| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
२. महासुञ्ञतसुत्तवण्णना
2. Mahāsuññatasuttavaṇṇanā
१८५. छविवण्णेन सो काळो, न नामेन। पलालसन्थारोति आदीनीति आदि-सद्देन कोच्छचिमिलिकाकटसारादीनं गहणं। गणभिक्खूनन्ति गणबन्धनवसेन भिक्खूनं।
185.Chavivaṇṇenaso kāḷo, na nāmena. Palālasanthāroti ādīnīti ādi-saddena kocchacimilikākaṭasārādīnaṃ gahaṇaṃ. Gaṇabhikkhūnanti gaṇabandhanavasena bhikkhūnaṃ.
यदि संसयो नाम नत्थि, ‘‘सम्बहुला नु खो’’ति इदं कथन्ति आह ‘‘वितक्कपुब्बभागा’’तिआदि। तत्थ वितक्को पुब्बभागो एतिस्साति वितक्कपुब्बभागा, पुच्छा। सा ‘‘सम्बहुला नो एत्थ भिक्खूविहरन्ती’’ति वचनं, वितक्को पन ‘‘सम्बहुला नु खो इध भिक्खू विहरन्ती’’ति इमिना आकारेन तदा भगवतो उप्पन्नो चित्तसङ्कप्पो, तस्स परिवितक्कस्स तब्भावजोतनोयं नु-कारो वुत्तोति दस्सेन्तो आह – ‘‘वितक्कपुब्बभागे चायं नु-कारो निपातमत्तो’’ति। किञ्चापि गच्छन्तो दिस्वा, ‘‘सम्बहुला नो एत्थ भिक्खू विहरन्ती’’ति पुच्छावसेन भगवता वुत्तो, अथ खो ‘‘न खो, आनन्द, भिक्खु सोभति सङ्गणिकारामो’’तिआदि (म॰ नि॰ ३.१८५) उपरिदेसनावसेन मत्थकं गच्छन्ते अविनिच्छितो नाम न होति, अथ खो विसुं विनिच्छितो एव होति, दिस्वा निच्छिनित्वाव कथासमुट्ठापनत्थं तथा पुच्छति। तथा हि वुत्तं – ‘‘जानन्तापि तथागता पुच्छन्ती’’ति (पारा॰ १६)। तेनाह ‘‘इतो किरा’’तिआदि।
Yadi saṃsayo nāma natthi, ‘‘sambahulā nu kho’’ti idaṃ kathanti āha ‘‘vitakkapubbabhāgā’’tiādi. Tattha vitakko pubbabhāgo etissāti vitakkapubbabhāgā, pucchā. Sā ‘‘sambahulā no ettha bhikkhūviharantī’’ti vacanaṃ, vitakko pana ‘‘sambahulā nu kho idha bhikkhū viharantī’’ti iminā ākārena tadā bhagavato uppanno cittasaṅkappo, tassa parivitakkassa tabbhāvajotanoyaṃ nu-kāro vuttoti dassento āha – ‘‘vitakkapubbabhāge cāyaṃ nu-kāro nipātamatto’’ti. Kiñcāpi gacchanto disvā, ‘‘sambahulā no ettha bhikkhū viharantī’’ti pucchāvasena bhagavatā vutto, atha kho ‘‘na kho, ānanda, bhikkhu sobhati saṅgaṇikārāmo’’tiādi (ma. ni. 3.185) uparidesanāvasena matthakaṃ gacchante avinicchito nāma na hoti, atha kho visuṃ vinicchito eva hoti, disvā nicchinitvāva kathāsamuṭṭhāpanatthaṃ tathā pucchati. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘jānantāpi tathāgatā pucchantī’’ti (pārā. 16). Tenāha ‘‘ito kirā’’tiādi.
यथा नदीओतिण्णं उदकं यथानिन्नं पक्खन्दति, एवं सत्ता धातुसो संसन्दन्ति, तस्मा ‘‘गणवासो नदीओतिण्णउदकसदिसो’’ति वुत्तं। इदानि तमत्थं वित्थारतो दस्सेतुं – ‘‘निरयतिरच्छानयोनी’’तिआदि वुत्तं। कुरुविन्दादिन्हानीयचुण्णानि सण्हसुखुमभावतो नाळियं पक्खित्तानि निरन्तरानेव तिट्ठन्तीति आह – ‘‘चुण्णभरिता नाळि विया’’ति। सत्तपण्णास कुलसतसहस्सानीति सत्तसतसहस्साधिकानि पञ्ञास कुलानंयेव सतसहस्सानि, मनुस्सानं पन वसेन सत्त कोटियो तदा तत्थ वसिंसु।
Yathā nadīotiṇṇaṃ udakaṃ yathāninnaṃ pakkhandati, evaṃ sattā dhātuso saṃsandanti, tasmā ‘‘gaṇavāso nadīotiṇṇaudakasadiso’’ti vuttaṃ. Idāni tamatthaṃ vitthārato dassetuṃ – ‘‘nirayatiracchānayonī’’tiādi vuttaṃ. Kuruvindādinhānīyacuṇṇāni saṇhasukhumabhāvato nāḷiyaṃ pakkhittāni nirantarāneva tiṭṭhantīti āha – ‘‘cuṇṇabharitā nāḷi viyā’’ti. Sattapaṇṇāsa kulasatasahassānīti sattasatasahassādhikāni paññāsa kulānaṃyeva satasahassāni, manussānaṃ pana vasena satta koṭiyo tadā tattha vasiṃsu.
ततो चिन्तेसि, कथं? कामञ्चायं लोकपकति, मय्हं पन सासने अयुत्तोव सोति आह – ‘‘मया’’तिआदि। धम्मन्ति सभावसिद्धं। संवेगोति सहोत्तप्पञाणं वुच्चति। न खो पनेतं सक्का गिलानुपट्ठानओवादानुसासनिआदिवसेन समागमस्स इच्छितब्बत्ता। गणभेदनन्ति गणसङ्गणिकाय विवेचनं।
Tato cintesi, kathaṃ? Kāmañcāyaṃ lokapakati, mayhaṃ pana sāsane ayuttova soti āha – ‘‘mayā’’tiādi. Dhammanti sabhāvasiddhaṃ. Saṃvegoti sahottappañāṇaṃ vuccati. Na kho panetaṃ sakkā gilānupaṭṭhānaovādānusāsaniādivasena samāgamassa icchitabbattā. Gaṇabhedananti gaṇasaṅgaṇikāya vivecanaṃ.
१८६. कतपरिभण्डन्ति पुब्बे कतसंविधानस्स चीवरस्स वुत्ताकारेन पटिसङ्खरणं। नोति अम्हाकं। अनत्तमनोति अनाराधितचित्तो।
186.Kataparibhaṇḍanti pubbe katasaṃvidhānassa cīvarassa vuttākārena paṭisaṅkharaṇaṃ. Noti amhākaṃ. Anattamanoti anārādhitacitto.
सकगणेन सहभावतो सङ्गणिकाति आह ‘‘सकपरिससमोधान’’न्ति। गणोति पन इध जनसमूहोति वुत्तं ‘‘नानाजनसमोधान’’न्ति। सोभति यथानुसिट्ठं पटिपज्जमानतो। कामतो निक्खमतीति निक्खमो, एवं निक्खमवसेन उप्पन्नं सुखं। गणसङ्गणिकाकिलेससङ्गणिकाहि पविवित्ति पविवेको। पविवेकवसेन उप्पन्नं सुखं। रागादीनं उपसमावहं सुखं उपसमसुखं। मग्गसम्बोधावहं सुखं सम्बोधिसुखं। निकामेतब्बस्स, निकामं वा लाभी निकामलाभी। निदुक्खं सुखेनेव लभतीति अदुक्खलाभी। कसिरं वुच्चति अप्पकन्ति आह – ‘‘अकसिरलाभीति विपुललाभी’’ति।
Sakagaṇena sahabhāvato saṅgaṇikāti āha ‘‘sakaparisasamodhāna’’nti. Gaṇoti pana idha janasamūhoti vuttaṃ ‘‘nānājanasamodhāna’’nti. Sobhati yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamānato. Kāmato nikkhamatīti nikkhamo, evaṃ nikkhamavasena uppannaṃ sukhaṃ. Gaṇasaṅgaṇikākilesasaṅgaṇikāhi pavivitti paviveko. Pavivekavasena uppannaṃ sukhaṃ. Rāgādīnaṃ upasamāvahaṃ sukhaṃ upasamasukhaṃ. Maggasambodhāvahaṃ sukhaṃ sambodhisukhaṃ. Nikāmetabbassa, nikāmaṃ vā lābhī nikāmalābhī. Nidukkhaṃ sukheneva labhatīti adukkhalābhī. Kasiraṃ vuccati appakanti āha – ‘‘akasiralābhīti vipulalābhī’’ti.
सामायिकन्ति समये किलेसविमुच्चनं अच्चन्तमेवाति सामायिकं म-कारे अ-कारस्स दीघं कत्वा। तेनाह – ‘‘अप्पितप्पितसमये किलेसेहि विमुत्त’’न्ति। कन्तन्ति अङ्गसन्तताय आरम्मणसन्तताय च कमनीयं मनोरम्मं। असामायिकं अच्चन्तविमुत्तं।
Sāmāyikanti samaye kilesavimuccanaṃ accantamevāti sāmāyikaṃ ma-kāre a-kārassa dīghaṃ katvā. Tenāha – ‘‘appitappitasamaye kilesehi vimutta’’nti. Kantanti aṅgasantatāya ārammaṇasantatāya ca kamanīyaṃ manorammaṃ. Asāmāyikaṃ accantavimuttaṃ.
एत्तावतातिआदिना सङ्गणिकारामस्स विसेसाधिगमस्स अन्तरायिकभावं अन्वयतो ब्यतिरेकतो च सह निदस्सनेन दस्सेति। तत्थ सा दुविधा अन्तरायिकता वोदानधम्मानं अनुप्पत्तिहेतुका, संकिलेसधम्मानं उप्पत्तिहेतुका च।
Ettāvatātiādinā saṅgaṇikārāmassa visesādhigamassa antarāyikabhāvaṃ anvayato byatirekato ca saha nidassanena dasseti. Tattha sā duvidhā antarāyikatā vodānadhammānaṃ anuppattihetukā, saṃkilesadhammānaṃ uppattihetukā ca.
ते पठमं ‘‘सङ्गणिकारामो’’तिआदिना विभावेत्वा इतरं विभावेतुं, ‘‘इदानि दोसुप्पत्तिं दस्सेन्तो’’तिआदि वुत्तं। ‘‘अट्ठिञ्च पटिच्च न्हारुञ्च पटिच्च चम्मञ्च पटिच्च मंसञ्च पटिच्च आकासो परिवारितो रूपन्त्वेव सङ्खं गच्छती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३०६) विय इध रूपसद्दो करजकायपरियायोति ‘‘रूपन्ति सरीर’’न्ति आह। ‘‘नाहं, आनन्द…पे॰… दोमनस्सुपायासा’’ति कस्मा वुत्तं? ननु काये च जीविते च अनपेक्खचित्तानं आरद्धविपस्सकानम्पि असप्पायवज्जनसप्पायसेवनवसेन कायस्स परिहरणं होतीति? सच्चं, तं पन यो कल्लसरीरं निस्साय धम्मसाधनाय अनुयुञ्जितुकामो होति, तस्सेव धम्मसाधनतावसेन। धम्मसाधनभावञ्हि अपेक्खित्वा असप्पायं वज्जेत्वा सप्पायवसेन पोसेत्वा सुट्ठुतरं हुत्वा अनुयुञ्जनतो कायस्स परिहरणं, न सो काये अभिरतो नाम होति पच्चवेक्खणायत्तत्ता अपेक्खाय विनोदितब्बो तादिसोति। उपालिगहपतिनोति एत्थापि ‘‘दसबलसावकत्तुपगमनसङ्खातेना’’ति आनेत्वा योजेतब्बं।
Te paṭhamaṃ ‘‘saṅgaṇikārāmo’’tiādinā vibhāvetvā itaraṃ vibhāvetuṃ, ‘‘idāni dosuppattiṃ dassento’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Aṭṭhiñca paṭicca nhāruñca paṭicca cammañca paṭicca maṃsañca paṭicca ākāso parivārito rūpantveva saṅkhaṃ gacchatī’’tiādīsu (ma. ni. 1.306) viya idha rūpasaddo karajakāyapariyāyoti ‘‘rūpanti sarīra’’nti āha. ‘‘Nāhaṃ, ānanda…pe… domanassupāyāsā’’ti kasmā vuttaṃ? Nanu kāye ca jīvite ca anapekkhacittānaṃ āraddhavipassakānampi asappāyavajjanasappāyasevanavasena kāyassa pariharaṇaṃ hotīti? Saccaṃ, taṃ pana yo kallasarīraṃ nissāya dhammasādhanāya anuyuñjitukāmo hoti, tasseva dhammasādhanatāvasena. Dhammasādhanabhāvañhi apekkhitvā asappāyaṃ vajjetvā sappāyavasena posetvā suṭṭhutaraṃ hutvā anuyuñjanato kāyassa pariharaṇaṃ, na so kāye abhirato nāma hoti paccavekkhaṇāyattattā apekkhāya vinoditabbo tādisoti. Upāligahapatinoti etthāpi ‘‘dasabalasāvakattupagamanasaṅkhātenā’’ti ānetvā yojetabbaṃ.
१८७. महाकरुणावसेन परिवुताय परिसाय मज्झे निसिन्नोपि एकन्तविवेकज्झासयत्ता एककोव। एतेन सत्थुनो पविवित्तस्स पविवेकत्तेन विवित्ततं दस्सेति। रूपारूपपटिभागनिमित्तेहि निवत्तनत्थं ‘‘रूपादीनं सङ्खतनिमित्तान’’न्ति वुत्तं। अतिविय सन्ततरपणीततमभावेन विसेसतो सिनोति बन्धतीति विसयो, सो एव ससन्ततिपरियापन्नताय अज्झत्तं। किं पन तन्ति आह – ‘‘सुञ्ञतन्ति सुञ्ञतफलसमापत्ति’’न्ति। उपधिविवेकताय असङ्खता धातु इध विवेकोति अधिप्पेतोति आह – ‘‘विवेकनिन्नेना’’तिआदि। भङ्गमत्तम्पि असेसेत्वा आसवट्ठानियानञ्च धम्मानं तत्थ विगतत्ता तेसं वसेन विगतन्तेन, एवंभूतं तेसं ब्यन्तिभावं पत्तन्ति पाळियं ‘‘ब्यन्तिभूतेना’’ति वुत्तं। उय्योजनं विस्सज्जनं, तं एतस्स अत्थि, उय्योजेति विस्सज्जेतीति वा उय्योजनिकं। यस्मा न सब्बकथा उय्योजनवसेनेव पवत्तति, तस्मा वुत्तं ‘‘उय्योजनिकपटिसंयुत्त’’न्ति।
187. Mahākaruṇāvasena parivutāya parisāya majjhe nisinnopi ekantavivekajjhāsayattā ekakova. Etena satthuno pavivittassa pavivekattena vivittataṃ dasseti. Rūpārūpapaṭibhāganimittehi nivattanatthaṃ ‘‘rūpādīnaṃ saṅkhatanimittāna’’nti vuttaṃ. Ativiya santatarapaṇītatamabhāvena visesato sinoti bandhatīti visayo, so eva sasantatipariyāpannatāya ajjhattaṃ. Kiṃ pana tanti āha – ‘‘suññatanti suññataphalasamāpatti’’nti. Upadhivivekatāya asaṅkhatā dhātu idha vivekoti adhippetoti āha – ‘‘vivekaninnenā’’tiādi. Bhaṅgamattampi asesetvā āsavaṭṭhāniyānañca dhammānaṃ tattha vigatattā tesaṃ vasena vigatantena, evaṃbhūtaṃ tesaṃ byantibhāvaṃ pattanti pāḷiyaṃ ‘‘byantibhūtenā’’ti vuttaṃ. Uyyojanaṃ vissajjanaṃ, taṃ etassa atthi, uyyojeti vissajjetīti vā uyyojanikaṃ. Yasmā na sabbakathā uyyojanavaseneva pavattati, tasmā vuttaṃ ‘‘uyyojanikapaṭisaṃyutta’’nti.
तेलपाकं गण्हन्तो वियाति यथा तेलपाको नाम परिच्छिन्नकालो न अतिक्कमितब्बो, एवं अत्तनो समापत्तिकालं अनतिक्कमित्वा। यथा हि कुसलो वेज्जो तेलं पचन्तो तं तं तेलकिच्चं चिन्तेत्वा यदि वा पत्थिन्नपाको, यदि वा मज्झिमपाको, यदि वा खरपाको इच्छितब्बो, तस्स कालं उपधारेत्वा पचति, एवं भगवा धम्मं देसेन्तो वेनेय्यानं ञाणपरिपाकं उपधारेत्वा तं तं कालं अनतिक्कमित्वा धम्मं देसेत्वा परिसं उय्योजेन्तो च विवेकनिन्नेनेव चित्तेन उय्योजेति। द्वे पञ्चविञ्ञाणानिपि तदभिनीहतमनोविञ्ञाणवसेन निब्बाननिन्नानेव। बुद्धानञ्हि सङ्खारानं सुट्ठु परिञ्ञातताय पणीतानम्पि रूपादीनं आपाथगमने पगेव इतरेसं पटिकूलताव सुपाकटा हुत्वा उपट्ठाति, तस्मा घम्माभितत्तस्स विय सीतजलट्ठाननिन्नता निब्बाननिन्नमेव चित्तं होति, तस्स अतिविय सन्तपणीतभावतो।
Telapākaṃ gaṇhanto viyāti yathā telapāko nāma paricchinnakālo na atikkamitabbo, evaṃ attano samāpattikālaṃ anatikkamitvā. Yathā hi kusalo vejjo telaṃ pacanto taṃ taṃ telakiccaṃ cintetvā yadi vā patthinnapāko, yadi vā majjhimapāko, yadi vā kharapāko icchitabbo, tassa kālaṃ upadhāretvā pacati, evaṃ bhagavā dhammaṃ desento veneyyānaṃ ñāṇaparipākaṃ upadhāretvā taṃ taṃ kālaṃ anatikkamitvā dhammaṃ desetvā parisaṃ uyyojento ca vivekaninneneva cittena uyyojeti. Dve pañcaviññāṇānipi tadabhinīhatamanoviññāṇavasena nibbānaninnāneva. Buddhānañhi saṅkhārānaṃ suṭṭhu pariññātatāya paṇītānampi rūpādīnaṃ āpāthagamane pageva itaresaṃ paṭikūlatāva supākaṭā hutvā upaṭṭhāti, tasmā ghammābhitattassa viya sītajalaṭṭhānaninnatā nibbānaninnameva cittaṃ hoti, tassa ativiya santapaṇītabhāvato.
१८८. अज्झत्तमेवाति इध झानारम्मणं अधिप्पेतन्ति आह ‘‘गोचरज्झत्तमेवा’’ति। इध नियकज्झत्तं सुञ्ञतं। अपगुणपादकज्झानञ्हि एत्थ ‘‘नियकज्झत्त’’न्ति अधिप्पेतं विपस्सनाविसेसस्स अधिप्पेतत्ता, नियकज्झत्तं निज्जीवनिस्सत्ततं, अनत्ततन्ति अत्थो। असम्पज्जनभावजाननेनाति इदानि मे कम्मट्ठानं वीथिपटिपन्नं न होति, उप्पथमेव पवत्ततीति जाननेन।
188.Ajjhattamevāti idha jhānārammaṇaṃ adhippetanti āha ‘‘gocarajjhattamevā’’ti. Idha niyakajjhattaṃ suññataṃ. Apaguṇapādakajjhānañhi ettha ‘‘niyakajjhatta’’nti adhippetaṃ vipassanāvisesassa adhippetattā, niyakajjhattaṃ nijjīvanissattataṃ, anattatanti attho. Asampajjanabhāvajānanenāti idāni me kammaṭṭhānaṃ vīthipaṭipannaṃ na hoti, uppathameva pavattatīti jānanena.
कस्मा पनेत्थ भगवता विपस्सनाय एव पादके झाने अवत्वा पादकज्झानं गहितन्ति आह – ‘‘अप्पगुणपादकज्झानतो’’तिआदि। न पक्खन्दति सम्मा न समाहितत्ता। सो पन ‘‘अज्झत्तधम्मा मय्हं निज्जटा निगुम्बा हुत्वा न उपट्ठहन्ति, हन्दाहं बहिद्धाधम्मे मनसि करेय्यं एकच्चेसु सङ्खारेसु उपट्ठितेसु इतरेपि उपट्ठहेय्युमेवा’’ति परस्स…पे॰… मनसि करोति। पादकज्झानवसेन विय सम्मसितज्झानवसेनपि उभतोभागविमुत्तो होतियेवाति आह – ‘‘अरूपसमापत्तियं नु खो कथन्ति आनेञ्जं मनसि करोती’’ति। न मे चित्तं पक्खन्दतीति मय्हं विपस्सनाचित्तं वीथिपटिपन्नं हुत्वा न वहतीति। पादकज्झानमेवाति विपस्सनाय पादकभूतमेव झानं। पुनप्पुनं मनसि कातब्बन्ति पुनप्पुनं समापज्जितब्बं विपस्सनाय तिक्खविसदतापादनाय। अवहन्ते निपुणाभावेन छेदनकिरियाय अप्पवत्तन्ते। समापज्जित्वा विपस्सनाय तिक्खकम्मकरणं समथविपस्सनाविहारेनाति आह – ‘‘कम्मट्ठाने मनसिकारो वहती’’ति।
Kasmā panettha bhagavatā vipassanāya eva pādake jhāne avatvā pādakajjhānaṃ gahitanti āha – ‘‘appaguṇapādakajjhānato’’tiādi. Na pakkhandati sammā na samāhitattā. So pana ‘‘ajjhattadhammā mayhaṃ nijjaṭā nigumbā hutvā na upaṭṭhahanti, handāhaṃ bahiddhādhamme manasi kareyyaṃ ekaccesu saṅkhāresu upaṭṭhitesu itarepi upaṭṭhaheyyumevā’’ti parassa…pe… manasi karoti. Pādakajjhānavasena viya sammasitajjhānavasenapi ubhatobhāgavimutto hotiyevāti āha – ‘‘arūpasamāpattiyaṃ nu kho kathanti āneñjaṃ manasi karotī’’ti. Na me cittaṃ pakkhandatīti mayhaṃ vipassanācittaṃ vīthipaṭipannaṃ hutvā na vahatīti. Pādakajjhānamevāti vipassanāya pādakabhūtameva jhānaṃ. Punappunaṃ manasi kātabbanti punappunaṃ samāpajjitabbaṃ vipassanāya tikkhavisadatāpādanāya. Avahante nipuṇābhāvena chedanakiriyāya appavattante. Samāpajjitvā vipassanāya tikkhakammakaraṇaṃ samathavipassanāvihārenāti āha – ‘‘kammaṭṭhāne manasikāro vahatī’’ti.
१८९. सम्पज्जति मेति वीथिपटिपत्तिया पुब्बेनापरं विसेसाभावतो सम्पज्जति मे कम्मट्ठानन्ति जाननेन। इरियापथं अहापेत्वाति यथा परिस्समो नागच्छति, एवं अत्तनो बलानुरूपं तस्स कालं नेत्वा पमाणमेव पवत्तनेन इरियापथं अहोपेत्वा। सब्बवारेसूति ठाननिसज्जासयनवारेसु। कथावारेसु पन विसेसं तत्थ तत्थ वदन्ति। इदं वुत्तन्ति इदं, ‘‘इमिना विहारेना’’तिआदिवचनं वुत्तं।
189.Sampajjati meti vīthipaṭipattiyā pubbenāparaṃ visesābhāvato sampajjati me kammaṭṭhānanti jānanena. Iriyāpathaṃ ahāpetvāti yathā parissamo nāgacchati, evaṃ attano balānurūpaṃ tassa kālaṃ netvā pamāṇameva pavattanena iriyāpathaṃ ahopetvā. Sabbavāresūti ṭhānanisajjāsayanavāresu. Kathāvāresu pana visesaṃ tattha tattha vadanti. Idaṃ vuttanti idaṃ, ‘‘iminā vihārenā’’tiādivacanaṃ vuttaṃ.
१९०. कामवितक्कादयो ओळारिककामरागब्यापादसभागाति आह – ‘‘वितक्कपहानेन द्वे मग्गे कथेत्वा’’ति। कामगुणेसूति निद्धारणे भुम्मं। किस्मिञ्चिदेव किलेसुप्पत्तिकारणेति तस्स पुग्गलस्स किलेसुप्पत्तिकारणं सन्धाय वुत्तं, अञ्ञथा सब्बेपि पञ्च कामगुणा किलेसुप्पत्तिकारणमेव। समुदाचरतीति समुदाचारोति आह ‘‘समुदाचरणतो’’ति। सो पन यस्मा चित्तस्स, न सत्तस्स, तस्मा वुत्तं पाळियं ‘‘चेतसो’’ति। म-कारो पदसन्धिकरो ए-कारस्स च अकारो कतोति आह ‘‘एवं सन्ते एतन्ति।
190. Kāmavitakkādayo oḷārikakāmarāgabyāpādasabhāgāti āha – ‘‘vitakkapahānena dve magge kathetvā’’ti. Kāmaguṇesūti niddhāraṇe bhummaṃ. Kismiñcideva kilesuppattikāraṇeti tassa puggalassa kilesuppattikāraṇaṃ sandhāya vuttaṃ, aññathā sabbepi pañca kāmaguṇā kilesuppattikāraṇameva. Samudācaratīti samudācāroti āha ‘‘samudācaraṇato’’ti. So pana yasmā cittassa, na sattassa, tasmā vuttaṃ pāḷiyaṃ ‘‘cetaso’’ti. Ma-kāro padasandhikaro e-kārassa ca akāro katoti āha ‘‘evaṃ sante etanti.
१९१. अनुसयोति मानानुसयो भवरागानुसयो अविज्जानुसयोति तिविधोपि अनुसयो पहीयति अरहत्तमग्गेन। वुत्तनयेनेवाति, ‘‘ततो मग्गानन्तरं फलं, फलतो वुट्ठाय पच्चवेक्खमानो पहीनभावं जानाति, तस्स जाननेन सम्पजानो होती’’ति वुत्तनयेन।
191.Anusayoti mānānusayo bhavarāgānusayo avijjānusayoti tividhopi anusayo pahīyati arahattamaggena. Vuttanayenevāti, ‘‘tato maggānantaraṃ phalaṃ, phalato vuṭṭhāya paccavekkhamāno pahīnabhāvaṃ jānāti, tassa jānanena sampajāno hotī’’ti vuttanayena.
कुसलतो आयातीति आयतो, सो एतेसन्ति कुसलायतिका। तेनाह ‘‘कुसलतो आगता’’ति। तं पन नेसं कुसलायतिकत्तं उपनिस्सयवसेन होति सहजातवसेनपीति तदुभयं दस्सेतुं, ‘‘सेय्यथिद’’न्तिआदि वुत्तं।
Kusalato āyātīti āyato, so etesanti kusalāyatikā. Tenāha ‘‘kusalato āgatā’’ti. Taṃ pana nesaṃ kusalāyatikattaṃ upanissayavasena hoti sahajātavasenapīti tadubhayaṃ dassetuṃ, ‘‘seyyathida’’ntiādi vuttaṃ.
यस्मा पन यथावुत्तधम्मेसु केचि लोकिया, केचि लोकुत्तरा; अथ कस्मा विसेसेन ‘‘लोकुत्तरा’’ति वुत्तन्ति आह – ‘‘लोके उत्तरा विसिट्ठा’’ति। तेन लोकियधम्मेसु उत्तमभावेन झानादयो लोकुत्तरा वुत्ता, न लोकस्स उत्तरणतोति दस्सेति। यं किञ्चि महग्गतचित्तं मारस्स अविसयो अकामावचरत्ता, पगेव तं विपस्सनाय पादकभूतं सुविक्खालितमलन्ति आह – ‘‘जानितुं न सक्कोती’’ति। एको आनिसंसो अत्थि भावनानुयोगस्स सप्पायधम्मकथापटिलाभो।
Yasmā pana yathāvuttadhammesu keci lokiyā, keci lokuttarā; atha kasmā visesena ‘‘lokuttarā’’ti vuttanti āha – ‘‘loke uttarā visiṭṭhā’’ti. Tena lokiyadhammesu uttamabhāvena jhānādayo lokuttarā vuttā, na lokassa uttaraṇatoti dasseti. Yaṃ kiñci mahaggatacittaṃ mārassa avisayo akāmāvacarattā, pageva taṃ vipassanāya pādakabhūtaṃ suvikkhālitamalanti āha – ‘‘jānituṃ na sakkotī’’ti. Eko ānisaṃso atthi bhāvanānuyogassa sappāyadhammakathāpaṭilābho.
१९२. एतदत्थन्ति केवलस्स सुतस्स अत्थाय। सप्पायासप्पायवसेनाति कस्मा वुत्तं? ननु सप्पायवसेन दसकथावत्थूनि आगतानीति? सच्चमेतं, असप्पायकथावज्जनपुब्बिकाय सप्पाय कथाय वसेन आगतत्ता ‘‘सप्पायासप्पायवसेन आगतानी’’ति वुत्तं। सुतपरियत्तिवसेनाति सरूपेन तत्थ अनागतानिपि दसकथावत्थूनि सुत्तगेय्यादिअन्तोगधत्ता, ‘‘सुतपरियत्तिवसेन आगतानी’’ति वुत्तं। परिपूरणवसेन सरूपतो आगतत्ता इमस्मिं ठाने ठत्वा कथेतब्बानि। अत्थोति सामञ्ञत्थो।
192.Etadatthanti kevalassa sutassa atthāya. Sappāyāsappāyavasenāti kasmā vuttaṃ? Nanu sappāyavasena dasakathāvatthūni āgatānīti? Saccametaṃ, asappāyakathāvajjanapubbikāya sappāya kathāya vasena āgatattā ‘‘sappāyāsappāyavasena āgatānī’’ti vuttaṃ. Sutapariyattivasenāti sarūpena tattha anāgatānipi dasakathāvatthūni suttageyyādiantogadhattā, ‘‘sutapariyattivasena āgatānī’’ti vuttaṃ. Paripūraṇavasena sarūpato āgatattā imasmiṃ ṭhāne ṭhatvā kathetabbāni. Atthoti sāmaññattho.
१९३. अनुआवत्तन्तीति अनुअनु अभिमुखा हुत्वा वत्तन्ति, पयिरुपासनादिवसेन अनुकूलयन्ति। मुच्छनतण्हन्ति पच्चयेसु मुच्छनाकारं। तण्हाय पत्थना नाम तेनाकारेन पवत्तीति आह – ‘‘पत्थेति पवत्तेती’’ति। किलेसूपद्दवेनाति किलेससङ्खातेन उपद्दवेन। किलेसा हि सत्तानं महानत्थकरणतो ‘‘उपद्दवो’’ति वुच्चन्ति। अत्तनो अब्भन्तरे उप्पन्नेन किलेसूपद्दवेन अन्तेवासिनो, उपद्दवो अन्तेवासूपद्दवो, ब्रह्मचरियस्स उपद्दवो ब्रह्मचारुपद्दवोति इममत्थं ‘‘सेसुपद्दवेसुपि एसेव नयो’’ति इमिना अतिदिसति। गुणमरणं कथितं, न जीवितमरणं।
193.Anuāvattantīti anuanu abhimukhā hutvā vattanti, payirupāsanādivasena anukūlayanti. Mucchanataṇhanti paccayesu mucchanākāraṃ. Taṇhāya patthanā nāma tenākārena pavattīti āha – ‘‘pattheti pavattetī’’ti. Kilesūpaddavenāti kilesasaṅkhātena upaddavena. Kilesā hi sattānaṃ mahānatthakaraṇato ‘‘upaddavo’’ti vuccanti. Attano abbhantare uppannena kilesūpaddavena antevāsino, upaddavo antevāsūpaddavo, brahmacariyassa upaddavo brahmacārupaddavoti imamatthaṃ ‘‘sesupaddavesupi eseva nayo’’ti iminā atidisati. Guṇamaraṇaṃ kathitaṃ, na jīvitamaraṇaṃ.
अप्पलाभाति अप्पमत्तकलाभी विसेसानं। एवं वुत्तोति यथावुत्तब्रह्मचारुपद्दवो दुक्खविपाकतरो चेव कटुकविपाकतरो चाति एवं वुत्तो। आचरियन्तेवासिकूपद्दवो हि बाहिरकसमयवसेन वुत्तो, ब्रह्मचारुपद्दवो पन सासनवसेन। दुरक्खाते हि धम्मविनये दुप्पटिपत्ति न महासावज्जा मिच्छाभिनिवेसस्स सिथिलवायामभावतो; स्वाख्याते पन धम्मविनये दुप्पटिपत्ति महासावज्जा महतो अत्थस्स बाहिरभावकरणतो। तेनाह ‘‘सासने पना’’तिआदि।
Appalābhāti appamattakalābhī visesānaṃ. Evaṃ vuttoti yathāvuttabrahmacārupaddavo dukkhavipākataro ceva kaṭukavipākataro cāti evaṃ vutto. Ācariyantevāsikūpaddavo hi bāhirakasamayavasena vutto, brahmacārupaddavo pana sāsanavasena. Durakkhāte hi dhammavinaye duppaṭipatti na mahāsāvajjā micchābhinivesassa sithilavāyāmabhāvato; svākhyāte pana dhammavinaye duppaṭipatti mahāsāvajjā mahato atthassa bāhirabhāvakaraṇato. Tenāha ‘‘sāsane panā’’tiādi.
१९६. तस्माति इदं पुब्बपरापेक्खं पुरिमस्स च अत्थस्स कारणभावेन पच्चामसनन्ति आह ‘‘यस्मा’’तिआदि। मित्तं एतस्स अत्थीति मित्तवा, तस्स भावो मित्तवता, ताय। मित्तवसेन पटिपज्जनन्ति आह ‘‘मित्तपटिपत्तिया’’ति। सपत्तवतायाति एत्थापि एसेव नयो।
196.Tasmāti idaṃ pubbaparāpekkhaṃ purimassa ca atthassa kāraṇabhāvena paccāmasananti āha ‘‘yasmā’’tiādi. Mittaṃ etassa atthīti mittavā, tassa bhāvo mittavatā, tāya. Mittavasena paṭipajjananti āha ‘‘mittapaṭipattiyā’’ti. Sapattavatāyāti etthāpi eseva nayo.
दुक्कटदुब्भासितमत्तम्पीति इमिना पगेव इतरं वीतिक्कमन्तोति दस्सेति। सावकेसु हितपरक्कमनं ओवादानुसासनीहि पटिपज्जनन्ति आह – ‘‘तथा न पटिपज्जिस्सामी’’ति। आमकमत्तन्ति कुलालभाजनं वुच्चति। नाहं तुम्हेसु तथा पटिपज्जिस्सामीति कुम्भकारो विय आमकभाजनेसु अहं तुम्हेसु केवलं जानापेन्तो न पटिपज्जिस्सामि। निग्गण्हित्वाति नीहरित्वा। लोकियगुणापि इध सारोत्वेव अधिप्पेता लोकुत्तरगुणानं अधिट्ठानभावतो। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Dukkaṭadubbhāsitamattampīti iminā pageva itaraṃ vītikkamantoti dasseti. Sāvakesu hitaparakkamanaṃ ovādānusāsanīhi paṭipajjananti āha – ‘‘tathā na paṭipajjissāmī’’ti. Āmakamattanti kulālabhājanaṃ vuccati. Nāhaṃ tumhesu tathā paṭipajjissāmīti kumbhakāro viya āmakabhājanesu ahaṃ tumhesu kevalaṃ jānāpento na paṭipajjissāmi. Niggaṇhitvāti nīharitvā. Lokiyaguṇāpi idha sārotveva adhippetā lokuttaraguṇānaṃ adhiṭṭhānabhāvato. Sesaṃ suviññeyyameva.
महासुञ्ञतसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Mahāsuññatasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / २. महासुञ्ञतसुत्तं • 2. Mahāsuññatasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / २. महासुञ्ञतसुत्तवण्णना • 2. Mahāsuññatasuttavaṇṇanā
