वातग्गाही पवाळदण्डो होति। दसन्नं दसन्नं अरानं अन्तरेति दसन्नं दसन्नं अरानं अन्तरे समीपे पदेसे। छिद्दमण्डलखचितोति मण्डलसण्ठानछिद्दविचित्तो। सुकुसलसमन्नाहतस्साति सुट्ठु कुसलेन सिप्पिना पहतस्स, वादितस्साति अत्थो। वग्गूति मनोरमो। रजनीयोति सुणन्तानं रागुप्पादको। कमनीयोति कन्तो। समोसरितकुसुमदामाति ओलम्बितसुगन्धकुसुमदामा। नेमिपरिक्खेपस्साति नेमिपरियन्तपरिक्खेपस्स। नाभिपनाळिया द्विन्नं पस्सानं वसेन ‘‘द्विन्नम्पि नाभिपनाळीन’’न्ति वुत्तं। एका एव हि सा पनाळि। येहीति येहि द्वीहि मुखेहि। पुन येहीति येहि मुत्तकलापेहि।
Nemimaṇḍalapiṭṭhiyanti nemimaṇḍalassa piṭṭhipadese. Ākāsacāribhāvato hissa tattha vātaggāhī pavāḷadaṇḍo hoti. Dasannaṃ dasannaṃ arānaṃ antareti dasannaṃ dasannaṃ arānaṃ antare samīpe padese. Chiddamaṇḍalakhacitoti maṇḍalasaṇṭhānachiddavicitto. Sukusalasamannāhatassāti suṭṭhu kusalena sippinā pahatassa, vāditassāti attho. Vaggūti manoramo. Rajanīyoti suṇantānaṃ rāguppādako. Kamanīyoti kanto. Samosaritakusumadāmāti olambitasugandhakusumadāmā. Nemiparikkhepassāti nemipariyantaparikkhepassa. Nābhipanāḷiyā dvinnaṃ passānaṃ vasena ‘‘dvinnampi nābhipanāḷīna’’nti vuttaṃ. Ekā eva hi sā panāḷi. Yehīti yehi dvīhi mukhehi. Puna yehīti yehi muttakalāpehi.
ओधापयमानन्ति सोतुं अवहितानि कुरुमानं।
Odhāpayamānanti sotuṃ avahitāni kurumānaṃ.
चन्दो पुरतो चक्करतनं पच्छाति एवं पुब्बापरियेन पुब्बापरभावेन।
Cando purato cakkaratanaṃ pacchāti evaṃ pubbāpariyena pubbāparabhāvena.
अन्तेपुरस्साति अनुराधपुरे रञ्ञो अन्तेपुरस्स। उत्तरसीहपञ्जरसदिसेति तदा रञ्ञो पासादे तादिसस्स उत्तरदिसाय सीहपञ्जरस्स लब्भमानत्ता वुत्तं। सुखेन सक्काति किञ्चि अनारुहित्वा, सरीरञ्च अनुल्लङ्घित्वा यथाठितेनेव हत्थेन पुप्फमुट्ठियो खिपित्वा सुखेन सक्का होति पूजेतुं।
Antepurassāti anurādhapure rañño antepurassa. Uttarasīhapañjarasadiseti tadā rañño pāsāde tādisassa uttaradisāya sīhapañjarassa labbhamānattā vuttaṃ. Sukhena sakkāti kiñci anāruhitvā, sarīrañca anullaṅghitvā yathāṭhiteneva hatthena pupphamuṭṭhiyo khipitvā sukhena sakkā hoti pūjetuṃ.
नानाविरागरतनप्पभासमुज्जलन्ति नानाविधविचित्तवण्णरतनोभासपभस्सरं। आकासं अब्भुग्गन्त्वा पवत्तेति आगन्त्वा ठितट्ठानतो उपरि आकासं अब्भुग्गन्त्वा पवत्ते।
Nānāvirāgaratanappabhāsamujjalanti nānāvidhavicittavaṇṇaratanobhāsapabhassaraṃ. Ākāsaṃ abbhuggantvā pavatteti āgantvā ṭhitaṭṭhānato upari ākāsaṃ abbhuggantvā pavatte.
२४४. राजायुत्ताति रञ्ञो किच्चे आयुत्तकपुरिसा।
244.Rājāyuttāti rañño kicce āyuttakapurisā.
सिनेरुं वामपस्सेन कत्वा तस्स धुरतरं गच्छन्तो ‘‘वामपस्सेन सिनेरुं पहाया’’ति वुत्तं।
Sineruṃ vāmapassena katvā tassa dhurataraṃ gacchanto ‘‘vāmapassena sineruṃ pahāyā’’ti vuttaṃ.
विनिब्बेधेनाति तिरियं विनिविज्झनवसेन। सन्निवेसक्खमोति खन्धावारसन्निवेसयोग्यो। सुलभाहारुपकरणोति सुखेनेव लद्धब्बधञ्ञगोरसदारुतिणादिभोजनसाधनो।
Vinibbedhenāti tiriyaṃ vinivijjhanavasena. Sannivesakkhamoti khandhāvārasannivesayogyo. Sulabhāhārupakaraṇoti sukheneva laddhabbadhaññagorasadārutiṇādibhojanasādhano.
परचक्कन्ति परस्स रञ्ञो सेना, आणा वा।
Paracakkanti parassa rañño senā, āṇā vā.
आगमननन्दनोति आगमनेन नन्दिजननो। गमनेन सोचेतीति गमनसोचनो। उपकप्पेथाति उपरूपरि कप्पेथ, संविदहथ उपनेथाति अत्थो। उपपरिक्खित्वाति हेतुतोपि सभावतोपि फलतोपि दिट्ठधम्मिकसम्परायिकादिआदीनवतोपि वीमंसित्वा। विभावेन्ति पञ्ञाय अत्थं विभूतं करोन्तीति विभाविनो, पञ्ञवन्तो। अनुयन्ताति अनुवत्तका, अनुवत्तकभावेनेव, पन रञ्ञो च महानुभावेन ते जिगुच्छनवसेन पापतो अनोरमन्तापि एकच्चे ओत्तप्पवसेन ओरमन्तीति वेदितब्बं।
Āgamananandanoti āgamanena nandijanano. Gamanena socetīti gamanasocano. Upakappethāti uparūpari kappetha, saṃvidahatha upanethāti attho. Upaparikkhitvāti hetutopi sabhāvatopi phalatopi diṭṭhadhammikasamparāyikādiādīnavatopi vīmaṃsitvā. Vibhāventi paññāya atthaṃ vibhūtaṃ karontīti vibhāvino, paññavanto. Anuyantāti anuvattakā, anuvattakabhāveneva, pana rañño ca mahānubhāvena te jigucchanavasena pāpato anoramantāpi ekacce ottappavasena oramantīti veditabbaṃ.
ओगच्छमानन्ति ओसीदन्तं। योजनमत्तन्ति वित्थारतो योजनमत्तं पदेसं। गम्भीरभावेन पन यथा भूमि दिस्सति, एवं ओगच्छति। तेनाह ‘‘महासमुद्दतल’’न्तिआदि। अन्ते चक्करतनं उदकेन सेनाय अनज्झोत्थरणत्थं। पुरत्थिमो महासमुद्दो परियन्तो एतस्साति पुरत्थिममहासमुद्दपरियन्तो, तं पुरत्थिममहासमुद्दपरियन्तं, पुरत्थिममहासमुद्दं परियन्तं कत्वाति अत्थो।
Ogacchamānanti osīdantaṃ. Yojanamattanti vitthārato yojanamattaṃ padesaṃ. Gambhīrabhāvena pana yathā bhūmi dissati, evaṃ ogacchati. Tenāha ‘‘mahāsamuddatala’’ntiādi. Ante cakkaratanaṃ udakena senāya anajjhottharaṇatthaṃ. Puratthimo mahāsamuddo pariyanto etassāti puratthimamahāsamuddapariyanto, taṃ puratthimamahāsamuddapariyantaṃ, puratthimamahāsamuddaṃ pariyantaṃ katvāti attho.
चातुरन्तायाति चतुसमुद्दन्ताय, पुरत्थिमदिसादिचतुकोट्ठासन्ताय वा। सोभयमानं वियाति विय-सद्दो निपातमत्तं। अत्तनो अच्छरियगुणेहि सोभन्तमेव हि तं तिट्ठति। पाळियम्पि हि ‘‘उपसोभयमानं’’ त्वेव वुत्तं।
Cāturantāyāti catusamuddantāya, puratthimadisādicatukoṭṭhāsantāya vā. Sobhayamānaṃ viyāti viya-saddo nipātamattaṃ. Attano acchariyaguṇehi sobhantameva hi taṃ tiṭṭhati. Pāḷiyampi hi ‘‘upasobhayamānaṃ’’ tveva vuttaṃ.
हत्थिरतनवण्णना
Hatthiratanavaṇṇanā
२४६. हरिचन्दनादीहीति आदि-सद्देन चतुज्जातियगन्धादिं सङ्गण्हाति। आगमनं चिन्तेथाति वदन्ति चक्कवत्तिवत्तस्स पूरितताय परिचितत्ता। काळतिलकादीनं अभावेन विसुद्धसेतसरीरो। सत्तपतिट्ठोति भूमिफुसनकेहि वालधि, वरङ्गं, हत्थोति इमेहि च तीहि, चतूहि पादेहि चाति सत्तहि अवयवेहि पतिट्ठितत्ता सत्तपतिट्ठो। सब्बकनिट्ठोति सब्बेहि छद्दन्तकुलहत्थीहि हीनो। उपोसथकुला सब्बजेट्ठोति उपोसथकुलतो आगच्छन्तो तत्थ सब्बप्पधानो आगच्छतीति योजना। वुत्तनयेनाति ‘‘महादानं दत्वा’’तिआदिना वुत्तेन नयेन। चक्कवत्तीनं, चक्कवत्तिपुत्तानञ्च चक्कवत्तिं उद्दिस्स चिन्तयन्तानं आगच्छति। अपनेत्वाति अत्तनो आनुभावेन अपनेत्वा। गन्धमेव हि तस्स इतरे हत्थी न सहन्ति।
246.Haricandanādīhīti ādi-saddena catujjātiyagandhādiṃ saṅgaṇhāti. Āgamanaṃ cintethātivadanti cakkavattivattassa pūritatāya paricitattā. Kāḷatilakādīnaṃ abhāvena visuddhasetasarīro. Sattapatiṭṭhoti bhūmiphusanakehi vāladhi, varaṅgaṃ, hatthoti imehi ca tīhi, catūhi pādehi cāti sattahi avayavehi patiṭṭhitattā sattapatiṭṭho. Sabbakaniṭṭhoti sabbehi chaddantakulahatthīhi hīno. Uposathakulā sabbajeṭṭhoti uposathakulato āgacchanto tattha sabbappadhāno āgacchatīti yojanā. Vuttanayenāti ‘‘mahādānaṃ datvā’’tiādinā vuttena nayena. Cakkavattīnaṃ, cakkavattiputtānañca cakkavattiṃ uddissa cintayantānaṃ āgacchati. Apanetvāti attano ānubhāvena apanetvā. Gandhameva hi tassa itare hatthī na sahanti.
घरधेनुवच्छको वियाति घरे परिचितधेनुया तत्थेव जातसंवद्धवच्छको विय। सकलपथविन्ति सकलं जम्बुदीपसञ्ञितं पथविं।
Gharadhenuvacchako viyāti ghare paricitadhenuyā tattheva jātasaṃvaddhavacchako viya. Sakalapathavinti sakalaṃ jambudīpasaññitaṃ pathaviṃ.
अस्सरतनवण्णना
Assaratanavaṇṇanā
२४७. सिन्धवकुलतोति सिन्धवस्साजानीयकुलतो।
247.Sindhavakulatoti sindhavassājānīyakulato.
मणिरतनवण्णना
Maṇiratanavaṇṇanā
२४८. सकटनाभिसमपरिणाहन्ति परिणाहतो महासकटस्स नाभिया समप्पमाणं। उभोसु अन्तेसूति हेट्ठा, उपरि चाति द्वीसु अन्तेसु। कण्णिकपरियन्ततोति द्विन्नं कञ्चनपदुमानं कण्णिकाय परियन्ततो। मुत्ताजालके ठपेत्वाति सुविसुद्धे मुत्तमये जालके पतिट्ठापेत्वा। अरुणुग्गमनवेला वियाति अरुणुग्गमनसीसेन सूरियउदयक्खणं उपलक्खेति।
248.Sakaṭanābhisamapariṇāhanti pariṇāhato mahāsakaṭassa nābhiyā samappamāṇaṃ. Ubhosu antesūti heṭṭhā, upari cāti dvīsu antesu. Kaṇṇikapariyantatoti dvinnaṃ kañcanapadumānaṃ kaṇṇikāya pariyantato. Muttājālake ṭhapetvāti suvisuddhe muttamaye jālake patiṭṭhāpetvā. Aruṇuggamanavelā viyāti aruṇuggamanasīsena sūriyaudayakkhaṇaṃ upalakkheti.
इत्थिरतनवण्णना
Itthiratanavaṇṇanā
२४९. ‘‘इत्थिरतनं पातुभवती’’ति वत्वा कुतस्सा पातुभावोति दस्सेतुं ‘‘मद्दराजकुलतो’’तिआदि वुत्तं। मद्दरट्ठं किर जम्बुदीपे अभिरूपानं इत्थीनं उप्पत्तिट्ठानं। तथा हि ‘‘सिञ्चयमहाराजस्स देवी, वेस्सन्तरमहाराजस्स देवी, भद्दकापिलानी’’ति एवमादि इत्थिरतनं मद्दरट्ठे एव उप्पन्नं। पुञ्ञानुभावेनाति चक्कवत्तिरञ्ञो पुञ्ञतेजेन।
249. ‘‘Itthiratanaṃ pātubhavatī’’ti vatvā kutassā pātubhāvoti dassetuṃ ‘‘maddarājakulato’’tiādi vuttaṃ. Maddaraṭṭhaṃ kira jambudīpe abhirūpānaṃ itthīnaṃ uppattiṭṭhānaṃ. Tathā hi ‘‘siñcayamahārājassa devī, vessantaramahārājassa devī, bhaddakāpilānī’’ti evamādi itthiratanaṃ maddaraṭṭhe eva uppannaṃ. Puññānubhāvenāti cakkavattirañño puññatejena.
सण्ठानपारिपूरियाति हत्थपादादिसरीरावयवानं सुसण्ठिताय। अवयवपारिपूरिया हि समुदायपारिपूरिसिद्धि । रूपन्ति सरीरं ‘‘रूपं त्वेव सङ्खं गच्छती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३०६) विय। दस्सनीयाति सुरूपभावेन पस्सितब्बयुत्ता। तेनाह ‘‘दिस्समानावा’’तिआदि। सोमनस्सवसेन चित्तं पसादेति योनिसो चिन्तेन्तानं कम्मफलसद्धाय वसेन। पसादावहत्ताति कारणवचनेन यथा पासादिकताय वण्णपोक्खरतासिद्धि वुत्ता, एवं दस्सनीयताय पासादिकतासिद्धि, अभिरूपताय च दस्सनीयतासिद्धि वत्तब्बाति नयं दस्सेति। पटिलोमतो वा वण्णपोक्खरताय पासादिकतासिद्धि, पासादिकताय दस्सनीयतासिद्धि, दस्सनीयताय अभिरूपतासिद्धि योजेतब्बा। एवं सरीरसम्पत्तिवसेन अभिरूपतादिके दस्सेत्वा इदानि सरीरे दोसाभाववसेनपि ते दस्सेतुं ‘‘अभिरूपा वा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ यथा पमाणयुत्ता, एवं आरोहपरिणाहयोगतो च पासादिका नातिदीघतादयो, एवं मनुस्सानं दिब्बरूपतासम्पत्तिपीति ‘‘अप्पत्ता दिब्बवण्ण’’न्ति वुत्तं।
Saṇṭhānapāripūriyāti hatthapādādisarīrāvayavānaṃ susaṇṭhitāya. Avayavapāripūriyā hi samudāyapāripūrisiddhi . Rūpanti sarīraṃ ‘‘rūpaṃ tveva saṅkhaṃ gacchatī’’tiādīsu (ma. ni. 1.306) viya. Dassanīyāti surūpabhāvena passitabbayuttā. Tenāha ‘‘dissamānāvā’’tiādi. Somanassavasena cittaṃ pasādeti yoniso cintentānaṃ kammaphalasaddhāya vasena. Pasādāvahattāti kāraṇavacanena yathā pāsādikatāya vaṇṇapokkharatāsiddhi vuttā, evaṃ dassanīyatāya pāsādikatāsiddhi, abhirūpatāya ca dassanīyatāsiddhi vattabbāti nayaṃ dasseti. Paṭilomato vā vaṇṇapokkharatāya pāsādikatāsiddhi, pāsādikatāya dassanīyatāsiddhi, dassanīyatāya abhirūpatāsiddhi yojetabbā. Evaṃ sarīrasampattivasena abhirūpatādike dassetvā idāni sarīre dosābhāvavasenapi te dassetuṃ ‘‘abhirūpā vā’’tiādi vuttaṃ. Tattha yathā pamāṇayuttā, evaṃ ārohapariṇāhayogato ca pāsādikā nātidīghatādayo, evaṃ manussānaṃ dibbarūpatāsampattipīti ‘‘appattā dibbavaṇṇa’’nti vuttaṃ.
आरोहसम्पत्ति वुत्ता उब्बेधेन पासादिकभावतो। परिणाहसम्पत्ति वुत्ता किसथूलदोसाभावतो। वण्णसम्पत्ति वुत्ता विवण्णताभावतो। कायविपत्तियाति सरीरदोसस्स। सतवारविहतस्साति सत्तक्खत्तुं विहतस्स, ‘‘सतवारविहतस्सा’’ति च इदं कप्पासपिचुवसेन वुत्तं, तूलपिचुनो पन विहननमेव नत्थि। कुङ्कुमतगरतुरुक्खयवनपुप्फानि चतुज्जाति। ‘‘तमालतगरतुरुक्खयवनपुप्फानी’’ति अपरे।
Ārohasampatti vuttā ubbedhena pāsādikabhāvato. Pariṇāhasampatti vuttā kisathūladosābhāvato. Vaṇṇasampatti vuttā vivaṇṇatābhāvato. Kāyavipattiyāti sarīradosassa. Satavāravihatassāti sattakkhattuṃ vihatassa, ‘‘satavāravihatassā’’ti ca idaṃ kappāsapicuvasena vuttaṃ, tūlapicuno pana vihananameva natthi. Kuṅkumatagaraturukkhayavanapupphāni catujjāti. ‘‘Tamālatagaraturukkhayavanapupphānī’’ti apare.
अग्गिदड्ढा वियाति आसनगतेन अग्गिना दड्ढा विय। पठममेवाति राजानं दिस्वापि किच्चन्तरप्पसुता अहुत्वा किच्चन्तरतो पठममेव, दस्सनसमकालं एवाति अत्थो। रञ्ञो निसज्जाय पच्छा निपातनं निसीदनं सीलं एतिस्साति पच्छानिपातिनी। तं तं अत्तना रञ्ञो कातब्बकिच्चं ‘‘किं करोमी’’ति पुच्छितब्बताय किं करणं पटिसावेतीति किंकारपटिस्साविनी।
Aggidaḍḍhā viyāti āsanagatena agginā daḍḍhā viya. Paṭhamamevāti rājānaṃ disvāpi kiccantarappasutā ahutvā kiccantarato paṭhamameva, dassanasamakālaṃ evāti attho. Rañño nisajjāya pacchā nipātanaṃ nisīdanaṃ sīlaṃ etissāti pacchānipātinī. Taṃ taṃ attanā rañño kātabbakiccaṃ ‘‘kiṃ karomī’’ti pucchitabbatāya kiṃ karaṇaṃ paṭisāvetīti kiṃkārapaṭissāvinī.
मातुगामो नाम येभुय्येन सठजातिको, इत्थिरतनस्स पन तं नत्थीति दस्सेतुं ‘‘स्वास्सा’’तिआदि वुत्तं।
Mātugāmo nāma yebhuyyena saṭhajātiko, itthiratanassa pana taṃ natthīti dassetuṃ ‘‘svāssā’’tiādi vuttaṃ.
गुणाति रूपगुणा चेव आचारगुणा च। पुरिमकम्मानुभावेनाति कतस्स पुरिमकम्मस्सानुभावेन इत्थिरतनस्स तब्भावसंवत्तनियस्स पुरिमकम्मस्स आनुभावेन। चक्कवत्तिनोपि परिवारसम्पत्तिसंवत्तनियं पुञ्ञकम्मं तादिसस्स फलविसेसस्स उपनिस्सयो होतियेव। तेनाह ‘‘चक्कवत्तिनो पुञ्ञं उपनिस्साया’’ति, एतेन सेसेसुपि सविञ्ञाणकरतनेसु अत्तनो कम्मवसेन निब्बत्तेसुपि तेसं तेसं विसेसानं तदुपनिस्सयता विभाविता एवाति दट्ठब्बा। पुब्बे एकदेसवसेन लब्भमाना पारिपूरी रञ्ञो चक्कवत्तिभावूपगमनतो पट्ठाय सब्बाकारपरिपूरा जाता।
Guṇāti rūpaguṇā ceva ācāraguṇā ca. Purimakammānubhāvenāti katassa purimakammassānubhāvena itthiratanassa tabbhāvasaṃvattaniyassa purimakammassa ānubhāvena. Cakkavattinopi parivārasampattisaṃvattaniyaṃ puññakammaṃ tādisassa phalavisesassa upanissayo hotiyeva. Tenāha ‘‘cakkavattinopuññaṃ upanissāyā’’ti, etena sesesupi saviññāṇakaratanesu attano kammavasena nibbattesupi tesaṃ tesaṃ visesānaṃ tadupanissayatā vibhāvitā evāti daṭṭhabbā. Pubbe ekadesavasena labbhamānā pāripūrī rañño cakkavattibhāvūpagamanato paṭṭhāya sabbākāraparipūrā jātā.
गहपतिरतनवण्णना
Gahapatiratanavaṇṇanā
२५०. पकतिया वाति सभावेनेव चक्करतनपातुभावतो पुब्बेपि। यादिसं रञ्ञो चक्कवत्तिस्स पुञ्ञबलं निस्साय यथावुत्ता चक्करतनानुभावनिब्बत्ति, तादिसं एतस्स पुञ्ञबलं निस्साय गहपतिरतनस्स कम्मविपाकजं दिब्बचक्खुं निब्बत्तेतीति आह ‘‘चक्करतनानुभावसहित’’न्ति। कारणस्स हि एकसन्ततिपतितताय, फलस्स च समानकालिकताय तथावचनं।
250.Pakatiyā vāti sabhāveneva cakkaratanapātubhāvato pubbepi. Yādisaṃ rañño cakkavattissa puññabalaṃ nissāya yathāvuttā cakkaratanānubhāvanibbatti, tādisaṃ etassa puññabalaṃ nissāya gahapatiratanassa kammavipākajaṃ dibbacakkhuṃ nibbattetīti āha ‘‘cakkaratanānubhāvasahita’’nti. Kāraṇassa hi ekasantatipatitatāya, phalassa ca samānakālikatāya tathāvacanaṃ.
परिणायकरतनवण्णना
Pariṇāyakaratanavaṇṇanā
२५१. ‘‘अयं धम्मो, अयं अधम्मो’’तिआदिना कम्मस्सकतावबोधनसङ्खातस्स पण्डितभावस्स अत्थिताय पण्डितो। बाहुसच्चब्यत्तिया ब्यत्तो। सभावसिद्धाय मेधासङ्खाताय पकतिपञ्ञाय अत्थिताय मेधावी। अत्तनो याथावबुद्धमत्थं परेसं विभावेतुं पकासेतुं समत्थताय विभावी। ववत्थपेतुन्ति निच्छितुं।
251. ‘‘Ayaṃ dhammo, ayaṃ adhammo’’tiādinā kammassakatāvabodhanasaṅkhātassa paṇḍitabhāvassa atthitāya paṇḍito. Bāhusaccabyattiyā byatto. Sabhāvasiddhāya medhāsaṅkhātāya pakatipaññāya atthitāya medhāvī. Attano yāthāvabuddhamatthaṃ paresaṃ vibhāvetuṃ pakāsetuṃ samatthatāya vibhāvī. Vavatthapetunti nicchituṃ.
चतुइद्धिसमन्नागतवण्णना
Catuiddhisamannāgatavaṇṇanā
२५२. विपच्चनं विपाको, विपाको एव वेपाको यथा ‘‘विकतमेव वेकत’’न्ति। समं नातिसीतनाच्चुण्हताय अविसमं भुत्तस्स वेपाको एतिस्सा अत्थीति समवेपाकिनी, ताय समवेपाकिनिया।
252. Vipaccanaṃ vipāko, vipāko eva vepāko yathā ‘‘vikatameva vekata’’nti. Samaṃ nātisītanāccuṇhatāya avisamaṃ bhuttassa vepāko etissā atthīti samavepākinī, tāya samavepākiniyā.
धम्मपासादपोक्खरणिवण्णना
Dhammapāsādapokkharaṇivaṇṇanā
२५३. जनरासिं कारेत्वा तेन जनरासिना खणित्वा न मापेसि। किञ्चरहीति आह ‘‘रञ्ञो पना’’तिआदि। तत्थ कारणं परतो आगमिस्सति। एकाय वेदिकाय परिक्खित्ता पोक्खरणियो । परिवेणपरिच्छेदपरियन्तेति एत्थ परिवेणं नाम समन्ततो विवटङ्गणभूतं पोक्खरणिया तीरं, तस्स परिच्छेदभूते परियन्ते एकाय वेदिकाय परिक्खित्ता पोक्खरणियो। एतदहोसीति एतं ‘‘यंनूनाहं इमासु पोक्खरणीसू’’तिआदिकं अहोसीति। सब्बोतुकन्ति सब्बेसु उतूसु पुप्फनकं। नानावण्णउप्पलबीजादीनीति रत्तनीलादिनानावण्णपुप्फेन पुप्फनकउप्पलबीजादीनि। जलजथलजमालन्ति जलजथलजपुप्फमालं।
253.Janarāsiṃ kāretvā tena janarāsinā khaṇitvā na māpesi. Kiñcarahīti āha ‘‘rañño panā’’tiādi. Tattha kāraṇaṃ parato āgamissati. Ekāya vedikāya parikkhittā pokkharaṇiyo . Pariveṇaparicchedapariyanteti ettha pariveṇaṃ nāma samantato vivaṭaṅgaṇabhūtaṃ pokkharaṇiyā tīraṃ, tassa paricchedabhūte pariyante ekāya vedikāya parikkhittā pokkharaṇiyo. Etadahosīti etaṃ ‘‘yaṃnūnāhaṃ imāsu pokkharaṇīsū’’tiādikaṃ ahosīti. Sabbotukanti sabbesu utūsu pupphanakaṃ. Nānāvaṇṇauppalabījādīnīti rattanīlādinānāvaṇṇapupphena pupphanakauppalabījādīni. Jalajathalajamālanti jalajathalajapupphamālaṃ.
२५४. परिचारवसेनाति तङ्खणिकपरिचारवसेन, इदञ्च पठमं पट्ठपितनियामेनेव वुत्तं, पच्छा पन यानसयनादीनि विय इत्थियोपि अत्थिकानं परिच्चत्ता एव। तेनाह ‘‘इत्थीहिपी’’तिआदि। परिच्चागवसेनाति निरपेक्खपरिच्चागवसेन। दीयतीति दानं, देय्यवत्थु। तं अग्गीयति निस्सज्जीयति एत्थाति दानग्गं, परिवेसनट्ठानं। तादिसानि अत्थीति यादिसानि रञ्ञो दानग्गे खोमसुखुमादीनि वत्थानि, तादिसानि येसं अत्तनो सन्तकानि सन्ति। ओहायाति पहाय तत्थेव ठपेत्वा। अत्थो अत्थि येसं तेति अत्थिका। एवं अनत्थिकापि दट्ठब्बा।
254.Paricāravasenāti taṅkhaṇikaparicāravasena, idañca paṭhamaṃ paṭṭhapitaniyāmeneva vuttaṃ, pacchā pana yānasayanādīni viya itthiyopi atthikānaṃ pariccattā eva. Tenāha ‘‘itthīhipī’’tiādi. Pariccāgavasenāti nirapekkhapariccāgavasena. Dīyatīti dānaṃ, deyyavatthu. Taṃ aggīyati nissajjīyati etthāti dānaggaṃ, parivesanaṭṭhānaṃ. Tādisāni atthīti yādisāni rañño dānagge khomasukhumādīni vatthāni, tādisāni yesaṃ attano santakāni santi. Ohāyāti pahāya tattheva ṭhapetvā. Attho atthi yesaṃ teti atthikā. Evaṃ anatthikāpi daṭṭhabbā.
२५५. कलहसद्दोपीति पि-सद्देन दानाधिप्पायेन गेहतो नीहतं पुन गेहं पवेसेतुं न युत्तन्ति इममत्थं समुच्चेति। तेनाह ‘‘न खो एतं अम्हाकं पतिरूप’’न्तिआदि (दी॰ नि॰ २.२५५)।
255.Kalahasaddopīti pi-saddena dānādhippāyena gehato nīhataṃ puna gehaṃ pavesetuṃ na yuttanti imamatthaṃ samucceti. Tenāha ‘‘na kho etaṃ amhākaṃ patirūpa’’ntiādi (dī. ni. 2.255).
२५७. उण्हीसमत्थकेति सिखापरियन्तमत्थके। परिच्छेदमत्थकेति पासादङ्गणपरिच्छेदस्स मत्थके।
257.Uṇhīsamatthaketi sikhāpariyantamatthake. Paricchedamatthaketi pāsādaṅgaṇaparicchedassa matthake.
२५८. हरतीति अतिविय पभस्सरभावेन चक्खूनि पटिहरन्तं दुद्दिक्खताय दिट्ठियो हरति अपनेन्तं विय होति। तं पन हरणं नेसं परिप्फन्दनेनाति आह ‘‘फन्दापेती’’ति।
258.Haratīti ativiya pabhassarabhāvena cakkhūni paṭiharantaṃ duddikkhatāya diṭṭhiyo harati apanentaṃ viya hoti. Taṃ pana haraṇaṃ nesaṃ paripphandanenāti āha ‘‘phandāpetī’’ti.
पठमभाणवारवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
झानसम्पत्तिवण्णना
Jhānasampattivaṇṇanā
२६०. महतिया इद्धियाति महन्तेन इच्छितत्थसमिज्झनेन। तेसंयेव इच्छितिच्छितत्थानं। ‘‘अनुभवितब्बान’’न्ति इमिना आनुभाव-सद्दस्स कम्मसाधनतं दस्सेति। पुब्बे सम्पन्नं कत्वा देय्यधम्मपरिच्चागस्स कतभावं दस्सेन्तो ‘‘सम्पत्तिपरिच्चागस्सा’’ति आह। अत्तानं दमेति एतेनाति दमो।
260.Mahatiyā iddhiyāti mahantena icchitatthasamijjhanena. Tesaṃyeva icchiticchitatthānaṃ. ‘‘Anubhavitabbāna’’nti iminā ānubhāva-saddassa kammasādhanataṃ dasseti. Pubbe sampannaṃ katvā deyyadhammapariccāgassa katabhāvaṃ dassento ‘‘sampattipariccāgassā’’ti āha. Attānaṃ dameti etenāti damo.
बोधिसत्तपुब्बयोगवण्णना
Bodhisattapubbayogavaṇṇanā
अस्साति महासुदस्सनरञ्ञो। एको थेरोति अप्पञ्ञातो नामगोत्ततो अञ्ञतरो पुथुज्जनो थेरो। थेरं दिस्वाति अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसिन्नं दिस्वा। कट्ठत्थरणन्ति कट्ठमयं अत्थरणं, दारुफलकन्ति अत्थो।
Assāti mahāsudassanarañño. Eko theroti appaññāto nāmagottato aññataro puthujjano thero. Theraṃ disvāti aññatarasmiṃ rukkhamūle nisinnaṃ disvā. Kaṭṭhattharaṇanti kaṭṭhamayaṃ attharaṇaṃ, dāruphalakanti attho.
परिभोगभाजनन्ति पानीयपरिभोजनीयादिपरिभोगयोग्यं भाजनं। आरकण्टकन्ति सूचिविज्झनककण्टकं। पिप्फलिकन्ति खुद्दकसत्थकं। उदकतुम्बकन्ति कुण्डिकं।
Paribhogabhājananti pānīyaparibhojanīyādiparibhogayogyaṃ bhājanaṃ. Ārakaṇṭakanti sūcivijjhanakakaṇṭakaṃ. Pipphalikanti khuddakasatthakaṃ. Udakatumbakanti kuṇḍikaṃ.
कूटागारद्वारेयेव निवत्तेसीति कूटागारं पविट्ठकालतो पट्ठाय तेसं मिच्छावितक्कानं पवत्तिया ओकासं नादासि।
Kūṭāgāradvāreyeva nivattesīti kūṭāgāraṃ paviṭṭhakālato paṭṭhāya tesaṃ micchāvitakkānaṃ pavattiyā okāsaṃ nādāsi.
२६१. कसिणमेव पञ्ञायति महापुरिसस्स तत्थ तत्थ कताधिकारत्ता, तेसञ्च पदेसानं सुपरिकम्मकतकसिणसदिसत्ता।
261.Kasiṇameva paññāyati mahāpurisassa tattha tattha katādhikārattā, tesañca padesānaṃ suparikammakatakasiṇasadisattā.
२६२. चत्तारि झानानीति चत्तारि कसिणज्झानानि। कसिणज्झानप्पमञ्ञानंयेव वचनं तासं तदा आदरगारववसेन निब्बत्तितत्ता। महाबोधिसत्तानञ्हि अरूपज्झानेसु आदरो नत्थि, अभिञ्ञापदट्ठानतं पन सन्धाय तानिपि निब्बत्तेन्ति, तस्मा महासत्तो तापसपरिब्बाजककाले यत्तके लोकियगुणे निब्बत्तेति, ते सब्बेपि तदा निब्बत्तेसियेव। तेनाह ‘‘महापुरिसो पना’’तिआदि।
262.Cattāri jhānānīti cattāri kasiṇajjhānāni. Kasiṇajjhānappamaññānaṃyeva vacanaṃ tāsaṃ tadā ādaragāravavasena nibbattitattā. Mahābodhisattānañhi arūpajjhānesu ādaro natthi, abhiññāpadaṭṭhānataṃ pana sandhāya tānipi nibbattenti, tasmā mahāsatto tāpasaparibbājakakāle yattake lokiyaguṇe nibbatteti, te sabbepi tadā nibbattesiyeva. Tenāha ‘‘mahāpuriso panā’’tiādi.
चतुरासीतिनगरसहस्सादिवण्णना
Caturāsītinagarasahassādivaṇṇanā
२६३. अभिहरितब्बभत्तन्ति उपनेतब्बभत्तं।
263.Abhiharitabbabhattanti upanetabbabhattaṃ.
२६४. निबद्धवत्तन्ति पुब्बे उपनिबद्धं पाकवत्तं।
264.Nibaddhavattanti pubbe upanibaddhaṃ pākavattaṃ.
सुभद्दादेविउपसङ्कमनवण्णना
Subhaddādeviupasaṅkamanavaṇṇanā
२६५. आवट्टेत्वाति अतिविसित्वा। यं यं रञ्ञो इच्छितं दानूपकरणञ्चेव भोगूपकरणञ्च, तस्स तस्स तथेव समिद्धभावं वित्थवति।
265.Āvaṭṭetvāti ativisitvā. Yaṃ yaṃ rañño icchitaṃ dānūpakaraṇañceva bhogūpakaraṇañca, tassa tassa tatheva samiddhabhāvaṃ vitthavati.
२६६. सचे पन राजा जीविते छन्दं जनेय्य, इतो परम्पि चिरं कालं तिट्ठेय्य महिद्धिको महानुभावोति एवं महज्झासया देवी भोगेसु, जीविते च राजानं सापेक्खं कातुं वायमि। तेन वुत्तं ‘‘मा हेव खो राजा’’तिआदि। तेनेवाह ‘‘तस्स कालङ्किरियं अनिच्छमाना’’तिआदि। छन्दं जनेहीति एत्थ छन्द-सद्दो तण्हापरियायोति आह ‘‘पेमं उप्पादेही’’ति। अपेक्खति आरम्मणं एताय न विस्सज्जेतीति अपेक्खा, तण्हा।
266. Sace pana rājā jīvite chandaṃ janeyya, ito parampi ciraṃ kālaṃ tiṭṭheyya mahiddhiko mahānubhāvoti evaṃ mahajjhāsayā devī bhogesu, jīvite ca rājānaṃ sāpekkhaṃ kātuṃ vāyami. Tena vuttaṃ ‘‘mā heva kho rājā’’tiādi. Tenevāha ‘‘tassa kālaṅkiriyaṃ anicchamānā’’tiādi. Chandaṃ janehīti ettha chanda-saddo taṇhāpariyāyoti āha ‘‘pemaṃ uppādehī’’ti. Apekkhati ārammaṇaṃ etāya na vissajjetīti apekkhā, taṇhā.
२६७. गरहिताति एत्थ केहि गरहिता, कस्मा च गरहिताति अन्तोलीनं चोदनं विस्सज्जेन्तो ‘‘बुद्धेही’’तिआदिमाह, तेन विञ्ञुगरहितत्ता, दुग्गतिसंवत्तनियतो च सापेक्खकालकिरिया परिवज्जेतब्बाति दस्सेति।
267.Garahitāti ettha kehi garahitā, kasmā ca garahitāti antolīnaṃ codanaṃ vissajjento ‘‘buddhehī’’tiādimāha, tena viññugarahitattā, duggatisaṃvattaniyato ca sāpekkhakālakiriyā parivajjetabbāti dasseti.
२६८. एकमन्तं गन्त्वाति रञ्ञो चक्खुपथं विजहित्वा।
268.Ekamantaṃ gantvāti rañño cakkhupathaṃ vijahitvā.
ब्रह्मलोकूपगमनवण्णना
Brahmalokūpagamanavaṇṇanā
२६९. सोणस्साति कोळिवीसस्स सोणस्स। एका भत्तपातीति एकं भत्तवड्ढितकं। तादिसं भत्तन्ति तथारूपं गरुं मधुरं सिनिद्धं भत्तं। भुत्तानन्ति भुत्तवन्तानं।
269.Soṇassāti koḷivīsassa soṇassa. Ekā bhattapātīti ekaṃ bhattavaḍḍhitakaṃ. Tādisaṃ bhattanti tathārūpaṃ garuṃ madhuraṃ siniddhaṃ bhattaṃ. Bhuttānanti bhuttavantānaṃ.
२७१. दासमनुस्साति दासा चेव आयुत्तकमनुस्सा च।
271.Dāsamanussāti dāsā ceva āyuttakamanussā ca.
इदानि यथावुत्ताय रञ्ञो महासुदस्सनस्स भोगसम्पत्तिया कम्मसरिक्खतं उद्धरन्तो ‘‘एतानि पना’’तिआदिमाह, तं सुविञ्ञेय्यमेव।
Idāni yathāvuttāya rañño mahāsudassanassa bhogasampattiyā kammasarikkhataṃ uddharanto ‘‘etāni panā’’tiādimāha, taṃ suviññeyyameva.
२७२. आदितो पट्ठायाति समुदागमनतो पट्ठाय। यत्थ तं पुञ्ञं आयूहितं, यतो सा सम्पत्ति निब्बत्ता, ततो ततियत्तभावतो पभुति। महासुदस्सनस्स जातकदेसना हि तदा समुदागमनतो पट्ठाय भगवता देसिताति। पंस्वागारकीळं वियाति यथा नाम दारका पंसूहि वापिगेहभोजनादीनि दस्सेन्ता यथारुचि कीळित्वा गमनकाले सब्बं तं विधंसेन्ता गच्छन्ति, एवमेव भगवा महासुदस्सनकाले अत्तना अनुभूतं दिब्बसम्पत्तिसदिसं अचिन्तेय्यानुभावसम्पत्तिं वित्थारतो दस्सेत्वा पुन अत्तनो देसनं आदीनवनिस्सरणदस्सनवसेन विवट्टाभिमुखं विपरिवत्तेन्तो ‘‘सब्बा सा सम्पत्ति अनिच्चताय विपरिणता विधंसिता’’ति दस्सेन्तो ‘‘पस्सानन्दा’’तिआदिमाह। विपरिणताति विपरिणामं सभावविगमं गता। तेनाह ‘‘पकतिविजहनेना’’तिआदि। पकतीति सभावधम्मानं उदयवयपरिच्छिन्नो कक्खळफुसनादिसभावो, सो भङ्गक्खणतो पट्ठाय जहितो, परिच्चजन्तो सब्बसो नत्थेव। तेनाह ‘‘निब्बुतपदीपो विय अपञ्ञत्तिकभावं गता’’ति।
272.Āditopaṭṭhāyāti samudāgamanato paṭṭhāya. Yattha taṃ puññaṃ āyūhitaṃ, yato sā sampatti nibbattā, tato tatiyattabhāvato pabhuti. Mahāsudassanassa jātakadesanā hi tadā samudāgamanato paṭṭhāya bhagavatā desitāti. Paṃsvāgārakīḷaṃ viyāti yathā nāma dārakā paṃsūhi vāpigehabhojanādīni dassentā yathāruci kīḷitvā gamanakāle sabbaṃ taṃ vidhaṃsentā gacchanti, evameva bhagavā mahāsudassanakāle attanā anubhūtaṃ dibbasampattisadisaṃ acinteyyānubhāvasampattiṃ vitthārato dassetvā puna attano desanaṃ ādīnavanissaraṇadassanavasena vivaṭṭābhimukhaṃ viparivattento ‘‘sabbā sā sampatti aniccatāya vipariṇatā vidhaṃsitā’’ti dassento ‘‘passānandā’’tiādimāha. Vipariṇatāti vipariṇāmaṃ sabhāvavigamaṃ gatā. Tenāha ‘‘pakativijahanenā’’tiādi. Pakatīti sabhāvadhammānaṃ udayavayaparicchinno kakkhaḷaphusanādisabhāvo, so bhaṅgakkhaṇato paṭṭhāya jahito, pariccajanto sabbaso nattheva. Tenāha ‘‘nibbutapadīpo viya apaññattikabhāvaṃ gatā’’ti.
एत्तावताति आदितो पट्ठाय पवत्तेन एत्तकेन देसनामग्गेन। अनेकानि वस्सकोटिसतसहस्सानियेव उब्बेधो एतिस्साति अनेकवस्सकोटिसतसहस्सुब्बेधा। अनिच्चलक्खणं आदायाति तं सम्पत्तिगतं अनिच्चलक्खणं देसनाय गहेत्वा विभावेत्वा। यथा निस्सेणिमुच्चने तादिसं सतहत्थुब्बेधं रुक्खं पकतिपुरिसेन आरोहितुं न सक्का, एवं अनिच्चताविभावनेन तस्सा सम्पत्तिया अपेक्खानिस्सेणिमुच्चने केनचि आरोहितुं न सक्काति आह ‘‘अनिच्चलक्खणं आदाय निस्सेणिं मुञ्चन्तो विया’’ति। तेनेवाति यथावुत्तकारणेनेव, आदितो सातिसयं कामेसु अस्सादं दस्सेत्वापि उपरि नेसं ‘‘पस्सानन्दा’’तिआदिना आदीनवं, ओकारं, संकिलेसं, नेक्खम्मे आनिसंसञ्च विभावेत्वा देसनाय निट्ठापितत्ता। पुब्बेति अतीतकाले। वसभराजाति वसभनामको सीहळमहाराजा।
Ettāvatāti ādito paṭṭhāya pavattena ettakena desanāmaggena. Anekāni vassakoṭisatasahassāniyeva ubbedho etissāti anekavassakoṭisatasahassubbedhā. Aniccalakkhaṇaṃ ādāyāti taṃ sampattigataṃ aniccalakkhaṇaṃ desanāya gahetvā vibhāvetvā. Yathā nisseṇimuccane tādisaṃ satahatthubbedhaṃ rukkhaṃ pakatipurisena ārohituṃ na sakkā, evaṃ aniccatāvibhāvanena tassā sampattiyā apekkhānisseṇimuccane kenaci ārohituṃ na sakkāti āha ‘‘aniccalakkhaṇaṃ ādāya nisseṇiṃ muñcanto viyā’’ti. Tenevāti yathāvuttakāraṇeneva, ādito sātisayaṃ kāmesu assādaṃ dassetvāpi upari nesaṃ ‘‘passānandā’’tiādinā ādīnavaṃ, okāraṃ, saṃkilesaṃ, nekkhamme ānisaṃsañca vibhāvetvā desanāya niṭṭhāpitattā. Pubbeti atītakāle. Vasabharājāti vasabhanāmako sīhaḷamahārājā.
उदकपुप्फुळादयोति आदि-सद्देन तिणग्गे उस्सावबिन्दुआदिके सङ्गण्हाति।
Udakapupphuḷādayoti ādi-saddena tiṇagge ussāvabinduādike saṅgaṇhāti.
महासुदस्सनस्स पनाति पन-सद्दो विसेसत्थजोतनो, तेन महासुदस्सनमहाराजा झानाभिञ्ञासमापत्तियो निब्बत्तेसि, तदग्गेन परिसुद्धे च समणभावे पतिट्ठितो, यतो विधुय एव कामवितक्कादिसमणभावसंकिलेसं सुञ्ञागारं पाविसि, एवंभूतस्सापि तस्स कालं किरियतो सत्तमे दिवसे सब्बा चक्कवत्तिसम्पत्ति अन्तरहिता, न ततो परं, अहो अच्छरियमनुस्सो अनञ्ञसाधारणगुणविसेसोति इमं विसेसं दस्सेति।
Mahāsudassanassa panāti pana-saddo visesatthajotano, tena mahāsudassanamahārājā jhānābhiññāsamāpattiyo nibbattesi, tadaggena parisuddhe ca samaṇabhāve patiṭṭhito, yato vidhuya eva kāmavitakkādisamaṇabhāvasaṃkilesaṃ suññāgāraṃ pāvisi, evaṃbhūtassāpi tassa kālaṃ kiriyato sattame divase sabbā cakkavattisampatti antarahitā, na tato paraṃ, aho acchariyamanusso anaññasādhāraṇaguṇavisesoti imaṃ visesaṃ dasseti.
अनारुळ्हन्ति ‘‘राजा किर पुब्बे गहपतिकुले निब्बत्ती’’तिआदिना, (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.२६०) ‘‘पुन थेरं आमन्तेसी’’तिआदिना (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.२७२) च वुत्तमत्थं सन्धायाह। सो हि इमस्मिं सुत्ते सङ्गीतिं अनारुळ्हो, अञ्ञत्थ पन आगतो इमिस्सा देसनाय पिट्ठिवत्तकभावेन। यं पनेत्थ अत्थतो न विभत्तं, तं सुविञ्ञेय्यं एवाति।
Anāruḷhanti ‘‘rājā kira pubbe gahapatikule nibbattī’’tiādinā, (dī. ni. aṭṭha. 2.260) ‘‘puna theraṃ āmantesī’’tiādinā (dī. ni. aṭṭha. 2.272) ca vuttamatthaṃ sandhāyāha. So hi imasmiṃ sutte saṅgītiṃ anāruḷho, aññattha pana āgato imissā desanāya piṭṭhivattakabhāvena. Yaṃ panettha atthato na vibhattaṃ, taṃ suviññeyyaṃ evāti.
महासुदस्सनसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना।
Mahāsudassanasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / दीघनिकाय • Dīghanikāya / ४. महासुदस्सनसुत्तं • 4. Mahāsudassanasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / दीघ निकाय (अट्ठकथा) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / ४. महासुदस्सनसुत्तवण्णना • 4. Mahāsudassanasuttavaṇṇanā
