Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā

    [५३७] ५. महासुतसोमजातकवण्णना

    [537] 5. Mahāsutasomajātakavaṇṇanā

    कस्मा तुवं रसक एदिसानीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो अङ्गुलिमालत्थेरदमनं आरब्भ कथेसि। तस्स उप्पत्ति च पब्बज्‍जा च उपसम्पदा च अङ्गुलिमालसुत्तवण्णनायं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३४ आदयो) वुत्तनयेन वित्थारतो वेदितब्बा। सो पन सच्‍चकिरियाय मूळ्हगब्भाय इत्थिया सोत्थिभावं कत्वा ततो पट्ठाय सुलभपिण्डो हुत्वा विवेकमनुब्रूहन्तो अपरभागे अरहत्तं पत्वा अभिञ्‍ञातोव असीतिया महाथेरानं अब्भन्तरो अहोसि। तस्मिं काले धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘आवुसो, अहो वत भगवता तथारूपं लुद्दं लोहितपाणिं महाचोरं अङ्गुलिमालं अदण्डेन असत्थेन दमेत्वा निब्बिसेवनं करोन्तेन दुक्‍करं कतं, अहो बुद्धा नाम दुक्‍करकारिनो’’ति। सत्था गन्धकुटियं ठितोव दिब्बसोतेन तं कथं सुत्वा ‘‘अज्‍ज मम गमनं बहुपकारं भविस्सति, महाधम्मदेसना पवत्तिस्सती’’ति ञत्वा अनोपमाय बुद्धलीलाय धम्मसभं गन्त्वा वरपञ्‍ञत्तासने निसीदित्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्‍निसिन्‍ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘अनच्छरियं, भिक्खवे, इदानेव परमाभिसम्बोधिं पत्तेन मया एतस्स दमनं, स्वाहं पुब्बचरियं चरन्तो पदेसञाणे ठितोपि एतं दमेसि’’न्ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।

    Kasmā tuvaṃ rasaka edisānīti idaṃ satthā jetavane viharanto aṅgulimālattheradamanaṃ ārabbha kathesi. Tassa uppatti ca pabbajjā ca upasampadā ca aṅgulimālasuttavaṇṇanāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 2.34 ādayo) vuttanayena vitthārato veditabbā. So pana saccakiriyāya mūḷhagabbhāya itthiyā sotthibhāvaṃ katvā tato paṭṭhāya sulabhapiṇḍo hutvā vivekamanubrūhanto aparabhāge arahattaṃ patvā abhiññātova asītiyā mahātherānaṃ abbhantaro ahosi. Tasmiṃ kāle dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, aho vata bhagavatā tathārūpaṃ luddaṃ lohitapāṇiṃ mahācoraṃ aṅgulimālaṃ adaṇḍena asatthena dametvā nibbisevanaṃ karontena dukkaraṃ kataṃ, aho buddhā nāma dukkarakārino’’ti. Satthā gandhakuṭiyaṃ ṭhitova dibbasotena taṃ kathaṃ sutvā ‘‘ajja mama gamanaṃ bahupakāraṃ bhavissati, mahādhammadesanā pavattissatī’’ti ñatvā anopamāya buddhalīlāya dhammasabhaṃ gantvā varapaññattāsane nisīditvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘anacchariyaṃ, bhikkhave, idāneva paramābhisambodhiṃ pattena mayā etassa damanaṃ, svāhaṃ pubbacariyaṃ caranto padesañāṇe ṭhitopi etaṃ damesi’’nti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.

    अतीते कुरुरट्ठे इन्दपत्थनगरे कोरब्यो नाम राजा धम्मेन रज्‍जं कारेसि। तदा बोधिसत्तो तस्स अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति। दसमासे अतिक्‍कन्ते सुवण्णवण्णं पुत्तं विजायि, सुतवित्तताय पन नं ‘‘सुतसोमो’’ति सञ्‍जानिंसु। तमेनं राजा वयप्पत्तं निक्खसहस्सं दत्वा दिसापामोक्खस्स आचरियस्स सन्तिके सिप्पुग्गहणत्थाय तक्‍कसिलं पेसेसि। सो आचरियभागं आदाय नगरा निक्खमित्वा मग्गं पटिपज्‍जि। तदा बाराणसियं कासिरञ्‍ञो पुत्तो ब्रह्मदत्तकुमारोपि तथेव वत्वा पितरा पेसितो नगरा निक्खमित्वा तमेव मग्गं पटिपज्‍जि। अथ सुतसोमो मग्गं गन्त्वा नगरद्वारे सालाय फलके विस्समत्थाय निसीदि। ब्रह्मदत्तकुमारोपि गन्त्वा तेन सद्धिं एकफलके निसीदि। अथ नं सुतसोमो पटिसन्थारं करोन्तो ‘‘सम्म, मग्गकिलन्तोसि, कुतो आगच्छसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘बाराणसितो’’ति वुत्ते ‘‘कस्स पुत्तोसी’’ति वत्वा ‘‘कासिरञ्‍ञो पुत्तोम्ही’’ति वुत्ते ‘‘को नामोसी’’ति वत्वा ‘‘अहं ब्रह्मदत्तकुमारो नामा’’ति वुत्ते ‘‘केन कारणेन इधागतोसी’’ति पुच्छि। सो ‘‘सिप्पुग्गहणत्थाया’’ति वत्वा ‘‘त्वम्पि मग्गकिलन्तोसि, कुतो आगच्छसी’’ति तेनेव नयेन इतरं पुच्छि। सोपि तस्स सब्बं आचिक्खि। ते उभोपि ‘‘मयं खत्तिया, एकाचरियस्सेव सन्तिके सिप्पुग्गहणत्थाय गच्छामा’’ति अञ्‍ञमञ्‍ञं मित्तभावं कत्वा नगरं पविसित्वा आचरियकुलं गन्त्वा आचरियं वन्दित्वा अत्तनो जातिआदिं कथेत्वा सिप्पुग्गहणत्थाय आगतभावं कथेसुं। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। ते आचरियभागं दत्वा सिप्पं पट्ठपेसुं।

    Atīte kururaṭṭhe indapatthanagare korabyo nāma rājā dhammena rajjaṃ kāresi. Tadā bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchimhi nibbatti. Dasamāse atikkante suvaṇṇavaṇṇaṃ puttaṃ vijāyi, sutavittatāya pana naṃ ‘‘sutasomo’’ti sañjāniṃsu. Tamenaṃ rājā vayappattaṃ nikkhasahassaṃ datvā disāpāmokkhassa ācariyassa santike sippuggahaṇatthāya takkasilaṃ pesesi. So ācariyabhāgaṃ ādāya nagarā nikkhamitvā maggaṃ paṭipajji. Tadā bārāṇasiyaṃ kāsirañño putto brahmadattakumāropi tatheva vatvā pitarā pesito nagarā nikkhamitvā tameva maggaṃ paṭipajji. Atha sutasomo maggaṃ gantvā nagaradvāre sālāya phalake vissamatthāya nisīdi. Brahmadattakumāropi gantvā tena saddhiṃ ekaphalake nisīdi. Atha naṃ sutasomo paṭisanthāraṃ karonto ‘‘samma, maggakilantosi, kuto āgacchasī’’ti pucchitvā ‘‘bārāṇasito’’ti vutte ‘‘kassa puttosī’’ti vatvā ‘‘kāsirañño puttomhī’’ti vutte ‘‘ko nāmosī’’ti vatvā ‘‘ahaṃ brahmadattakumāro nāmā’’ti vutte ‘‘kena kāraṇena idhāgatosī’’ti pucchi. So ‘‘sippuggahaṇatthāyā’’ti vatvā ‘‘tvampi maggakilantosi, kuto āgacchasī’’ti teneva nayena itaraṃ pucchi. Sopi tassa sabbaṃ ācikkhi. Te ubhopi ‘‘mayaṃ khattiyā, ekācariyasseva santike sippuggahaṇatthāya gacchāmā’’ti aññamaññaṃ mittabhāvaṃ katvā nagaraṃ pavisitvā ācariyakulaṃ gantvā ācariyaṃ vanditvā attano jātiādiṃ kathetvā sippuggahaṇatthāya āgatabhāvaṃ kathesuṃ. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Te ācariyabhāgaṃ datvā sippaṃ paṭṭhapesuṃ.

    न केवलञ्‍च ते द्वेव, अञ्‍ञेपि तदा जम्बुदीपे एकसतमत्ता राजपुत्ता तस्स सन्तिके सिप्पं उग्गण्हन्ति। सुतसोमो तेसं जेट्ठन्तेवासिको हुत्वा सिप्पं उपदिसन्तो नचिरस्सेव निप्फत्तिं पापुणि। सो अञ्‍ञस्स सन्तिकं अगन्त्वा ‘‘सहायो मे’’ति ब्रह्मदत्तस्स कुमारस्सेव सन्तिकं गन्त्वा तस्स पिट्ठिआचरियो हुत्वा सिप्पं सिक्खापेसि। इतरेसम्पि अनुक्‍कमेन सिप्पं निट्ठितं। ते अनुयोगं दत्वा आचरियं वन्दित्वा सुतसोमं परिवारेत्वा निक्खमिंसु। अथ ने सुतसोमो मग्गन्तरे ठत्वा उय्योजेन्तो ‘‘तुम्हे अत्तनो अत्तनो पितूनं सिप्पं दस्सेत्वा रज्‍जेसु पतिट्ठहिस्सथ, पतिट्ठिता च पन ममोवादं करेय्याथा’’ति आह। ‘‘किं , आचरिया’’ति? ‘‘पक्खदिवसेसु उपोसथिका हुत्वा मा घातं करेय्याथा’’ति। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छिंसु। बोधिसत्तोपि अङ्गविज्‍जापाठकत्ता ‘‘अनागते बाराणसियं ब्रह्मदत्तकुमारं निस्साय महाभयं उप्पज्‍जिस्सती’’ति ञत्वा ते एवं ओवदित्वा उय्योजेसि। ते सब्बेपि अत्तनो अत्तनो जनपदं गन्त्वा पितूनं सिप्पं दस्सेत्वा रज्‍जेसु पतिट्ठाय पतिट्ठितभावञ्‍चेव ओवादे वत्तनभावञ्‍च जानापेतुं पण्णाकारेन सद्धिं पण्णानि पहिणिंसु। महासत्तो तं पवत्तिं सुत्वा ‘‘अप्पमत्ताव होथा’’ति पण्णानि पटिपेसेसि।

    Na kevalañca te dveva, aññepi tadā jambudīpe ekasatamattā rājaputtā tassa santike sippaṃ uggaṇhanti. Sutasomo tesaṃ jeṭṭhantevāsiko hutvā sippaṃ upadisanto nacirasseva nipphattiṃ pāpuṇi. So aññassa santikaṃ agantvā ‘‘sahāyo me’’ti brahmadattassa kumārasseva santikaṃ gantvā tassa piṭṭhiācariyo hutvā sippaṃ sikkhāpesi. Itaresampi anukkamena sippaṃ niṭṭhitaṃ. Te anuyogaṃ datvā ācariyaṃ vanditvā sutasomaṃ parivāretvā nikkhamiṃsu. Atha ne sutasomo maggantare ṭhatvā uyyojento ‘‘tumhe attano attano pitūnaṃ sippaṃ dassetvā rajjesu patiṭṭhahissatha, patiṭṭhitā ca pana mamovādaṃ kareyyāthā’’ti āha. ‘‘Kiṃ , ācariyā’’ti? ‘‘Pakkhadivasesu uposathikā hutvā mā ghātaṃ kareyyāthā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchiṃsu. Bodhisattopi aṅgavijjāpāṭhakattā ‘‘anāgate bārāṇasiyaṃ brahmadattakumāraṃ nissāya mahābhayaṃ uppajjissatī’’ti ñatvā te evaṃ ovaditvā uyyojesi. Te sabbepi attano attano janapadaṃ gantvā pitūnaṃ sippaṃ dassetvā rajjesu patiṭṭhāya patiṭṭhitabhāvañceva ovāde vattanabhāvañca jānāpetuṃ paṇṇākārena saddhiṃ paṇṇāni pahiṇiṃsu. Mahāsatto taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘appamattāva hothā’’ti paṇṇāni paṭipesesi.

    तेसु बाराणसिराजा विना मंसेन भत्तं न भुञ्‍जति। उपोसथदिवसत्थायपिस्स मंसं गहेत्वा ठपेसि। अथेकदिवसं एवं ठपितमंसं भत्तकारकस्स पमादेन राजगेहे कोलेय्यकसुनखा खादिंसु। भत्तकारको तं मंसं अदित्वा कहापणमुट्ठिं आदाय चरन्तोपि मंसं उप्पादेतुं असक्‍कोन्तो ‘‘सचे अमंसकभत्तं उपनामेस्सामि, जीवितं मे नत्थि, किं नु खो करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘अत्थेसो उपायो’’ति विकाले आमकसुसानं गन्त्वा मुहुत्तमतस्स पुरिसस्स ऊरुमंसं आहरित्वा सुपक्‍कं पचित्वा भत्तं उपनामेसि। रञ्‍ञो मंसखण्डं जिव्हग्गे ठपितमत्तमेव सत्त रसहरणिसहस्सानि फरि, सकलसरीरं खोभेत्वा अट्ठासि। किंकारणा? पुब्बे चस्स सेवनताय। सो किर अतीतानन्तरे अत्तभावे यक्खो हुत्वा बहुं मनुस्समंसं खादितपुब्बो, तेनस्स तं पियं अहोसि । सो ‘‘सचाहं तुण्हीयेव भुञ्‍जिस्सामि, न मे अयं इमं मंसं कथेस्सती’’ति चिन्तेत्वा सह खेळेन भूमियं पातेसि। ‘‘निद्दोसं, देव, खादाही’’ति वुत्ते मनुस्से पटिक्‍कमापेत्वा ‘‘अहमेतस्स निद्दोसभावं जानामि, किं नामेतं मंस’’न्ति पुच्छि। ‘‘पुरिमदिवसेसु परिभोगमंसमेव, देवा’’ति। ‘‘ननु अञ्‍ञस्मिं काले अयं रसो नत्थी’’ति? ‘‘अज्‍ज सुपक्‍कं, देवा’’ति। ‘‘ननु पुब्बेपि एवमेव पचसी’’ति। अथ नं तुण्हीभूतं ञत्वा ‘‘सभावं कथेहि, नो चे कथेसि, जीवितं ते नत्थी’’ति आह। सो अभयं याचित्वा यथाभूतं कथेसि। राजा ‘‘मा सद्दमकासि, पकतिया पचनकमंसं त्वं खादित्वा मय्हं मनुस्समंसमेव पचाही’’ति आह। ‘‘ननु दुक्‍करं, देवा’’ति? ‘‘मा भायि, न दुक्‍कर’’न्ति। ‘‘निबद्धं कुतो लभिस्सामि, देवा’’ति? ‘‘ननु बन्धनागारे बहू मनुस्सा’’ति। सो ततो पट्ठाय तथा अकासि।

    Tesu bārāṇasirājā vinā maṃsena bhattaṃ na bhuñjati. Uposathadivasatthāyapissa maṃsaṃ gahetvā ṭhapesi. Athekadivasaṃ evaṃ ṭhapitamaṃsaṃ bhattakārakassa pamādena rājagehe koleyyakasunakhā khādiṃsu. Bhattakārako taṃ maṃsaṃ aditvā kahāpaṇamuṭṭhiṃ ādāya carantopi maṃsaṃ uppādetuṃ asakkonto ‘‘sace amaṃsakabhattaṃ upanāmessāmi, jīvitaṃ me natthi, kiṃ nu kho karissāmī’’ti cintetvā ‘‘attheso upāyo’’ti vikāle āmakasusānaṃ gantvā muhuttamatassa purisassa ūrumaṃsaṃ āharitvā supakkaṃ pacitvā bhattaṃ upanāmesi. Rañño maṃsakhaṇḍaṃ jivhagge ṭhapitamattameva satta rasaharaṇisahassāni phari, sakalasarīraṃ khobhetvā aṭṭhāsi. Kiṃkāraṇā? Pubbe cassa sevanatāya. So kira atītānantare attabhāve yakkho hutvā bahuṃ manussamaṃsaṃ khāditapubbo, tenassa taṃ piyaṃ ahosi . So ‘‘sacāhaṃ tuṇhīyeva bhuñjissāmi, na me ayaṃ imaṃ maṃsaṃ kathessatī’’ti cintetvā saha kheḷena bhūmiyaṃ pātesi. ‘‘Niddosaṃ, deva, khādāhī’’ti vutte manusse paṭikkamāpetvā ‘‘ahametassa niddosabhāvaṃ jānāmi, kiṃ nāmetaṃ maṃsa’’nti pucchi. ‘‘Purimadivasesu paribhogamaṃsameva, devā’’ti. ‘‘Nanu aññasmiṃ kāle ayaṃ raso natthī’’ti? ‘‘Ajja supakkaṃ, devā’’ti. ‘‘Nanu pubbepi evameva pacasī’’ti. Atha naṃ tuṇhībhūtaṃ ñatvā ‘‘sabhāvaṃ kathehi, no ce kathesi, jīvitaṃ te natthī’’ti āha. So abhayaṃ yācitvā yathābhūtaṃ kathesi. Rājā ‘‘mā saddamakāsi, pakatiyā pacanakamaṃsaṃ tvaṃ khāditvā mayhaṃ manussamaṃsameva pacāhī’’ti āha. ‘‘Nanu dukkaraṃ, devā’’ti? ‘‘Mā bhāyi, na dukkara’’nti. ‘‘Nibaddhaṃ kuto labhissāmi, devā’’ti? ‘‘Nanu bandhanāgāre bahū manussā’’ti. So tato paṭṭhāya tathā akāsi.

    अपरभागे बन्धनागारे मनुस्सेसु खीणेसु ‘‘इदानि किं करिस्सामि, देवा’’ति आह। ‘‘अन्तरामग्गे सहस्सभण्डिकं खिपित्वा यो तं गण्हाति, तं ‘चोरो’ति गहेत्वा मारेही’’ति आह। सो तथा अकासि। अपरभागे राजभयेन सहस्सभण्डिकं ओलोकेन्तम्पि अदिस्वा ‘‘इदानि किं करिस्सामी’’ति आह। ‘‘यदा भेरिवेलाय नगरं आकुलं होति, तदा त्वं पन एकस्मिं घरसन्धिम्हि वा वीथियं वा चतुक्‍के वा ठत्वा मनुस्से मारेत्वा मंसं गण्हाही’’ति। सो ततो पट्ठाय तथा कत्वा थूलमंसं आदाय गच्छति। तेसु तेसु ठानेसु कळेवरानि दिस्सन्ति। मम माता न पञ्‍ञायति, मम पिता न पञ्‍ञायति, मम भाता भगिनी च न पञ्‍ञायति, मनुस्सानं परिदेवनसद्दो सूयति। नागरा भीततसिता ‘‘इमे मनुस्से सीहो नु खो खादति, ब्यग्घो नु खो खादति, यक्खो नु खो खादती’’ति ओलोकेन्ता पहारमुखं दिस्वा ‘‘एको मनुस्सखादको चोरो इमे खादती’’ति मञ्‍ञन्ति। महाजना राजङ्गणे सन्‍निपतित्वा उपक्‍कोसिंसु। राजा ‘‘किं, ताता’’ति पुच्छि। ‘‘देव इमस्मिं नगरे मनुस्सखादको चोरो अत्थि, तं गण्हापेथा’’ति आहंसु। ‘‘अहं कथं तं जानिस्सामि, किं अहं नगरं रक्खन्तोपि चरामी’’ति।

    Aparabhāge bandhanāgāre manussesu khīṇesu ‘‘idāni kiṃ karissāmi, devā’’ti āha. ‘‘Antarāmagge sahassabhaṇḍikaṃ khipitvā yo taṃ gaṇhāti, taṃ ‘coro’ti gahetvā mārehī’’ti āha. So tathā akāsi. Aparabhāge rājabhayena sahassabhaṇḍikaṃ olokentampi adisvā ‘‘idāni kiṃ karissāmī’’ti āha. ‘‘Yadā bherivelāya nagaraṃ ākulaṃ hoti, tadā tvaṃ pana ekasmiṃ gharasandhimhi vā vīthiyaṃ vā catukke vā ṭhatvā manusse māretvā maṃsaṃ gaṇhāhī’’ti. So tato paṭṭhāya tathā katvā thūlamaṃsaṃ ādāya gacchati. Tesu tesu ṭhānesu kaḷevarāni dissanti. Mama mātā na paññāyati, mama pitā na paññāyati, mama bhātā bhaginī ca na paññāyati, manussānaṃ paridevanasaddo sūyati. Nāgarā bhītatasitā ‘‘ime manusse sīho nu kho khādati, byaggho nu kho khādati, yakkho nu kho khādatī’’ti olokentā pahāramukhaṃ disvā ‘‘eko manussakhādako coro ime khādatī’’ti maññanti. Mahājanā rājaṅgaṇe sannipatitvā upakkosiṃsu. Rājā ‘‘kiṃ, tātā’’ti pucchi. ‘‘Deva imasmiṃ nagare manussakhādako coro atthi, taṃ gaṇhāpethā’’ti āhaṃsu. ‘‘Ahaṃ kathaṃ taṃ jānissāmi, kiṃ ahaṃ nagaraṃ rakkhantopi carāmī’’ti.

    महाजना ‘‘राजा नगरेन अनत्थिको, काळहत्थिसेनापतिस्स आचिक्खिस्सामा’’ति गन्त्वा तस्स तं कथेत्वा ‘‘चोरं परियेसितुं वट्टती’’ति वदिंसु। सो ‘‘साधु सत्ताहं आगमेथ, परियेसित्वा चोरं दस्सामी’’ति महाजने उय्योजेत्वा पुरिसे आणापेसि, ‘‘ताता, नगरे किर मनुस्सखादको चोरो अत्थि, तुम्हे तेसु तेसु ठानेसु निलीयित्वा तं गण्हथा’’ति। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा ततो पट्ठाय नगरं परिग्गण्हन्ति। भत्तकारकोपि एकस्मिं घरसन्धिम्हि सम्पटिच्छन्‍नो हुत्वा एकं इत्थिं मारेत्वा घनघनमंसं आदाय पच्छियं पूरेतुं आरभि। अथ नं ते पुरिसा गहेत्वा पोथेत्वा पच्छाबाहं बन्धित्वा ‘‘गहितो मनुस्सखादको चोरो’’ति महासद्दं करिंसु। महाजनो तं परिवारेसि। अथ नं सुट्ठु बन्धित्वा मंसपच्छिं गीवाय बन्धित्वा आदाय सेनापतिस्स दस्सेसुं। सेनापति तं दिस्वा ‘‘किं नु खो एस इमं मंसं खादति, उदाहु अञ्‍ञेन मंसेन मिस्सेत्वा विक्‍किणाति, उदाहु अञ्‍ञस्स वचनेन मारेती’’ति चिन्तेत्वा तमत्थं पुच्छन्तो पठमं गाथमाह –

    Mahājanā ‘‘rājā nagarena anatthiko, kāḷahatthisenāpatissa ācikkhissāmā’’ti gantvā tassa taṃ kathetvā ‘‘coraṃ pariyesituṃ vaṭṭatī’’ti vadiṃsu. So ‘‘sādhu sattāhaṃ āgametha, pariyesitvā coraṃ dassāmī’’ti mahājane uyyojetvā purise āṇāpesi, ‘‘tātā, nagare kira manussakhādako coro atthi, tumhe tesu tesu ṭhānesu nilīyitvā taṃ gaṇhathā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tato paṭṭhāya nagaraṃ pariggaṇhanti. Bhattakārakopi ekasmiṃ gharasandhimhi sampaṭicchanno hutvā ekaṃ itthiṃ māretvā ghanaghanamaṃsaṃ ādāya pacchiyaṃ pūretuṃ ārabhi. Atha naṃ te purisā gahetvā pothetvā pacchābāhaṃ bandhitvā ‘‘gahito manussakhādako coro’’ti mahāsaddaṃ kariṃsu. Mahājano taṃ parivāresi. Atha naṃ suṭṭhu bandhitvā maṃsapacchiṃ gīvāya bandhitvā ādāya senāpatissa dassesuṃ. Senāpati taṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho esa imaṃ maṃsaṃ khādati, udāhu aññena maṃsena missetvā vikkiṇāti, udāhu aññassa vacanena māretī’’ti cintetvā tamatthaṃ pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –

    ३७१.

    371.

    ‘‘कस्मा तुवं रसक एदिसानि, करोसि कम्मानि सुदारुणानि।

    ‘‘Kasmā tuvaṃ rasaka edisāni, karosi kammāni sudāruṇāni;

    हनासि इत्थी पुरिसे च मूळ्हो, मंसस्स हेतु अदु धनस्स कारणा’’ति॥

    Hanāsi itthī purise ca mūḷho, maṃsassa hetu adu dhanassa kāraṇā’’ti.

    तत्थ रसकाति भत्तकारणं आलपति।

    Tattha rasakāti bhattakāraṇaṃ ālapati.

    इतो परं उत्तानसम्बन्धानि वचनपटिवचनानि पाळिवसेनेव वेदितब्बानि –

    Ito paraṃ uttānasambandhāni vacanapaṭivacanāni pāḷivaseneva veditabbāni –

    ३७२.

    372.

    ‘‘न अत्तहेतू न धनस्स कारणा, न पुत्तदारस्स सहायञातिनं।

    ‘‘Na attahetū na dhanassa kāraṇā, na puttadārassa sahāyañātinaṃ;

    भत्ता च मे भगवा भूमिपालो, सो खादति मंसं भदन्तेदिसं॥

    Bhattā ca me bhagavā bhūmipālo, so khādati maṃsaṃ bhadantedisaṃ.

    ३७३.

    373.

    ‘‘सचे तुवं भत्तुरत्थे पयुत्तो, करोसि कम्मानि सुदारुणानि।

    ‘‘Sace tuvaṃ bhatturatthe payutto, karosi kammāni sudāruṇāni;

    पातोव अन्तेपुरं पापुणित्वा, लपेय्यासि मे राजिनो सम्मुखे तं॥

    Pātova antepuraṃ pāpuṇitvā, lapeyyāsi me rājino sammukhe taṃ.

    ३७४.

    374.

    ‘‘तथा करिस्सामि अहं भदन्ते, यथा तुवं भाससि काळहत्थि।

    ‘‘Tathā karissāmi ahaṃ bhadante, yathā tuvaṃ bhāsasi kāḷahatthi;

    पातोव अन्तेपुरं पापुणित्वा, वक्खामि ते राजिनो सम्मुखे त’’न्ति॥

    Pātova antepuraṃ pāpuṇitvā, vakkhāmi te rājino sammukhe ta’’nti.

    तत्थ भगवाति गारवाधिवचनं। सचे तुवन्ति ‘‘सच्‍चं नु खो भणति, उदाहु मरणभयेन मुसा भणती’’ति वीमंसन्तो एवमाह। तत्थ सुदारुणानीति मनुस्सघातकम्मानि। सम्मुखे तन्ति सम्मुखे ठत्वा एवं वदेय्यासीति। सो सम्पटिच्छन्तो गाथमाह।

    Tattha bhagavāti gāravādhivacanaṃ. Sace tuvanti ‘‘saccaṃ nu kho bhaṇati, udāhu maraṇabhayena musā bhaṇatī’’ti vīmaṃsanto evamāha. Tattha sudāruṇānīti manussaghātakammāni. Sammukhe tanti sammukhe ṭhatvā evaṃ vadeyyāsīti. So sampaṭicchanto gāthamāha.

    अथ नं सेनापति गाळ्हबन्धनमेव सयापेत्वा विभाताय रत्तिया अमच्‍चेहि च नागरेहि च सद्धिं मन्तेत्वा सब्बेसु एकच्छन्देसु जातेसु सब्बट्ठानेसु आरक्खं ठपेत्वा नगरं हत्थगतं कत्वा रसकस्स गीवायं मंसपच्छिं बन्धित्वा आदाय राजनिवेसनं पायासि। सकलनगरं विरवि। राजा हिय्यो भुत्तपातरासो सायमासम्पि अलभित्वा ‘‘रसको इदानि आगच्छिस्सति, इदानि आगच्छस्सती’’ति निसिन्‍नोव तं रत्तिं वीतिनामेत्वा ‘‘अज्‍जपि रसको नागच्छति, नागरानञ्‍च महासद्दो सूयति, किं नू खो एत’’न्ति वातपानेन ओलोकेन्तो तं तथा आनीयमानं दिस्वा ‘‘पाकटं इदं कारणं जात’’न्ति चिन्तेत्वा सतिं उपट्ठपेत्वा पल्‍लङ्केयेव निसीदि। काळहत्थिपि नं उपसङ्कमित्वा अनुयुञ्‍जि, सोपिस्स कथेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Atha naṃ senāpati gāḷhabandhanameva sayāpetvā vibhātāya rattiyā amaccehi ca nāgarehi ca saddhiṃ mantetvā sabbesu ekacchandesu jātesu sabbaṭṭhānesu ārakkhaṃ ṭhapetvā nagaraṃ hatthagataṃ katvā rasakassa gīvāyaṃ maṃsapacchiṃ bandhitvā ādāya rājanivesanaṃ pāyāsi. Sakalanagaraṃ viravi. Rājā hiyyo bhuttapātarāso sāyamāsampi alabhitvā ‘‘rasako idāni āgacchissati, idāni āgacchassatī’’ti nisinnova taṃ rattiṃ vītināmetvā ‘‘ajjapi rasako nāgacchati, nāgarānañca mahāsaddo sūyati, kiṃ nū kho eta’’nti vātapānena olokento taṃ tathā ānīyamānaṃ disvā ‘‘pākaṭaṃ idaṃ kāraṇaṃ jāta’’nti cintetvā satiṃ upaṭṭhapetvā pallaṅkeyeva nisīdi. Kāḷahatthipi naṃ upasaṅkamitvā anuyuñji, sopissa kathesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ३७५.

    375.

    ‘‘ततो रत्या विवसाने, सूरियुग्गमनं पति।

    ‘‘Tato ratyā vivasāne, sūriyuggamanaṃ pati;

    काळो रसकमादाय, राजानं उपसङ्कमि।

    Kāḷo rasakamādāya, rājānaṃ upasaṅkami;

    उपसङ्कम्म राजानं, इदं वचनमब्रवि॥

    Upasaṅkamma rājānaṃ, idaṃ vacanamabravi.

    ३७६.

    376.

    ‘‘सच्‍चं किर महाराज, रसको पेसितो तया।

    ‘‘Saccaṃ kira mahārāja, rasako pesito tayā.

    हनति इत्थिपुरिसे, तुवं मंसानि खादसि॥

    Hanati itthipurise, tuvaṃ maṃsāni khādasi.

    ३७७.

    377.

    ‘‘एवमेव तथा काळ, रसको पेसितो मया।

    ‘‘Evameva tathā kāḷa, rasako pesito mayā;

    मम अत्थं करोन्तस्स, किमेतं परिभाससी’’ति॥

    Mama atthaṃ karontassa, kimetaṃ paribhāsasī’’ti.

    तत्थ काळाति काळहत्थि। एवमेवाति तेन सेनापतिना तेजवन्तेन अनुयुत्तो राजा मुसा वत्तुं असक्‍कोन्तो एवमाह। तत्थ तथाति इदं पुरिमस्स वेवचनं। मम अत्थन्ति मम वुड्ढिं। करोन्तस्साति करोन्तं। किमेतन्ति कस्मा एतं। परिभाससीति अहो दुक्‍करं करोसि, काळहत्थि त्वं नाम अञ्‍ञं चोरं अग्गहेत्वा मम पेसनकारकं गण्हासीति तस्स भयं जनेन्तो कथेसि।

    Tattha kāḷāti kāḷahatthi. Evamevāti tena senāpatinā tejavantena anuyutto rājā musā vattuṃ asakkonto evamāha. Tattha tathāti idaṃ purimassa vevacanaṃ. Mama atthanti mama vuḍḍhiṃ. Karontassāti karontaṃ. Kimetanti kasmā etaṃ. Paribhāsasīti aho dukkaraṃ karosi, kāḷahatthi tvaṃ nāma aññaṃ coraṃ aggahetvā mama pesanakārakaṃ gaṇhāsīti tassa bhayaṃ janento kathesi.

    तं सुत्वा सेनापति ‘‘अयं सकेनेव मुखेन पटिजानाति, अहो साहसिको, एत्तकं नाम कालं इमे मनुस्सा एतेन खादिता, वारेस्सामि न’’न्ति चिन्तेत्वा आह – ‘‘महाराज, मा एवं करि, मा मनुस्समंसं खादसी’’ति। ‘‘काळहत्थि किं कथेसि, नाहं विरमितुं सक्‍कोमी’’ति। ‘‘महाराज, सचे न विरमिस्ससि, अत्तानञ्‍च रट्ठञ्‍च नासेस्ससी’’ति। ‘‘एवं नस्सन्तेपि अहं नेव ततो विरमितुं सक्‍कोमी’’ति। ततो सेनापति तस्स सञ्‍ञापनत्थाय वत्थुं आहरित्वा दस्सेति – अतीतस्मिञ्हि काले महासमुद्दे छ महामच्छा अहेसुं। तेसु आनन्दो तिमिनन्दो अज्झारोहोति इमे तयो मच्छा पञ्‍चयोजनसतिका, तिमिङ्गलो तिमिरपिङ्गलो महातिमिरपिङ्गलोति इमे तयो मच्छा सहस्सयोजनिका होन्ति। ते सब्बेपि पासाणसेवालभक्खा अहेसुं। तेसु आनन्दो महासमुद्दस्स एकपस्से वसति। तं बहू मच्छा दस्सनाय उपसङ्कमन्ति, एकदिवसं ‘‘सब्बेसं द्विपदचतुप्पदानं सत्तानं राजा पञ्‍ञायति, अम्हाकं राजा नत्थि, मयम्पेतं राजानं करिस्सामा’’ति चिन्तेत्वा सब्बे एकच्छन्दा हुत्वा आनन्दं राजानं करिंसु। ते मच्छा ततो पट्ठाय तस्स सायं पातोव उपट्ठानं गच्छन्ति।

    Taṃ sutvā senāpati ‘‘ayaṃ sakeneva mukhena paṭijānāti, aho sāhasiko, ettakaṃ nāma kālaṃ ime manussā etena khāditā, vāressāmi na’’nti cintetvā āha – ‘‘mahārāja, mā evaṃ kari, mā manussamaṃsaṃ khādasī’’ti. ‘‘Kāḷahatthi kiṃ kathesi, nāhaṃ viramituṃ sakkomī’’ti. ‘‘Mahārāja, sace na viramissasi, attānañca raṭṭhañca nāsessasī’’ti. ‘‘Evaṃ nassantepi ahaṃ neva tato viramituṃ sakkomī’’ti. Tato senāpati tassa saññāpanatthāya vatthuṃ āharitvā dasseti – atītasmiñhi kāle mahāsamudde cha mahāmacchā ahesuṃ. Tesu ānando timinando ajjhārohoti ime tayo macchā pañcayojanasatikā, timiṅgalo timirapiṅgalo mahātimirapiṅgaloti ime tayo macchā sahassayojanikā honti. Te sabbepi pāsāṇasevālabhakkhā ahesuṃ. Tesu ānando mahāsamuddassa ekapasse vasati. Taṃ bahū macchā dassanāya upasaṅkamanti, ekadivasaṃ ‘‘sabbesaṃ dvipadacatuppadānaṃ sattānaṃ rājā paññāyati, amhākaṃ rājā natthi, mayampetaṃ rājānaṃ karissāmā’’ti cintetvā sabbe ekacchandā hutvā ānandaṃ rājānaṃ kariṃsu. Te macchā tato paṭṭhāya tassa sāyaṃ pātova upaṭṭhānaṃ gacchanti.

    अथेकदिवसं आनन्दो एकस्मिं पब्बते पासाणसेवालं खादन्तो अजानित्वा ‘‘सेवालो’’ति सञ्‍ञाय एकं मच्छं खादि। तस्स तं मंसं खादन्तस्स सकलसरीरं सङ्खोभेसि। सो ‘‘किं नु खो इदं अतिविय मधुर’’न्ति नीहरित्वा ओलोकेन्तो मच्छमंसखण्डं दिस्वा ‘‘एत्तकं कालं अजानित्वा न खादामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘सायं पातोपि मच्छानं आगन्त्वा गमनकाले एकं द्वे मच्छे खादिस्सामि, पाकटं कत्वा खादियमाने एकोपि मं न उपसङ्कमिस्सति, सब्बे पलायिस्सन्ति, पटिच्छन्‍नो हुत्वा पच्छा ओसक्‍कितोसक्‍कितं पहरित्वा खादिस्सामी’’ति तथा कत्वा खादि। मच्छा परिक्खयं गच्छन्ता चिन्तयिंसु। ‘‘कुतो नु खो ञातीनं भयं उप्पज्‍जिस्सती’’ति। अथेको पण्डितो मच्छो ‘‘मय्हं आनन्दस्स किरिया न रुच्‍चति, परिग्गण्हिस्सामि न’’न्ति मच्छेसु उपट्ठानं गतेसु आनन्दस्स कण्णपत्ते पटिच्छन्‍नो अट्ठासि। आनन्दो मच्छे उय्योजेत्वा सब्बपच्छतो गच्छन्तं मच्छं खादि। सो पण्डितमच्छो तस्स किरियं दिस्वा इतरेसं आरोचेसि। ते सब्बेपि भीततसिता पलायिंसु।

    Athekadivasaṃ ānando ekasmiṃ pabbate pāsāṇasevālaṃ khādanto ajānitvā ‘‘sevālo’’ti saññāya ekaṃ macchaṃ khādi. Tassa taṃ maṃsaṃ khādantassa sakalasarīraṃ saṅkhobhesi. So ‘‘kiṃ nu kho idaṃ ativiya madhura’’nti nīharitvā olokento macchamaṃsakhaṇḍaṃ disvā ‘‘ettakaṃ kālaṃ ajānitvā na khādāmī’’ti cintetvā ‘‘sāyaṃ pātopi macchānaṃ āgantvā gamanakāle ekaṃ dve macche khādissāmi, pākaṭaṃ katvā khādiyamāne ekopi maṃ na upasaṅkamissati, sabbe palāyissanti, paṭicchanno hutvā pacchā osakkitosakkitaṃ paharitvā khādissāmī’’ti tathā katvā khādi. Macchā parikkhayaṃ gacchantā cintayiṃsu. ‘‘Kuto nu kho ñātīnaṃ bhayaṃ uppajjissatī’’ti. Atheko paṇḍito maccho ‘‘mayhaṃ ānandassa kiriyā na ruccati, pariggaṇhissāmi na’’nti macchesu upaṭṭhānaṃ gatesu ānandassa kaṇṇapatte paṭicchanno aṭṭhāsi. Ānando macche uyyojetvā sabbapacchato gacchantaṃ macchaṃ khādi. So paṇḍitamaccho tassa kiriyaṃ disvā itaresaṃ ārocesi. Te sabbepi bhītatasitā palāyiṃsu.

    आनन्दो ततो पट्ठाय मच्छमंसगिद्धेन अञ्‍ञं गोचरं न गण्हि। सो जिघच्छाय पीळितो किलन्तो ‘‘कहं नु खो इमे गता’’ति ते मच्छे परियेसन्तो एकं पब्बतं दिस्वा ‘‘मम भयेन इमं पब्बतं निस्साय वसन्ति मञ्‍ञे, पब्बतं परिक्खिपित्वा उपधारेस्सामी’’ति नङ्गुट्ठेन च सीसेन च उभो पस्से परिक्खिपित्वा गण्हि। ततो ‘‘सचे इध वसन्ति, पलायिस्सन्ती’’ति पब्बतं परिक्खिपन्तं अत्तनो नङ्गुट्ठं दिस्वा ‘‘अयं मच्छो मं वञ्‍चेत्वा पब्बतं निस्साय वसती’’ति कुद्धो पण्णासयोजनमत्तं सकनङ्गुट्ठखण्डं अञ्‍ञमच्छसञ्‍ञाय दळ्हं गहेत्वा मुरुमुरायन्तो खादि, दुक्खवेदना उप्पज्‍जि। लोहितगन्धेन मच्छा सन्‍निपतित्वा लुञ्‍जित्वा खादन्ता याव सीसा आगमंसु। महासरीरताय परिवत्तेतुं असक्‍कोन्तो तत्थेव जीवितक्खयं पापुणि, पब्बतरासि विय अट्ठिरासि अहोसि। आकासचारिनो तापसपरिब्बाजका मनुस्सानं कथयिंसु। सकलजम्बुदीपे मनुस्सा जानिंसु। तं वत्थुं आहरित्वा दस्सेन्तो काळहत्थि आह –

    Ānando tato paṭṭhāya macchamaṃsagiddhena aññaṃ gocaraṃ na gaṇhi. So jighacchāya pīḷito kilanto ‘‘kahaṃ nu kho ime gatā’’ti te macche pariyesanto ekaṃ pabbataṃ disvā ‘‘mama bhayena imaṃ pabbataṃ nissāya vasanti maññe, pabbataṃ parikkhipitvā upadhāressāmī’’ti naṅguṭṭhena ca sīsena ca ubho passe parikkhipitvā gaṇhi. Tato ‘‘sace idha vasanti, palāyissantī’’ti pabbataṃ parikkhipantaṃ attano naṅguṭṭhaṃ disvā ‘‘ayaṃ maccho maṃ vañcetvā pabbataṃ nissāya vasatī’’ti kuddho paṇṇāsayojanamattaṃ sakanaṅguṭṭhakhaṇḍaṃ aññamacchasaññāya daḷhaṃ gahetvā murumurāyanto khādi, dukkhavedanā uppajji. Lohitagandhena macchā sannipatitvā luñjitvā khādantā yāva sīsā āgamaṃsu. Mahāsarīratāya parivattetuṃ asakkonto tattheva jīvitakkhayaṃ pāpuṇi, pabbatarāsi viya aṭṭhirāsi ahosi. Ākāsacārino tāpasaparibbājakā manussānaṃ kathayiṃsu. Sakalajambudīpe manussā jāniṃsu. Taṃ vatthuṃ āharitvā dassento kāḷahatthi āha –

    ३७८.

    378.

    ‘‘आनन्दो सब्बमच्छानं, खादित्वा रसगिद्धिमा।

    ‘‘Ānando sabbamacchānaṃ, khāditvā rasagiddhimā;

    परिक्खीणाय परिसाय, अत्तानं खादिया मतो॥

    Parikkhīṇāya parisāya, attānaṃ khādiyā mato.

    ३७९.

    379.

    ‘‘एवं पमत्तो रसगारवे रत्तो, बालो यदी आयति नावबुज्झति।

    ‘‘Evaṃ pamatto rasagārave ratto, bālo yadī āyati nāvabujjhati;

    विधम्म पुत्ते चजि ञातके च, परिवत्तिय अत्तानञ्‍ञेव खादति॥

    Vidhamma putte caji ñātake ca, parivattiya attānaññeva khādati.

    ३८०.

    380.

    ‘‘इदं ते सुत्वान विगेतु छन्दो, मा भक्खयी राज मनुस्समंसं।

    ‘‘Idaṃ te sutvāna vigetu chando, mā bhakkhayī rāja manussamaṃsaṃ;

    मा त्वं इमं केवलं वारिजोव, द्विपदाधिप सुञ्‍ञमकासि रट्ठ’’न्ति॥

    Mā tvaṃ imaṃ kevalaṃ vārijova, dvipadādhipa suññamakāsi raṭṭha’’nti.

    तत्थ आनन्दोति, महाराज, अतीतस्मिं काले महासमुद्दे पञ्‍चसतयोजनिको आनन्दो नाम महामच्छो सब्बेसं मच्छानं राजा महासमुद्दस्स एकपस्से ठितो। खादित्वाति सकजातिकानं मच्छानं रसगिद्धिमा मच्छे खादित्वा। परिक्खीणायाति मच्छपरिसाय खयप्पत्ताय। अत्तानन्ति अञ्‍ञं गोचरं अग्गहेत्वा पब्बतं परिक्खिपन्तो पण्णासयोजनमत्तं अत्तनो नङ्गुट्ठखण्डं अञ्‍ञमच्छसञ्‍ञाय खादित्वा मतो मरणप्पत्तो हुत्वा इदानि महासमुद्दे पब्बतमत्तो अट्ठिरासि अहोसि। एवं पमत्तोति यथा महामच्छो आनन्दो, एवम्पि तथा त्वं तण्हारसगिद्धिको हुत्वा पमत्तो पमादभावप्पत्तो।

    Tattha ānandoti, mahārāja, atītasmiṃ kāle mahāsamudde pañcasatayojaniko ānando nāma mahāmaccho sabbesaṃ macchānaṃ rājā mahāsamuddassa ekapasse ṭhito. Khāditvāti sakajātikānaṃ macchānaṃ rasagiddhimā macche khāditvā. Parikkhīṇāyāti macchaparisāya khayappattāya. Attānanti aññaṃ gocaraṃ aggahetvā pabbataṃ parikkhipanto paṇṇāsayojanamattaṃ attano naṅguṭṭhakhaṇḍaṃ aññamacchasaññāya khāditvā mato maraṇappatto hutvā idāni mahāsamudde pabbatamatto aṭṭhirāsi ahosi. Evaṃ pamattoti yathā mahāmaccho ānando, evampi tathā tvaṃ taṇhārasagiddhiko hutvā pamatto pamādabhāvappatto.

    रसगारवे रत्तोति मनुस्समंसस्स रसगारवे रत्तो अतिरत्तचित्तो होति। बालोति यदि बालो दुप्पञ्‍ञो आयतिं अनागते काले उप्पज्‍जनकदुक्खं नावबुज्झति न जानाति। विधम्माति विधमेत्वा विनासेत्वा । पुत्तेति पुत्तधीतरो च। ञातके चाति सेसञातके च सहाये च, विधम्म पुत्ते च चजित्वा ञातके चाति अत्थो। परिवत्तियाति अञ्‍ञं आहारं अलभित्वा जिघच्छाय पीळितो सकलनगरं परिवत्तिय विचरित्वा मनुस्समंसं अलभित्वा अत्तानं खादन्तो आनन्दो मच्छो विय अत्तानञ्‍ञेव खादति।

    Rasagārave rattoti manussamaṃsassa rasagārave ratto atirattacitto hoti. Bāloti yadi bālo duppañño āyatiṃ anāgate kāle uppajjanakadukkhaṃ nāvabujjhati na jānāti. Vidhammāti vidhametvā vināsetvā . Putteti puttadhītaro ca. Ñātake cāti sesañātake ca sahāye ca, vidhamma putte ca cajitvā ñātake cāti attho. Parivattiyāti aññaṃ āhāraṃ alabhitvā jighacchāya pīḷito sakalanagaraṃ parivattiya vicaritvā manussamaṃsaṃ alabhitvā attānaṃ khādanto ānando maccho viya attānaññeva khādati.

    इदं ते सुत्वानाति, महाराज, ते तुय्हं मया आनीतं इदं उदाहरणं सुत्वा छन्दो मनुस्समंसखादनच्छन्दो विगेतु विगच्छतु विरमतु। मा भक्खयीति राज मनुस्समंसं मा भक्खयि मा खादि। मा त्वं इमं केवलन्ति महासमुद्दं सुञ्‍ञं करोन्तो वारिजो आनन्दो मच्छो इव, भो द्विपदाधिप, द्विपदानं मनुस्सानं, इस्सर महाराज, त्वं केवलं सच्‍चतो इमं तव कासिरट्ठं नगरं सुञ्‍ञं मा अकासीति अत्थो।

    Idaṃ te sutvānāti, mahārāja, te tuyhaṃ mayā ānītaṃ idaṃ udāharaṇaṃ sutvā chando manussamaṃsakhādanacchando vigetu vigacchatu viramatu. Mā bhakkhayīti rāja manussamaṃsaṃ mā bhakkhayi mā khādi. Mā tvaṃ imaṃ kevalanti mahāsamuddaṃ suññaṃ karonto vārijo ānando maccho iva, bho dvipadādhipa, dvipadānaṃ manussānaṃ, issara mahārāja, tvaṃ kevalaṃ saccato imaṃ tava kāsiraṭṭhaṃ nagaraṃ suññaṃ mā akāsīti attho.

    तं सुत्वा राजा, ‘‘भो काळहत्थि, न त्वमेव उपमं जानासि, अहम्पि जानामी’’ति मनुस्समंसगिद्धताय पोराणकवत्थुं आहरित्वा दस्सेन्तो आह –

    Taṃ sutvā rājā, ‘‘bho kāḷahatthi, na tvameva upamaṃ jānāsi, ahampi jānāmī’’ti manussamaṃsagiddhatāya porāṇakavatthuṃ āharitvā dassento āha –

    ३८१.

    381.

    ‘‘सुजातो नाम नामेन, ओरसो तस्स अत्रजो।

    ‘‘Sujāto nāma nāmena, oraso tassa atrajo;

    जम्बुपेसिमलद्धान, मतो सो तस्स सङ्खये॥

    Jambupesimaladdhāna, mato so tassa saṅkhaye.

    ३८२.

    382.

    ‘‘एवमेव अहं काळ, भुत्वा भक्खं रसुत्तमं।

    ‘‘Evameva ahaṃ kāḷa, bhutvā bhakkhaṃ rasuttamaṃ;

    अलद्धा मानुसं मंसं, मञ्‍ञे हिस्सामि जीवित’’न्ति॥

    Aladdhā mānusaṃ maṃsaṃ, maññe hissāmi jīvita’’nti.

    तत्थ सुजातो नामाति काळहत्थि कुटुम्बिको नामेन सुजातो नाम, तस्स अत्रजो पुत्तो ओरसो जम्बुपेसिं अलद्धान अलभित्वान। मतोति यथा तस्सा जम्बुपेसिया सङ्खये सो कुटुम्बिकपुत्तो मतो, एवमेव अहं रसुत्तमं अञ्‍ञरसानं उत्तमं मनुस्सानं मंसं भुत्वा भुञ्‍जित्वा अलद्धा मनुस्समंसं जीवितं हिस्सामीति मञ्‍ञे मञ्‍ञामि।

    Tattha sujāto nāmāti kāḷahatthi kuṭumbiko nāmena sujāto nāma, tassa atrajo putto oraso jambupesiṃ aladdhāna alabhitvāna. Matoti yathā tassā jambupesiyā saṅkhaye so kuṭumbikaputto mato, evameva ahaṃ rasuttamaṃ aññarasānaṃ uttamaṃ manussānaṃ maṃsaṃ bhutvā bhuñjitvā aladdhā manussamaṃsaṃ jīvitaṃ hissāmīti maññe maññāmi.

    अतीते किर बाराणसियं सुजातो नाम कुटुम्बिको लोणम्बिलसेवनत्थाय हिमवन्ततो आगतानि पञ्‍च इसिसतानि अत्तनो उय्याने वसापेत्वा उपट्ठासि। घरे चस्स निबद्धं पञ्‍चसतमत्ता भिक्खा अहोसि। ते पन तापसा कदाचि जनपदेपि भिक्खाय चरन्ति, कदाचि महाजम्बुपेसिं आहरित्वा खादन्ति। तेसं जम्बुपेसिं आहरित्वा खादनकाले सुजातो चिन्तेसि – ‘‘अज्‍ज भद्दन्तानं तयो चत्तारो दिवसा अनागच्छन्तानं, कहं नु खो गता’’ति। सो अत्तनो पुत्तकं अङ्गुलियं गाहापेत्वा तेसं भत्तकिच्‍चकाले तत्थ अगमासि। तस्मिं समये महल्‍लकानं मुखविक्खालनकाले उदकं दत्वा सब्बनवको जम्बुपेसिं खादति। सुजातो तापसे वन्दित्वा निसिन्‍नो – ‘‘किं, भन्ते, खादथा’’ति पुच्छि। ‘‘महाजम्बुपेसिं, आवुसो’’ति। तं सुत्वा कुमारो पिपासं उप्पादेसि। अथस्स गणजेट्ठको तापसो थोकं दापेसि। सो तं खादित्वा मधुररसे बज्झित्वा – ‘‘जम्बुपेसिं मे देथा’’ति पुनप्पुनं याचि। कुटुम्बिको धम्मं सुणन्तो, ‘‘पुत्तक, मा विरवि, गेहं गन्त्वा खादिस्ससी’’ति तं वञ्‍चेत्वा ‘‘इमं निस्साय भदन्ता उक्‍कण्ठेय्यु’’न्ति तं समस्सासेन्तो इसिगणं अनापुच्छित्वा गेहं गतो। गतकालतो पट्ठाय चस्स पुत्तो ‘‘जम्बुपेसिं मे देथा’’ति परिदेवि। सुजातो ‘‘इसयोपि आचिक्खिस्सामी’’ति उय्यानं गतो। ते इसयोपि ‘‘इध चिरं वसिम्हा’’ति हिमवन्तमेव गता। आरामे इसयो अपस्सन्तो तस्स जम्बुअम्बपनसमोचादीनं पेसियो मधुसक्खरचुण्णसंयुत्ता अदासि। ता तस्स जिव्हग्गे ठपितमत्ता हलाहलविससदिसा होन्ति। सो सत्ताहं निराहारो हुत्वा जीवितक्खयं पापुणि। राजा इदं कारणं आहरित्वा दस्सेन्तो एवमाह।

    Atīte kira bārāṇasiyaṃ sujāto nāma kuṭumbiko loṇambilasevanatthāya himavantato āgatāni pañca isisatāni attano uyyāne vasāpetvā upaṭṭhāsi. Ghare cassa nibaddhaṃ pañcasatamattā bhikkhā ahosi. Te pana tāpasā kadāci janapadepi bhikkhāya caranti, kadāci mahājambupesiṃ āharitvā khādanti. Tesaṃ jambupesiṃ āharitvā khādanakāle sujāto cintesi – ‘‘ajja bhaddantānaṃ tayo cattāro divasā anāgacchantānaṃ, kahaṃ nu kho gatā’’ti. So attano puttakaṃ aṅguliyaṃ gāhāpetvā tesaṃ bhattakiccakāle tattha agamāsi. Tasmiṃ samaye mahallakānaṃ mukhavikkhālanakāle udakaṃ datvā sabbanavako jambupesiṃ khādati. Sujāto tāpase vanditvā nisinno – ‘‘kiṃ, bhante, khādathā’’ti pucchi. ‘‘Mahājambupesiṃ, āvuso’’ti. Taṃ sutvā kumāro pipāsaṃ uppādesi. Athassa gaṇajeṭṭhako tāpaso thokaṃ dāpesi. So taṃ khāditvā madhurarase bajjhitvā – ‘‘jambupesiṃ me dethā’’ti punappunaṃ yāci. Kuṭumbiko dhammaṃ suṇanto, ‘‘puttaka, mā viravi, gehaṃ gantvā khādissasī’’ti taṃ vañcetvā ‘‘imaṃ nissāya bhadantā ukkaṇṭheyyu’’nti taṃ samassāsento isigaṇaṃ anāpucchitvā gehaṃ gato. Gatakālato paṭṭhāya cassa putto ‘‘jambupesiṃ me dethā’’ti paridevi. Sujāto ‘‘isayopi ācikkhissāmī’’ti uyyānaṃ gato. Te isayopi ‘‘idha ciraṃ vasimhā’’ti himavantameva gatā. Ārāme isayo apassanto tassa jambuambapanasamocādīnaṃ pesiyo madhusakkharacuṇṇasaṃyuttā adāsi. Tā tassa jivhagge ṭhapitamattā halāhalavisasadisā honti. So sattāhaṃ nirāhāro hutvā jīvitakkhayaṃ pāpuṇi. Rājā idaṃ kāraṇaṃ āharitvā dassento evamāha.

    ततो काळहत्थि ‘‘अयं राजा अतिविय रसगिद्धो, अपरानिपिस्स उदाहरणानि आहरिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा, ‘‘महाराज, विरमाही’’ति आह। ‘‘अहं विरमितुं न सक्‍कोमी’’ति। देव, सचे न विरमिस्ससि, तुवं ञातिमण्डलतो चेव रज्‍जसिरितो च परिहायिस्ससि। अतीतस्मिञ्हि, महाराज, इधेव बाराणसियं पञ्‍चसीलरक्खकं सोत्थियकुलं अहोसि । तस्स कुलस्स एकपुत्तको अहोसि। सो मातापितूनं पियो मनापो अहोसि पण्डितो ब्यत्तो तिण्णं वेदानं पारगू। सो समवयेहि तरुणेहि सद्धिं गणबन्धनेन विचरि। सेसा गणबन्धा मच्छमंसादीनि खादन्ता सुरं पिवन्ति। माणवो मंसादीनि न खादति, सुरं न पिवति। ते मन्तयिंसु – ‘‘अयं सुराय अपिवनतो अम्हाकं मूलं न देति, उपायेन नं सुरं पायेस्सामा’’ति। ते सन्‍निपतित्वा, ‘‘सम्म, छणकीळं कीळिस्सामा’’ति आहंसु। ‘‘सम्म, तुम्हे सुरं पिवथ, अहं सुरं न पिवामि, तुम्हेव गच्छथा’’ति। ‘‘सम्म, तव पिवनत्थाय खीरं गण्हापेस्सामा’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। धुत्ता उय्यानं गन्त्वा पदुमिनिपत्तेसु तिखिणसुरं बन्धापेत्वा ठपयिंसु। अथ नेसं पानकाले माणवस्स खीरं उपनयिंसु। अथ एको धुत्तो ‘‘पोक्खरमधुं, भो, आहरा’’ति आहरापेत्वा पदुमिनिपत्तपुटं हेट्ठा छिद्दं कत्वा अङ्गुलीहि मुखे ठपेत्वा आकड्ढि। एवं इतरेपि आहरापेत्वा पिविंसु। माणवो ‘‘किं नामेत’’न्ति पुच्छि। ‘‘पोक्खरमधुनामा’’ति। ‘‘अहम्पि थोकं लभिस्सामि, देथ भोन्तो’’ति। तस्सपि दापयिंसु। सो पोक्खरमधुसञ्‍ञाय सुरं पिवि। अथस्स अङ्गारपक्‍कमंसं अदंसु, तम्पि खादि।

    Tato kāḷahatthi ‘‘ayaṃ rājā ativiya rasagiddho, aparānipissa udāharaṇāni āharissāmī’’ti cintetvā, ‘‘mahārāja, viramāhī’’ti āha. ‘‘Ahaṃ viramituṃ na sakkomī’’ti. Deva, sace na viramissasi, tuvaṃ ñātimaṇḍalato ceva rajjasirito ca parihāyissasi. Atītasmiñhi, mahārāja, idheva bārāṇasiyaṃ pañcasīlarakkhakaṃ sotthiyakulaṃ ahosi . Tassa kulassa ekaputtako ahosi. So mātāpitūnaṃ piyo manāpo ahosi paṇḍito byatto tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū. So samavayehi taruṇehi saddhiṃ gaṇabandhanena vicari. Sesā gaṇabandhā macchamaṃsādīni khādantā suraṃ pivanti. Māṇavo maṃsādīni na khādati, suraṃ na pivati. Te mantayiṃsu – ‘‘ayaṃ surāya apivanato amhākaṃ mūlaṃ na deti, upāyena naṃ suraṃ pāyessāmā’’ti. Te sannipatitvā, ‘‘samma, chaṇakīḷaṃ kīḷissāmā’’ti āhaṃsu. ‘‘Samma, tumhe suraṃ pivatha, ahaṃ suraṃ na pivāmi, tumheva gacchathā’’ti. ‘‘Samma, tava pivanatthāya khīraṃ gaṇhāpessāmā’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Dhuttā uyyānaṃ gantvā paduminipattesu tikhiṇasuraṃ bandhāpetvā ṭhapayiṃsu. Atha nesaṃ pānakāle māṇavassa khīraṃ upanayiṃsu. Atha eko dhutto ‘‘pokkharamadhuṃ, bho, āharā’’ti āharāpetvā paduminipattapuṭaṃ heṭṭhā chiddaṃ katvā aṅgulīhi mukhe ṭhapetvā ākaḍḍhi. Evaṃ itarepi āharāpetvā piviṃsu. Māṇavo ‘‘kiṃ nāmeta’’nti pucchi. ‘‘Pokkharamadhunāmā’’ti. ‘‘Ahampi thokaṃ labhissāmi, detha bhonto’’ti. Tassapi dāpayiṃsu. So pokkharamadhusaññāya suraṃ pivi. Athassa aṅgārapakkamaṃsaṃ adaṃsu, tampi khādi.

    एवमस्स पुनप्पुनं पिवन्तस्स मत्तकाले ‘‘न एतं पोक्खरमधु, सुरा एसा’’ति वदिंसु। सो ‘‘एत्तकं कालं एवं मधुररसं न जानिं, आहरथ, भो, सुर’’न्ति आह। ते आहरित्वा पुनपि अदंसु। पिपासा महती अहोसि। अथस्स पुनपि याचन्तस्स ‘‘खीणा’’ति वदिंसु। सो ‘‘हन्द तं, भो, आहरापेथा’’ति अङ्गुलिमुद्दिकं अदासि, सो सकलदिवसं तेहि सद्धिं पिवित्वा मत्तो रत्तक्खो कम्पन्तो विलपन्तो गेहं गन्त्वा निपज्‍जि। अथस्स पिता सुराय पिवितभावं ञत्वा विगते मत्ते, ‘‘तात, अयुत्तं ते कतं सोत्तियकुले जातेन सुरं पिवन्तेन, मा पुन एवं अकासी’’ति आह। ‘‘तात, को मय्हं दोसो’’ति। ‘‘सुराय पिवितभावो’’ति। ‘‘तात, किं कथेसि, मया एवरूपं मधुररसं एत्तकं कालं अलद्धपुब्ब’’न्ति। ब्राह्मणो पुनप्पुनं याचि। सोपि ‘‘न सक्‍कोमि विरमितु’’न्ति आह। अथ ब्राह्मणो ‘‘एवं सन्ते अम्हाकं कुलवंसो च उच्छिज्‍जिस्सति, धनञ्‍च विनस्सिस्सती’’ति चिन्तेत्वा गाथमाह –

    Evamassa punappunaṃ pivantassa mattakāle ‘‘na etaṃ pokkharamadhu, surā esā’’ti vadiṃsu. So ‘‘ettakaṃ kālaṃ evaṃ madhurarasaṃ na jāniṃ, āharatha, bho, sura’’nti āha. Te āharitvā punapi adaṃsu. Pipāsā mahatī ahosi. Athassa punapi yācantassa ‘‘khīṇā’’ti vadiṃsu. So ‘‘handa taṃ, bho, āharāpethā’’ti aṅgulimuddikaṃ adāsi, so sakaladivasaṃ tehi saddhiṃ pivitvā matto rattakkho kampanto vilapanto gehaṃ gantvā nipajji. Athassa pitā surāya pivitabhāvaṃ ñatvā vigate matte, ‘‘tāta, ayuttaṃ te kataṃ sottiyakule jātena suraṃ pivantena, mā puna evaṃ akāsī’’ti āha. ‘‘Tāta, ko mayhaṃ doso’’ti. ‘‘Surāya pivitabhāvo’’ti. ‘‘Tāta, kiṃ kathesi, mayā evarūpaṃ madhurarasaṃ ettakaṃ kālaṃ aladdhapubba’’nti. Brāhmaṇo punappunaṃ yāci. Sopi ‘‘na sakkomi viramitu’’nti āha. Atha brāhmaṇo ‘‘evaṃ sante amhākaṃ kulavaṃso ca ucchijjissati, dhanañca vinassissatī’’ti cintetvā gāthamāha –

    ३८३.

    383.

    ‘‘माणव अभिरूपोसि, कुले जातोसि सोत्थिये।

    ‘‘Māṇava abhirūposi, kule jātosi sotthiye;

    न त्वं अरहसि तात, अभक्खं भक्खयेतवे’’ति॥

    Na tvaṃ arahasi tāta, abhakkhaṃ bhakkhayetave’’ti.

    तत्थ , माणवाति, माणव, त्वं अभिरूपो असि, सोत्थिये कुले जातोपि असि। अभक्खं भक्खयेतवेति, तात, त्वं अभक्खितब्बयुत्तकं भक्खयितुं न अरहसि।

    Tattha , māṇavāti, māṇava, tvaṃ abhirūpo asi, sotthiye kule jātopi asi. Abhakkhaṃ bhakkhayetaveti, tāta, tvaṃ abhakkhitabbayuttakaṃ bhakkhayituṃ na arahasi.

    एवञ्‍च पन वत्वा, ‘‘तात, विरम, सचे न विरमसि, अहं तं इतो गेहा निक्खामेस्सामि, तव रट्ठा पब्बाजनीयकम्मं करिस्सामी’’ति आह। माणवो ‘‘एवं सन्तेपि अहं सुरं जहितुं न सक्‍कोमी’’ति वत्वा गाथाद्वयमाह –

    Evañca pana vatvā, ‘‘tāta, virama, sace na viramasi, ahaṃ taṃ ito gehā nikkhāmessāmi, tava raṭṭhā pabbājanīyakammaṃ karissāmī’’ti āha. Māṇavo ‘‘evaṃ santepi ahaṃ suraṃ jahituṃ na sakkomī’’ti vatvā gāthādvayamāha –

    ३८४.

    384.

    ‘‘रसानं अञ्‍ञतरं एतं, कस्मा मं त्वं निवारये।

    ‘‘Rasānaṃ aññataraṃ etaṃ, kasmā maṃ tvaṃ nivāraye;

    सोहं तत्थ गमिस्सामि, यत्थ लच्छामि एदिसं॥

    Sohaṃ tattha gamissāmi, yattha lacchāmi edisaṃ.

    ३८५.

    385.

    ‘‘सोवाहं निप्पतिस्सामि, नते वच्छामि सन्तिके।

    ‘‘Sovāhaṃ nippatissāmi, nate vacchāmi santike;

    यस्स मे दस्सनेन त्वं, नाभिनन्दसि ब्राह्मणा’’ति॥

    Yassa me dassanena tvaṃ, nābhinandasi brāhmaṇā’’ti.

    तत्थ रसानन्ति लोणम्बिलतित्तककटुकखारिकमधुरकसावसङ्खातानं सत्तन्‍नं रसानं अञ्‍ञतरं उत्तमरसमेतं मज्‍जं नाम। सोवाहन्ति सो अहं एव। निप्पतिस्सामीति निक्खमिस्सामि।

    Tattha rasānanti loṇambilatittakakaṭukakhārikamadhurakasāvasaṅkhātānaṃ sattannaṃ rasānaṃ aññataraṃ uttamarasametaṃ majjaṃ nāma. Sovāhanti so ahaṃ eva. Nippatissāmīti nikkhamissāmi.

    एवञ्‍च पन वत्वा ‘‘नाहं सुरापाना विरमिस्सामि, यं ते रुच्‍चति, तं करोही’’ति आह। अथ ब्राह्मणो ‘‘तयि अम्हे परिच्‍चजन्ते मयम्पि तं परिच्‍चजिस्सामा’’ति वत्वा गाथमाह –

    Evañca pana vatvā ‘‘nāhaṃ surāpānā viramissāmi, yaṃ te ruccati, taṃ karohī’’ti āha. Atha brāhmaṇo ‘‘tayi amhe pariccajante mayampi taṃ pariccajissāmā’’ti vatvā gāthamāha –

    ३८६.

    386.

    ‘‘अद्धा अञ्‍ञेपि दायादे, पुत्ते लच्छाम माणव।

    ‘‘Addhā aññepi dāyāde, putte lacchāma māṇava;

    त्वञ्‍च जम्म विनस्ससु, यत्थ पत्तं न तं सुणे’’ति॥

    Tvañca jamma vinassasu, yattha pattaṃ na taṃ suṇe’’ti.

    तत्थ यत्थ पत्तन्ति यत्थ गतं तं ‘‘असुकट्ठाने नाम वसती’’ति न सुणोम, तत्थ गच्छाहीति अत्थो।

    Tattha yattha pattanti yattha gataṃ taṃ ‘‘asukaṭṭhāne nāma vasatī’’ti na suṇoma, tattha gacchāhīti attho.

    अथ नं विनिच्छयं नेत्वा अपुत्तभावं कत्वा नीहरापेसि। सो अपरभागे निप्पच्‍चयो कपणो जिण्णपिलोतिकं निवासेत्वा कपालहत्थो पिण्डाय चरन्तो अञ्‍ञतरं कुट्टं निस्साय कालमकासि। इदं कारणं आहरित्वा काळहत्थि रञ्‍ञो दस्सेत्वा, ‘‘महाराज, सचे त्वं अम्हाकं वचनं न करिस्ससि, पब्बाजनीयकम्मं ते करिस्सन्ती’’ति वत्वा गाथमाह –

    Atha naṃ vinicchayaṃ netvā aputtabhāvaṃ katvā nīharāpesi. So aparabhāge nippaccayo kapaṇo jiṇṇapilotikaṃ nivāsetvā kapālahattho piṇḍāya caranto aññataraṃ kuṭṭaṃ nissāya kālamakāsi. Idaṃ kāraṇaṃ āharitvā kāḷahatthi rañño dassetvā, ‘‘mahārāja, sace tvaṃ amhākaṃ vacanaṃ na karissasi, pabbājanīyakammaṃ te karissantī’’ti vatvā gāthamāha –

    ३८७.

    387.

    ‘‘एवमेव तुवं राज, द्विपदिन्द सुणोहि मे।

    ‘‘Evameva tuvaṃ rāja, dvipadinda suṇohi me;

    पब्बाजेस्सन्ति तं रट्ठा, सोण्डं माणवकं यथा’’ति॥

    Pabbājessanti taṃ raṭṭhā, soṇḍaṃ māṇavakaṃ yathā’’ti.

    तत्थ द्विपदिन्दाति द्विपदानं इन्द, भो महाराज, मे मम वचनं सुणोहि तुवं, एवमेव सोण्डं माणवकं यथा तं भवन्तं रट्ठतो पब्बाजेस्सन्ति।

    Tattha dvipadindāti dvipadānaṃ inda, bho mahārāja, me mama vacanaṃ suṇohi tuvaṃ, evameva soṇḍaṃ māṇavakaṃ yathā taṃ bhavantaṃ raṭṭhato pabbājessanti.

    एवं काळहत्थिना उपमाय आहटायपि राजा ततो विरमितुं असक्‍कोन्तो अपरम्पि उदाहरणं दस्सेतुं आह –

    Evaṃ kāḷahatthinā upamāya āhaṭāyapi rājā tato viramituṃ asakkonto aparampi udāharaṇaṃ dassetuṃ āha –

    ३८८.

    388.

    ‘‘सुजातो नाम नामेन, भावितत्तान सावको।

    ‘‘Sujāto nāma nāmena, bhāvitattāna sāvako;

    अच्छरं कामयन्तोव, न सो भुञ्‍जि न सो पिवि॥

    Accharaṃ kāmayantova, na so bhuñji na so pivi.

    ३८९.

    389.

    ‘‘कुसग्गेनुदकमादाय, समुद्दे उदकं मिने।

    ‘‘Kusaggenudakamādāya, samudde udakaṃ mine;

    एवं मानुसका कामा, दिब्बकामान सन्तिके॥

    Evaṃ mānusakā kāmā, dibbakāmāna santike.

    ३९०.

    390.

    ‘‘एवमेव अहं काळ, भुत्वा भक्खं रसुत्तमं।

    ‘‘Evameva ahaṃ kāḷa, bhutvā bhakkhaṃ rasuttamaṃ;

    अलद्धा मानुसं मंसं, मञ्‍ञे हिस्सामि जीवित’’न्ति॥

    Aladdhā mānusaṃ maṃsaṃ, maññe hissāmi jīvita’’nti.

    वत्थु हेट्ठा वुत्तसदिसमेव।

    Vatthu heṭṭhā vuttasadisameva.

    तत्थ भावितत्तानाति भावितचित्तानं तेसं पञ्‍चन्‍नं इसिसतानं। अच्छरं कामयन्तोवाति सो किर तेसं इसीनं महाजम्बुपेसिया खादनकाले अनागमनं विदित्वा ‘‘किं नु खो कारणा न आगच्छन्ति, सचे कत्थचि गता, जानिस्सामि, नो चे, अथ नेसं सन्तिके धम्मं सुणिस्सामी’’ति उय्यानं गन्त्वा इसिगणे वन्दित्वा गणजेट्ठकस्स सन्तिके धम्मं सुणन्तो निसिन्‍नोव सूरिये अत्थङ्गते उय्योजियमानोपि ‘‘अज्‍ज इधेव वसिस्सामी’’ति वत्वा इसिगणं वन्दित्वा पण्णसालं पविसित्वा निपज्‍जि। रत्तिभागे सक्‍को देवराजा देवच्छरासङ्घपरिवुतो सद्धिं अत्तनो परिचारिकाहि इसिगणं वन्दितुं आगतो, सकलारामो एकोभासो अहोसि। सुजातो ‘‘किं नु खो एत’’न्ति उट्ठाय पण्णसालछिद्देन ओलोकेन्तो सक्‍कं इसिगणं वन्दितुं आगतं देवच्छरापरिवुतं दिस्वा अच्छरानं सह दस्सनेन रागरत्तो अहोसि। सक्‍को निसीदित्वा धम्मकथं सुत्वा सकट्ठानमेव गतो। कुटुम्बिकोपि पुनदिवसे इसिगणं वन्दित्वा पुच्छि – ‘‘भन्ते, को नामेस रत्तिभागे तुम्हाकं वन्दनत्थाय आगतो’’ति? ‘‘सक्‍को, आवुसो’’ति। ‘‘तं परिवारेत्वा निसिन्‍ना का नामेता’’ति? ‘‘देवच्छरा नामेता’’ति। सो इसिगणं वन्दित्वा गेहं गन्त्वा गतकालतो पट्ठाय ‘‘अच्छरं मे देथ, अच्छरं मे देथा’’ति विलपि। ञातका परिवारेत्वा ‘‘भूताविट्ठो नु खो’’ति अच्छरं पहरिंसु। सो ‘‘नाहं एतं अच्छरं कथेमि, देवच्छरं कथेमी’’ति वत्वा ‘‘अयं अच्छरा’’ति अलङ्करित्वा आनीतं भरियम्पि गणिकम्पि ओलोकेन्तो ‘‘नायं अच्छरा, यक्खिनी एसा, देवच्छरं मे देथा’’ति विलपन्तो निराहारो हुत्वा तत्थेव जीवितक्खयं पापुणि। तेन वुत्तं –

    Tattha bhāvitattānāti bhāvitacittānaṃ tesaṃ pañcannaṃ isisatānaṃ. Accharaṃ kāmayantovāti so kira tesaṃ isīnaṃ mahājambupesiyā khādanakāle anāgamanaṃ viditvā ‘‘kiṃ nu kho kāraṇā na āgacchanti, sace katthaci gatā, jānissāmi, no ce, atha nesaṃ santike dhammaṃ suṇissāmī’’ti uyyānaṃ gantvā isigaṇe vanditvā gaṇajeṭṭhakassa santike dhammaṃ suṇanto nisinnova sūriye atthaṅgate uyyojiyamānopi ‘‘ajja idheva vasissāmī’’ti vatvā isigaṇaṃ vanditvā paṇṇasālaṃ pavisitvā nipajji. Rattibhāge sakko devarājā devaccharāsaṅghaparivuto saddhiṃ attano paricārikāhi isigaṇaṃ vandituṃ āgato, sakalārāmo ekobhāso ahosi. Sujāto ‘‘kiṃ nu kho eta’’nti uṭṭhāya paṇṇasālachiddena olokento sakkaṃ isigaṇaṃ vandituṃ āgataṃ devaccharāparivutaṃ disvā accharānaṃ saha dassanena rāgaratto ahosi. Sakko nisīditvā dhammakathaṃ sutvā sakaṭṭhānameva gato. Kuṭumbikopi punadivase isigaṇaṃ vanditvā pucchi – ‘‘bhante, ko nāmesa rattibhāge tumhākaṃ vandanatthāya āgato’’ti? ‘‘Sakko, āvuso’’ti. ‘‘Taṃ parivāretvā nisinnā kā nāmetā’’ti? ‘‘Devaccharā nāmetā’’ti. So isigaṇaṃ vanditvā gehaṃ gantvā gatakālato paṭṭhāya ‘‘accharaṃ me detha, accharaṃ me dethā’’ti vilapi. Ñātakā parivāretvā ‘‘bhūtāviṭṭho nu kho’’ti accharaṃ pahariṃsu. So ‘‘nāhaṃ etaṃ accharaṃ kathemi, devaccharaṃ kathemī’’ti vatvā ‘‘ayaṃ accharā’’ti alaṅkaritvā ānītaṃ bhariyampi gaṇikampi olokento ‘‘nāyaṃ accharā, yakkhinī esā, devaccharaṃ me dethā’’ti vilapanto nirāhāro hutvā tattheva jīvitakkhayaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ –

    ‘‘अच्छरं कामयन्तोव, न सो भुञ्‍जि न सो पिवी’’ति॥

    ‘‘Accharaṃ kāmayantova, na so bhuñji na so pivī’’ti.

    कुसग्गेनुदकमादाय, समुद्दे उदकं मिनेति, सम्म काळहत्थि, यो कुसग्गेनेव उदकं गहेत्वा ‘‘एत्तकं सिया महासमुद्दे उदक’’न्ति तेन सद्धिं उपमाय मिनेय्य, सो केवलं मिनेय्येव, कुसग्गे पन उदकं अतिपरित्तकमेव। यथा तं, एवं मानुसका कामा दिब्बकामानं सन्तिके, तस्मा सो सुजातो अञ्‍ञं इत्थिं न ओलोकेसि, अच्छरमेव पत्थेन्तो मतो। एवमेवाति यथा सो दिब्बकामं अलभन्तो जीवितं जहि, एवं अहम्पि उत्तमरसं मनुस्समंसं अलभन्तो जीवितं जहिस्सामीति वदति।

    Kusaggenudakamādāya, samudde udakaṃ mineti, samma kāḷahatthi, yo kusaggeneva udakaṃ gahetvā ‘‘ettakaṃ siyā mahāsamudde udaka’’nti tena saddhiṃ upamāya mineyya, so kevalaṃ mineyyeva, kusagge pana udakaṃ atiparittakameva. Yathā taṃ, evaṃ mānusakā kāmā dibbakāmānaṃ santike, tasmā so sujāto aññaṃ itthiṃ na olokesi, accharameva patthento mato. Evamevāti yathā so dibbakāmaṃ alabhanto jīvitaṃ jahi, evaṃ ahampi uttamarasaṃ manussamaṃsaṃ alabhanto jīvitaṃ jahissāmīti vadati.

    तं सुत्वा काळहत्थि ‘‘अयं राजा अतिविय रसगिद्धो, सञ्‍ञापेस्सामि न’’न्ति सकजातिकानं मंसं खादित्वा आकासचरा सुवण्णहंसापि ताव विनट्ठाति दस्सेतुं गाथाद्वयमाह –

    Taṃ sutvā kāḷahatthi ‘‘ayaṃ rājā ativiya rasagiddho, saññāpessāmi na’’nti sakajātikānaṃ maṃsaṃ khāditvā ākāsacarā suvaṇṇahaṃsāpi tāva vinaṭṭhāti dassetuṃ gāthādvayamāha –

    ३९१.

    391.

    ‘‘यथापि ते धतरट्ठा, हंसा वेहायसङ्गमा।

    ‘‘Yathāpi te dhataraṭṭhā, haṃsā vehāyasaṅgamā;

    अभुत्तपरिभोगेन, सब्बे अब्भत्थतं गता॥

    Abhuttaparibhogena, sabbe abbhatthataṃ gatā.

    ३९२.

    392.

    ‘‘एवमेव तुवं राज, द्विपदिन्द सुणोहि मे।

    ‘‘Evameva tuvaṃ rāja, dvipadinda suṇohi me;

    अभक्खं राज भक्खेसि, तस्मा पब्बाजयन्ति त’’न्ति॥

    Abhakkhaṃ rāja bhakkhesi, tasmā pabbājayanti ta’’nti.

    तत्थ अभुत्तपरिभोगेनाति अत्तनो समानजातिकानं परिभोगेन। अब्भत्थतं गताति सब्बे मरणमेव पत्ता। अतीते किर चित्तकूटे सुवण्णगुहायं नवुति हंससहस्सानि वसन्ति। ते वस्सिके चत्तारो मासे न निक्खमन्ति, सचे निक्खमेय्युं, उदकपुण्णेहि पत्तेहि उप्पतितुं असक्‍कोन्ता महासमुद्देयेव पतेय्युं, तस्मा न च निक्खमन्ति। उपकट्ठे पन वस्सकाले जातस्सरतो सयंजातसालियो आहरित्वा गुहं पूरेत्वा सालिं खादन्ता वसन्ति। तेसं पन गुहं पविट्ठकाले गुहद्वारे एको रथचक्‍कप्पमाणो उण्णनाभि नाम मक्‍कटको एकेकस्मिं मासे एकेकं जालं विनन्धति। तस्स एकेकं सुत्तं गोरज्‍जुप्पमाणं होति। हंसा ‘‘तं जालं भिन्दिस्सती’’ति एकस्स तरुणहंसस्स द्वे कोट्ठासे देन्ति। सो विगते देवे पुरतो गन्त्वा तं जालं भिन्दति। तेन मग्गेन सेसा गच्छन्ति। अथेकस्मिं काले पञ्‍च मासे वस्सो वुट्ठो अहोसि। हंसा खीणगोचरा ‘‘किं नु खो कत्तब्ब’’न्ति मन्तेत्वा ‘‘मयं जीवन्ता अण्डानि लभिस्सामा’’ति पठमं अण्डानि खादिंसु, ततो पोतके, ततो जिण्णहंसे। पञ्‍चमासच्‍चयेन वस्सं अपगतं। मक्‍कटको पञ्‍च जालानि विनन्धि। हंसा सकजातिकानं मंसं खादित्वा अप्पथामा जाता। द्विगुणकोट्ठासलाभी हंसतरुणो जाले पहरित्वा चत्तारि भिन्दि, पञ्‍चमं छिन्दितुं नासक्खि, तत्थेव लग्गि। अथस्स सीसं विज्झित्वा मक्‍कटको लोहितं पिवि। अञ्‍ञोपि आगन्त्वा जालं पहरि, सोपि तत्थेव लग्गीति एवं सब्बेसं मक्‍कटको लोहितं पिवि। तदा धतरट्ठकुलं उच्छिन्‍नन्ति वदन्ति। तेन वुत्तं ‘‘सब्बे अब्भत्थतंगता’’ति।

    Tattha abhuttaparibhogenāti attano samānajātikānaṃ paribhogena. Abbhatthataṃ gatāti sabbe maraṇameva pattā. Atīte kira cittakūṭe suvaṇṇaguhāyaṃ navuti haṃsasahassāni vasanti. Te vassike cattāro māse na nikkhamanti, sace nikkhameyyuṃ, udakapuṇṇehi pattehi uppatituṃ asakkontā mahāsamuddeyeva pateyyuṃ, tasmā na ca nikkhamanti. Upakaṭṭhe pana vassakāle jātassarato sayaṃjātasāliyo āharitvā guhaṃ pūretvā sāliṃ khādantā vasanti. Tesaṃ pana guhaṃ paviṭṭhakāle guhadvāre eko rathacakkappamāṇo uṇṇanābhi nāma makkaṭako ekekasmiṃ māse ekekaṃ jālaṃ vinandhati. Tassa ekekaṃ suttaṃ gorajjuppamāṇaṃ hoti. Haṃsā ‘‘taṃ jālaṃ bhindissatī’’ti ekassa taruṇahaṃsassa dve koṭṭhāse denti. So vigate deve purato gantvā taṃ jālaṃ bhindati. Tena maggena sesā gacchanti. Athekasmiṃ kāle pañca māse vasso vuṭṭho ahosi. Haṃsā khīṇagocarā ‘‘kiṃ nu kho kattabba’’nti mantetvā ‘‘mayaṃ jīvantā aṇḍāni labhissāmā’’ti paṭhamaṃ aṇḍāni khādiṃsu, tato potake, tato jiṇṇahaṃse. Pañcamāsaccayena vassaṃ apagataṃ. Makkaṭako pañca jālāni vinandhi. Haṃsā sakajātikānaṃ maṃsaṃ khāditvā appathāmā jātā. Dviguṇakoṭṭhāsalābhī haṃsataruṇo jāle paharitvā cattāri bhindi, pañcamaṃ chindituṃ nāsakkhi, tattheva laggi. Athassa sīsaṃ vijjhitvā makkaṭako lohitaṃ pivi. Aññopi āgantvā jālaṃ pahari, sopi tattheva laggīti evaṃ sabbesaṃ makkaṭako lohitaṃ pivi. Tadā dhataraṭṭhakulaṃ ucchinnanti vadanti. Tena vuttaṃ ‘‘sabbe abbhatthataṃgatā’’ti.

    एवमेव तुवन्ति यथा एते हंसा अभक्खं सकजातिकमंसं खादिंसु, तथा त्वम्पि खादसि, सकलनगरं भयप्पत्तं, विरम, महाराजाति। तस्मा पब्बाजयन्ति तन्ति यस्मा अभक्खं सकजातिकमंसं भक्खेसि, तस्मा इमे नगरवासिनो तं रट्ठा पब्बाजयन्ति।

    Evameva tuvanti yathā ete haṃsā abhakkhaṃ sakajātikamaṃsaṃ khādiṃsu, tathā tvampi khādasi, sakalanagaraṃ bhayappattaṃ, virama, mahārājāti. Tasmā pabbājayanti tanti yasmā abhakkhaṃ sakajātikamaṃsaṃ bhakkhesi, tasmā ime nagaravāsino taṃ raṭṭhā pabbājayanti.

    राजा अञ्‍ञम्पि उपमं वत्तुकामो अहोसि। नागरा पन उट्ठाय, ‘‘सामि सेनापति, किं करोसि, किं मनुस्समंसखादकं चोरं गहेत्वा विचरसि, सचे न विरमिस्सति, रट्ठतो नं पब्बाजेही’’ति वत्वा नास्स कथेतुं अदंसु। राजा बहूनं कथं सुत्वा भीतो पुन वत्तुं नासक्खि। पुनपि नं सेनापति ‘‘किं महाराज विरमितुं सक्खिस्ससि, उदाहु न सक्खिस्ससी’’ति वत्वा ‘‘न सक्‍कोमी’’ति वुत्ते सब्बं ओरोधगणञ्‍च पुत्तधीतरो च सब्बालङ्कारपटिमण्डिते पस्से ठपेत्वा, ‘‘महाराज, इमे ञातिमण्डले चेव अमच्‍चगणञ्‍च रज्‍जसिरिञ्‍च ओलोकेहि, मा विनस्सि, विरम मनुस्समंसतो’’ति आह। राजा ‘‘न मय्हं एते मनुस्समंसतो पियतरा’’ति वत्वा ‘‘तेन हि, महाराज, इमम्हा नगरा च रट्ठा च निक्खमथा’’ति वुत्ते, ‘‘काळहत्थि, न मे रज्‍जेनत्थो, नगरा निक्खमामि, एकं पन मे खग्गञ्‍च रसकञ्‍च भाजनञ्‍च देही’’ति आह। अथस्स खग्गञ्‍च मंसपचनभाजनञ्‍च पच्छिञ्‍च उक्खिपापेत्वा रसकञ्‍च दत्वा रट्ठा पब्बाजनीयकम्मं करिंसु।

    Rājā aññampi upamaṃ vattukāmo ahosi. Nāgarā pana uṭṭhāya, ‘‘sāmi senāpati, kiṃ karosi, kiṃ manussamaṃsakhādakaṃ coraṃ gahetvā vicarasi, sace na viramissati, raṭṭhato naṃ pabbājehī’’ti vatvā nāssa kathetuṃ adaṃsu. Rājā bahūnaṃ kathaṃ sutvā bhīto puna vattuṃ nāsakkhi. Punapi naṃ senāpati ‘‘kiṃ mahārāja viramituṃ sakkhissasi, udāhu na sakkhissasī’’ti vatvā ‘‘na sakkomī’’ti vutte sabbaṃ orodhagaṇañca puttadhītaro ca sabbālaṅkārapaṭimaṇḍite passe ṭhapetvā, ‘‘mahārāja, ime ñātimaṇḍale ceva amaccagaṇañca rajjasiriñca olokehi, mā vinassi, virama manussamaṃsato’’ti āha. Rājā ‘‘na mayhaṃ ete manussamaṃsato piyatarā’’ti vatvā ‘‘tena hi, mahārāja, imamhā nagarā ca raṭṭhā ca nikkhamathā’’ti vutte, ‘‘kāḷahatthi, na me rajjenattho, nagarā nikkhamāmi, ekaṃ pana me khaggañca rasakañca bhājanañca dehī’’ti āha. Athassa khaggañca maṃsapacanabhājanañca pacchiñca ukkhipāpetvā rasakañca datvā raṭṭhā pabbājanīyakammaṃ kariṃsu.

    सो खग्गञ्‍च रसकञ्‍च आदाय नगरा निक्खमित्वा अरञ्‍ञं पविसित्वा एकस्मिं निग्रोधमूले वसनट्ठानं कत्वा तत्थ वसन्तो अटविमग्गे ठत्वा मनुस्से मारेत्वा आहरित्वा रसकस्स देति। सोपिस्स मंसं पचित्वा उपनामेति। एवं उभोपि जीवन्ति। मनुस्सगहणकाले ‘‘अहं अरे मनुस्सचोरो पोरिसादो’’ति वत्वा तस्मिं पक्खन्ते कोचि सकभावेन सण्ठातुं न सक्‍कोति, सब्बे भूमियं पतन्ति। तेसु यं इच्छति, तं उद्धंपादं अधोसीसं कत्वा आहरित्वा रसकस्स देति। सो एकदिवसं अरञ्‍ञे कञ्‍चि मनुस्सं अलभित्वा आगतो रसकेन ‘‘किं देवा’’ति वुत्ते ‘‘उद्धने उक्खलिं आरोपेही’’ति आह। ‘‘मंसं कहं, देवा’’ति? ‘‘लभिस्सामहं मंस’’न्ति। सो ‘‘नत्थि मे दानि जीवित’’न्ति कम्पमानो उद्धने अग्गिं कत्वा उक्खलिं आरोपेसि। अथ नं पोरिसादो असिना मारेत्वा मंसं पचित्वा खादि। ततो पट्ठाय एककोव जातो सयमेव पचित्वा खादति। ‘‘पोरिसादो मग्गे मग्गपटिपन्‍ने हनती’’ति सकलजम्बुदीपे पाकटो अहोसि।

    So khaggañca rasakañca ādāya nagarā nikkhamitvā araññaṃ pavisitvā ekasmiṃ nigrodhamūle vasanaṭṭhānaṃ katvā tattha vasanto aṭavimagge ṭhatvā manusse māretvā āharitvā rasakassa deti. Sopissa maṃsaṃ pacitvā upanāmeti. Evaṃ ubhopi jīvanti. Manussagahaṇakāle ‘‘ahaṃ are manussacoro porisādo’’ti vatvā tasmiṃ pakkhante koci sakabhāvena saṇṭhātuṃ na sakkoti, sabbe bhūmiyaṃ patanti. Tesu yaṃ icchati, taṃ uddhaṃpādaṃ adhosīsaṃ katvā āharitvā rasakassa deti. So ekadivasaṃ araññe kañci manussaṃ alabhitvā āgato rasakena ‘‘kiṃ devā’’ti vutte ‘‘uddhane ukkhaliṃ āropehī’’ti āha. ‘‘Maṃsaṃ kahaṃ, devā’’ti? ‘‘Labhissāmahaṃ maṃsa’’nti. So ‘‘natthi me dāni jīvita’’nti kampamāno uddhane aggiṃ katvā ukkhaliṃ āropesi. Atha naṃ porisādo asinā māretvā maṃsaṃ pacitvā khādi. Tato paṭṭhāya ekakova jāto sayameva pacitvā khādati. ‘‘Porisādo magge maggapaṭipanne hanatī’’ti sakalajambudīpe pākaṭo ahosi.

    तदा एको सम्पन्‍नविभवो ब्राह्मणो पञ्‍चहि सकटसतेहि वोहारं करोन्तो पुब्बन्ततो अपरन्तं सञ्‍चरति। सो चिन्तेसि – ‘‘पोरिसादो नाम किर चोरो अन्तरामग्गे मनुस्से मारेसि, धनं दत्वा तं अटविं अतिक्‍कमिस्सामी’’ति। सो अटविमुखवासीनं मनुस्सानं ‘‘तुम्हे मं अटवितो अतिक्‍कामेथा’’ति सहस्सं दत्वा तेहि सद्धिं मग्गं पटिपज्‍जि। गच्छन्तो च ब्राह्मणो सब्बसत्थं पुरतो कत्वा सयं न्हातानुलित्तो सब्बालङ्कारपटिमण्डितो सेतगोणयुत्ते सुखयानके निसिन्‍नो तेहि अटविवासिकपुरिसेहि परिवुतो सब्बपच्छतो अगमासि। तस्मिं खणे पोरिसादो रुक्खं आरुय्ह पुरिसे उपधारेन्तो सेसमनुस्सेसु ‘‘किं इमेसु मया खादितब्बं अत्थी’’ति विगतच्छन्दो हुत्वा ब्राह्मणं दिट्ठकालतो पट्ठाय तं खादितुकामताय पग्घरितखेळो अहोसि। सो तस्मिं अत्तनो सन्तिकं आगते रुक्खतो ओरुय्ह ‘‘अहं अरे पोरिसादो’’ति नामं तिक्खत्तुं सावेत्वा खग्गं परिवत्तेन्तो वालुकाय तेसं अक्खीनि पूरेन्तो विय पक्खन्दि। एकोपि ठातुं समत्थो नाम नत्थि, सब्बे भूमियं उरेन निपज्‍जिंसु। सो सुखयानके निसिन्‍नं ब्राह्मणं पादे गहेत्वा पिट्ठियं अधोसीसकं ओलम्बेत्वा सीसं गोप्फकेहि पहरन्तो उक्खिपित्वा पायासि।

    Tadā eko sampannavibhavo brāhmaṇo pañcahi sakaṭasatehi vohāraṃ karonto pubbantato aparantaṃ sañcarati. So cintesi – ‘‘porisādo nāma kira coro antarāmagge manusse māresi, dhanaṃ datvā taṃ aṭaviṃ atikkamissāmī’’ti. So aṭavimukhavāsīnaṃ manussānaṃ ‘‘tumhe maṃ aṭavito atikkāmethā’’ti sahassaṃ datvā tehi saddhiṃ maggaṃ paṭipajji. Gacchanto ca brāhmaṇo sabbasatthaṃ purato katvā sayaṃ nhātānulitto sabbālaṅkārapaṭimaṇḍito setagoṇayutte sukhayānake nisinno tehi aṭavivāsikapurisehi parivuto sabbapacchato agamāsi. Tasmiṃ khaṇe porisādo rukkhaṃ āruyha purise upadhārento sesamanussesu ‘‘kiṃ imesu mayā khāditabbaṃ atthī’’ti vigatacchando hutvā brāhmaṇaṃ diṭṭhakālato paṭṭhāya taṃ khāditukāmatāya paggharitakheḷo ahosi. So tasmiṃ attano santikaṃ āgate rukkhato oruyha ‘‘ahaṃ are porisādo’’ti nāmaṃ tikkhattuṃ sāvetvā khaggaṃ parivattento vālukāya tesaṃ akkhīni pūrento viya pakkhandi. Ekopi ṭhātuṃ samattho nāma natthi, sabbe bhūmiyaṃ urena nipajjiṃsu. So sukhayānake nisinnaṃ brāhmaṇaṃ pāde gahetvā piṭṭhiyaṃ adhosīsakaṃ olambetvā sīsaṃ gopphakehi paharanto ukkhipitvā pāyāsi.

    तदा ते पुरिसा उट्ठाय, ‘‘भो, पुरिसा मयं ब्राह्मणस्स हत्थतो कहापणसहस्सं गण्हिम्हा, को नाम अम्हाकं पुरिसकारो, सक्‍कोन्ता वा असक्‍कोन्ता वा थोकं अनुबन्धामा’’ति वत्वा अनुबन्धिंसु। पोरिसादोपि निवत्तित्वा ओलोकेन्तो कञ्‍चि अदित्वा सणिकं पायासि। तस्मिं खणे थामसम्पन्‍नो एको सूरपुरिसो वेगेन तं पापुणि। सो तं दिस्वा एकं वतिं लङ्घन्तो खदिरखाणुकं अक्‍कमि, खाणुको पिट्ठिपादेन निक्खमि। लोहितेन पग्घरन्तेन लङ्घमानो याति। अथ नं सो दिस्वा, ‘‘भो, मया एस विद्धो, केवलं तुम्हे पच्छतो एथ, गण्हिस्सामि न’’न्ति आह। ते दुब्बलभावं ञत्वा तं अनुबन्धिंसु। सो तेहि अनुबद्धभावं ञत्वा ब्राह्मणं विस्सज्‍जेत्वा अत्तानं सोत्थिमकासि। अथ अटविवासिकपुरिसा ब्राह्मणस्स लद्धकालतो पट्ठाय ‘‘किं अम्हाकं चोरेना’’ति ततो निवत्तिंसु।

    Tadā te purisā uṭṭhāya, ‘‘bho, purisā mayaṃ brāhmaṇassa hatthato kahāpaṇasahassaṃ gaṇhimhā, ko nāma amhākaṃ purisakāro, sakkontā vā asakkontā vā thokaṃ anubandhāmā’’ti vatvā anubandhiṃsu. Porisādopi nivattitvā olokento kañci aditvā saṇikaṃ pāyāsi. Tasmiṃ khaṇe thāmasampanno eko sūrapuriso vegena taṃ pāpuṇi. So taṃ disvā ekaṃ vatiṃ laṅghanto khadirakhāṇukaṃ akkami, khāṇuko piṭṭhipādena nikkhami. Lohitena paggharantena laṅghamāno yāti. Atha naṃ so disvā, ‘‘bho, mayā esa viddho, kevalaṃ tumhe pacchato etha, gaṇhissāmi na’’nti āha. Te dubbalabhāvaṃ ñatvā taṃ anubandhiṃsu. So tehi anubaddhabhāvaṃ ñatvā brāhmaṇaṃ vissajjetvā attānaṃ sotthimakāsi. Atha aṭavivāsikapurisā brāhmaṇassa laddhakālato paṭṭhāya ‘‘kiṃ amhākaṃ corenā’’ti tato nivattiṃsu.

    पोरिसादोपि अत्तनो निग्रोधमूलं गन्त्वा पारोहन्तरं पविसित्वा निपन्‍नो, ‘‘अय्ये रुक्खदेवते, सचे मे सत्ताहब्भन्तरेयेव वणं फासुकं कातुं सक्खिस्ससि, सकलजम्बुदीपे एकसतखत्तियानं गललोहितेन तव खन्धं धोवित्वा अन्तेहि परिक्खिपित्वा पञ्‍चमधुरमंसेन बलिकम्मं करिस्सामी’’ति आयाचनं करि। तस्स अन्‍नपानमंसं अलभन्तस्स सरीरं सुस्सित्वा अन्तोसत्ताहेयेव वणो फासुको अहोसि। सो देवतानुभावेन तस्स फासुकभावं सल्‍लक्खेसि। सो कतिपाहं मनुस्समंसं खादित्वा बलं गहेत्वा चिन्तेसि – ‘‘बहुपकारा मे देवता, आयाचना अस्सा मुच्‍चिस्सामी’’ति। सो खग्गं आदाय रुक्खमूलतो निक्खमित्वा ‘‘राजानो आनेस्सामी’’ति पायासि। अथ नं पुरिमभवे यक्खकाले एकतो मनुस्समंसखादको सहायकयक्खो अनुविचरन्तं दिस्वा ‘‘अयं मम अतीतभवे सहायो’’ति ञत्वा, ‘‘सम्म, मं सञ्‍जानासी’’ति पुच्छि। ‘‘न सञ्‍जानामी’’ति। अथस्स पुरिमभवे कतकारणं कथेसि। सो तं सञ्‍जानित्वा पटिसन्थारमकासि। ‘‘कहं निब्बत्तोसी’’ति पुट्ठो निब्बत्तट्ठानञ्‍च रट्ठा पब्बाजितकारणञ्‍च इदानि वसनट्ठानञ्‍च खाणुना विद्धकारणञ्‍च देवताय आयाचनामोचनत्थं गमनकारणञ्‍च सब्बं आरोचेत्वा ‘‘तयापि ममेतं किच्‍चं नित्थरितब्बं, उभोपि गच्छाम, सम्मा’’ति आह। ‘‘सम्म न गच्छेय्याहं, एकं पन मे कम्मं अत्थि, अहं खो पन अनग्घं पदलक्खणं नाम एकं मन्तं जानामि, सो बलञ्‍च जवञ्‍च सद्दञ्‍च करोति, तं मन्तं गण्हाही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। यक्खोपिस्स तं दत्वा पक्‍कामि।

    Porisādopi attano nigrodhamūlaṃ gantvā pārohantaraṃ pavisitvā nipanno, ‘‘ayye rukkhadevate, sace me sattāhabbhantareyeva vaṇaṃ phāsukaṃ kātuṃ sakkhissasi, sakalajambudīpe ekasatakhattiyānaṃ galalohitena tava khandhaṃ dhovitvā antehi parikkhipitvā pañcamadhuramaṃsena balikammaṃ karissāmī’’ti āyācanaṃ kari. Tassa annapānamaṃsaṃ alabhantassa sarīraṃ sussitvā antosattāheyeva vaṇo phāsuko ahosi. So devatānubhāvena tassa phāsukabhāvaṃ sallakkhesi. So katipāhaṃ manussamaṃsaṃ khāditvā balaṃ gahetvā cintesi – ‘‘bahupakārā me devatā, āyācanā assā muccissāmī’’ti. So khaggaṃ ādāya rukkhamūlato nikkhamitvā ‘‘rājāno ānessāmī’’ti pāyāsi. Atha naṃ purimabhave yakkhakāle ekato manussamaṃsakhādako sahāyakayakkho anuvicarantaṃ disvā ‘‘ayaṃ mama atītabhave sahāyo’’ti ñatvā, ‘‘samma, maṃ sañjānāsī’’ti pucchi. ‘‘Na sañjānāmī’’ti. Athassa purimabhave katakāraṇaṃ kathesi. So taṃ sañjānitvā paṭisanthāramakāsi. ‘‘Kahaṃ nibbattosī’’ti puṭṭho nibbattaṭṭhānañca raṭṭhā pabbājitakāraṇañca idāni vasanaṭṭhānañca khāṇunā viddhakāraṇañca devatāya āyācanāmocanatthaṃ gamanakāraṇañca sabbaṃ ārocetvā ‘‘tayāpi mametaṃ kiccaṃ nittharitabbaṃ, ubhopi gacchāma, sammā’’ti āha. ‘‘Samma na gaccheyyāhaṃ, ekaṃ pana me kammaṃ atthi, ahaṃ kho pana anagghaṃ padalakkhaṇaṃ nāma ekaṃ mantaṃ jānāmi, so balañca javañca saddañca karoti, taṃ mantaṃ gaṇhāhī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Yakkhopissa taṃ datvā pakkāmi.

    पोरिसादो मन्तं उग्गहेत्वा ततो पट्ठाय वातजवो अतिसूरो अहोसि। सो सत्ताहब्भन्तरेयेव एकसतराजानो उय्यानादीनि गच्छन्ते दिस्वा वातवेगेन पक्खन्दित्वा ‘‘अहं अरे मनुस्सचोरो पोरिसादो’’ति नामं सावेत्वा वग्गन्तो नदन्तो भयप्पत्ते कत्वा पादे गहेत्वा अधोसीसके कत्वा पण्हिया सीसं पहरन्तो वातवेगेन नेत्वा हत्थतलेसु छिद्दानि कत्वा रज्‍जुया आवुनित्वा निग्रोधरुक्खे ओलम्बेसि अग्गपादङ्गुलीहि भूमियं फुसमानाहि। ते सब्बे राजानो वाते पहरन्ते मिलातकुरण्डकदामानि विय परिवत्तन्ता ओलम्बिंसु। ‘‘सुतसोमो पन मे पिट्ठिआचरियो होति, सचे गण्हिस्सामि, सकलजम्बुदीपो तुच्छो भविस्सती’’ति तं न नेसि। सो ‘‘बलिकम्मं करिस्सामी’’ति अग्गिं कत्वा सूले तच्छन्तो निसीदि। रुक्खदेवता तं किरियं दिस्वा ‘‘मय्हं किरेस बलिकम्मं करोति, वणम्पिस्स मया किञ्‍चि फासुकं कतं नत्थि, इदानि इमेसं महाविनासं करिस्सति, किं नु खो कत्तब्ब’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘अहं एतं वारेतुं न सक्खिस्सामी’’ति चातुमहाराजिकानं सन्तिकं गन्त्वा तमत्थं कथेत्वा ‘‘निवारेथ न’’न्ति आह। तेहिपि ‘‘न मयं पोरिसादस्स कम्मं निवारेतुं सक्खिस्सामा’’ति वुत्ते ‘‘को सक्खिस्सती’’ति पुच्छित्वा ‘‘सक्‍को, देवराजा’’ति सुत्वा सक्‍कं उपसङ्कमित्वा तमत्थं कथेत्वा ‘‘निवारेथ न’’न्ति आह। सोपि ‘‘नाहं सक्‍कोमि निवारेतुं, समत्थं पन आचिक्खिस्सामी’’ति वत्वा ‘‘कोनामो’’ति वुत्ते ‘‘सदेवके लोके अञ्‍ञो नत्थि, कुरुरट्ठे पन इन्दपत्थनगरे कोरब्यराजपुत्तो सुतसोमो नाम तं निब्बिसेवनं कत्वा दमेस्सति, राजूनञ्‍च जीवितं दस्सति, तञ्‍च मनुस्समंसा ओरमापेस्सति, सकलजम्बुदीपे अमतं विय धम्मं अभिसिञ्‍चिस्सति, सचेपि राजूनं जीवितं दातुकामो, ‘सुतसोमं आनेत्वा बलिकम्मं कातुं वट्टती’ति वदेही’’ति आह।

    Porisādo mantaṃ uggahetvā tato paṭṭhāya vātajavo atisūro ahosi. So sattāhabbhantareyeva ekasatarājāno uyyānādīni gacchante disvā vātavegena pakkhanditvā ‘‘ahaṃ are manussacoro porisādo’’ti nāmaṃ sāvetvā vagganto nadanto bhayappatte katvā pāde gahetvā adhosīsake katvā paṇhiyā sīsaṃ paharanto vātavegena netvā hatthatalesu chiddāni katvā rajjuyā āvunitvā nigrodharukkhe olambesi aggapādaṅgulīhi bhūmiyaṃ phusamānāhi. Te sabbe rājāno vāte paharante milātakuraṇḍakadāmāni viya parivattantā olambiṃsu. ‘‘Sutasomo pana me piṭṭhiācariyo hoti, sace gaṇhissāmi, sakalajambudīpo tuccho bhavissatī’’ti taṃ na nesi. So ‘‘balikammaṃ karissāmī’’ti aggiṃ katvā sūle tacchanto nisīdi. Rukkhadevatā taṃ kiriyaṃ disvā ‘‘mayhaṃ kiresa balikammaṃ karoti, vaṇampissa mayā kiñci phāsukaṃ kataṃ natthi, idāni imesaṃ mahāvināsaṃ karissati, kiṃ nu kho kattabba’’nti cintetvā ‘‘ahaṃ etaṃ vāretuṃ na sakkhissāmī’’ti cātumahārājikānaṃ santikaṃ gantvā tamatthaṃ kathetvā ‘‘nivāretha na’’nti āha. Tehipi ‘‘na mayaṃ porisādassa kammaṃ nivāretuṃ sakkhissāmā’’ti vutte ‘‘ko sakkhissatī’’ti pucchitvā ‘‘sakko, devarājā’’ti sutvā sakkaṃ upasaṅkamitvā tamatthaṃ kathetvā ‘‘nivāretha na’’nti āha. Sopi ‘‘nāhaṃ sakkomi nivāretuṃ, samatthaṃ pana ācikkhissāmī’’ti vatvā ‘‘konāmo’’ti vutte ‘‘sadevake loke añño natthi, kururaṭṭhe pana indapatthanagare korabyarājaputto sutasomo nāma taṃ nibbisevanaṃ katvā damessati, rājūnañca jīvitaṃ dassati, tañca manussamaṃsā oramāpessati, sakalajambudīpe amataṃ viya dhammaṃ abhisiñcissati, sacepi rājūnaṃ jīvitaṃ dātukāmo, ‘sutasomaṃ ānetvā balikammaṃ kātuṃ vaṭṭatī’ti vadehī’’ti āha.

    सा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा खिप्पं आगन्त्वा पब्बजितवेसेन तस्स अविदूरे पायासि। सो पदसद्देन ‘‘राजा नु खो कोचि पलातो भविस्सती’’ति ओलोकेन्तो तं दिस्वा ‘‘पब्बजिता नाम खत्तियाव, इमं गहेत्वा एकसतं पूरेत्वा बलिकम्मं करिस्सामी’’ति उट्ठाय असिहत्थो अनुबन्धि, तियोजनं अनुबन्धित्वापि तं पापुणितुं नासक्खि, गत्तेहि सेदा मुच्‍चिंसु। सो चिन्तेसि – ‘‘अहं पुब्बे हत्थिम्पि अस्सम्पि रथम्पि धावन्तं अनुबन्धित्वा गण्हामि, अज्‍ज इमं पब्बजितं सकाय गतिया गच्छन्तं सब्बथामेन धावन्तोपि गण्हितुं न सक्‍कोमि, किं नु खो कारण’’न्ति। ततो सो ‘‘पब्बजिता नाम वचनकरा होन्ति, ‘तिट्ठा’ति नं वत्वा ठितं गहेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘तिट्ठ, समणा’’ति आह। ‘‘अहं ताव ठितो, त्वं पन धावितुं वायाममकासी’’ति। अथ नं, ‘‘भो, पब्बजिता नाम जीवितहेतुपि अलिकं न भणन्ति, त्वं पन मुसावादं कथेसी’’ति वत्वा गाथमाह –

    Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā khippaṃ āgantvā pabbajitavesena tassa avidūre pāyāsi. So padasaddena ‘‘rājā nu kho koci palāto bhavissatī’’ti olokento taṃ disvā ‘‘pabbajitā nāma khattiyāva, imaṃ gahetvā ekasataṃ pūretvā balikammaṃ karissāmī’’ti uṭṭhāya asihattho anubandhi, tiyojanaṃ anubandhitvāpi taṃ pāpuṇituṃ nāsakkhi, gattehi sedā mucciṃsu. So cintesi – ‘‘ahaṃ pubbe hatthimpi assampi rathampi dhāvantaṃ anubandhitvā gaṇhāmi, ajja imaṃ pabbajitaṃ sakāya gatiyā gacchantaṃ sabbathāmena dhāvantopi gaṇhituṃ na sakkomi, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti. Tato so ‘‘pabbajitā nāma vacanakarā honti, ‘tiṭṭhā’ti naṃ vatvā ṭhitaṃ gahessāmī’’ti cintetvā ‘‘tiṭṭha, samaṇā’’ti āha. ‘‘Ahaṃ tāva ṭhito, tvaṃ pana dhāvituṃ vāyāmamakāsī’’ti. Atha naṃ, ‘‘bho, pabbajitā nāma jīvitahetupi alikaṃ na bhaṇanti, tvaṃ pana musāvādaṃ kathesī’’ti vatvā gāthamāha –

    ३९३.

    393.

    ‘‘तिट्ठाहीति मया वुत्तो, सो त्वं गच्छसि पम्मुखो।

    ‘‘Tiṭṭhāhīti mayā vutto, so tvaṃ gacchasi pammukho;

    अट्ठितो त्वं ठितोम्हीति, लपसि ब्रह्मचारिनि।

    Aṭṭhito tvaṃ ṭhitomhīti, lapasi brahmacārini;

    इदं ते समणायुत्तं, असिञ्‍च मे मञ्‍ञसि कङ्कपत्त’’न्ति॥

    Idaṃ te samaṇāyuttaṃ, asiñca me maññasi kaṅkapatta’’nti.

    तस्सत्थो – समण, तिट्ठाहि इति वचनं मया वुत्तो सो त्वं पम्मुखो परम्मुखो हुत्वा गच्छसि, ब्रह्मचारिनि अट्ठितो समानो त्वं ठितो अम्हि इति लपसि, असिञ्‍च मे कङ्कपत्तं मञ्‍ञसीति।

    Tassattho – samaṇa, tiṭṭhāhi iti vacanaṃ mayā vutto so tvaṃ pammukho parammukho hutvā gacchasi, brahmacārini aṭṭhito samāno tvaṃ ṭhito amhi iti lapasi, asiñca me kaṅkapattaṃ maññasīti.

    ततो देवता गाथाद्वयमाह –

    Tato devatā gāthādvayamāha –

    ३९४.

    394.

    ‘‘ठितोहमस्मी सधम्मेसु राज, न नामगोत्तं परिवत्तयामि।

    ‘‘Ṭhitohamasmī sadhammesu rāja, na nāmagottaṃ parivattayāmi;

    चोरञ्‍च लोके अठितं वदन्ति।

    Corañca loke aṭhitaṃ vadanti;

    आपायिकं नेरयिकं इतो चुतं॥

    Āpāyikaṃ nerayikaṃ ito cutaṃ.

    ३९५.

    395.

    ‘‘सचे त्वं सद्दहसि राज, सुतं गण्हाहि खत्तिय।

    ‘‘Sace tvaṃ saddahasi rāja, sutaṃ gaṇhāhi khattiya;

    तेन यञ्‍ञं यजित्वान, एवं सग्गं गमिस्ससी’’ति॥

    Tena yaññaṃ yajitvāna, evaṃ saggaṃ gamissasī’’ti.

    तत्थ सधम्मेसूति, महाराज, अहं सकेसु दससु कुसलकम्मपथधम्मेसु ठितो अस्मि भवामि। न नामगोत्तन्ति त्वं पुब्बे दहरकाले ब्रह्मदत्तो हुत्वा पितरि कालकते बाराणसिं रज्‍जं लभित्वा बाराणसिराजा जातो, तं नामं जहित्वा पोरिसादो हुत्वा इदानि कम्मासपादो जातो, खत्तियकुले जातोपि अभक्खं मनुस्समंसं यस्मा भक्खेसि, तस्मा अत्तनो नामगोत्तं यथा परिवत्तेसि, तथा अहं अत्तनो नामगोत्तं न परिवत्तयामि। चोरञ्‍चाति लोके चोरञ्‍च दसकुसलकम्मपथेसु अठितं नाम वदन्ति। इतो चुतन्ति इतो चुतं हुत्वा अपाये निरये पतिट्ठितं। खत्तिय, भूमिपाल महाराज, त्वं मम वचनं सचे सद्दहसि, सुतसोमं गण्हाहि, तेन सुतसोमेन यञ्‍ञं यजित्वान एवं सग्गं गमिस्ससि। भो, पोरिसाद मुसावादि तया मय्हं ‘‘सकलजम्बुदीपे राजानो आनेत्वा बहिकम्मं करिस्सामी’’ति पटिस्सुतं, इदानि ये वा ते वा दुब्बलराजानो आनेसि, जम्बुदीपतले जेट्ठकं सुतसोमराजानं सचे त्वं न आनेस्ससि, वचनं ते मुसा नाम होति, तस्मा सुतसोमं गण्हाहीति।

    Tattha sadhammesūti, mahārāja, ahaṃ sakesu dasasu kusalakammapathadhammesu ṭhito asmi bhavāmi. Na nāmagottanti tvaṃ pubbe daharakāle brahmadatto hutvā pitari kālakate bārāṇasiṃ rajjaṃ labhitvā bārāṇasirājā jāto, taṃ nāmaṃ jahitvā porisādo hutvā idāni kammāsapādo jāto, khattiyakule jātopi abhakkhaṃ manussamaṃsaṃ yasmā bhakkhesi, tasmā attano nāmagottaṃ yathā parivattesi, tathā ahaṃ attano nāmagottaṃ na parivattayāmi. Corañcāti loke corañca dasakusalakammapathesu aṭhitaṃ nāma vadanti. Ito cutanti ito cutaṃ hutvā apāye niraye patiṭṭhitaṃ. Khattiya, bhūmipāla mahārāja, tvaṃ mama vacanaṃ sace saddahasi, sutasomaṃ gaṇhāhi, tena sutasomena yaññaṃ yajitvāna evaṃ saggaṃ gamissasi. Bho, porisāda musāvādi tayā mayhaṃ ‘‘sakalajambudīpe rājāno ānetvā bahikammaṃ karissāmī’’ti paṭissutaṃ, idāni ye vā te vā dubbalarājāno ānesi, jambudīpatale jeṭṭhakaṃ sutasomarājānaṃ sace tvaṃ na ānessasi, vacanaṃ te musā nāma hoti, tasmā sutasomaṃ gaṇhāhīti.

    एवञ्‍च पन वत्वा देवता पब्बजितवेसं अन्तरधापेत्वा सकेन वण्णेन आकासे तरुणसूरियो विय जलमाना अट्ठासि। सो तस्सा कथं सुत्वा रूपञ्‍च ओलोकेत्वा ‘‘कासि त्व’’न्ति आह। इमस्मिं ‘‘रुक्खे निब्बत्तदेवता’’ति। सो ‘‘दिट्ठा मे अत्तनो, देवता’’ति तुस्सित्वा, ‘‘सामि देवराज, मा सुतसोमस्स कारणा चिन्तयि, अत्तनो रुक्खं पविसा’’ति आह। देवता तस्स पस्सन्तस्सेव रुक्खं पाविसि। तस्मिं खणे सूरियो अत्थङ्गतो, चन्दो उग्गतो। पोरिसादो वेदङ्गकुसलो नक्खत्तचारं जानाति। सो नभं ओलोकेत्वा ‘‘स्वे फुस्सनक्खत्तं भविस्सति, सुतसोमो न्हायितुं उय्यानं गमिस्सति, तत्थ गण्हिस्सामि, आरक्खो पनस्स महा भविस्सति, समन्ता तियोजनं सकलनगरवासिनो रक्खन्ता चरिस्सन्ति, असंविहिते आरक्खे पठमयामेयेव मिगाजिनं उय्यानं गन्त्वा मङ्गलपोक्खरणिं ओतरित्वा ठस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तत्थ गन्त्वा पोक्खरणिं ओरुय्ह पदुमपत्तेन सीसं पटिच्छादेत्वा अट्ठासि। तस्स तेजेन मच्छकच्छपादयो ओसक्‍कित्वा उदकपरियन्ते वग्गवग्गा हुत्वा विचरिंसु।

    Evañca pana vatvā devatā pabbajitavesaṃ antaradhāpetvā sakena vaṇṇena ākāse taruṇasūriyo viya jalamānā aṭṭhāsi. So tassā kathaṃ sutvā rūpañca oloketvā ‘‘kāsi tva’’nti āha. Imasmiṃ ‘‘rukkhe nibbattadevatā’’ti. So ‘‘diṭṭhā me attano, devatā’’ti tussitvā, ‘‘sāmi devarāja, mā sutasomassa kāraṇā cintayi, attano rukkhaṃ pavisā’’ti āha. Devatā tassa passantasseva rukkhaṃ pāvisi. Tasmiṃ khaṇe sūriyo atthaṅgato, cando uggato. Porisādo vedaṅgakusalo nakkhattacāraṃ jānāti. So nabhaṃ oloketvā ‘‘sve phussanakkhattaṃ bhavissati, sutasomo nhāyituṃ uyyānaṃ gamissati, tattha gaṇhissāmi, ārakkho panassa mahā bhavissati, samantā tiyojanaṃ sakalanagaravāsino rakkhantā carissanti, asaṃvihite ārakkhe paṭhamayāmeyeva migājinaṃ uyyānaṃ gantvā maṅgalapokkharaṇiṃ otaritvā ṭhassāmī’’ti cintetvā tattha gantvā pokkharaṇiṃ oruyha padumapattena sīsaṃ paṭicchādetvā aṭṭhāsi. Tassa tejena macchakacchapādayo osakkitvā udakapariyante vaggavaggā hutvā vicariṃsu.

    कुतो पन लद्धोयं तेजोति? पुब्बयोगवसेन। सो हि कसपदसबलस्स काले खीरसलाकभत्तं पट्ठपेसि, तेन महाथामो अहोसि। अग्गिसालञ्‍च कारेत्वा भिक्खुसङ्घस्स सीतविनोदनत्थं अग्गिञ्‍च दारूनि च दारुच्छेदनवासिञ्‍च फरसुञ्‍च अदासि, तेन तेजवा अहोसि।

    Kuto pana laddhoyaṃ tejoti? Pubbayogavasena. So hi kasapadasabalassa kāle khīrasalākabhattaṃ paṭṭhapesi, tena mahāthāmo ahosi. Aggisālañca kāretvā bhikkhusaṅghassa sītavinodanatthaṃ aggiñca dārūni ca dārucchedanavāsiñca pharasuñca adāsi, tena tejavā ahosi.

    एवं तस्मिं अन्तोउय्यानं गतेयेव बलवपच्‍चूससमये समन्ता तियोजनं आरक्खं गण्हिंसु। राजापि पातोव भुत्तपातरासो अलङ्कतहत्थिक्खन्धवरगतो चतुरङ्गिनिया सेनाय परिवुतो नगरतो निक्खमि। तदा तक्‍कसिलतो नन्दो नाम ब्राह्मणो चतस्सो सतारहा गाथायो आदाय वीसतियोनजसतं मग्गं अतिक्‍कमित्वा तं नगरं पत्वा द्वारगामे वसित्वा सूरिये उग्गते नगरं पविसन्तो राजानं पाचीनद्वारेन निक्खन्तं दिस्वा हत्थं पसारेत्वा जयापेसि। राजा दिसाचक्खुको हुत्वा गच्छन्तो उन्‍नतप्पदेसे ठितस्स ब्राह्मणस्स पसारितहत्थं दिस्वा हत्थिना तं उपसङ्कमित्वा पुच्छि –

    Evaṃ tasmiṃ antouyyānaṃ gateyeva balavapaccūsasamaye samantā tiyojanaṃ ārakkhaṃ gaṇhiṃsu. Rājāpi pātova bhuttapātarāso alaṅkatahatthikkhandhavaragato caturaṅginiyā senāya parivuto nagarato nikkhami. Tadā takkasilato nando nāma brāhmaṇo catasso satārahā gāthāyo ādāya vīsatiyonajasataṃ maggaṃ atikkamitvā taṃ nagaraṃ patvā dvāragāme vasitvā sūriye uggate nagaraṃ pavisanto rājānaṃ pācīnadvārena nikkhantaṃ disvā hatthaṃ pasāretvā jayāpesi. Rājā disācakkhuko hutvā gacchanto unnatappadese ṭhitassa brāhmaṇassa pasāritahatthaṃ disvā hatthinā taṃ upasaṅkamitvā pucchi –

    ३९६.

    396.

    ‘‘किस्मिं नु रट्ठे तव जातिभूमि, अथ केन अत्थेन इधानुपत्तो।

    ‘‘Kismiṃ nu raṭṭhe tava jātibhūmi, atha kena atthena idhānupatto;

    अक्खाहि मे ब्राह्मण एतमत्थं, किमिच्छसी देमि तयज्‍ज पत्थित’’न्ति॥

    Akkhāhi me brāhmaṇa etamatthaṃ, kimicchasī demi tayajja patthita’’nti.

    तस्सत्थो – भो ब्राह्मण, तव जातिभूमि किस्मिं रट्ठे अत्थि नु, केन अत्थेन पयोजनेन हेतुभूतेन इद इमस्मिं नगरे अनुप्पत्तो, भो ब्राह्मण, मया पुच्छितो सो त्वं एतमत्थं एतं पयोजनं मे मय्हं अक्खाहि कथेहि, तया पत्थितवत्थुं ते तुय्हं अज्‍ज इदानि ददामि, किं वत्थुं इच्छसीति।

    Tassattho – bho brāhmaṇa, tava jātibhūmi kismiṃ raṭṭhe atthi nu, kena atthena payojanena hetubhūtena ida imasmiṃ nagare anuppatto, bho brāhmaṇa, mayā pucchito so tvaṃ etamatthaṃ etaṃ payojanaṃ me mayhaṃ akkhāhi kathehi, tayā patthitavatthuṃ te tuyhaṃ ajja idāni dadāmi, kiṃ vatthuṃ icchasīti.

    अथ नं सो गाथमाह –

    Atha naṃ so gāthamāha –

    ३९७.

    397.

    ‘‘गाथा चतस्सो धरणीमहिस्सर, सुगम्भीरत्था वरसागरूपमा।

    ‘‘Gāthā catasso dharaṇīmahissara, sugambhīratthā varasāgarūpamā;

    तवेव अत्थाय इधागतोस्मि, सुणोहि गाथा परमत्थसंहिता’’ति॥

    Taveva atthāya idhāgatosmi, suṇohi gāthā paramatthasaṃhitā’’ti.

    तत्थ धरणीमहिस्सराति भूमिपाल चतस्सो गाथा किं भूता?। सुगम्भीरत्था वरसागरूपमा, तवेव तव एव अत्थाय इध ठानं अनुप्पत्तो अस्मि भवामि। सुणोहीति कस्सपदसबलेन देसिता परमत्थसंहिता इमा सतारहा गाथायो सुणोहीति अत्थो।

    Tattha dharaṇīmahissarāti bhūmipāla catasso gāthā kiṃ bhūtā?. Sugambhīratthā varasāgarūpamā, taveva tava eva atthāya idha ṭhānaṃ anuppatto asmi bhavāmi. Suṇohīti kassapadasabalena desitā paramatthasaṃhitā imā satārahā gāthāyo suṇohīti attho.

    इति वत्वा, ‘‘महाराज, इमा कस्सपदसबलेन देसिता चतस्सो सतारहा गाथायो ‘‘तुम्हे सुतवित्तका’ति सुत्वा तुम्हाकं देसेतुं आगतोम्ही’’ति आह। राजा तुट्ठमानसो हुत्वा, ‘‘आचरिय , सुट्ठु ते आगतं, मया पन निवत्तितुं न सक्‍का, अज्‍ज फुस्सनक्खत्तयोगेन सीसं न्हायितुं आगतोम्हि, अहं पुनदिवसे आगन्त्वा सोस्सामि, त्वं मा उक्‍कण्ठी’’ति वत्वा ‘‘गच्छथ ब्राह्मणस्स असुकगेहे सयनं पञ्‍ञापेत्वा घासच्छादनं संविदहथा’’ति अमच्‍चे आणापेत्वा उय्यानं पाविसि। तं अट्ठारसहत्थेन पाकारेन परिक्खित्तं अहोसि। तं अञ्‍ञमञ्‍ञं सङ्घट्टेन्ता समन्ता हत्थिनो परिक्खिपिंसु, ततो अस्सा, ततो रथा, ततो धनुग्गहा, ततो पत्तीति, सङ्खुभितमहासमुद्दो विय उन्‍नादेन्तो बलकायो अहोसि। अथ राजा ओळारिकानि आभरणानि ओमुञ्‍चित्वा मस्सुकम्मं कारेत्वा उब्बट्टितसरीरो पोक्खरणिया अन्तो राजविभवेन न्हत्वा पच्‍चुत्तरित्वा उदकग्गहणसाटकेन निवासेत्वा अट्ठासि। अथस्स दुस्सगन्धमालालङ्कारे उपनयिंसु। पोरिसादो चिन्तेसि – ‘‘राजा अलङ्कतकाले भारिको भविस्सति, सल्‍लहुककालेयेव नं गण्हिस्सामी’’ति। सो नदन्तो वग्गन्तो उदके मच्छं आलुळेन्तो विज्‍जुलता विय मत्थके खग्गं परिब्भमेन्तो ‘‘अहं अरे मनुस्सचोरो पोरिसादो’’ति नामं सावेत्वा अङ्गुलिं नलाटे ठपेत्वा उदका उत्तरि। तस्स सद्दं सुत्वाव हत्थारोहा हत्थीहि, अस्सारोहा अस्सेहि, रथारोहा रथेहि भस्सिंसु। बलकायो गहितगहितानि आवुधानि छड्डेत्वा उरेन भूमियं निपज्‍जि।

    Iti vatvā, ‘‘mahārāja, imā kassapadasabalena desitā catasso satārahā gāthāyo ‘‘tumhe sutavittakā’ti sutvā tumhākaṃ desetuṃ āgatomhī’’ti āha. Rājā tuṭṭhamānaso hutvā, ‘‘ācariya , suṭṭhu te āgataṃ, mayā pana nivattituṃ na sakkā, ajja phussanakkhattayogena sīsaṃ nhāyituṃ āgatomhi, ahaṃ punadivase āgantvā sossāmi, tvaṃ mā ukkaṇṭhī’’ti vatvā ‘‘gacchatha brāhmaṇassa asukagehe sayanaṃ paññāpetvā ghāsacchādanaṃ saṃvidahathā’’ti amacce āṇāpetvā uyyānaṃ pāvisi. Taṃ aṭṭhārasahatthena pākārena parikkhittaṃ ahosi. Taṃ aññamaññaṃ saṅghaṭṭentā samantā hatthino parikkhipiṃsu, tato assā, tato rathā, tato dhanuggahā, tato pattīti, saṅkhubhitamahāsamuddo viya unnādento balakāyo ahosi. Atha rājā oḷārikāni ābharaṇāni omuñcitvā massukammaṃ kāretvā ubbaṭṭitasarīro pokkharaṇiyā anto rājavibhavena nhatvā paccuttaritvā udakaggahaṇasāṭakena nivāsetvā aṭṭhāsi. Athassa dussagandhamālālaṅkāre upanayiṃsu. Porisādo cintesi – ‘‘rājā alaṅkatakāle bhāriko bhavissati, sallahukakāleyeva naṃ gaṇhissāmī’’ti. So nadanto vagganto udake macchaṃ āluḷento vijjulatā viya matthake khaggaṃ paribbhamento ‘‘ahaṃ are manussacoro porisādo’’ti nāmaṃ sāvetvā aṅguliṃ nalāṭe ṭhapetvā udakā uttari. Tassa saddaṃ sutvāva hatthārohā hatthīhi, assārohā assehi, rathārohā rathehi bhassiṃsu. Balakāyo gahitagahitāni āvudhāni chaḍḍetvā urena bhūmiyaṃ nipajji.

    पोरिसादो सुतसोमं उक्खिपित्वा गण्हि, सेसराजानो पादे गहेत्वा अधोसीसके कत्वा पण्हिया सीसं पहरन्तो गच्छति। बोधिसत्तं पन उपगन्त्वा ओनतो उक्खिपित्वा खन्धे निसीदापेसि। सो ‘‘द्वारेन गमनं पपञ्‍चो भविस्सती’’ति सम्मुखट्ठानेयेव अट्ठारसहत्थं पाकारं लङ्घित्वा पुरतो गलितमदमत्तवारणकुम्भे अक्‍कमित्वा पब्बतकूटानि पातेन्तो विय वातजवानं अस्सतरानं पिट्ठे अक्‍कमन्तो पातेत्वा रथधुररथसीसेसु अक्‍कमित्वा भमिकं भमन्तो विय नीलफलकानि निग्रोधपत्तानि मद्दन्तो विय एकवेगेनेव तियोजनमत्तं मग्गं गन्त्वा ‘‘अत्थि नु खो कोचि सुतसोमस्सत्थाय पच्छतो आगच्छन्तो’’ति ओलोकेत्वा कञ्‍चि अदित्वा सणिकं गच्छन्तो सुतसोमस्स केसेहि उदकबिन्दूनि अत्तनो उरे पतितानि दिस्वा ‘‘मरणस्स अभायन्तो नाम नत्थि, सुतसोमोपि मरणभयेन रोदति मञ्‍ञे’’ति चिन्तेत्वा आह –

    Porisādo sutasomaṃ ukkhipitvā gaṇhi, sesarājāno pāde gahetvā adhosīsake katvā paṇhiyā sīsaṃ paharanto gacchati. Bodhisattaṃ pana upagantvā onato ukkhipitvā khandhe nisīdāpesi. So ‘‘dvārena gamanaṃ papañco bhavissatī’’ti sammukhaṭṭhāneyeva aṭṭhārasahatthaṃ pākāraṃ laṅghitvā purato galitamadamattavāraṇakumbhe akkamitvā pabbatakūṭāni pātento viya vātajavānaṃ assatarānaṃ piṭṭhe akkamanto pātetvā rathadhurarathasīsesu akkamitvā bhamikaṃ bhamanto viya nīlaphalakāni nigrodhapattāni maddanto viya ekavegeneva tiyojanamattaṃ maggaṃ gantvā ‘‘atthi nu kho koci sutasomassatthāya pacchato āgacchanto’’ti oloketvā kañci aditvā saṇikaṃ gacchanto sutasomassa kesehi udakabindūni attano ure patitāni disvā ‘‘maraṇassa abhāyanto nāma natthi, sutasomopi maraṇabhayena rodati maññe’’ti cintetvā āha –

    ३९८.

    398.

    ‘‘न वे रुदन्ति मतिमन्तो सपञ्‍ञा, बहुस्सुता ये बहुठानचिन्तिनो।

    ‘‘Na ve rudanti matimanto sapaññā, bahussutā ye bahuṭhānacintino;

    दीपञ्हि एतं परमं नरानं, यं पण्डिता सोकनुदा भवन्ति॥

    Dīpañhi etaṃ paramaṃ narānaṃ, yaṃ paṇḍitā sokanudā bhavanti.

    ३९९.

    399.

    ‘‘अत्तानं ञाती उदाहु पुत्तदारं, धञ्‍ञं धनं रजतं जातरूपं।

    ‘‘Attānaṃ ñātī udāhu puttadāraṃ, dhaññaṃ dhanaṃ rajataṃ jātarūpaṃ;

    किमेव त्वं सुतसोमानुतप्पे, कोरब्यसेट्ठ वचनं सुणोम तेत’’न्ति॥

    Kimeva tvaṃ sutasomānutappe, korabyaseṭṭha vacanaṃ suṇoma teta’’nti.

    तत्थ, भो सुतसोम महाराज, ये पण्डिता किं भूता? मतिमन्तो अत्थानत्थं कारणाकारणं जाननपञ्‍ञाय समन्‍नागता, सप्पञ्‍ञा विचरणपञ्‍ञाय समन्‍नागता, बहुस्सुता बहुस्सुतधरा बहुट्ठानचिन्तिनो बहुकारणचिन्तनसीला, ते पण्डिता मरणभये उप्पन्‍ने सति भीता हुत्वा वे एकन्तेन न रुदन्ति न परिदेवन्ति। दीपं हीति, भो सुतसोम महाराज हि कस्मा पन वदामि, महासमुद्दे भिन्‍ननावानं वाणिजकानं जनानं पतिट्ठाभूतं महादीपं इव, एवम्पि तथा एतं पण्डितं अप्पटिसरणानं नरानं परमं। यं येन कारणेन ये पण्डिता सोकीनं जनानं सोकनुदा भवन्ति, भो सुतसोम महाराज, त्वं मरणभयेन परिदेवीति मञ्‍ञे मञ्‍ञामि। अत्तानन्ति, भो सुतसोम महाराज, अत्तहेतु उदाहु ञातिहेतु पुत्तदारहेतु उदाहु धञ्‍ञधनरजतजातरूपहेतु किमेव त्वं किमेव धम्मजातं त्वं अनुतप्पे अनुतप्पेय्यासि। कोरब्यसेट्ठ कुरुरट्ठवासीनं सेट्ठ उत्तम, भो महाराज, एतं तव वचनं सुणोमाति।

    Tattha, bho sutasoma mahārāja, ye paṇḍitā kiṃ bhūtā? Matimanto atthānatthaṃ kāraṇākāraṇaṃ jānanapaññāya samannāgatā, sappaññā vicaraṇapaññāya samannāgatā, bahussutā bahussutadharā bahuṭṭhānacintino bahukāraṇacintanasīlā, te paṇḍitā maraṇabhaye uppanne sati bhītā hutvā ve ekantena na rudanti na paridevanti. Dīpaṃ hīti, bho sutasoma mahārāja hi kasmā pana vadāmi, mahāsamudde bhinnanāvānaṃ vāṇijakānaṃ janānaṃ patiṭṭhābhūtaṃ mahādīpaṃ iva, evampi tathā etaṃ paṇḍitaṃ appaṭisaraṇānaṃ narānaṃ paramaṃ. Yaṃ yena kāraṇena ye paṇḍitā sokīnaṃ janānaṃ sokanudā bhavanti, bho sutasoma mahārāja, tvaṃ maraṇabhayena paridevīti maññe maññāmi. Attānanti, bho sutasoma mahārāja, attahetu udāhu ñātihetu puttadārahetu udāhu dhaññadhanarajatajātarūpahetu kimeva tvaṃ kimeva dhammajātaṃ tvaṃ anutappe anutappeyyāsi. Korabyaseṭṭha kururaṭṭhavāsīnaṃ seṭṭha uttama, bho mahārāja, etaṃ tava vacanaṃ suṇomāti.

    सुतसोमो आह –

    Sutasomo āha –

    ४००.

    400.

    ‘‘नेवाहमत्तानमनुत्थुनामि, न पुत्तदारं न धनं न रट्ठं।

    ‘‘Nevāhamattānamanutthunāmi, na puttadāraṃ na dhanaṃ na raṭṭhaṃ;

    सतञ्‍च धम्मो चरितो पुराणो, तं सङ्गरं ब्राह्मणस्सानुतप्पे॥

    Satañca dhammo carito purāṇo, taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇassānutappe.

    ४०१.

    401.

    ‘‘कतो मया सङ्गरो ब्राह्मणेन, रट्ठे सके इस्सरिये ठितेन।

    ‘‘Kato mayā saṅgaro brāhmaṇena, raṭṭhe sake issariye ṭhitena;

    तं सङ्गरं ब्राह्मणसप्पदाय, सच्‍चानुरक्खी पुनरावजिस्स’’न्ति॥

    Taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇasappadāya, saccānurakkhī punarāvajissa’’nti.

    तत्थ नेवाहमत्तानमनुत्थुनामीति अहं ताव अत्तत्थाय नेव रोदामि न सोचामि, इमेसम्पि पुत्तादीनं अत्थाय न रोदामि न सोचामि, अपिच खो पन सतं पण्डितानं चरितो पुराणधम्मो अत्थि, यं सङ्गरं कत्वा पच्छा अनुतप्पनं नाम, तं सङ्गरं ब्राह्मणस्स अहं अनुसोचामीति अत्थो । सच्‍चानुरक्खीति सच्‍चं अनुरक्खन्तो। सो हि ब्राह्मणो तक्‍कसिलतो कस्सपदसबलेन देसिता चतस्सो सतारहा गाथायो आदाय आगतो, तस्साहं आगन्तुकवत्तं कारेत्वा ‘‘न्हत्वा आगतो सुणिस्सामि, याव ममागमना आगमेही’’ति सङ्गरं कत्वा आगतो, त्वं ता गाथायो सोतुं अदत्वाव मं गण्हि। सचे मं विस्सज्‍जेसि, तं धम्मं सुत्वा सच्‍चानुरक्खी पुनरावजिस्सामीति वदति।

    Tattha nevāhamattānamanutthunāmīti ahaṃ tāva attatthāya neva rodāmi na socāmi, imesampi puttādīnaṃ atthāya na rodāmi na socāmi, apica kho pana sataṃ paṇḍitānaṃ carito purāṇadhammo atthi, yaṃ saṅgaraṃ katvā pacchā anutappanaṃ nāma, taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇassa ahaṃ anusocāmīti attho . Saccānurakkhīti saccaṃ anurakkhanto. So hi brāhmaṇo takkasilato kassapadasabalena desitā catasso satārahā gāthāyo ādāya āgato, tassāhaṃ āgantukavattaṃ kāretvā ‘‘nhatvā āgato suṇissāmi, yāva mamāgamanā āgamehī’’ti saṅgaraṃ katvā āgato, tvaṃ tā gāthāyo sotuṃ adatvāva maṃ gaṇhi. Sace maṃ vissajjesi, taṃ dhammaṃ sutvā saccānurakkhī punarāvajissāmīti vadati.

    अथ नं पोरिसादो आह –

    Atha naṃ porisādo āha –

    ४०१.

    401.

    ‘‘नेवाहमेतं अभिसद्दहामि, सुखी नरो मच्‍चुमुखा पमुत्तो।

    ‘‘Nevāhametaṃ abhisaddahāmi, sukhī naro maccumukhā pamutto;

    अमित्तहत्थं पुनरावजेय्य, कोरब्यसेट्ठ न हि मं उपेसि॥

    Amittahatthaṃ punarāvajeyya, korabyaseṭṭha na hi maṃ upesi.

    ४०३.

    403.

    ‘‘मुत्तो तुवं पोरिसादस्स हत्था, गन्त्वा सकं मन्दिरं कामकामी।

    ‘‘Mutto tuvaṃ porisādassa hatthā, gantvā sakaṃ mandiraṃ kāmakāmī;

    मधुरं पियं जीवितं लद्ध राज, कुतो तुवं एहिसि मे सकास’’न्ति॥

    Madhuraṃ piyaṃ jīvitaṃ laddha rāja, kuto tuvaṃ ehisi me sakāsa’’nti.

    तत्थ सुखीति सुखप्पत्तो हुत्वा। मच्‍चुमुखा पमुत्तोति मादिसस्स चोरस्स हत्थतो मुत्तताय मरणमुखा मुत्तो नाम हुत्वा अमित्तहत्थं पुनरावजेय्य आगच्छेय्य, अहं एतं वचनं नेव अभिसद्दहामि, कोरब्यसेट्ठ त्वं मम सन्तिकं न हि उपेसि। मुत्तोति सुतसोम तुवं पोरिसादस्स हत्थतो मुत्तो। सकं मन्दिरन्ति राजधानिगेहं गन्त्वा। कामकामीति कामं कामयमानो। लद्धाति अतिविय पियं जीवितं लभित्वा तुवं मे मम सन्तिके कुतो केन नाम कारणेन एहिसि।

    Tattha sukhīti sukhappatto hutvā. Maccumukhā pamuttoti mādisassa corassa hatthato muttatāya maraṇamukhā mutto nāma hutvā amittahatthaṃ punarāvajeyya āgaccheyya, ahaṃ etaṃ vacanaṃ neva abhisaddahāmi, korabyaseṭṭha tvaṃ mama santikaṃ na hi upesi. Muttoti sutasoma tuvaṃ porisādassa hatthato mutto. Sakaṃ mandiranti rājadhānigehaṃ gantvā. Kāmakāmīti kāmaṃ kāmayamāno. Laddhāti ativiya piyaṃ jīvitaṃ labhitvā tuvaṃ me mama santike kuto kena nāma kāraṇena ehisi.

    तं सुत्वा महासत्तो सीहो विय असम्भितो आह –

    Taṃ sutvā mahāsatto sīho viya asambhito āha –

    ४०४.

    404.

    ‘‘मतं वरेय्य परिसुद्धसीलो, न जीवितं गरहितो पापधम्मो।

    ‘‘Mataṃ vareyya parisuddhasīlo, na jīvitaṃ garahito pāpadhammo;

    न हि तं नरं तायति दुग्गतीहि, यस्सापि हेतु अलिकं भणेय्य॥

    Na hi taṃ naraṃ tāyati duggatīhi, yassāpi hetu alikaṃ bhaṇeyya.

    ४०५.

    405.

    ‘‘सचेपि वातो गिरिमावहेय्य, चन्दो च सूरियो च छमा पतेय्युं।

    ‘‘Sacepi vāto girimāvaheyya, cando ca sūriyo ca chamā pateyyuṃ;

    सब्बा च नज्‍जो पटिसोतं वजेय्युं, न त्वेवहं राज मुसा भणेय्यं॥

    Sabbā ca najjo paṭisotaṃ vajeyyuṃ, na tvevahaṃ rāja musā bhaṇeyyaṃ.

    ४०६.

    406.

    ‘‘नभं फलेय्य उदधीपि सुस्से, संवत्तये भूतधरा वसुन्धरा।

    ‘‘Nabhaṃ phaleyya udadhīpi susse, saṃvattaye bhūtadharā vasundharā;

    सिलुच्‍चयो मेरु समूलमुप्पते, न त्वेवहं राज मुसा भणेय्य’’न्ति॥

    Siluccayo meru samūlamuppate, na tvevahaṃ rāja musā bhaṇeyya’’nti.

    तत्थ मतं वरेय्याति पोरिसाद यो नरो परिसुद्धसीलो जीवितहेतु अणुमत्तम्पि पापं न करोति, सीलसम्पन्‍नो हुत्वा वरेय्य तं मरणं इच्छेय्य, गरहितो पापधम्मो तं जीवितं न सेय्यो, दुस्सीलो पुग्गलो यस्सापि हेतु अत्तादिनोपि हेतु अलिकं वचनं भणेय्य, तं नरं एवरूपं दुग्गतीहि तं अलिकं न तायते। सचेपि वातो गिरिमावहेय्याति, सम्म पोरिसाद, तया सद्धिं एकाचरियकुले सिक्खितो एवरूपो सहायको हुत्वा अहं जीवितहेतु मुसा न कथेमि, किं न सद्दहसि। सचे पुरत्थिमादिभेदो वातो उट्ठाय महन्तं गिरिं तूलपिचुं विय आकासे आवहेय्य, चन्दो च सूरियो च अत्तनो अत्तनो विमानेन सद्धिं छमा पथवियं पतेय्युं, सब्बापि नज्‍जो पतिसोतं वजेय्युं, भो पोरिसाद , एवरूपं वचनं सचे भणेय्य, तं सद्दहितब्बं, अहं मुसा भणेय्यं इति वचनं तुय्हं जनेहि वुत्तं, न त्वेव तं सद्दहितब्बं।

    Tattha mataṃ vareyyāti porisāda yo naro parisuddhasīlo jīvitahetu aṇumattampi pāpaṃ na karoti, sīlasampanno hutvā vareyya taṃ maraṇaṃ iccheyya, garahito pāpadhammo taṃ jīvitaṃ na seyyo, dussīlo puggalo yassāpi hetu attādinopi hetu alikaṃ vacanaṃ bhaṇeyya, taṃ naraṃ evarūpaṃ duggatīhi taṃ alikaṃ na tāyate. Sacepi vāto girimāvaheyyāti, samma porisāda, tayā saddhiṃ ekācariyakule sikkhito evarūpo sahāyako hutvā ahaṃ jīvitahetu musā na kathemi, kiṃ na saddahasi. Sace puratthimādibhedo vāto uṭṭhāya mahantaṃ giriṃ tūlapicuṃ viya ākāse āvaheyya, cando ca sūriyo ca attano attano vimānena saddhiṃ chamā pathaviyaṃ pateyyuṃ, sabbāpi najjo patisotaṃ vajeyyuṃ, bho porisāda , evarūpaṃ vacanaṃ sace bhaṇeyya, taṃ saddahitabbaṃ, ahaṃ musā bhaṇeyyaṃ iti vacanaṃ tuyhaṃ janehi vuttaṃ, na tveva taṃ saddahitabbaṃ.

    एवं वुत्तेपि सो न सद्दहियेव। अथ बोधिसत्तो ‘‘अयं मय्हं न सद्दहति, सपथेनपि नं सद्दहापेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा, ‘‘सम्म पोरिसाद, खन्धतो ताव मं ओतारेहि, सपथं कत्वा तं सद्दहापेस्सामी’’ति वुत्ते तेन ओतारेत्वा भूमियं ठपितो सपथं करोन्तो आह –

    Evaṃ vuttepi so na saddahiyeva. Atha bodhisatto ‘‘ayaṃ mayhaṃ na saddahati, sapathenapi naṃ saddahāpessāmī’’ti cintetvā, ‘‘samma porisāda, khandhato tāva maṃ otārehi, sapathaṃ katvā taṃ saddahāpessāmī’’ti vutte tena otāretvā bhūmiyaṃ ṭhapito sapathaṃ karonto āha –

    ४०७.

    407.

    ‘‘असिञ्‍च सत्तिञ्‍च परामसामि, सपथम्पि ते सम्म अहं करोमि।

    ‘‘Asiñca sattiñca parāmasāmi, sapathampi te samma ahaṃ karomi;

    तया पमुत्तो अनणो भवित्वा, सच्‍चानुरक्खी पुनरावजिस्स’’न्ति॥

    Tayā pamutto anaṇo bhavitvā, saccānurakkhī punarāvajissa’’nti.

    तस्सत्थो – सम्म पोरिसाद, सचे इच्छसि, एवरूपेहि आवुधेहि संविहितारक्खे खत्तियकुले मे निब्बत्ति नाम मा होतूति असिञ्‍च सत्तिञ्‍च परामसामि। सचे अञ्‍ञेहि राजूहि अकत्तब्बं अञ्‍ञं वा यं इच्छसि, तं सपथम्पि ते, सम्म, अहं करोमि। यथाहं तया पमुत्तो गन्त्वा ब्राह्मणस्स अनणो हुत्वा सच्‍चमनुरक्खन्तो पुनरागमिस्सामीति।

    Tassattho – samma porisāda, sace icchasi, evarūpehi āvudhehi saṃvihitārakkhe khattiyakule me nibbatti nāma mā hotūti asiñca sattiñca parāmasāmi. Sace aññehi rājūhi akattabbaṃ aññaṃ vā yaṃ icchasi, taṃ sapathampi te, samma, ahaṃ karomi. Yathāhaṃ tayā pamutto gantvā brāhmaṇassa anaṇo hutvā saccamanurakkhanto punarāgamissāmīti.

    ततो पोरिसादो ‘‘अयं सुतसोमो खत्तियेहि अकत्तब्बं सपथं करोति, किं मे इमिना, एस एतु वा मा वा, अहम्पि खत्तियराजा, ममेव बाहुलोहितं गहेत्वा देवताय बलिकम्मं करिस्सामि, अयं अतिविय किलमती’’ति चिन्तेत्वा –

    Tato porisādo ‘‘ayaṃ sutasomo khattiyehi akattabbaṃ sapathaṃ karoti, kiṃ me iminā, esa etu vā mā vā, ahampi khattiyarājā, mameva bāhulohitaṃ gahetvā devatāya balikammaṃ karissāmi, ayaṃ ativiya kilamatī’’ti cintetvā –

    ४०८.

    408.

    ‘‘यो ते कतो सङ्गरो ब्राह्मणेन, रट्ठे सके इस्सरिये ठितेन।

    ‘‘Yo te kato saṅgaro brāhmaṇena, raṭṭhe sake issariye ṭhitena;

    तं सङ्गरं ब्राह्मणसप्पदाय, सच्‍चानुरक्खी पुनरावजस्सू’’ति॥

    Taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇasappadāya, saccānurakkhī punarāvajassū’’ti.

    तत्थ पुनरावजस्सूति पुन आगच्छेय्यासि।

    Tattha punarāvajassūti puna āgaccheyyāsi.

    अथ नं महासत्तो, ‘‘सम्म, मा चिन्तयि, चतस्सो सतारहा गाथा सुत्वा धम्मकथिकस्स पूजं कत्वा पातोवागमिस्सामी’’ति वत्वा गाथमाह –

    Atha naṃ mahāsatto, ‘‘samma, mā cintayi, catasso satārahā gāthā sutvā dhammakathikassa pūjaṃ katvā pātovāgamissāmī’’ti vatvā gāthamāha –

    ४०९.

    409.

    ‘‘यो मे कतो सङ्गरो ब्राह्मणेन, रट्ठे सके इस्सरिये ठितेन।

    ‘‘Yo me kato saṅgaro brāhmaṇena, raṭṭhe sake issariye ṭhitena;

    तं सङ्गरं ब्राह्मणसप्पदाय, सच्‍चानुरक्खी पुनरावजिस्स’’न्ति॥

    Taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇasappadāya, saccānurakkhī punarāvajissa’’nti.

    अथ नं पोरिसादो, ‘‘महाराज, तुम्हे खत्तियेहि अकत्तब्बं सपथं करित्थ, तं अनुस्सरेय्याथा’’ति वत्वा, ‘‘सम्म पोरिसाद, त्वं मं दहरकालतो पट्ठाय जानासि, हासेनपि मे मुसा न कथितपुब्बा, सोहं इदानि रज्‍जे पतिट्ठितो धम्माधम्मं जानन्तो किं मुसा कथेस्सामि, सद्दहसि मय्हं , अहं ते स्वे बलिकम्मं पापुणिस्सामी’’ति सद्दहापितो ‘‘तेन हि गच्छ, महाराज, तुम्हेसु अनागतेसु बलिकम्मं न भविस्सति, देवतापि तुम्हेहि विना न सम्पटिच्छति, मा मे बलिकम्मस्स अन्तरायं करित्था’’ति महासत्तं उय्योजेसि। सो राहुमुखा मुत्तचन्दो विय नागबलो थामसम्पन्‍नो खिप्पमेव नगरं सम्पापुणि। सेनापिस्स ‘‘सुतसोमो राजा पण्डितो मधुरधम्मकथिको एकं द्वे कथा कथेतुं लभन्तो पोरिसादं दमेत्वा सीहमुखा मुत्तमत्तवारणो विय आगमिस्सति, ‘इमे राजानं पोरिसादस्स दत्वा आगता’ति महाजनो गरहिस्सती’’ति चिन्तेत्वा बहिनगरेयेव खन्धावारं कत्वा ठिता तं दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा पच्‍चुग्गन्त्वा वन्दित्वा ‘‘कच्‍चि, महाराज, पोरिसादेन किलमितो’’ति पटिसन्थारं कत्वा ‘‘पोरिसादेन मय्हं मातापितूहिपि दुक्‍करं कतं, तथारूपो नाम चण्डो साहसिको पोरिसादो मम धम्मकथं सुत्वा मं विस्सज्‍जेसी’’ति वुत्ते राजानं अलङ्करित्वा हत्थिक्खन्धं आरोपेत्वा परिवारेत्वा नगरं पाविसि। तं दिस्वा सब्बे नागरा तुस्सिंसु।

    Atha naṃ porisādo, ‘‘mahārāja, tumhe khattiyehi akattabbaṃ sapathaṃ karittha, taṃ anussareyyāthā’’ti vatvā, ‘‘samma porisāda, tvaṃ maṃ daharakālato paṭṭhāya jānāsi, hāsenapi me musā na kathitapubbā, sohaṃ idāni rajje patiṭṭhito dhammādhammaṃ jānanto kiṃ musā kathessāmi, saddahasi mayhaṃ , ahaṃ te sve balikammaṃ pāpuṇissāmī’’ti saddahāpito ‘‘tena hi gaccha, mahārāja, tumhesu anāgatesu balikammaṃ na bhavissati, devatāpi tumhehi vinā na sampaṭicchati, mā me balikammassa antarāyaṃ karitthā’’ti mahāsattaṃ uyyojesi. So rāhumukhā muttacando viya nāgabalo thāmasampanno khippameva nagaraṃ sampāpuṇi. Senāpissa ‘‘sutasomo rājā paṇḍito madhuradhammakathiko ekaṃ dve kathā kathetuṃ labhanto porisādaṃ dametvā sīhamukhā muttamattavāraṇo viya āgamissati, ‘ime rājānaṃ porisādassa datvā āgatā’ti mahājano garahissatī’’ti cintetvā bahinagareyeva khandhāvāraṃ katvā ṭhitā taṃ dūratova āgacchantaṃ disvā paccuggantvā vanditvā ‘‘kacci, mahārāja, porisādena kilamito’’ti paṭisanthāraṃ katvā ‘‘porisādena mayhaṃ mātāpitūhipi dukkaraṃ kataṃ, tathārūpo nāma caṇḍo sāhasiko porisādo mama dhammakathaṃ sutvā maṃ vissajjesī’’ti vutte rājānaṃ alaṅkaritvā hatthikkhandhaṃ āropetvā parivāretvā nagaraṃ pāvisi. Taṃ disvā sabbe nāgarā tussiṃsu.

    सोपि धम्मगरुताय धम्मसोण्डताय मातापितरो अदिस्वाव ‘‘पच्छापि ने पस्सिस्सामी’’ति राजनिवेसनं पविसित्वा राजासने निसीदित्वा ब्राह्मणं पक्‍कोसापेत्वा मस्सुकम्मादीनिस्स आणापेत्वा तं कप्पितकेसमस्सुं न्हातानुलित्तं वत्थालङ्कारपटिमण्डितं कत्वा आनेत्वा दस्सितकाले सयं पच्छा न्हत्वा तस्स अत्तनो भोजनं दापेत्वा तस्मिं भुत्ते सयं भुञ्‍जित्वा तं महारहे पल्‍लङ्के निसीदापेत्वा धम्मगरुकताय अस्स गन्धमालादीहि पूजं कत्वा सयं नीचे आसने निसीदित्वा ‘‘तुम्हेहि मय्हं आभता सतारहा गाथा सुणोम आचरिया’’ति याचि। तमत्थं दीपेन्तो सत्था गाथमाह –

    Sopi dhammagarutāya dhammasoṇḍatāya mātāpitaro adisvāva ‘‘pacchāpi ne passissāmī’’ti rājanivesanaṃ pavisitvā rājāsane nisīditvā brāhmaṇaṃ pakkosāpetvā massukammādīnissa āṇāpetvā taṃ kappitakesamassuṃ nhātānulittaṃ vatthālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ katvā ānetvā dassitakāle sayaṃ pacchā nhatvā tassa attano bhojanaṃ dāpetvā tasmiṃ bhutte sayaṃ bhuñjitvā taṃ mahārahe pallaṅke nisīdāpetvā dhammagarukatāya assa gandhamālādīhi pūjaṃ katvā sayaṃ nīce āsane nisīditvā ‘‘tumhehi mayhaṃ ābhatā satārahā gāthā suṇoma ācariyā’’ti yāci. Tamatthaṃ dīpento satthā gāthamāha –

    ४१०.

    410.

    ‘‘मुत्तो च सो पोरिसादस्स हत्था, गन्त्वान तं ब्राह्मणं एतदवोच।

    ‘‘Mutto ca so porisādassa hatthā, gantvāna taṃ brāhmaṇaṃ etadavoca;

    सुणोमि गाथायो सतारहायो, या मे सुता अस्सु हिताय ब्रह्मे’’ति॥

    Suṇomi gāthāyo satārahāyo, yā me sutā assu hitāya brahme’’ti.

    तत्थ एतदवोचाति एतं अवोच।

    Tattha etadavocāti etaṃ avoca.

    अथ ब्राह्मणो बोधिसत्तेन याचितकाले गन्धेहि हत्थे उब्बट्टेत्वा पसिब्बका मनोरमं पोत्थकं नीहरित्वा उभोहि हत्थेहि गहेत्वा ‘‘तेन हि, महाराज, कस्सपदसबलेन देसिता रागमदादिनिम्मदना अमतमहानिब्बानसम्पापिका चतस्सो सतारहा गाथायो सुणोही’’ति वत्वा पोत्थकं ओलोकेन्तो आह –

    Atha brāhmaṇo bodhisattena yācitakāle gandhehi hatthe ubbaṭṭetvā pasibbakā manoramaṃ potthakaṃ nīharitvā ubhohi hatthehi gahetvā ‘‘tena hi, mahārāja, kassapadasabalena desitā rāgamadādinimmadanā amatamahānibbānasampāpikā catasso satārahā gāthāyo suṇohī’’ti vatvā potthakaṃ olokento āha –

    ४११.

    411.

    ‘‘सकिदेव सुतसोम, सब्भि होति समागमो।

    ‘‘Sakideva sutasoma, sabbhi hoti samāgamo;

    सा नं सङ्गति पालेति, नासब्भि बहु सङ्गमो॥

    Sā naṃ saṅgati pāleti, nāsabbhi bahu saṅgamo.

    ४१२.

    412.

    ‘‘सब्भिरेव समासेथ, सब्भि कुब्बेथ सन्थवं।

    ‘‘Sabbhireva samāsetha, sabbhi kubbetha santhavaṃ;

    सतं सद्धम्ममञ्‍ञाय, सेय्यो होति न पापियो॥

    Sataṃ saddhammamaññāya, seyyo hoti na pāpiyo.

    ४१३.

    413.

    ‘‘जीरन्ति वे राजरथा सुचित्ता, अथो सरीरम्पि जरं उपेति।

    ‘‘Jīranti ve rājarathā sucittā, atho sarīrampi jaraṃ upeti;

    सतञ्‍च धम्मो न जरं उपेति, सन्तो हवे सब्भि पवेदयन्ति॥

    Satañca dhammo na jaraṃ upeti, santo have sabbhi pavedayanti.

    ४१४.

    414.

    ‘‘नभञ्‍च दूरे पथवी च दूरे, पारं समुद्दस्स तदाहु दूरे।

    ‘‘Nabhañca dūre pathavī ca dūre, pāraṃ samuddassa tadāhu dūre;

    ततो हवे दूरतरं वदन्ति, सतञ्‍च धम्मो असतञ्‍च राजा’’ति॥

    Tato have dūrataraṃ vadanti, satañca dhammo asatañca rājā’’ti.

    तत्थ सकिदेवाति एकवारमेव। सब्भीति सप्पुरिसेहि। सा नन्ति सा सब्भि सप्पुरिसेहि सङ्गति समागमो एकवारं पवत्तोपि तं पुग्गलं पालेति रक्खति। नासब्भीति असप्पुरिसेहि पन बहु सुचिरम्पि कतो सङ्गमो एकट्ठाने निवासो न पालेति, न थावरो होतीति अत्थो। समासेथाति सद्धिं निसीदेय्य, सब्बेपि इरियापथे पण्डितेहेव सद्धिं पवत्तेय्याति अत्थो। सन्थवन्ति मित्तसन्थवं। सतं सद्धम्मन्ति पण्डितानं बुद्धादीनं सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मसङ्खातं सद्धम्मं। सेय्योति एतं धम्मं ञत्वा वड्ढियेव होति, हानि नाम नत्थीति अत्थो। राजरथाति राजूनं आरोहनीयरथा। सुचित्ताति सुपरिकम्मकता। सब्भि पवेदयन्तीति बुद्धादयो सन्तो ‘‘सब्भी’’ति सङ्खं गतं सोभनं उत्तमं निब्बानं पवेदेन्ति थोमेन्ति, सो निब्बानसङ्खातो सतं धम्मो जरं न उपेति न जीरति। नभन्ति आकासो। दूरेति पथवी हि सप्पतिट्ठा सगहणा, आकासो निरालम्बो अप्पतिट्ठो, इति उभो एते एकाबद्धापि विसंयोगट्ठेन अनुपलित्तट्ठेन च दूरे नाम होन्ति। पारन्ति ओरिमतीरतो परतीरं। तदाहूति तं आहु।

    Tattha sakidevāti ekavārameva. Sabbhīti sappurisehi. Sā nanti sā sabbhi sappurisehi saṅgati samāgamo ekavāraṃ pavattopi taṃ puggalaṃ pāleti rakkhati. Nāsabbhīti asappurisehi pana bahu sucirampi kato saṅgamo ekaṭṭhāne nivāso na pāleti, na thāvaro hotīti attho. Samāsethāti saddhiṃ nisīdeyya, sabbepi iriyāpathe paṇḍiteheva saddhiṃ pavatteyyāti attho. Santhavanti mittasanthavaṃ. Sataṃ saddhammanti paṇḍitānaṃ buddhādīnaṃ sattatiṃsabodhipakkhiyadhammasaṅkhātaṃ saddhammaṃ. Seyyoti etaṃ dhammaṃ ñatvā vaḍḍhiyeva hoti, hāni nāma natthīti attho. Rājarathāti rājūnaṃ ārohanīyarathā. Sucittāti suparikammakatā. Sabbhi pavedayantīti buddhādayo santo ‘‘sabbhī’’ti saṅkhaṃ gataṃ sobhanaṃ uttamaṃ nibbānaṃ pavedenti thomenti, so nibbānasaṅkhāto sataṃ dhammo jaraṃ na upeti na jīrati. Nabhanti ākāso. Dūreti pathavī hi sappatiṭṭhā sagahaṇā, ākāso nirālambo appatiṭṭho, iti ubho ete ekābaddhāpi visaṃyogaṭṭhena anupalittaṭṭhena ca dūre nāma honti. Pāranti orimatīrato paratīraṃ. Tadāhūti taṃ āhu.

    इति ब्राह्मणो चतस्सो सतारहा गाथा कस्सपदसबलेन देसितनियामेन देसेत्वा तुण्ही अहोसि । तं सुत्वा महासत्तो ‘‘सप्फलं वत मे आगमन’’न्ति तुट्ठचित्तो हुत्वा ‘‘इमा गाथा नेव सावकभासिता, न इसिभासिता, न केनचि भासिता, सब्बञ्‍ञुनाव भासिता, किं नु खो अग्घन्ती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘इमासं सकलम्पि चक्‍कवाळं याव ब्रह्मलोका सत्तरतनपुण्णं कत्वा ददमानोपि नेव अनुच्छविकं कातुं सक्‍कोति, अहं खो पनस्स तियोजनसते कुरुरट्ठे सत्तयोजनिके इन्दपत्थनगरे रज्‍जं दातुं पहोमि, अत्थि नु ख्वस्स रज्‍जं कारेतुं भाग्य’’न्ति अङ्गविज्‍जानुभावेन ओलोकेन्तो नाद्दस। ततो सेनापतिट्ठानादीनि ओलोकेन्तो एकगामभोजकमत्तस्सपि भाग्यं अदिस्वा धनलाभस्स ओलोकेन्तो कोटिधनतो पट्ठाय ओलोकेत्वा चतुन्‍नंयेव कहापणसहस्सानं भाग्यं दिस्वा ‘‘एत्तकेन नं पूजेस्सामी’’ति चतस्सो सहस्सत्थविका दापेत्वा, ‘‘आचरिय, तुम्हे अञ्‍ञेसं खत्तियानं इमा गाथा देसेत्वा कित्तकं धनं लभथा’’ति पुच्छति। ‘‘एकेकाय गाथाय सतं सतं, महाराज, तेनेव ता सतारहा नाम जाता’’ति। अथ नं महासत्तो, ‘‘आचरिय, त्वं अत्तना गहेत्वा विक्‍केय्यभण्डस्स अग्घम्पि न जानासि , इतो पट्ठाय एकेका गाथा सहस्सारहा नाम होन्तू’’ति वत्वा गाथमाह –

    Iti brāhmaṇo catasso satārahā gāthā kassapadasabalena desitaniyāmena desetvā tuṇhī ahosi . Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘sapphalaṃ vata me āgamana’’nti tuṭṭhacitto hutvā ‘‘imā gāthā neva sāvakabhāsitā, na isibhāsitā, na kenaci bhāsitā, sabbaññunāva bhāsitā, kiṃ nu kho agghantī’’ti cintetvā ‘‘imāsaṃ sakalampi cakkavāḷaṃ yāva brahmalokā sattaratanapuṇṇaṃ katvā dadamānopi neva anucchavikaṃ kātuṃ sakkoti, ahaṃ kho panassa tiyojanasate kururaṭṭhe sattayojanike indapatthanagare rajjaṃ dātuṃ pahomi, atthi nu khvassa rajjaṃ kāretuṃ bhāgya’’nti aṅgavijjānubhāvena olokento nāddasa. Tato senāpatiṭṭhānādīni olokento ekagāmabhojakamattassapi bhāgyaṃ adisvā dhanalābhassa olokento koṭidhanato paṭṭhāya oloketvā catunnaṃyeva kahāpaṇasahassānaṃ bhāgyaṃ disvā ‘‘ettakena naṃ pūjessāmī’’ti catasso sahassatthavikā dāpetvā, ‘‘ācariya, tumhe aññesaṃ khattiyānaṃ imā gāthā desetvā kittakaṃ dhanaṃ labhathā’’ti pucchati. ‘‘Ekekāya gāthāya sataṃ sataṃ, mahārāja, teneva tā satārahā nāma jātā’’ti. Atha naṃ mahāsatto, ‘‘ācariya, tvaṃ attanā gahetvā vikkeyyabhaṇḍassa agghampi na jānāsi , ito paṭṭhāya ekekā gāthā sahassārahā nāma hontū’’ti vatvā gāthamāha –

    ४१५.

    415.

    ‘‘सहस्सिया इमा गाथा, नहिमा गाथा सतारहा।

    ‘‘Sahassiyā imā gāthā, nahimā gāthā satārahā;

    चत्तारि त्वं सहस्सानि, खिप्पं गण्हाहि ब्राह्मणा’’ति॥

    Cattāri tvaṃ sahassāni, khippaṃ gaṇhāhi brāhmaṇā’’ti.

    तस्सत्थो – ब्राह्मण, इमा गाथा सहस्सिया सहस्सारहा, इमा गाथा सतारहा न हि होन्तु, ब्राह्मण, त्वं चत्तारि सहस्सानि खिप्पं गण्हाति।

    Tassattho – brāhmaṇa, imā gāthā sahassiyā sahassārahā, imā gāthā satārahā na hi hontu, brāhmaṇa, tvaṃ cattāri sahassāni khippaṃ gaṇhāti.

    अथस्स एकं सुखयानकं दत्वा ‘‘ब्राह्मणं सोत्थिना गेहं सम्पापेथा’’ति पुरिसे आणापेत्वा तं उय्योजेसि। तस्मिं खणे ‘‘सुतसोमरञ्‍ञा सतारहा गाथा सहस्सारहा कत्वा पूजिता साधु साधू’’ति महासाधुकारसद्दो अहोसि। तस्स मातापितरो तं सद्दं सुत्वा ‘‘किं सद्दो नामेसा’’ति पुच्छित्वा यथाभूतं सुत्वा अत्तनो धनलोभताय महासत्तस्स कुज्झिंसु। सोपि ब्राह्मणं उय्योजेत्वा तेसं सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा अट्ठासि। अथस्स पिता ‘‘कथं, तात, एवरूपस्स साहसिकस्स चोरस्स हत्थतो मुत्तोसी’’ति पटिसन्थारमत्तम्पि अकत्वा अत्तनो धनलोभताय ‘‘सच्‍चं किर, तात, तया चतस्सो गाथा सुत्वा चत्तारि सहस्सानि दिन्‍नानी’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्‍च’’न्ति वुत्ते गाथमाह –

    Athassa ekaṃ sukhayānakaṃ datvā ‘‘brāhmaṇaṃ sotthinā gehaṃ sampāpethā’’ti purise āṇāpetvā taṃ uyyojesi. Tasmiṃ khaṇe ‘‘sutasomaraññā satārahā gāthā sahassārahā katvā pūjitā sādhu sādhū’’ti mahāsādhukārasaddo ahosi. Tassa mātāpitaro taṃ saddaṃ sutvā ‘‘kiṃ saddo nāmesā’’ti pucchitvā yathābhūtaṃ sutvā attano dhanalobhatāya mahāsattassa kujjhiṃsu. Sopi brāhmaṇaṃ uyyojetvā tesaṃ santikaṃ gantvā vanditvā aṭṭhāsi. Athassa pitā ‘‘kathaṃ, tāta, evarūpassa sāhasikassa corassa hatthato muttosī’’ti paṭisanthāramattampi akatvā attano dhanalobhatāya ‘‘saccaṃ kira, tāta, tayā catasso gāthā sutvā cattāri sahassāni dinnānī’’ti pucchitvā ‘‘sacca’’nti vutte gāthamāha –

    ४१६.

    416.

    ‘‘आसीतिया नावुतिया च गाथा, सतारहा चापि भवेय्य गाथा।

    ‘‘Āsītiyā nāvutiyā ca gāthā, satārahā cāpi bhaveyya gāthā;

    पच्‍चत्तमेव सुतसोम जानहि, सहस्सिया नाम का अत्थि गाथा’’ति॥

    Paccattameva sutasoma jānahi, sahassiyā nāma kā atthi gāthā’’ti.

    तस्सत्थो – गाथा नाम, तात, आसीतिया च नावुतिया च सतारहा चापि भवेय्य, पच्‍चत्तमेव अत्तनाव जानाहि, सहस्सारहा नाम गाथा का कस्स सन्तिके अत्थीति।

    Tassattho – gāthā nāma, tāta, āsītiyā ca nāvutiyā ca satārahā cāpi bhaveyya, paccattameva attanāva jānāhi, sahassārahā nāma gāthā kā kassa santike atthīti.

    अथ नं महासत्तो ‘‘नाहं, तात, धनेन वुद्धिं इच्छामि, सुतेन पन इच्छामी’’ति सञ्‍ञापेन्तो आह –

    Atha naṃ mahāsatto ‘‘nāhaṃ, tāta, dhanena vuddhiṃ icchāmi, sutena pana icchāmī’’ti saññāpento āha –

    ४१७.

    417.

    ‘‘इच्छामि वोहं सुतवुद्धिमत्तनो, सन्तोति मं सप्पुरिसा भजेय्युं।

    ‘‘Icchāmi vohaṃ sutavuddhimattano, santoti maṃ sappurisā bhajeyyuṃ;

    अहं सवन्तीहि महोदधीव, न हि तात तप्पामि सुभासितेन॥

    Ahaṃ savantīhi mahodadhīva, na hi tāta tappāmi subhāsitena.

    ४१८.

    418.

    ‘‘अग्गि यथा तिणकट्ठं दहन्तो, न कप्पती सागरोव नदीभि।

    ‘‘Aggi yathā tiṇakaṭṭhaṃ dahanto, na kappatī sāgarova nadībhi;

    एवम्पि ते पण्डिता राजसेट्ठ, सुत्वा न तप्पन्ति सुभासितेन॥

    Evampi te paṇḍitā rājaseṭṭha, sutvā na tappanti subhāsitena.

    ४१९.

    419.

    ‘‘सकस्स दासस्स यदा सुणोमि, गाथं अहं अत्थवतिं जनिन्द।

    ‘‘Sakassa dāsassa yadā suṇomi, gāthaṃ ahaṃ atthavatiṃ janinda;

    तमेव सक्‍कच्‍च निसामयामि, न हि तात धम्मेसु ममत्थि तित्ती’’ति॥

    Tameva sakkacca nisāmayāmi, na hi tāta dhammesu mamatthi tittī’’ti.

    तत्थ वोति निपातमत्तं। ‘‘सन्तो’’ति एते च मं भजेय्युं इति इच्छामि। सवन्तीहीति नदीहि। सकस्साति तिट्ठतु, नन्द, ब्राह्मणो, यदा अहं अत्तनो दासस्सपि सन्तिके सुणोमि, तात, धम्मेसु मम तित्ति न हि अत्थीति।

    Tattha voti nipātamattaṃ. ‘‘Santo’’ti ete ca maṃ bhajeyyuṃ iti icchāmi. Savantīhīti nadīhi. Sakassāti tiṭṭhatu, nanda, brāhmaṇo, yadā ahaṃ attano dāsassapi santike suṇomi, tāta, dhammesu mama titti na hi atthīti.

    एवञ्‍च पन वत्वा ‘‘मा मं, तात, धनहेतु परिभाससि, अहं धम्मं सुत्वा आगमिस्सामी’’ति सपथं कत्वा आगतो, इदानाहं पोरिसादस्स सन्तिकं गमिस्सामि, इदं ते रज्‍जं गण्हथा’’ति रज्‍जं निय्यादेन्तो गाथमाह –

    Evañca pana vatvā ‘‘mā maṃ, tāta, dhanahetu paribhāsasi, ahaṃ dhammaṃ sutvā āgamissāmī’’ti sapathaṃ katvā āgato, idānāhaṃ porisādassa santikaṃ gamissāmi, idaṃ te rajjaṃ gaṇhathā’’ti rajjaṃ niyyādento gāthamāha –

    ४२०.

    420.

    ‘‘इदं ते रट्ठं सधनं सयोग्गं, सकायुरं सब्बकामूपपन्‍नं।

    ‘‘Idaṃ te raṭṭhaṃ sadhanaṃ sayoggaṃ, sakāyuraṃ sabbakāmūpapannaṃ;

    किं कामहेतु परिभाससि मं, गच्छामहं पोरिसादस्स ञत्ते’’ति॥

    Kiṃ kāmahetu paribhāsasi maṃ, gacchāmahaṃ porisādassa ñatte’’ti.

    तत्थ ञत्तेति सन्तिके।

    Tattha ñatteti santike.

    तस्मिं समये पितुरञ्‍ञो हदयं उण्हं अहोसि। सो, ‘‘तात सुतसोम, किं नामेतं कथेसि, मयं चतुरङ्गिनिया सेनाय चोरं गहेस्सामा’’ति वत्वा गाथमाह –

    Tasmiṃ samaye piturañño hadayaṃ uṇhaṃ ahosi. So, ‘‘tāta sutasoma, kiṃ nāmetaṃ kathesi, mayaṃ caturaṅginiyā senāya coraṃ gahessāmā’’ti vatvā gāthamāha –

    ४२१.

    421.

    ‘‘अत्तानुरक्खाय भवन्ति हेते, हत्थारोहा रथिका पत्तिका च।

    ‘‘Attānurakkhāya bhavanti hete, hatthārohā rathikā pattikā ca;

    अस्सारोहा ये च धनुग्गहासे, सेनं पयुञ्‍जाम हनाम सत्तु’’न्ति॥

    Assārohā ye ca dhanuggahāse, senaṃ payuñjāma hanāma sattu’’nti.

    तत्थ हनामाति सचे एवं पयोजिता सेना तं गहेतुं न सक्‍कोन्ति, अथ नं सकलरट्ठवासिनो गहेत्वा गन्त्वा हनाम सत्तुं, मारेम तं अम्हाकं पच्‍चामित्तन्ति अत्थो।

    Tattha hanāmāti sace evaṃ payojitā senā taṃ gahetuṃ na sakkonti, atha naṃ sakalaraṭṭhavāsino gahetvā gantvā hanāma sattuṃ, mārema taṃ amhākaṃ paccāmittanti attho.

    अथ नं मातापितरो अस्सुपुण्णमुखा रोदमाना विलपन्ता, ‘‘तात, मा गच्छ, गन्तुं न लब्भा’’ति याचिंसु। सोळससहस्सा नाटकित्थियोपि सेसपरिजनोपि ‘‘अम्हे अनाथे कत्वा कुहिं गच्छसि, देवा’’ति परिदेविंसु। सकलनगरे कोचि सकभावेन सण्ठातुं असक्‍कोन्तो ‘‘सुतसोमो पोरिसादस्स किर पटिञ्‍ञं दत्वा आगतो, इदानि चतस्सो सतारहा गाथा सुत्वा धम्मकथिकस्स सक्‍कारं कत्वा मातापितरो वन्दित्वा पुनपि किर चोरस्स सन्तिकं गमिस्सती’’ति सकलनगरं एककोलाहलं अहोसि। सोपि मातापितूनं वचनं सुत्वा गाथमाह –

    Atha naṃ mātāpitaro assupuṇṇamukhā rodamānā vilapantā, ‘‘tāta, mā gaccha, gantuṃ na labbhā’’ti yāciṃsu. Soḷasasahassā nāṭakitthiyopi sesaparijanopi ‘‘amhe anāthe katvā kuhiṃ gacchasi, devā’’ti parideviṃsu. Sakalanagare koci sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkonto ‘‘sutasomo porisādassa kira paṭiññaṃ datvā āgato, idāni catasso satārahā gāthā sutvā dhammakathikassa sakkāraṃ katvā mātāpitaro vanditvā punapi kira corassa santikaṃ gamissatī’’ti sakalanagaraṃ ekakolāhalaṃ ahosi. Sopi mātāpitūnaṃ vacanaṃ sutvā gāthamāha –

    ४२२.

    422.

    ‘‘सुदुक्‍करं पोरिसादो अकासि, जीवं गहेत्वान अवस्सजी मं।

    ‘‘Sudukkaraṃ porisādo akāsi, jīvaṃ gahetvāna avassajī maṃ;

    तं तादिसं पुब्बकिच्‍चं सरन्तो, दुब्भे अहं तस्स कथं जनिन्दा’’ति॥

    Taṃ tādisaṃ pubbakiccaṃ saranto, dubbhe ahaṃ tassa kathaṃ janindā’’ti.

    तत्थ जीवं गहेत्वानाति जीवग्गाहं गहेत्वा। तं तादिसन्ति तं तेन कतं तथारूपं। पुब्बकिच्‍चन्ति पुरिमं उपकारं। जनिन्दाति पितरं आलपति।

    Tattha jīvaṃ gahetvānāti jīvaggāhaṃ gahetvā. Taṃ tādisanti taṃ tena kataṃ tathārūpaṃ. Pubbakiccanti purimaṃ upakāraṃ. Janindāti pitaraṃ ālapati.

    सो मातापितरो अस्सासेत्वा, ‘‘अम्म ताता, तुम्हे मय्हं मा चिन्तयित्थ, कतकल्याणो अहं, मम छकामस्सग्गिस्सरियं न दुल्‍लभ’’न्ति मातापितरो वन्दित्वा आपुच्छित्वा सेसजनं अनुसासित्वा पक्‍कामि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    So mātāpitaro assāsetvā, ‘‘amma tātā, tumhe mayhaṃ mā cintayittha, katakalyāṇo ahaṃ, mama chakāmassaggissariyaṃ na dullabha’’nti mātāpitaro vanditvā āpucchitvā sesajanaṃ anusāsitvā pakkāmi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ४२३.

    423.

    ‘‘वन्दित्वा सो पितरं मातरञ्‍च, अनुसासित्वा नेगमञ्‍च बलञ्‍च।

    ‘‘Vanditvā so pitaraṃ mātarañca, anusāsitvā negamañca balañca;

    सच्‍चवादी सच्‍चानुरक्खमानो, अगमासि सो यत्थ पोरिसादो’’ति॥

    Saccavādī saccānurakkhamāno, agamāsi so yattha porisādo’’ti.

    तत्थ सच्‍चानुरक्खमानोति सच्‍चं अनुरक्खमानो। अगमासीति तं रत्तिं निवेसनेयेव वसित्वा पुनदिवसे अरुणुग्गमनवेलाय मातापितरो वन्दित्वा आपुच्छित्वा सेसजनं अनुसासित्वा अस्सुमुखेन नानप्पकारं परिदेवन्तेन इत्थागारादिना महाजनेन अनुगतो नगरा निक्खम्म तं जनं निवत्तेतुं असक्‍कोन्तो महामग्गे दण्डकेन तिरियं लेखं कड्ढित्वा ‘‘सचे मयि सिनेहो अत्थि, इमं मा अतिक्‍कमिंसू’’ति आह। महाजनो सीलवतो तेजवन्तस्स आणं अतिक्‍कमितुं असक्‍कोन्तो महासद्देन परिदेवमानो तं सीहविजम्भितेन गच्छन्तं ओलोकेत्वा तस्मिं दस्सनूपचारं अतिक्‍कन्ते एकरवं रवन्तो नगरं पाविसि। सोपि आगतमग्गेनेव तस्स सन्तिकं गतो। तेन वुत्तं ‘‘अगमासि सो यत्थ पोरिसादो’’ति।

    Tattha saccānurakkhamānoti saccaṃ anurakkhamāno. Agamāsīti taṃ rattiṃ nivesaneyeva vasitvā punadivase aruṇuggamanavelāya mātāpitaro vanditvā āpucchitvā sesajanaṃ anusāsitvā assumukhena nānappakāraṃ paridevantena itthāgārādinā mahājanena anugato nagarā nikkhamma taṃ janaṃ nivattetuṃ asakkonto mahāmagge daṇḍakena tiriyaṃ lekhaṃ kaḍḍhitvā ‘‘sace mayi sineho atthi, imaṃ mā atikkamiṃsū’’ti āha. Mahājano sīlavato tejavantassa āṇaṃ atikkamituṃ asakkonto mahāsaddena paridevamāno taṃ sīhavijambhitena gacchantaṃ oloketvā tasmiṃ dassanūpacāraṃ atikkante ekaravaṃ ravanto nagaraṃ pāvisi. Sopi āgatamaggeneva tassa santikaṃ gato. Tena vuttaṃ ‘‘agamāsi so yattha porisādo’’ti.

    ततो पोरिसादो चिन्तेसि – ‘‘सचे मम सहायो सुतसोमो आगन्तुकामो, आगच्छतु, अनागन्तुकामो, अनागच्छतु, रुक्खदेवता यं मय्हं इच्छति , तं करोतु, इमे राजानो मारेत्वा पञ्‍चमधुरमंसेन बलिकम्मं करिस्सामी’’ति चितकं कत्वा अग्गिं जालेत्वा ‘‘अङ्गाररासि ताव होतू’’ति तस्स सूले तच्छन्तस्स निसिन्‍नकाले सुतसोमो आगतो। अथ नं पोरिसादो दिस्वा तुट्ठचित्तो, ‘‘सम्म, गन्त्वा कत्तब्बकिच्‍चं ते कत’’न्ति पुच्छि। महासत्तो, ‘‘आम महाराज, कस्सपदसबलेन देसिता गाथा मे सुता, धम्मकथिकस्स च सक्‍कारो कतो, तस्मा गन्त्वा कत्तब्बकिच्‍चं कतं नाम होती’’ति दस्सेतुं गाथमाह –

    Tato porisādo cintesi – ‘‘sace mama sahāyo sutasomo āgantukāmo, āgacchatu, anāgantukāmo, anāgacchatu, rukkhadevatā yaṃ mayhaṃ icchati , taṃ karotu, ime rājāno māretvā pañcamadhuramaṃsena balikammaṃ karissāmī’’ti citakaṃ katvā aggiṃ jāletvā ‘‘aṅgārarāsi tāva hotū’’ti tassa sūle tacchantassa nisinnakāle sutasomo āgato. Atha naṃ porisādo disvā tuṭṭhacitto, ‘‘samma, gantvā kattabbakiccaṃ te kata’’nti pucchi. Mahāsatto, ‘‘āma mahārāja, kassapadasabalena desitā gāthā me sutā, dhammakathikassa ca sakkāro kato, tasmā gantvā kattabbakiccaṃ kataṃ nāma hotī’’ti dassetuṃ gāthamāha –

    ४२४.

    424.

    ‘‘कतो मया सङ्गरो ब्राह्मणेन, रट्ठे सके इस्सरिये ठितेन।

    ‘‘Kato mayā saṅgaro brāhmaṇena, raṭṭhe sake issariye ṭhitena;

    तं सङ्गरं ब्राह्मणसप्पदाय, सच्‍चानुरक्खी पुनरागतोस्मि।

    Taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇasappadāya, saccānurakkhī punarāgatosmi;

    यजस्सु यञ्‍ञं खाद मं पोरिसादा’’ति॥

    Yajassu yaññaṃ khāda maṃ porisādā’’ti.

    तत्थ यजस्सूति मं मारेत्वा देवताय वा यञ्‍ञं यजस्सु, मंसं वा मे खादाहीति अत्थो।

    Tattha yajassūti maṃ māretvā devatāya vā yaññaṃ yajassu, maṃsaṃ vā me khādāhīti attho.

    तं सुत्वा पोरिसादो ‘‘अयं राजा न भायति, विगतमरणभयो हुत्वा कथेति, किस्स नु खो एस आनुभावो’’ति चिन्तेत्वा ‘‘अञ्‍ञं नत्थि, अयं ‘कस्सपदसबलेन देसिता गाथा मे सुता’ति वदति, तासं एतेन आसुभावेन भवितब्बं, अहम्पि तं कथापेत्वा ता गाथायो सोस्सामि, एवं अहम्पि निब्भयो भविस्सामी’’ति सन्‍निट्ठानं कत्वा गाथमाह –

    Taṃ sutvā porisādo ‘‘ayaṃ rājā na bhāyati, vigatamaraṇabhayo hutvā katheti, kissa nu kho esa ānubhāvo’’ti cintetvā ‘‘aññaṃ natthi, ayaṃ ‘kassapadasabalena desitā gāthā me sutā’ti vadati, tāsaṃ etena āsubhāvena bhavitabbaṃ, ahampi taṃ kathāpetvā tā gāthāyo sossāmi, evaṃ ahampi nibbhayo bhavissāmī’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā gāthamāha –

    ४२५.

    425.

    ‘‘न हायते खादितं मय्हं पच्छा, चितका अयं ताव सधूमिकाव।

    ‘‘Na hāyate khāditaṃ mayhaṃ pacchā, citakā ayaṃ tāva sadhūmikāva;

    निद्धूमके पचितं साधुपक्‍कं, सुणोमि गाथायो सतारहायो’’ति॥

    Niddhūmake pacitaṃ sādhupakkaṃ, suṇomi gāthāyo satārahāyo’’ti.

    तत्थ खादितन्ति खादनं। तं खादनं मय्हं पच्छा वा पुरे वा न परिहायति, पच्छापि हि त्वं मया खादितब्बोव। निद्धूमके पचितन्ति निद्धूमे निज्झाले अग्गिम्हि पक्‍कमंसं साधुपक्‍कं नाम होति।

    Tattha khāditanti khādanaṃ. Taṃ khādanaṃ mayhaṃ pacchā vā pure vā na parihāyati, pacchāpi hi tvaṃ mayā khāditabbova. Niddhūmake pacitanti niddhūme nijjhāle aggimhi pakkamaṃsaṃ sādhupakkaṃ nāma hoti.

    तं सुत्वा महासत्तो ‘‘अयं पोरिसादो पापधम्मो, इमं थोकं निग्गहेत्वा लज्‍जापेत्वा कथेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा आह –

    Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘ayaṃ porisādo pāpadhammo, imaṃ thokaṃ niggahetvā lajjāpetvā kathessāmī’’ti cintetvā āha –

    ४२६.

    426.

    ‘‘अधम्मिको त्वं पोरिसादकासि, रट्ठा च भट्ठो उदरस्स हेतु।

    ‘‘Adhammiko tvaṃ porisādakāsi, raṭṭhā ca bhaṭṭho udarassa hetu;

    धम्मञ्‍चिमा अभिवदन्ति गाथा, धम्मो च अधम्मो च कुहिं समेति॥

    Dhammañcimā abhivadanti gāthā, dhammo ca adhammo ca kuhiṃ sameti.

    ४२७.

    427.

    ‘‘अधम्मिकस्स लुद्दस्स, निच्‍चं लोहितपाणिनो।

    ‘‘Adhammikassa luddassa, niccaṃ lohitapāṇino;

    नत्थि सच्‍चं कुतो धम्मो, किं सुतेन करिस्ससी’’ति॥

    Natthi saccaṃ kuto dhammo, kiṃ sutena karissasī’’ti.

    तत्थ धम्मञ्‍चिमाति इमा च गाथा नवलोकुत्तरधम्मं अभिवदन्ति। कुहिं समेतीति कत्थ समागच्छति। धम्मो हि सुगतिं पापेति निब्बानं वा, अधम्मो दुग्गतिं। कुतो धम्मोति वचीसच्‍चमत्तम्पि नत्थि, कुतो धम्मो। किं सुतेनाति त्वं एतेन सुतेन किं करिस्ससि, मत्तिकाभाजनं विय हि सीहवसाय अभाजनं त्वं धम्मस्स।

    Tattha dhammañcimāti imā ca gāthā navalokuttaradhammaṃ abhivadanti. Kuhiṃ sametīti kattha samāgacchati. Dhammo hi sugatiṃ pāpeti nibbānaṃ vā, adhammo duggatiṃ. Kuto dhammoti vacīsaccamattampi natthi, kuto dhammo. Kiṃ sutenāti tvaṃ etena sutena kiṃ karissasi, mattikābhājanaṃ viya hi sīhavasāya abhājanaṃ tvaṃ dhammassa.

    सो एवं कथितेपि नेव कुज्झि। कस्मा? महासत्तस्स मेत्ताभावनाय महत्तेन। अथ नं ‘‘किं पन सम्म सुतसोम अहमेव अधम्मिको’’ति वत्वा गाथमाह –

    So evaṃ kathitepi neva kujjhi. Kasmā? Mahāsattassa mettābhāvanāya mahattena. Atha naṃ ‘‘kiṃ pana samma sutasoma ahameva adhammiko’’ti vatvā gāthamāha –

    ४२८.

    428.

    ‘‘यो मंसहेतु मिगवं चरेय्य, यो वा हने पुरिसमत्तहेतु।

    ‘‘Yo maṃsahetu migavaṃ careyya, yo vā hane purisamattahetu;

    उभोपि ते पेच्‍च समा भवन्ति, कस्मा नो अधम्मिकं ब्रूसि मं त्व’’न्ति॥

    Ubhopi te pecca samā bhavanti, kasmā no adhammikaṃ brūsi maṃ tva’’nti.

    तत्थ कस्मा नोति ये जम्बुदीपतले राजानो अलङ्कतपटियत्ता महाबलपरिवारा रथवरगता मिगवं चरन्ता तिखिणेहि सरेहि मिगे विज्झित्वा मारेन्ति, ते अवत्वा कस्मा त्वं मञ्‍ञेव अधम्मिकन्ति वदति। यदि ते निद्दोसा, अहम्पि निद्दोसो एवाति दीपेति।

    Tattha kasmā noti ye jambudīpatale rājāno alaṅkatapaṭiyattā mahābalaparivārā rathavaragatā migavaṃ carantā tikhiṇehi sarehi mige vijjhitvā mārenti, te avatvā kasmā tvaṃ maññeva adhammikanti vadati. Yadi te niddosā, ahampi niddoso evāti dīpeti.

    तं सुत्वा महासत्तो तस्स लद्धिं भिन्दन्तो गाथमाह –

    Taṃ sutvā mahāsatto tassa laddhiṃ bhindanto gāthamāha –

    ४२९.

    429.

    ‘‘पञ्‍च पञ्‍च न खा भक्खा, खत्तियेन पजानता।

    ‘‘Pañca pañca na khā bhakkhā, khattiyena pajānatā;

    अभक्खं राज भक्खेसि, तस्मा अधम्मिको तुव’’न्ति॥

    Abhakkhaṃ rāja bhakkhesi, tasmā adhammiko tuva’’nti.

    तस्सत्थो – सम्म पोरिसाद, खत्तियेन नाम खत्तियधम्मं जानन्तेन पञ्‍च पञ्‍च हत्थिआदयो दसेव सत्ता मंसवसेन न खा भक्खा न खो खादितब्बयुत्तका। ‘‘न खो’’त्वेव वा पाठो। अपरो नयो खत्तियेन खत्तियधम्मं जानन्तेन पञ्‍चनखेसु सत्तेसु ससको, सल्‍लको, गोधा, कपि कुम्मोति इमे पञ्‍चेव सत्ता भक्खितब्बयुत्तका, न अञ्‍ञे, त्वं पन अभक्खं मनुस्समंसं भक्खेसि, तेन अधम्मिकोति।

    Tassattho – samma porisāda, khattiyena nāma khattiyadhammaṃ jānantena pañca pañca hatthiādayo daseva sattā maṃsavasena na khā bhakkhā na kho khāditabbayuttakā. ‘‘Na kho’’tveva vā pāṭho. Aparo nayo khattiyena khattiyadhammaṃ jānantena pañcanakhesu sattesu sasako, sallako, godhā, kapi kummoti ime pañceva sattā bhakkhitabbayuttakā, na aññe, tvaṃ pana abhakkhaṃ manussamaṃsaṃ bhakkhesi, tena adhammikoti.

    इति सो निग्गहं पत्वा अञ्‍ञं निस्सरणं अदिस्वा अत्तनो पापं पटिच्छादेन्तो गाथमाह –

    Iti so niggahaṃ patvā aññaṃ nissaraṇaṃ adisvā attano pāpaṃ paṭicchādento gāthamāha –

    ४३०.

    430.

    ‘‘मुत्तो तुवं पोरिसादस्स हत्था, गन्त्वा सकं मन्दिरं कामकामी।

    ‘‘Mutto tuvaṃ porisādassa hatthā, gantvā sakaṃ mandiraṃ kāmakāmī;

    अमित्तहत्थं पुनरागतोसि, न खत्तधम्मे कुसलोसि राजा’’ति॥

    Amittahatthaṃ punarāgatosi, na khattadhamme kusalosi rājā’’ti.

    तत्थ न खत्तधम्मेति त्वं खत्तियधम्मसङ्खाते नीतिसत्थे न कुसलोसि, अत्तनो अत्थानत्थं न जानासि, अकारणेनेव ते लोके पण्डितोति कित्ति पत्थटा, अहं पन ते पण्डितभावं न पस्सामि न जानामि, अतिबालोसीहि वदति।

    Tattha na khattadhammeti tvaṃ khattiyadhammasaṅkhāte nītisatthe na kusalosi, attano atthānatthaṃ na jānāsi, akāraṇeneva te loke paṇḍitoti kitti patthaṭā, ahaṃ pana te paṇḍitabhāvaṃ na passāmi na jānāmi, atibālosīhi vadati.

    अथ नं महासत्तो, ‘‘सम्म, खत्तियधम्मे कुसलेन नाम मादिसेनेव भवितब्बं। अहञ्हि तं जानामि, न पन तदत्थाय पटिपज्‍जामी’’ति वत्वा गाथमाह –

    Atha naṃ mahāsatto, ‘‘samma, khattiyadhamme kusalena nāma mādiseneva bhavitabbaṃ. Ahañhi taṃ jānāmi, na pana tadatthāya paṭipajjāmī’’ti vatvā gāthamāha –

    ४३१.

    431.

    ‘‘ये खत्तधम्मे कुसला भवन्ति, पायेन ते नेरयिका भवन्ति।

    ‘‘Ye khattadhamme kusalā bhavanti, pāyena te nerayikā bhavanti;

    तस्मा अहं खत्तधम्मं पहाय, सच्‍चानुरक्खी पुनरागतोस्मि।

    Tasmā ahaṃ khattadhammaṃ pahāya, saccānurakkhī punarāgatosmi;

    यजस्सु यञ्‍ञं खाद मं पोरिसादा’’ति॥

    Yajassu yaññaṃ khāda maṃ porisādā’’ti.

    तत्थ कुसलाति तदत्थाय पटिपज्‍जनकुसला। पायेनाति येभुय्येन नेरयिका। ये पन तत्थ न निब्बत्तन्ति, ते सेसापायेसु निब्बत्तन्ति।

    Tattha kusalāti tadatthāya paṭipajjanakusalā. Pāyenāti yebhuyyena nerayikā. Ye pana tattha na nibbattanti, te sesāpāyesu nibbattanti.

    पोरिसादो आह –

    Porisādo āha –

    ४३२.

    432.

    ‘‘पासादवासा पथवीगवास्सा, कामित्थियो कासिकचन्दनञ्‍च।

    ‘‘Pāsādavāsā pathavīgavāssā, kāmitthiyo kāsikacandanañca;

    सब्बं तहिं लभसि सामिताय, सच्‍चेन किं पस्ससि आनिसंस’’न्ति॥

    Sabbaṃ tahiṃ labhasi sāmitāya, saccena kiṃ passasi ānisaṃsa’’nti.

    तत्थ पासादवासाति, सम्म सुतसोम, तव तिण्णं उतूनं अनुच्छविका दिब्बविमानकप्पा तयो निवासपासादा। पथवीगवास्साति पथवी च गावो च अस्सा च बहू। कामित्थियोति कामवत्थुभूता इत्थियो। कासिकचन्दनञ्‍चाति कासिकवत्थञ्‍च लोहितचन्दनञ्‍च। सब्बं तहिन्ति एतञ्‍च अञ्‍ञञ्‍च उपभोगपरिभोगं सब्बं त्वं तहिं अत्तनो नगरे सामिताय लभसि, सामी हुत्वा यथा इच्छसि, तथा परिभुञ्‍जितुं लभति, सो त्वं सब्बमेतं पहाय सच्‍चानुरक्खी इधागच्छन्तो सच्‍चेन किं आनिसंसं पस्ससीति।

    Tattha pāsādavāsāti, samma sutasoma, tava tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavikā dibbavimānakappā tayo nivāsapāsādā. Pathavīgavāssāti pathavī ca gāvo ca assā ca bahū. Kāmitthiyoti kāmavatthubhūtā itthiyo. Kāsikacandanañcāti kāsikavatthañca lohitacandanañca. Sabbaṃ tahinti etañca aññañca upabhogaparibhogaṃ sabbaṃ tvaṃ tahiṃ attano nagare sāmitāya labhasi, sāmī hutvā yathā icchasi, tathā paribhuñjituṃ labhati, so tvaṃ sabbametaṃ pahāya saccānurakkhī idhāgacchanto saccena kiṃ ānisaṃsaṃ passasīti.

    बोधिसत्तो आह –

    Bodhisatto āha –

    ४३३.

    433.

    ‘‘ये केचिमे अत्थि रसा पथब्या, सच्‍चं तेसं सादुतरं रसानं।

    ‘‘Ye kecime atthi rasā pathabyā, saccaṃ tesaṃ sādutaraṃ rasānaṃ;

    सच्‍चे ठिता समणब्राह्मणा च, तरन्ति जातिमरणस्स पार’’न्ति॥

    Sacce ṭhitā samaṇabrāhmaṇā ca, taranti jātimaraṇassa pāra’’nti.

    तत्थ सादुतरन्ति यस्मा सब्बेपि रसा सत्तानं सच्‍चकालेयेव पणीता मधुरा होन्ति, तस्मा सच्‍चं तेसं सादुतरं रसानं, यस्मा वा विरतिसच्‍चवचीसच्‍चे ठिता जातिमरणसङ्खातस्स तेभूमकवट्टस्स पारं अमतमहानिब्बानं तरन्ति पापुणन्ति, तस्मापि तं सादुतरन्ति।

    Tattha sādutaranti yasmā sabbepi rasā sattānaṃ saccakāleyeva paṇītā madhurā honti, tasmā saccaṃ tesaṃ sādutaraṃ rasānaṃ, yasmā vā viratisaccavacīsacce ṭhitā jātimaraṇasaṅkhātassa tebhūmakavaṭṭassa pāraṃ amatamahānibbānaṃ taranti pāpuṇanti, tasmāpi taṃ sādutaranti.

    एवमस्स महासत्तो सच्‍चे आनिसंसं कथेसि। ततो पोरिसादो विकसितपदुमपुण्णचन्दसस्सिरिकमेवस्स मुखं ओलोकेत्वा ‘‘अयं सुतसोमो अङ्गारचितकं मञ्‍च सूलं तच्छन्तं पस्सति, चित्तुत्रासमत्तम्पिस्स नत्थि, किं नु खो एस सतारहगाथानं आनुभावो, उदाहु सच्‍चस्स, अञ्‍ञस्सेव वा कस्सची’’ति चिन्तेत्वा ‘‘पुच्छिस्सामि ताव न’’न्ति पुच्छन्तो गाथमाह –

    Evamassa mahāsatto sacce ānisaṃsaṃ kathesi. Tato porisādo vikasitapadumapuṇṇacandasassirikamevassa mukhaṃ oloketvā ‘‘ayaṃ sutasomo aṅgāracitakaṃ mañca sūlaṃ tacchantaṃ passati, cittutrāsamattampissa natthi, kiṃ nu kho esa satārahagāthānaṃ ānubhāvo, udāhu saccassa, aññasseva vā kassacī’’ti cintetvā ‘‘pucchissāmi tāva na’’nti pucchanto gāthamāha –

    ४३४.

    434.

    ‘‘मुत्तो तुवं पोरिसादस्स हत्था, गन्त्वा सकं मन्दिरं कामकामी।

    ‘‘Mutto tuvaṃ porisādassa hatthā, gantvā sakaṃ mandiraṃ kāmakāmī;

    अमित्तहत्थं पुनरागतोसि, न हि नून ते मरणभयं जनिन्द।

    Amittahatthaṃ punarāgatosi, na hi nūna te maraṇabhayaṃ janinda;

    अलीनचित्तो असि सच्‍चवादी’’ति॥

    Alīnacitto asi saccavādī’’ti.

    महासत्तोपिस्स आचिक्खन्तो आह –

    Mahāsattopissa ācikkhanto āha –

    ४३५.

    435.

    ‘‘कता मे कल्याणा अनेकरूपा, यञ्‍ञा यिट्ठा ये विपुला पसत्था।

    ‘‘Katā me kalyāṇā anekarūpā, yaññā yiṭṭhā ye vipulā pasatthā;

    विसोधितो परलोकस्स मग्गो, धम्मे ठितो को मरणस्स भाये॥

    Visodhito paralokassa maggo, dhamme ṭhito ko maraṇassa bhāye.

    ४३६.

    436.

    ‘‘कता मे कल्याणा अनेकरूपा, यञ्‍ञा यिट्ठा ये विपुला पसत्था।

    ‘‘Katā me kalyāṇā anekarūpā, yaññā yiṭṭhā ye vipulā pasatthā;

    अनानुतप्पं परलोकं गमिस्सं, यजस्सु यञ्‍ञं अद मं पोरिसाद॥

    Anānutappaṃ paralokaṃ gamissaṃ, yajassu yaññaṃ ada maṃ porisāda.

    ४३७.

    437.

    ‘‘पिता च माता च उपट्ठिता मे, धम्मेन मे इस्सरियं पसत्थं।

    ‘‘Pitā ca mātā ca upaṭṭhitā me, dhammena me issariyaṃ pasatthaṃ;

    विसोधितो परलोकस्स मग्गो, धम्मे ठितो को मरणस्स भाये॥

    Visodhito paralokassa maggo, dhamme ṭhito ko maraṇassa bhāye.

    ४३८.

    438.

    ‘‘पिता च माता च उपट्ठिता मे, धम्मेन मे इस्सरियं पसत्थं।

    ‘‘Pitā ca mātā ca upaṭṭhitā me, dhammena me issariyaṃ pasatthaṃ;

    अनानुतप्पं परलोकं गमिस्सं, यजस्सु यञ्‍ञं अद मं पोरिसाद॥

    Anānutappaṃ paralokaṃ gamissaṃ, yajassu yaññaṃ ada maṃ porisāda.

    ४३९.

    439.

    ‘‘ञातीसु मित्तेसु कता मे कारा, धम्मेन मे इस्सरियं पसत्थं।

    ‘‘Ñātīsu mittesu katā me kārā, dhammena me issariyaṃ pasatthaṃ;

    विसोधितो परलोकस्स मग्गो, धम्मे ठितो को मरणस्स भाये॥

    Visodhito paralokassa maggo, dhamme ṭhito ko maraṇassa bhāye.

    ४४०.

    440.

    ‘‘ञातीसु मित्तेसु कता मे कारा, धम्मेन मे इस्सरियं पसत्थं।

    ‘‘Ñātīsu mittesu katā me kārā, dhammena me issariyaṃ pasatthaṃ;

    अनानुतप्पं परलोकं गमिस्सं, यजस्सु यञ्‍ञं अद मं पोरिसाद॥

    Anānutappaṃ paralokaṃ gamissaṃ, yajassu yaññaṃ ada maṃ porisāda.

    ४४१.

    441.

    ‘‘दिन्‍नं मे दानं बहुधा बहूनं, सन्तप्पिता समणब्राह्मणा च।

    ‘‘Dinnaṃ me dānaṃ bahudhā bahūnaṃ, santappitā samaṇabrāhmaṇā ca;

    विसोधितो परलोकस्स मग्गो, धम्मे ठितो को मरणस्स भाये॥

    Visodhito paralokassa maggo, dhamme ṭhito ko maraṇassa bhāye.

    ४४२.

    442.

    ‘‘दिन्‍नं मे दानं बहुधा बहूनं, सन्तप्पिता समणब्राह्मणा च।

    ‘‘Dinnaṃ me dānaṃ bahudhā bahūnaṃ, santappitā samaṇabrāhmaṇā ca;

    अनानुतप्पं परलोकं गमिस्सं, यजस्सु यञ्‍ञं अद मं पोरिसादा’’ति॥

    Anānutappaṃ paralokaṃ gamissaṃ, yajassu yaññaṃ ada maṃ porisādā’’ti.

    तत्थ कल्याणाति कल्याणकम्मा। अनेकरूपाति दानादिवसेन अनेकविधा। यञ्‍ञाति दसविधदानवत्थुपरिच्‍चागवसेन अतिविपुला पण्डितेहि पसत्था यञ्‍ञापि यिट्ठा पवत्तिता। धम्मे ठितोति एवं धम्मे पतिट्ठितो मादिसो को नाम मरणस्स भायेय्य। अनानुतप्पन्ति अनानुतप्पमानो। धम्मेन मे इस्सरियं पसत्थन्ति दसविधं राजधम्मं अकोपेत्वा धम्मेनेव मया रज्‍जं पसासितं। काराति ञातीसु ञातिकिच्‍चानि, मित्तेसु च मित्तकिच्‍चानि। दानन्ति सवत्थुकचेतना। बहुधाति बहूहि आकारेहि। बहूनन्ति न पञ्‍चन्‍नं, न दसन्‍नं, सतस्सपि सहस्सस्सपि सतसहस्सस्सपि दिन्‍नमेव। सन्तप्पिताति गहितगहितभाजनानि पूरेत्वा सुट्ठु तप्पिता।

    Tattha kalyāṇāti kalyāṇakammā. Anekarūpāti dānādivasena anekavidhā. Yaññāti dasavidhadānavatthupariccāgavasena ativipulā paṇḍitehi pasatthā yaññāpi yiṭṭhā pavattitā. Dhamme ṭhitoti evaṃ dhamme patiṭṭhito mādiso ko nāma maraṇassa bhāyeyya. Anānutappanti anānutappamāno. Dhammena me issariyaṃ pasatthanti dasavidhaṃ rājadhammaṃ akopetvā dhammeneva mayā rajjaṃ pasāsitaṃ. Kārāti ñātīsu ñātikiccāni, mittesu ca mittakiccāni. Dānanti savatthukacetanā. Bahudhāti bahūhi ākārehi. Bahūnanti na pañcannaṃ, na dasannaṃ, satassapi sahassassapi satasahassassapi dinnameva. Santappitāti gahitagahitabhājanāni pūretvā suṭṭhu tappitā.

    तं सुत्वा पोरिसादो ‘‘अयं सुतसोममहाराजा सप्पुरिसो ञाणसम्पन्‍नो मधुरधम्मकथिको, सचाहं एतं खादेय्यं, मुद्धा मे सत्तधा फलेय्य, पथवी वा पन मे विवरं ददेय्या’’ति भीततसितो हुत्वा, ‘‘सम्म, न त्वं मया खादितब्बरूपो’’ति वत्वा गाथमाह –

    Taṃ sutvā porisādo ‘‘ayaṃ sutasomamahārājā sappuriso ñāṇasampanno madhuradhammakathiko, sacāhaṃ etaṃ khādeyyaṃ, muddhā me sattadhā phaleyya, pathavī vā pana me vivaraṃ dadeyyā’’ti bhītatasito hutvā, ‘‘samma, na tvaṃ mayā khāditabbarūpo’’ti vatvā gāthamāha –

    ४४३.

    443.

    ‘‘विसं पजानं पुरिसो अदेय्य, आसीविसं जलितमुग्गतेजं।

    ‘‘Visaṃ pajānaṃ puriso adeyya, āsīvisaṃ jalitamuggatejaṃ;

    मुद्धापि तस्स विफलेय्य सत्तधा, यो तादिसं सच्‍चवादिं अदेय्या’’ति॥

    Muddhāpi tassa viphaleyya sattadhā, yo tādisaṃ saccavādiṃ adeyyā’’ti.

    तत्थ विसन्ति तत्थेव मारणसमत्थं हलाहलविसं। जलितन्ति अत्तनो विसतेजेन जलितं तेनेव उग्गतेजं अग्गिक्खन्धं विय चरन्तं आसीविसं वा पन सो गीवाय गण्हेय्य।

    Tattha visanti tattheva māraṇasamatthaṃ halāhalavisaṃ. Jalitanti attano visatejena jalitaṃ teneva uggatejaṃ aggikkhandhaṃ viya carantaṃ āsīvisaṃ vā pana so gīvāya gaṇheyya.

    इति सो महासत्तं ‘‘हलाहलविससदिसो त्वं, को तं खादिस्सती’’ति वत्वा गाथा सोतुकामो तं याचित्वा तेन धम्मगारवजननत्थं ‘‘एवरूपानं अनवज्‍जगाथानं त्वं अभाजन’’न्ति पटिक्खित्तोपि ‘‘सकलजम्बुदीपे इमिना सदिसो पण्डितो नत्थि, अयं मम हत्था मुच्‍चित्वा गन्त्वा ता गाथा सुत्वा धम्मकथिकस्स सक्‍कारं कत्वा नलाटेन मच्‍चुं आदाय पुनागतो, अतिविय साधुरूपा गाथा भविस्सन्ती’’ति सुट्ठुतरं सञ्‍जातधम्मस्सवनादरो हुत्वा तं याचन्तो गाथमाह –

    Iti so mahāsattaṃ ‘‘halāhalavisasadiso tvaṃ, ko taṃ khādissatī’’ti vatvā gāthā sotukāmo taṃ yācitvā tena dhammagāravajananatthaṃ ‘‘evarūpānaṃ anavajjagāthānaṃ tvaṃ abhājana’’nti paṭikkhittopi ‘‘sakalajambudīpe iminā sadiso paṇḍito natthi, ayaṃ mama hatthā muccitvā gantvā tā gāthā sutvā dhammakathikassa sakkāraṃ katvā nalāṭena maccuṃ ādāya punāgato, ativiya sādhurūpā gāthā bhavissantī’’ti suṭṭhutaraṃ sañjātadhammassavanādaro hutvā taṃ yācanto gāthamāha –

    ४४४.

    444.

    ‘‘सुत्वा धम्मं विजानन्ति, नरा कल्याणपापकं।

    ‘‘Sutvā dhammaṃ vijānanti, narā kalyāṇapāpakaṃ;

    अपि गाथा सुणित्वान, धम्मे मे रमते मनो’’ति॥

    Api gāthā suṇitvāna, dhamme me ramate mano’’ti.

    तस्सत्थो – ‘‘सम्म सुतसोम, नरा नाम धम्मं सुत्वा कल्याणम्पि पापकम्पि जानन्ति, अप्पेव नाम ता गाथा सुत्वा ममपि कुसलकम्मपथधम्मे मनो रमेय्या’’ति।

    Tassattho – ‘‘samma sutasoma, narā nāma dhammaṃ sutvā kalyāṇampi pāpakampi jānanti, appeva nāma tā gāthā sutvā mamapi kusalakammapathadhamme mano rameyyā’’ti.

    अथ महासत्तो ‘‘सोतुकामो दानि पोरिसादो, कथेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘तेन हि, सम्म, साधुकं सुणाही’’ति तं ओहितसोतं कत्वा नन्दब्राह्मणेन कथितनियामेनेव गाथानं थुतिं कत्वा छसु कामावचरदेवेसु एककोलाहलं कत्वा देवतासु साधुकारं ददमानासु पोरिसादस्स धम्मं कथेसि –

    Atha mahāsatto ‘‘sotukāmo dāni porisādo, kathessāmī’’ti cintetvā ‘‘tena hi, samma, sādhukaṃ suṇāhī’’ti taṃ ohitasotaṃ katvā nandabrāhmaṇena kathitaniyāmeneva gāthānaṃ thutiṃ katvā chasu kāmāvacaradevesu ekakolāhalaṃ katvā devatāsu sādhukāraṃ dadamānāsu porisādassa dhammaṃ kathesi –

    ४४५.

    445.

    ‘‘सकिदेव महाराज, सब्भि होति समागमो।

    ‘‘Sakideva mahārāja, sabbhi hoti samāgamo;

    सा नं सङ्गति पालेति, नासब्भि बहु सङ्गमो॥

    Sā naṃ saṅgati pāleti, nāsabbhi bahu saṅgamo.

    ४४६.

    446.

    ‘‘सब्भिरेव समासेथ, सब्भि कुब्बेथ सन्थवं।

    ‘‘Sabbhireva samāsetha, sabbhi kubbetha santhavaṃ;

    सतं सन्धम्ममञ्‍ञाय, सेय्यो होति न पापियो॥

    Sataṃ sandhammamaññāya, seyyo hoti na pāpiyo.

    ४४७.

    447.

    ‘‘जीरन्ति वे राजरथा सुचित्ता, अथो सरीरम्पि जरं उपेति।

    ‘‘Jīranti ve rājarathā sucittā, atho sarīrampi jaraṃ upeti;

    सतञ्‍च धम्मो न जरं उपेति, सन्तो हवे सब्भि पवेदयन्ति॥

    Satañca dhammo na jaraṃ upeti, santo have sabbhi pavedayanti.

    ४४८.

    448.

    ‘‘नभञ्‍च दूरे पथवी च दूरे, पारं समुद्दस्स तदाहु दूरे।

    ‘‘Nabhañca dūre pathavī ca dūre, pāraṃ samuddassa tadāhu dūre;

    ततो हवे दूरतरं वदन्ति, सतञ्‍च धम्मो असतञ्‍च राजा’’ति॥

    Tato have dūrataraṃ vadanti, satañca dhammo asatañca rājā’’ti.

    तस्स तेन सुकथितत्ता चेव अत्तनो पण्डितभावेन च ता गाथा सब्बञ्‍ञुबुद्धकथिता वियाति चिन्तेन्तस्स सकलसरीरं पञ्‍चवण्णाय पीतिया परिपूरि, बोधिसत्ते मुदुचित्तं अहोसि, सेतच्छत्तदायकं पितरं विय नं अमञ्‍ञि। सो ‘‘अहं सुतसोमस्स दातब्बं किञ्‍चि हिरञ्‍ञसुवण्णं न पस्सामि, एकेकाय पनस्स गाथाय एकेकं वरं दस्सामी’’ति चिन्तेत्वा गाथमाह –

    Tassa tena sukathitattā ceva attano paṇḍitabhāvena ca tā gāthā sabbaññubuddhakathitā viyāti cintentassa sakalasarīraṃ pañcavaṇṇāya pītiyā paripūri, bodhisatte muducittaṃ ahosi, setacchattadāyakaṃ pitaraṃ viya naṃ amaññi. So ‘‘ahaṃ sutasomassa dātabbaṃ kiñci hiraññasuvaṇṇaṃ na passāmi, ekekāya panassa gāthāya ekekaṃ varaṃ dassāmī’’ti cintetvā gāthamāha –

    ४४९.

    449.

    ‘‘गाथा इमा अत्थवती सुब्यञ्‍जना, सुभासिता तुय्ह जनिन्द सुत्वा।

    ‘‘Gāthā imā atthavatī subyañjanā, subhāsitā tuyha janinda sutvā;

    आनन्दि वित्तो सुमनो पतीतो, चत्तारि ते सम्म वरे ददामी’’ति॥

    Ānandi vitto sumano patīto, cattāri te samma vare dadāmī’’ti.

    तत्थ आनन्दीति आनन्दजातो। सेसानि तस्सेव वेवचनानि। चत्तारोपि हेते तुट्ठाकारा एव।

    Tattha ānandīti ānandajāto. Sesāni tasseva vevacanāni. Cattāropi hete tuṭṭhākārā eva.

    अथ नं महासत्तो ‘‘किं नाम त्वं वरं दस्ससी’’ति अपसादेन्तो गाथमाह –

    Atha naṃ mahāsatto ‘‘kiṃ nāma tvaṃ varaṃ dassasī’’ti apasādento gāthamāha –

    ४५०.

    450.

    ‘‘यो नत्तनो मरणं बुज्झसि तुवं, हिताहितं विनिपातञ्‍च सग्गं।

    ‘‘Yo nattano maraṇaṃ bujjhasi tuvaṃ, hitāhitaṃ vinipātañca saggaṃ;

    गिद्धो रसे दुच्‍चरिते निविट्ठो, किं त्वं वरं दस्ससि पापधम्म॥

    Giddho rase duccarite niviṭṭho, kiṃ tvaṃ varaṃ dassasi pāpadhamma.

    ४५१.

    451.

    ‘‘अहञ्‍च तं ‘देहि वर’न्ति वज्‍जं, त्वं चापि दत्वा न अवाकरेय्य।

    ‘‘Ahañca taṃ ‘dehi vara’nti vajjaṃ, tvaṃ cāpi datvā na avākareyya;

    सन्दिट्ठिकं कलहमिमं विवादं, को पण्डितो जानमुपब्बजेय्या’’ति॥

    Sandiṭṭhikaṃ kalahamimaṃ vivādaṃ, ko paṇḍito jānamupabbajeyyā’’ti.

    तत्थ योति यो त्वं ‘‘मरणधम्मोहमस्मी’’ति अत्तनोपि मरणं न बुज्झसि न जानासि, पापकम्ममेव करोसि। हिताहितन्ति ‘‘इदं मे कम्मं हितं, इदं अहितं, इदं विनिपातं नेस्सति, इदं सग्ग’’न्ति न जानासि। रसेति मनुस्समंसरसे। वज्‍जन्ति वदेय्यं। न अवाकरेय्याति वाचाय दत्वा ‘‘देहि मे वर’’न्ति वुच्‍चमानो न अवाकरेय्यासि न ददेय्यासि। उपब्बजेय्याति को इमं कलहं पण्डितो उपगच्छेय्य।

    Tattha yoti yo tvaṃ ‘‘maraṇadhammohamasmī’’ti attanopi maraṇaṃ na bujjhasi na jānāsi, pāpakammameva karosi. Hitāhitanti ‘‘idaṃ me kammaṃ hitaṃ, idaṃ ahitaṃ, idaṃ vinipātaṃ nessati, idaṃ sagga’’nti na jānāsi. Raseti manussamaṃsarase. Vajjanti vadeyyaṃ. Na avākareyyāti vācāya datvā ‘‘dehi me vara’’nti vuccamāno na avākareyyāsi na dadeyyāsi. Upabbajeyyāti ko imaṃ kalahaṃ paṇḍito upagaccheyya.

    ततो पोरिसादो ‘‘नायं मय्हं सद्दहति, सद्दहापेस्सामि न’’न्ति गाथमाह –

    Tato porisādo ‘‘nāyaṃ mayhaṃ saddahati, saddahāpessāmi na’’nti gāthamāha –

    ४५२.

    452.

    ‘‘न तं वरं अरहति जन्तु दातुं, यं वापि दत्वा न अवाकरेय्य।

    ‘‘Na taṃ varaṃ arahati jantu dātuṃ, yaṃ vāpi datvā na avākareyya;

    वरस्सु सम्म अविकम्पमानो, पाणं चजित्वानपि दस्समेवा’’ति॥

    Varassu samma avikampamāno, pāṇaṃ cajitvānapi dassamevā’’ti.

    तत्थ अविकम्पमानोति अनोलीयमानो।

    Tattha avikampamānoti anolīyamāno.

    अथ महासत्तो ‘‘अयं अतिविय सूरो हुत्वा कथेति, करिस्सति मे वचनं, वरं गण्हिस्सामि, सचे पन ‘‘मनुस्समंसं न खादितब्ब’न्ति पठममेव वरं वारयिस्सं, अतिविय किलमिस्सति, पठमं अञ्‍ञे तयो वरे गहेत्वा पच्छा एतं गण्हिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा आह –

    Atha mahāsatto ‘‘ayaṃ ativiya sūro hutvā katheti, karissati me vacanaṃ, varaṃ gaṇhissāmi, sace pana ‘‘manussamaṃsaṃ na khāditabba’nti paṭhamameva varaṃ vārayissaṃ, ativiya kilamissati, paṭhamaṃ aññe tayo vare gahetvā pacchā etaṃ gaṇhissāmī’’ti cintetvā āha –

    ४५३.

    453.

    ‘‘अरियस्स अरियेन समेति सख्यं, पञ्‍ञस्स पञ्‍ञाणवता समेति।

    ‘‘Ariyassa ariyena sameti sakhyaṃ, paññassa paññāṇavatā sameti;

    पस्सेय्य तं वस्ससतं अरोगं, एतं वरानं पठमं वरामी’’ति॥

    Passeyya taṃ vassasataṃ arogaṃ, etaṃ varānaṃ paṭhamaṃ varāmī’’ti.

    तत्थ अरियस्साति आचारअरियस्स। सख्यन्ति सखिधम्मो मित्तधम्मो। पञ्‍ञाणवताति ञाणसम्पन्‍नेन। समेतीति गङ्गोदकं विय यमुनोदकेन संसन्दति। धातुसो हि सत्ता संसन्दन्ति। पस्सेय्य तन्ति सुतसोमो पोरिसादस्स चिरं जीवितं इच्छन्तो विय पठमं अत्तनो जीवितवरं याचति। पण्डितस्स हि ‘‘मम जीवितं देही’’ति वत्तुं अयुत्तं, अपिच सो ‘मय्हमेव एस आरोग्यं इच्छती’ति चिन्तेत्वा तुस्सिस्सतीति एवमाह।

    Tattha ariyassāti ācāraariyassa. Sakhyanti sakhidhammo mittadhammo. Paññāṇavatāti ñāṇasampannena. Sametīti gaṅgodakaṃ viya yamunodakena saṃsandati. Dhātuso hi sattā saṃsandanti. Passeyya tanti sutasomo porisādassa ciraṃ jīvitaṃ icchanto viya paṭhamaṃ attano jīvitavaraṃ yācati. Paṇḍitassa hi ‘‘mama jīvitaṃ dehī’’ti vattuṃ ayuttaṃ, apica so ‘mayhameva esa ārogyaṃ icchatī’ti cintetvā tussissatīti evamāha.

    सोपि तं सुत्वाव ‘‘अयं इस्सरिया धंसेत्वा इदानि मंसं खादितुकामस्स एवं महाअनत्थकरस्स महाचोरस्स मय्हमेव जीवितं इच्छति, अहो मम हितकामो’’ति तुट्ठमानसो वञ्‍चेत्वा वरस्स गहितभावं अजानित्वा तं वरं ददमानो गाथमाह –

    Sopi taṃ sutvāva ‘‘ayaṃ issariyā dhaṃsetvā idāni maṃsaṃ khāditukāmassa evaṃ mahāanatthakarassa mahācorassa mayhameva jīvitaṃ icchati, aho mama hitakāmo’’ti tuṭṭhamānaso vañcetvā varassa gahitabhāvaṃ ajānitvā taṃ varaṃ dadamāno gāthamāha –

    ४५४.

    454.

    ‘‘अरियस्स अरियेन समेति सख्यं, पञ्‍ञस्स पञ्‍ञाणवता समेति।

    ‘‘Ariyassa ariyena sameti sakhyaṃ, paññassa paññāṇavatā sameti;

    पस्सासि मं वस्ससतं अरोगं, एतं वरानं पठमं ददामी’’ति॥

    Passāsi maṃ vassasataṃ arogaṃ, etaṃ varānaṃ paṭhamaṃ dadāmī’’ti.

    तत्थ वरानन्ति चतुन्‍नं वरानं पठमं।

    Tattha varānanti catunnaṃ varānaṃ paṭhamaṃ.

    ततो बोधिसत्तो आह –

    Tato bodhisatto āha –

    ४५५.

    455.

    ‘‘ये खत्तियासे इध भूमिपाला, मुद्धाभिसित्ता कतनामधेय्या।

    ‘‘Ye khattiyāse idha bhūmipālā, muddhābhisittā katanāmadheyyā;

    न तादिसे भूमिपती अदेसि, एतं वरानं दुतियं वरामी’’ति॥

    Na tādise bhūmipatī adesi, etaṃ varānaṃ dutiyaṃ varāmī’’ti.

    तत्थ कतनामधेय्याति मुद्धनि अभिसित्तत्ताव ‘‘मुद्धाभिसित्ता’’ति कतनामधेय्या। न तादिसेति तादिसे खत्तिये न अदेसि मा खादि।

    Tattha katanāmadheyyāti muddhani abhisittattāva ‘‘muddhābhisittā’’ti katanāmadheyyā. Na tādiseti tādise khattiye na adesi mā khādi.

    इति सो दुतियं वरं गण्हन्तो परोसतानं खत्तियानं जीवितवरं गण्हि। पोरिसादोपिस्स ददमानो आह –

    Iti so dutiyaṃ varaṃ gaṇhanto parosatānaṃ khattiyānaṃ jīvitavaraṃ gaṇhi. Porisādopissa dadamāno āha –

    ४५६.

    456.

    ‘‘ये खत्तियासे इध भूमिपाला, मुद्धाभिसित्ता कतनामधेय्या।

    ‘‘Ye khattiyāse idha bhūmipālā, muddhābhisittā katanāmadheyyā;

    न तादिसे भूमिपती अदेमि, एतं वरानं दुतियं ददामी’’ति॥

    Na tādise bhūmipatī ademi, etaṃ varānaṃ dutiyaṃ dadāmī’’ti.

    किं पन ते तेसं सद्दं सुणन्ति, न सुणन्तीति? न सब्बं सुणन्ति। पोरिसादेन हि रुक्खस्स धूमजालउपद्दवभयेन पटिक्‍कमित्वा अग्गि कतो, अग्गिनो च रुक्खस्स च अन्तरे निसीदित्वा महासत्तो तेन सद्धिं कथेसि, तस्मा सब्बं असुत्वा उपड्ढुपड्ढं सुणिंसु। ते ‘‘इदानि सुतसोमो पोरिसादं दमेस्सति, मा भायथा’’ति अञ्‍ञमञ्‍ञं समस्सासेसुं। तस्मिं खणे महासत्तो इमं गाथमाह –

    Kiṃ pana te tesaṃ saddaṃ suṇanti, na suṇantīti? Na sabbaṃ suṇanti. Porisādena hi rukkhassa dhūmajālaupaddavabhayena paṭikkamitvā aggi kato, aggino ca rukkhassa ca antare nisīditvā mahāsatto tena saddhiṃ kathesi, tasmā sabbaṃ asutvā upaḍḍhupaḍḍhaṃ suṇiṃsu. Te ‘‘idāni sutasomo porisādaṃ damessati, mā bhāyathā’’ti aññamaññaṃ samassāsesuṃ. Tasmiṃ khaṇe mahāsatto imaṃ gāthamāha –

    ४५७.

    457.

    ‘‘परोसतं खत्तिया ते गहीता, तलावुता अस्सुमुखा रुदन्ता।

    ‘‘Parosataṃ khattiyā te gahītā, talāvutā assumukhā rudantā;

    सके ते रट्ठे पटिपादयाहि, एतं वरानं ततियं वरामी’’ति॥

    Sake te raṭṭhe paṭipādayāhi, etaṃ varānaṃ tatiyaṃ varāmī’’ti.

    तत्थ परोसतन्ति अतिरेकसतं। ते गहीताति तया गहिता। तलावुताति हत्थतलेसु आवुता।

    Tattha parosatanti atirekasataṃ. Te gahītāti tayā gahitā. Talāvutāti hatthatalesu āvutā.

    इति महासत्तो ततियं वरं गण्हन्तो तेसं खत्तियानं सकरट्ठनिय्यातनवरं गण्हि। किंकारणा? सो अखादन्तोपि वेरभयेन सब्बे ते दासे कत्वा अरञ्‍ञेयेव वासेय्य, मारेत्वा वा छड्डेय्य, पच्‍चन्तं नेत्वा वा विक्‍किणेय्य, तस्मा तेसं सकरट्ठनिय्यातनवरं गण्हि। इतरोपिस्स ददमानो इमं गाथमाह –

    Iti mahāsatto tatiyaṃ varaṃ gaṇhanto tesaṃ khattiyānaṃ sakaraṭṭhaniyyātanavaraṃ gaṇhi. Kiṃkāraṇā? So akhādantopi verabhayena sabbe te dāse katvā araññeyeva vāseyya, māretvā vā chaḍḍeyya, paccantaṃ netvā vā vikkiṇeyya, tasmā tesaṃ sakaraṭṭhaniyyātanavaraṃ gaṇhi. Itaropissa dadamāno imaṃ gāthamāha –

    ४५८.

    458.

    ‘‘परोसतं खत्तिया मे गहीता, तलावुता अस्सुमुखा रुदन्ता।

    ‘‘Parosataṃ khattiyā me gahītā, talāvutā assumukhā rudantā;

    सके ते रट्ठे पटिपादयामि, एतं वरानं ततियं ददामी’’ति॥

    Sake te raṭṭhe paṭipādayāmi, etaṃ varānaṃ tatiyaṃ dadāmī’’ti.

    चतुत्थं पन वरं गण्हन्तो बोधिसत्तो इमं गाथमाह –

    Catutthaṃ pana varaṃ gaṇhanto bodhisatto imaṃ gāthamāha –

    ४५९.

    459.

    ‘‘छिद्दं ते रट्ठं ब्यथिता भया हि, पुथू नरा लेणमनुप्पविट्ठा।

    ‘‘Chiddaṃ te raṭṭhaṃ byathitā bhayā hi, puthū narā leṇamanuppaviṭṭhā;

    मनुस्समंसं विरमेहि राज, एतं वरानं चतुत्थं वरामी’’ति॥

    Manussamaṃsaṃ viramehi rāja, etaṃ varānaṃ catutthaṃ varāmī’’ti.

    तत्थ छिद्दन्ति न घनवासं तत्थ तत्थ गामादीनं उट्ठितत्ता सविवरं। ब्यथिता भयाहीति ‘‘पोरिसादो इदानि आगमिस्सती’’ति तव भयेन कम्पिता। लेणमनुप्पविट्ठाति दारके हत्थेसु गहेत्वा तिणगहनादिनिलीयनट्ठानं पविट्ठा। मनुस्समंसन्ति दुग्गन्धं जेगुच्छं पटिक्‍कूलं मनुस्समंसं पजह। निस्सक्‍कत्थे वा उपयोगं, मनुस्समंसतो विरमाहीति अत्थो।

    Tattha chiddanti na ghanavāsaṃ tattha tattha gāmādīnaṃ uṭṭhitattā savivaraṃ. Byathitā bhayāhīti ‘‘porisādo idāni āgamissatī’’ti tava bhayena kampitā. Leṇamanuppaviṭṭhāti dārake hatthesu gahetvā tiṇagahanādinilīyanaṭṭhānaṃ paviṭṭhā. Manussamaṃsanti duggandhaṃ jegucchaṃ paṭikkūlaṃ manussamaṃsaṃ pajaha. Nissakkatthe vā upayogaṃ, manussamaṃsato viramāhīti attho.

    एवं वुत्ते पोरिसादो पाणिं पहरित्वा हसन्तो ‘‘सम्म सुतसोम किं नामेतं कथेसि, कथाहं तुम्हाकं एतं वरं दस्सामि, सचे गण्हितुकामो, अञ्‍ञं गण्हाही’’ति वत्वा गाथमाह –

    Evaṃ vutte porisādo pāṇiṃ paharitvā hasanto ‘‘samma sutasoma kiṃ nāmetaṃ kathesi, kathāhaṃ tumhākaṃ etaṃ varaṃ dassāmi, sace gaṇhitukāmo, aññaṃ gaṇhāhī’’ti vatvā gāthamāha –

    ४६०.

    460.

    ‘‘अद्धा हि सो भक्खो मम मनापो, एतस्स हेतुम्हि वनं पविट्ठो।

    ‘‘Addhā hi so bhakkho mama manāpo, etassa hetumhi vanaṃ paviṭṭho;

    सोहं कथं एत्तो उपारमेय्यं, अञ्‍ञं वरानं चतुत्थं वरस्सू’’ति॥

    Sohaṃ kathaṃ etto upārameyyaṃ, aññaṃ varānaṃ catutthaṃ varassū’’ti.

    तत्थ वनन्ति रज्‍जं पहाय इमं वनं पविट्ठो।

    Tattha vananti rajjaṃ pahāya imaṃ vanaṃ paviṭṭho.

    अथ नं महासत्तो ‘‘त्वं ‘मनुस्समंसस्स पियतरत्ता ततो विरमितुं न सक्‍कोमी’’ति वदसि। यो हि पियं निस्साय पापं करोति, अयं बालो’’ति वत्वा गाथमाह –

    Atha naṃ mahāsatto ‘‘tvaṃ ‘manussamaṃsassa piyatarattā tato viramituṃ na sakkomī’’ti vadasi. Yo hi piyaṃ nissāya pāpaṃ karoti, ayaṃ bālo’’ti vatvā gāthamāha –

    ४६१.

    461.

    ‘‘न वे ‘पियं मे’ति जनिन्द तादिसो, अत्तं निरंकच्‍च पियानि सेवति।

    ‘‘Na ve ‘piyaṃ me’ti janinda tādiso, attaṃ niraṃkacca piyāni sevati;

    अत्ताव सेय्यो परमा च सेय्यो, लब्भा पिया ओचितत्थेन पच्छा’’ति॥

    Attāva seyyo paramā ca seyyo, labbhā piyā ocitatthena pacchā’’ti.

    तत्थ तादिसोति जनिन्द तादिसो युवा अभिरूपो महायसो ‘‘इदं नाम मे पिय’’न्ति पियवत्थुलोभेन तत्थ अत्तानं निरंकत्वा सब्बसुगतीहि चेव सुखविसेसेहि च चवित्वा निरये पातेत्वा न वे पियानि सेवति। परमा च सेय्योति पुरिसस्स हि परमा पियवत्थुम्हा अत्ताव वरतरो। किंकारणा? लब्भा पियाति, पिया नाम विसयवसेन चेव पुञ्‍ञेन च ओचितत्थेन वड्ढितत्थेन दिट्ठधम्मे चेव परत्थ च देवमनुस्ससम्पत्तिं पत्वा सक्‍का लद्धुं।

    Tattha tādisoti janinda tādiso yuvā abhirūpo mahāyaso ‘‘idaṃ nāma me piya’’nti piyavatthulobhena tattha attānaṃ niraṃkatvā sabbasugatīhi ceva sukhavisesehi ca cavitvā niraye pātetvā na ve piyāni sevati. Paramā ca seyyoti purisassa hi paramā piyavatthumhā attāva varataro. Kiṃkāraṇā? Labbhā piyāti, piyā nāma visayavasena ceva puññena ca ocitatthena vaḍḍhitatthena diṭṭhadhamme ceva parattha ca devamanussasampattiṃ patvā sakkā laddhuṃ.

    एवं वुत्ते पोरिसादो भयप्पत्तो हुत्वा ‘‘अहं सुतसोमेन गहितं वरं विस्सज्‍जापेतुम्पि मनुस्समंसतो विरमितुम्पि न सक्‍कोमि, किं नु खो करिस्सामी’’ति अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि गाथमाह –

    Evaṃ vutte porisādo bhayappatto hutvā ‘‘ahaṃ sutasomena gahitaṃ varaṃ vissajjāpetumpi manussamaṃsato viramitumpi na sakkomi, kiṃ nu kho karissāmī’’ti assupuṇṇehi nettehi gāthamāha –

    ४६२.

    462.

    ‘‘पियं मे मानुसं मंसं, सुतसोम विजानहि।

    ‘‘Piyaṃ me mānusaṃ maṃsaṃ, sutasoma vijānahi;

    नम्हि सक्‍का निवारेतुं, अञ्‍ञं वरं सम्म वरस्सू’’ति॥

    Namhi sakkā nivāretuṃ, aññaṃ varaṃ samma varassū’’ti.

    तत्थ विजानहीति त्वम्पि जानाहि।

    Tattha vijānahīti tvampi jānāhi.

    ततो बोधिसत्तो आह –

    Tato bodhisatto āha –

    ४६३.

    463.

    ‘‘यो वे ‘पियं मे’ति पियानुरक्खी, अत्तं निरंकच्‍च पियानि सेवति।

    ‘‘Yo ve ‘piyaṃ me’ti piyānurakkhī, attaṃ niraṃkacca piyāni sevati;

    सोण्डोव पित्वा विसमिस्सपानं, तेनेव सो होति दुक्खी परत्थ॥

    Soṇḍova pitvā visamissapānaṃ, teneva so hoti dukkhī parattha.

    ४६४.

    464.

    ‘‘यो चीध सङ्खाय पियानि हित्वा, किच्छेनपि सेवति अरियधम्मे।

    ‘‘Yo cīdha saṅkhāya piyāni hitvā, kicchenapi sevati ariyadhamme;

    दुक्खितोव पित्वान यथोसधानि, तेनेव सो होति सुखी परत्था’’ति॥

    Dukkhitova pitvāna yathosadhāni, teneva so hoti sukhī paratthā’’ti.

    तत्थ यो वेति, सम्म पोरिसाद, यो पुरिसो ‘‘इदं मे पिय’’न्ति पापकिरियाय अत्तानं निरंकत्वा पियानि वत्थूनि सेवति, सो सुरापेमेन विसमिस्सं सुरं पित्वा सोण्डो विय तेन पापकम्मेन परत्थ निरयादीसु दुक्खी होति। सङ्खायाति जानित्वा तुलेत्वा। पियानि हित्वाति अधम्मपटिसंयुत्तानि पियानि छड्डेत्वा।

    Tattha yo veti, samma porisāda, yo puriso ‘‘idaṃ me piya’’nti pāpakiriyāya attānaṃ niraṃkatvā piyāni vatthūni sevati, so surāpemena visamissaṃ suraṃ pitvā soṇḍo viya tena pāpakammena parattha nirayādīsu dukkhī hoti. Saṅkhāyāti jānitvā tuletvā. Piyāni hitvāti adhammapaṭisaṃyuttāni piyāni chaḍḍetvā.

    एवं वुत्ते पोरिसादो कलूनं परिदेवन्तो गाथमाह –

    Evaṃ vutte porisādo kalūnaṃ paridevanto gāthamāha –

    ४६५.

    465.

    ‘‘ओहायहं पितरं मातरञ्‍च, मनापिये कामगुणे च पञ्‍च।

    ‘‘Ohāyahaṃ pitaraṃ mātarañca, manāpiye kāmaguṇe ca pañca;

    एतस्स हेतुम्हि वनं पविट्ठो, तं ते वरं किन्ति महं ददामी’’ति॥

    Etassa hetumhi vanaṃ paviṭṭho, taṃ te varaṃ kinti mahaṃ dadāmī’’ti.

    तत्थ एतस्साति मनुस्समंसस्स। किन्ति महन्ति किन्ति कत्वा अहं तं वरं देमि।

    Tattha etassāti manussamaṃsassa. Kinti mahanti kinti katvā ahaṃ taṃ varaṃ demi.

    ततो महासत्तो इमं गाथमाह –

    Tato mahāsatto imaṃ gāthamāha –

    ४६६.

    466.

    ‘‘न पण्डिता दिगुणमाहु वाक्यं, सच्‍चप्पटिञ्‍ञाव भवन्ति सन्तो।

    ‘‘Na paṇḍitā diguṇamāhu vākyaṃ, saccappaṭiññāva bhavanti santo;

    ‘वरस्सु सम्म’ इति मं अवोच, इच्‍चब्रवी त्वं न हि ते समेती’’ति॥

    ‘Varassu samma’ iti maṃ avoca, iccabravī tvaṃ na hi te sametī’’ti.

    तत्थ दिगुणन्ति, सम्म पोरिसाद, पण्डिता नाम एकं वत्वा पुन तं विसंवादेन्ता दुतियं वचनं न कथेन्ति। इति मं अवोचाति, ‘‘सम्म सुतसोम वरस्सु वर’’न्ति एवं मं अभाससि। इच्‍चब्रवीति तस्मा यं त्वं इति अब्रवि, तं ते इदानि न समेति।

    Tattha diguṇanti, samma porisāda, paṇḍitā nāma ekaṃ vatvā puna taṃ visaṃvādentā dutiyaṃ vacanaṃ na kathenti. Iti maṃ avocāti, ‘‘samma sutasoma varassu vara’’nti evaṃ maṃ abhāsasi. Iccabravīti tasmā yaṃ tvaṃ iti abravi, taṃ te idāni na sameti.

    सो पुन रोदन्तो एव गाथमाह –

    So puna rodanto eva gāthamāha –

    ४६७.

    467.

    ‘‘अपुञ्‍ञलाभं अयसं अकित्तिं, पापं बहुं दुच्‍चरितं किलेसं।

    ‘‘Apuññalābhaṃ ayasaṃ akittiṃ, pāpaṃ bahuṃ duccaritaṃ kilesaṃ;

    मनुस्समंसस्स कते उपागा, तं ते वरं किन्ति महं ददेय्य’’न्ति॥

    Manussamaṃsassa kate upāgā, taṃ te varaṃ kinti mahaṃ dadeyya’’nti.

    तत्थ पापन्ति कम्मपथं अप्पत्तं। दुच्‍चरितन्ति कम्मपथप्पत्तं। किलेसन्ति दुक्खं। मनुस्समंसस्स कतेति मनुस्समंसस्स हेतु। उपागाति उपगतोम्हि। तं तेति तं तुय्हं कथाहं वरं देमि, मा मं वारयि, अनुकम्पं कारुञ्‍ञं मयि करोहि, अञ्‍ञं वरं गण्हाहीति आह।

    Tattha pāpanti kammapathaṃ appattaṃ. Duccaritanti kammapathappattaṃ. Kilesanti dukkhaṃ. Manussamaṃsassa kateti manussamaṃsassa hetu. Upāgāti upagatomhi. Taṃ teti taṃ tuyhaṃ kathāhaṃ varaṃ demi, mā maṃ vārayi, anukampaṃ kāruññaṃ mayi karohi, aññaṃ varaṃ gaṇhāhīti āha.

    अथ महासत्तो आह –

    Atha mahāsatto āha –

    ४६८.

    468.

    ‘‘न तं वरं अरहति जन्तु दातुं, यं वापि दत्वा न अवाकरेय्य।

    ‘‘Na taṃ varaṃ arahati jantu dātuṃ, yaṃ vāpi datvā na avākareyya;

    वरस्सु सम्म अविकम्पमानो, पाणं चजित्वानपि दस्समेवा’’ति॥

    Varassu samma avikampamāno, pāṇaṃ cajitvānapi dassamevā’’ti.

    एवं तेन पठमं वुत्तगाथं आहरित्वा दस्सेत्वा वरदाने उस्साहेन्तो गाथा आह –

    Evaṃ tena paṭhamaṃ vuttagāthaṃ āharitvā dassetvā varadāne ussāhento gāthā āha –

    ४६९.

    469.

    ‘‘पाणं चजन्ति सन्तो नापि धम्मं, सच्‍चप्पटिञ्‍ञाव भवन्ति सन्तो।

    ‘‘Pāṇaṃ cajanti santo nāpi dhammaṃ, saccappaṭiññāva bhavanti santo;

    दत्वा वरं खिप्पमवाकरोहि, एतेन सम्पज्‍ज सुराजसेट्ठ॥

    Datvā varaṃ khippamavākarohi, etena sampajja surājaseṭṭha.

    ४७०.

    470.

    ‘‘चजे धनं अङ्गवरस्स हेतु, अङ्गं चजे जीवितं रक्खमानो।

    ‘‘Caje dhanaṃ aṅgavarassa hetu, aṅgaṃ caje jīvitaṃ rakkhamāno;

    अङ्गं धनं जीवितञ्‍चापि सब्बं, चजे नरो धम्ममनुस्सरन्तो’’ति॥

    Aṅgaṃ dhanaṃ jīvitañcāpi sabbaṃ, caje naro dhammamanussaranto’’ti.

    तत्थ पाणन्ति जीवितं। सन्तो नाम अपि जीवितं चजन्ति, न धम्मं। खिप्पमवाकरोहीति इध खिप्पं मय्हं देहीति अत्थो। एतेनाति एतेन धम्मेन चेव सच्‍चेन च सम्पज्‍ज सम्पन्‍नो उपपन्‍नो होहि। सुराजसेट्ठाति तं पग्गण्हन्तो आलपति। चजे धनन्ति, सम्म पोरिसाद, पण्डितो पुरिसो हत्थपादादिम्हि अङ्गे छिज्‍जमाने तस्स रक्खणत्थाय बहुम्पि धनं चजेय्य। धम्ममनुस्सरन्तोति अङ्गधनजीवितानि परिच्‍चजन्तोपि ‘‘सतं धम्मं न वीतिक्‍कमिस्सामी’’ति एवं धम्मं अनुस्सरन्तो।

    Tattha pāṇanti jīvitaṃ. Santo nāma api jīvitaṃ cajanti, na dhammaṃ. Khippamavākarohīti idha khippaṃ mayhaṃ dehīti attho. Etenāti etena dhammena ceva saccena ca sampajja sampanno upapanno hohi. Surājaseṭṭhāti taṃ paggaṇhanto ālapati. Caje dhananti, samma porisāda, paṇḍito puriso hatthapādādimhi aṅge chijjamāne tassa rakkhaṇatthāya bahumpi dhanaṃ cajeyya. Dhammamanussarantoti aṅgadhanajīvitāni pariccajantopi ‘‘sataṃ dhammaṃ na vītikkamissāmī’’ti evaṃ dhammaṃ anussaranto.

    एवं महासत्तो इमेहि कारणेहि तं सच्‍चे पतिट्ठापेत्वा इदानि अत्तनो गुरुभावं दस्सेतुं गाथमाह –

    Evaṃ mahāsatto imehi kāraṇehi taṃ sacce patiṭṭhāpetvā idāni attano gurubhāvaṃ dassetuṃ gāthamāha –

    ४७१.

    471.

    ‘‘यस्मा हि धम्मं पुरिसो विजञ्‍ञा, ये चस्स कङ्खं विनयन्ति सन्तो।

    ‘‘Yasmā hi dhammaṃ puriso vijaññā, ye cassa kaṅkhaṃ vinayanti santo;

    तं हिस्स दीपञ्‍च परायणञ्‍च, न तेन मित्तिं जिरयेथ पञ्‍ञो’’ति॥

    Taṃ hissa dīpañca parāyaṇañca, na tena mittiṃ jirayetha pañño’’ti.

    तत्थ यस्माति यम्हा पुरिसा। धम्मन्ति कुसलाकुसलजोतकं कारणं। विजञ्‍ञाति विजानेय्य। तं हिस्साति तं आचरियकुलं एतस्स पुग्गलस्स पतिट्ठानट्ठेन दीपं, उप्पन्‍ने भये गन्तब्बट्ठानट्ठेन परायणञ्‍च। न तेन मित्तिन्ति तेन आचरियपुग्गलेन सह सो पण्डितो केनचिपि कारणेन मित्तिं न जीरयेथ न विनासेय्य।

    Tattha yasmāti yamhā purisā. Dhammanti kusalākusalajotakaṃ kāraṇaṃ. Vijaññāti vijāneyya. Taṃ hissāti taṃ ācariyakulaṃ etassa puggalassa patiṭṭhānaṭṭhena dīpaṃ, uppanne bhaye gantabbaṭṭhānaṭṭhena parāyaṇañca. Na tena mittinti tena ācariyapuggalena saha so paṇḍito kenacipi kāraṇena mittiṃ na jīrayetha na vināseyya.

    एवञ्‍च पन वत्वा, ‘‘सम्म पोरिसाद, गुणवन्तस्स आचरियस्स वचनं नाम भिन्दितुं न वट्टति, अहञ्‍च तरुणकालेपि तव पिट्ठिआचरियो हुत्वा बहुं सिक्खं सिक्खापेसिं, इदानिपि बुद्धलीलाय सतारहा गाथा ते कथेसिं, तेन मे वचनं कातुं अरहसी’’ति आह। तं सुत्वा पोरिसादो ‘‘अयं सुतसोमो मय्हं आचरियो चेव पण्डितो च, वरो चस्स मया दिन्‍नो, किं सक्‍का कातुं, एकस्मिं अत्तभावे मरणं नाम धुवं, मनुस्समंसं न खादिस्सामि, दस्सामिस्स वर’’न्ति अस्सुधाराहि पवत्तमानाहि उट्ठाय सुतसोमनरिन्दस्स पादेसु पतित्वा वरं ददमानो इमं गाथमाह –

    Evañca pana vatvā, ‘‘samma porisāda, guṇavantassa ācariyassa vacanaṃ nāma bhindituṃ na vaṭṭati, ahañca taruṇakālepi tava piṭṭhiācariyo hutvā bahuṃ sikkhaṃ sikkhāpesiṃ, idānipi buddhalīlāya satārahā gāthā te kathesiṃ, tena me vacanaṃ kātuṃ arahasī’’ti āha. Taṃ sutvā porisādo ‘‘ayaṃ sutasomo mayhaṃ ācariyo ceva paṇḍito ca, varo cassa mayā dinno, kiṃ sakkā kātuṃ, ekasmiṃ attabhāve maraṇaṃ nāma dhuvaṃ, manussamaṃsaṃ na khādissāmi, dassāmissa vara’’nti assudhārāhi pavattamānāhi uṭṭhāya sutasomanarindassa pādesu patitvā varaṃ dadamāno imaṃ gāthamāha –

    ४७२.

    472.

    ‘‘अद्धा हि सो भक्खो मम मनापो, एतस्स हेतुम्हि वनं पविट्ठो।

    ‘‘Addhā hi so bhakkho mama manāpo, etassa hetumhi vanaṃ paviṭṭho;

    सचे च मं याचसि एतमत्थं, एतम्पि ते सम्म वरं ददामी’’ति॥

    Sace ca maṃ yācasi etamatthaṃ, etampi te samma varaṃ dadāmī’’ti.

    अथ नं महासत्तो एवमाह – ‘‘सम्म, सीले ठितस्स मरणम्पि वरं, गण्हामि, महाराज, तया दिन्‍नं वरं, अज्‍ज पट्ठाय अरियपथे पतिट्ठितोसि, एवं सन्तेपि तं याचामि, सचे ते मयि सिनेहो अत्थि, पञ्‍च सीलानि गण्ह, महाराजा’’ति। ‘‘साधु, सम्म, देहि मे सीलानी’’ति। ‘‘गण्ह महाराजा’’ति। सो महासत्तं पञ्‍चपतिट्ठितेन वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। महासत्तोपि नं पञ्‍चसीलेसु पतिट्ठापेसि। तस्मिं खणे तत्थ सन्‍निपतिता भुम्मा देवा महासत्ते पीतिं जनेत्वा ‘‘अवीचितो याव भवग्गा अञ्‍ञो पोरिसादं मनुस्समंसतो निवारेतुं समत्थो नाम नत्थि, अहो सुतसोमेन दुक्‍करतरं कत’’न्ति महन्तेन सद्देन वनं उन्‍नादेन्ता साधुकारं अदंसु। तेसं सद्दं सुत्वा चातुमहाराजिकाति एवं याव ब्रह्मलोका एककोलाहलं अहोसि। रुक्खे लग्गितराजानोपि तं देवतानं साधुकारसद्दं सुणिंसु। रुक्खदेवतापि सकविमाने ठिताव साधुकारमदासि। इति देवतानं सद्दोव सूयति, रूपं न दिस्सति। देवतानं साधुकारसद्दं सुत्वा राजानो चिन्तयिंसु – ‘‘सुतसोमं निस्साय नो जीवितं लद्धं, दुक्‍करं कतं सुतसोमेन पोरिसादं दमेन्तेना’’ति बोधिसत्तस्स थुतिं करिंसु। पोरिसादो महासत्तस्स पादे वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। अथ नं बोधिसत्तो – ‘‘सम्म, खत्तिये मोचेही’’ति आह। सो चिन्तेसि ‘‘अहं एतेसं पच्‍चामित्तो, एते मया मोचिता ‘गण्हथ नो पच्‍चामित्त’न्ति मं हिंसेय्युं, मया जीवितं चजन्तेनपि न सक्‍का सुतसोमस्स सन्तिका गहितं सीलं भिन्दितुं, इमिना सद्धियेव गन्त्वा मोचेस्सामि, एवं मे भयं न भविस्सती’’ति। अथ बोधिसत्तं वन्दित्वा, ‘‘सुतसोम, उभोपि गन्त्वा खत्तिये मोचेस्सामा’’ति वत्वा गाथमाह –

    Atha naṃ mahāsatto evamāha – ‘‘samma, sīle ṭhitassa maraṇampi varaṃ, gaṇhāmi, mahārāja, tayā dinnaṃ varaṃ, ajja paṭṭhāya ariyapathe patiṭṭhitosi, evaṃ santepi taṃ yācāmi, sace te mayi sineho atthi, pañca sīlāni gaṇha, mahārājā’’ti. ‘‘Sādhu, samma, dehi me sīlānī’’ti. ‘‘Gaṇha mahārājā’’ti. So mahāsattaṃ pañcapatiṭṭhitena vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Mahāsattopi naṃ pañcasīlesu patiṭṭhāpesi. Tasmiṃ khaṇe tattha sannipatitā bhummā devā mahāsatte pītiṃ janetvā ‘‘avīcito yāva bhavaggā añño porisādaṃ manussamaṃsato nivāretuṃ samattho nāma natthi, aho sutasomena dukkarataraṃ kata’’nti mahantena saddena vanaṃ unnādentā sādhukāraṃ adaṃsu. Tesaṃ saddaṃ sutvā cātumahārājikāti evaṃ yāva brahmalokā ekakolāhalaṃ ahosi. Rukkhe laggitarājānopi taṃ devatānaṃ sādhukārasaddaṃ suṇiṃsu. Rukkhadevatāpi sakavimāne ṭhitāva sādhukāramadāsi. Iti devatānaṃ saddova sūyati, rūpaṃ na dissati. Devatānaṃ sādhukārasaddaṃ sutvā rājāno cintayiṃsu – ‘‘sutasomaṃ nissāya no jīvitaṃ laddhaṃ, dukkaraṃ kataṃ sutasomena porisādaṃ damentenā’’ti bodhisattassa thutiṃ kariṃsu. Porisādo mahāsattassa pāde vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Atha naṃ bodhisatto – ‘‘samma, khattiye mocehī’’ti āha. So cintesi ‘‘ahaṃ etesaṃ paccāmitto, ete mayā mocitā ‘gaṇhatha no paccāmitta’nti maṃ hiṃseyyuṃ, mayā jīvitaṃ cajantenapi na sakkā sutasomassa santikā gahitaṃ sīlaṃ bhindituṃ, iminā saddhiyeva gantvā mocessāmi, evaṃ me bhayaṃ na bhavissatī’’ti. Atha bodhisattaṃ vanditvā, ‘‘sutasoma, ubhopi gantvā khattiye mocessāmā’’ti vatvā gāthamāha –

    ४७३.

    473.

    ‘‘सत्था च मे होसि सखा च मेसि, वचनम्पि ते सम्म अहं अकासिं।

    ‘‘Satthā ca me hosi sakhā ca mesi, vacanampi te samma ahaṃ akāsiṃ;

    तुवम्पि मे सम्म करोहि वाक्यं, उभोपि गन्त्वान पमोचयामा’’ति॥

    Tuvampi me samma karohi vākyaṃ, ubhopi gantvāna pamocayāmā’’ti.

    तत्थ सत्थाति सग्गमग्गस्स देसितत्ता सत्था च, तरुणकालतो पट्ठाय सखा च।

    Tattha satthāti saggamaggassa desitattā satthā ca, taruṇakālato paṭṭhāya sakhā ca.

    अथ नं बोधिसत्तो आह –

    Atha naṃ bodhisatto āha –

    ४७४.

    474.

    ‘‘सत्था च ते होमि सखा च त्यम्हि, वचनम्पि मे सम्म तुवं अकासि।

    ‘‘Satthā ca te homi sakhā ca tyamhi, vacanampi me samma tuvaṃ akāsi;

    अहम्पि ते सम्म करोमि वाक्यं, उभोपि गन्त्वान पमोचयामा’’ति॥

    Ahampi te samma karomi vākyaṃ, ubhopi gantvāna pamocayāmā’’ti.

    एवं वत्वा ते उपसङ्कमित्वा आह –

    Evaṃ vatvā te upasaṅkamitvā āha –

    ४७५.

    475.

    ‘‘कम्मासपादेन विहेठितत्थ, तलावुता अस्सुमुखा रुदन्ता।

    ‘‘Kammāsapādena viheṭhitattha, talāvutā assumukhā rudantā;

    न जातु दुब्भेथ इमस्स रञ्‍ञो, सच्‍चप्पटिञ्‍ञं मे पटिस्सुणाथा’’ति॥

    Na jātu dubbhetha imassa rañño, saccappaṭiññaṃ me paṭissuṇāthā’’ti.

    तत्थ कम्मासपादेनाति इदं महासत्तो ‘‘उभोपि गन्त्वान पमोचयामा’’ति सम्पटिच्छित्वा ‘‘खत्तिया नाम मानथद्धा होन्ति, मुत्तमत्ताव ‘इमिना मयं विहेठितम्हा’ति पोरिसादं पोथेय्युम्पि हनेय्युम्पि, न खो पनेस तेसु दुब्भिस्सति, अहं एककोव गन्त्वा पटिञ्‍ञं ताव नेसं गण्हिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तत्थ गन्त्वा ते हत्थतले आवुनित्वा अग्गपादङ्गुलीहि भूमिं फुसमानाहि रुक्खसाखासु ओलग्गिते वातप्पहरणकाले नागदन्तेसु ओलग्गितकुरण्डकदामानि विय सम्परिवत्तन्ते अद्दस। तेपि तं दिस्वा ‘‘इदानिम्हा मयं अरोगा’’ति एकप्पहारेनेव महाविरवं रविंसु। अथ ने महासत्तो ‘‘मा भायित्था’’ति अस्सासेत्वा ‘‘मया पोरिसादो दमितो, तुम्हाकं अभयं गहितं, तुम्हे पन मे वचनं करोथा’’ति वत्वा एवमाह। तत्थ न जातूति एकंसेनेव न दुब्भेथ।

    Tattha kammāsapādenāti idaṃ mahāsatto ‘‘ubhopi gantvāna pamocayāmā’’ti sampaṭicchitvā ‘‘khattiyā nāma mānathaddhā honti, muttamattāva ‘iminā mayaṃ viheṭhitamhā’ti porisādaṃ potheyyumpi haneyyumpi, na kho panesa tesu dubbhissati, ahaṃ ekakova gantvā paṭiññaṃ tāva nesaṃ gaṇhissāmī’’ti cintetvā tattha gantvā te hatthatale āvunitvā aggapādaṅgulīhi bhūmiṃ phusamānāhi rukkhasākhāsu olaggite vātappaharaṇakāle nāgadantesu olaggitakuraṇḍakadāmāni viya samparivattante addasa. Tepi taṃ disvā ‘‘idānimhā mayaṃ arogā’’ti ekappahāreneva mahāviravaṃ raviṃsu. Atha ne mahāsatto ‘‘mā bhāyitthā’’ti assāsetvā ‘‘mayā porisādo damito, tumhākaṃ abhayaṃ gahitaṃ, tumhe pana me vacanaṃ karothā’’ti vatvā evamāha. Tattha na jātūti ekaṃseneva na dubbhetha.

    ते आहंसु –

    Te āhaṃsu –

    ४७६.

    476.

    ‘‘कम्मासपादेन विहेठितम्हा, तलावुता अस्सुमुखा रुदन्ता।

    ‘‘Kammāsapādena viheṭhitamhā, talāvutā assumukhā rudantā;

    न जातु दुब्भेम इमस्स रञ्‍ञो, सच्‍चप्पटिञ्‍ञं ते पटिस्सुणामा’’ति॥

    Na jātu dubbhema imassa rañño, saccappaṭiññaṃ te paṭissuṇāmā’’ti.

    तत्थ पटिस्सुणामाति ‘‘एवं पटिञ्‍ञं अधिवासेम सम्पटिच्छाम, अपिच खो पन मयं किलन्ता कथेतुं न सक्‍कोम, तुम्हे सब्बसत्तानं सरणं, तुम्हेव कथेथ, मयं वो वचनं सुत्वा पटिञ्‍ञं दस्सामा’’ति।

    Tattha paṭissuṇāmāti ‘‘evaṃ paṭiññaṃ adhivāsema sampaṭicchāma, apica kho pana mayaṃ kilantā kathetuṃ na sakkoma, tumhe sabbasattānaṃ saraṇaṃ, tumheva kathetha, mayaṃ vo vacanaṃ sutvā paṭiññaṃ dassāmā’’ti.

    अथ ने बोधिसत्तो ‘‘तेन हि पटिञ्‍ञं देथा’’ति वत्वा गाथमाह –

    Atha ne bodhisatto ‘‘tena hi paṭiññaṃ dethā’’ti vatvā gāthamāha –

    ४७७.

    477.

    ‘‘यथा पिता वा अथ वापि माता, अनुकम्पका अत्थकामा पजानं,।

    ‘‘Yathā pitā vā atha vāpi mātā, anukampakā atthakāmā pajānaṃ,.

    एवमेव वो होतु अयञ्‍च राजा, तुम्हे च वो होथ यथेव पुत्ता’’ति॥

    Evameva vo hotu ayañca rājā, tumhe ca vo hotha yatheva puttā’’ti.

    अथ नं तेपि सम्पटिच्छमाना इमं गाथमाहंसु –

    Atha naṃ tepi sampaṭicchamānā imaṃ gāthamāhaṃsu –

    ४७८.

    478.

    ‘‘यथा पिता वा अथ वापि माता, अनुकम्पका अत्थकामा पजानं।

    ‘‘Yathā pitā vā atha vāpi mātā, anukampakā atthakāmā pajānaṃ;

    एवमेव नो होतु अयञ्‍च राजा, मयम्पि हेस्साम यथेव पुत्ता’’ति॥

    Evameva no hotu ayañca rājā, mayampi hessāma yatheva puttā’’ti.

    तत्थ तुम्हे च वोति वो-कारो निपातमत्तं।

    Tattha tumhe ca voti vo-kāro nipātamattaṃ.

    इति महासत्तो तेसं पटिञ्‍ञं गहेत्वा पोरिसादं पक्‍कोसित्वा ‘‘एहि, सम्म, खत्तिये मोचेही’’ति आह। सो खग्गं गहेत्वा एकस्स रञ्‍ञो बन्धनं छिन्दि। राजा सत्ताहं निराहारो वेदनप्पत्तो सह बन्धनछेदा मुच्छितो भूमियं पति। तं दिस्वा महासत्तो कारुञ्‍ञं कत्वा, ‘‘सम्म पोरिसाद, मा एवं छिन्दी’’ति एकं राजानं उभोहि हत्थेहि दळ्हं गहेत्वा उरे कत्वा ‘‘इदानि बन्धनं छिन्दाही’’ति आह। पोरिसादो खग्गेन छिन्दि। महासत्तो थामसम्पन्‍नताय नं उरे निपज्‍जापेत्वा ओरसपुत्तं विय मुदुचित्तेन ओतारेत्वा भूमियं निपज्‍जापेसि। एवं सब्बेपि ते भूमियं निपज्‍जापेत्वा वणे धोवित्वा दारकानं कण्णतो सुत्तकं विय सणिकं रज्‍जुयो निक्‍कड्ढित्वा पुब्बलोहितं धोवित्वा वणे निद्दोसे कत्वा, ‘‘सम्म पोरिसाद, एकं रुक्खतचं पासाणे घंसित्वा आहरा’’ति आहरापेत्वा सच्‍चकिरियं कत्वा तेसं हत्थतलानि मक्खेसि। तङ्खणञ्‍ञेव वणो फासुकं अहोसि। पोरिसादो तण्डुलं गहेत्वा तरलं पचि , उभो जना परोसतं खत्तिये पायेसुं। इति ते सब्बेव सन्तप्पिता, सूरियो अत्थङ्गतो। पुनदिवसे पातो च मज्झन्हिके च सायञ्‍च तरलमेव पायेत्वा ततियदिवसे ससित्थकयागुं पायेसुं, तावता ते अरोगा अहेसुं।

    Iti mahāsatto tesaṃ paṭiññaṃ gahetvā porisādaṃ pakkositvā ‘‘ehi, samma, khattiye mocehī’’ti āha. So khaggaṃ gahetvā ekassa rañño bandhanaṃ chindi. Rājā sattāhaṃ nirāhāro vedanappatto saha bandhanachedā mucchito bhūmiyaṃ pati. Taṃ disvā mahāsatto kāruññaṃ katvā, ‘‘samma porisāda, mā evaṃ chindī’’ti ekaṃ rājānaṃ ubhohi hatthehi daḷhaṃ gahetvā ure katvā ‘‘idāni bandhanaṃ chindāhī’’ti āha. Porisādo khaggena chindi. Mahāsatto thāmasampannatāya naṃ ure nipajjāpetvā orasaputtaṃ viya muducittena otāretvā bhūmiyaṃ nipajjāpesi. Evaṃ sabbepi te bhūmiyaṃ nipajjāpetvā vaṇe dhovitvā dārakānaṃ kaṇṇato suttakaṃ viya saṇikaṃ rajjuyo nikkaḍḍhitvā pubbalohitaṃ dhovitvā vaṇe niddose katvā, ‘‘samma porisāda, ekaṃ rukkhatacaṃ pāsāṇe ghaṃsitvā āharā’’ti āharāpetvā saccakiriyaṃ katvā tesaṃ hatthatalāni makkhesi. Taṅkhaṇaññeva vaṇo phāsukaṃ ahosi. Porisādo taṇḍulaṃ gahetvā taralaṃ paci , ubho janā parosataṃ khattiye pāyesuṃ. Iti te sabbeva santappitā, sūriyo atthaṅgato. Punadivase pāto ca majjhanhike ca sāyañca taralameva pāyetvā tatiyadivase sasitthakayāguṃ pāyesuṃ, tāvatā te arogā ahesuṃ.

    अथ ने महासत्तो ‘‘गन्तुं सक्खिस्सथा’’ति पुच्छित्वा ‘‘गच्छामा’’ति वुत्ते ‘‘एहि, सम्म पोरिसाद, सकं रट्ठं गच्छामा’’ति आह। सो रोदमानो तस्स पादेसु पतित्वा ‘‘त्वं, सम्म, राजानो गहेत्वा गच्छ, अहं इधेव वनमूलफलानि खादन्तो वसिस्सामी’’ति आह। ‘‘सम्म, इध किं करिस्ससि, रमणीयं ते रट्ठं, बाराणसियं रज्‍जं कारेही’’ति। ‘‘सम्म किं कथेसि, न सक्‍का मया तत्थ गन्तुं, सकलनगरवासिनो हि मे वेरिनो, ते ‘इमिना मय्हं माता खादिता, मय्हं पिता, मय्हं भाता’ति मं परिभासिस्सन्ति, ‘गण्हथ इमं चोर’न्ति एकेकदण्डेन वा एकेकलेड्डुना वा मं जीविता वोरोपेस्सन्ति, अहञ्‍च तुम्हाकं सन्तिके सीलेसु पतिट्ठितो, जीवितहेतुपि न सक्‍का मया परं मारेतुं, तस्मा नाहं गच्छामि, अहं मनुस्समंसतो विरतत्ता कित्तकं जीविस्सामि, इदानि मम तुम्हाकं दस्सनं नत्थी’’ति रोदित्वा ‘‘गच्छथ तुम्हे’’ति आह। अथ महासत्तो तस्स पिट्ठिं परिमज्‍जित्वा, ‘‘सम्म पोरिसाद, मा चिन्तयि, सुतसोमो नामाहं, मया तादिसो कक्खळो फरुसो विनीतो, बाराणसिवासिकेसु किं वत्तब्बं अत्थि, अहं तं तत्थ पतिट्ठापेस्सामि, असक्‍कोन्तो अत्तनो रज्‍जं द्विधा भिन्दित्वा दस्सामी’’ति वत्वा ‘‘तुम्हाकम्पि नगरे मम वेरिनो अत्थियेवा’’ति वुत्ते ‘‘इमिना मम वचनं करोन्तेन दुक्‍करं कतं, येन केनचि उपायेन पोराणकयसे पतिट्ठपेतब्बो एस मया’’ति चिन्तेत्वा तस्स पलोभनत्थाय नगरसम्पत्तिं वण्णेन्तो आह –

    Atha ne mahāsatto ‘‘gantuṃ sakkhissathā’’ti pucchitvā ‘‘gacchāmā’’ti vutte ‘‘ehi, samma porisāda, sakaṃ raṭṭhaṃ gacchāmā’’ti āha. So rodamāno tassa pādesu patitvā ‘‘tvaṃ, samma, rājāno gahetvā gaccha, ahaṃ idheva vanamūlaphalāni khādanto vasissāmī’’ti āha. ‘‘Samma, idha kiṃ karissasi, ramaṇīyaṃ te raṭṭhaṃ, bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kārehī’’ti. ‘‘Samma kiṃ kathesi, na sakkā mayā tattha gantuṃ, sakalanagaravāsino hi me verino, te ‘iminā mayhaṃ mātā khāditā, mayhaṃ pitā, mayhaṃ bhātā’ti maṃ paribhāsissanti, ‘gaṇhatha imaṃ cora’nti ekekadaṇḍena vā ekekaleḍḍunā vā maṃ jīvitā voropessanti, ahañca tumhākaṃ santike sīlesu patiṭṭhito, jīvitahetupi na sakkā mayā paraṃ māretuṃ, tasmā nāhaṃ gacchāmi, ahaṃ manussamaṃsato viratattā kittakaṃ jīvissāmi, idāni mama tumhākaṃ dassanaṃ natthī’’ti roditvā ‘‘gacchatha tumhe’’ti āha. Atha mahāsatto tassa piṭṭhiṃ parimajjitvā, ‘‘samma porisāda, mā cintayi, sutasomo nāmāhaṃ, mayā tādiso kakkhaḷo pharuso vinīto, bārāṇasivāsikesu kiṃ vattabbaṃ atthi, ahaṃ taṃ tattha patiṭṭhāpessāmi, asakkonto attano rajjaṃ dvidhā bhinditvā dassāmī’’ti vatvā ‘‘tumhākampi nagare mama verino atthiyevā’’ti vutte ‘‘iminā mama vacanaṃ karontena dukkaraṃ kataṃ, yena kenaci upāyena porāṇakayase patiṭṭhapetabbo esa mayā’’ti cintetvā tassa palobhanatthāya nagarasampattiṃ vaṇṇento āha –

    ४७९.

    479.

    ‘‘चतुप्पदं सकुणञ्‍चापि मंसं, सूदेहि रन्धं सुकतं सुनिट्ठितं।

    ‘‘Catuppadaṃ sakuṇañcāpi maṃsaṃ, sūdehi randhaṃ sukataṃ suniṭṭhitaṃ;

    सुधंव इन्दो परिभुञ्‍जियान, हित्वा कथेको रमसी अरञ्‍ञे॥

    Sudhaṃva indo paribhuñjiyāna, hitvā katheko ramasī araññe.

    ४८०.

    480.

    ‘‘ता खत्तिया वेल्‍लिविलाकमज्झा, अलङ्कता सम्परिवारयित्वा।

    ‘‘Tā khattiyā vellivilākamajjhā, alaṅkatā samparivārayitvā;

    इन्दंव देवेसु पमोदयिंसु, हित्वा कथेको रमसी अरञ्‍ञे॥

    Indaṃva devesu pamodayiṃsu, hitvā katheko ramasī araññe.

    ४८१.

    481.

    ‘‘तम्बूपधाने बहुगोणकम्हि, सुभम्हि सब्बस्सयनम्हि सङ्गे।

    ‘‘Tambūpadhāne bahugoṇakamhi, subhamhi sabbassayanamhi saṅge;

    सेय्यस्स मज्झम्हि सुखं सयित्वा

    Seyyassa majjhamhi sukhaṃ sayitvā

    हित्वा कथेको रमसी अरञ्‍ञे॥

    Hitvā katheko ramasī araññe.

    ४८२.

    482.

    ‘‘पाणिस्सरं कुम्भथूणं निसीथे, अथोपि वे निप्पुरिसम्पि तूरियं।

    ‘‘Pāṇissaraṃ kumbhathūṇaṃ nisīthe, athopi ve nippurisampi tūriyaṃ;

    बहुं सुगीतञ्‍च सुवादितञ्‍च, हित्वा कथेको रमसी अरञ्‍ञे॥

    Bahuṃ sugītañca suvāditañca, hitvā katheko ramasī araññe.

    ४८३.

    483.

    ‘‘उय्यानसम्पन्‍नं पहूतमाल्यं, मिगाजिनूपेतं पुरं सुरम्मं।

    ‘‘Uyyānasampannaṃ pahūtamālyaṃ, migājinūpetaṃ puraṃ surammaṃ;

    हयेहि नागेहि रथेहुपेतं, हित्वा कथेको रमसी अरञ्‍ञे’’ति॥

    Hayehi nāgehi rathehupetaṃ, hitvā katheko ramasī araññe’’ti.

    तत्थ सुकतन्ति नानप्पकारेहि सुट्ठु कतं। सुनिट्ठितन्ति नानासम्भारयोजनेन सुट्ठु निट्ठितं। कथेकोति कथं एको। रमसीति मूलफलादीनि खादन्तो कथं रमिस्ससि, ‘‘एहि, महाराज, गमिस्सामा’’ति। वेल्‍लिविलाकमज्झाति एत्थ वेल्‍लीति रासि, विलाकमज्झाति विलग्गमज्झा। उत्तत्तघनसुवण्णरासिपभा चेव तनुदीघमज्झा चाति दस्सेति। देवेसूति देवलोकेसु अच्छरा इन्दं विय रमणीये बाराणसिनगरे पुब्बे तं पमोदयिंसु, ता हित्वा इध किं करिस्ससि, ‘‘एहि, सम्म, गच्छामा’’ति। तम्बूपधानेति रत्तूपधाने। सब्बस्सयनम्हीति सब्बत्थरणत्थते सयने। सङ्गेति अनेकभूमिके दस्सेत्वा अद्धरत्तअङ्गयुत्ते तत्थ त्वं पुब्बे सयीति अत्थो। सुखन्ति तादिसस्स सयनस्स मज्झम्हि सुखं सयित्वान इदानि कथं अरञ्‍ञे रमिस्ससि, ‘‘एहि गच्छाम, सम्मा’’ति। निसीथेति रत्तिभागे। हित्वाति एवरूपं सम्पत्तिं छड्डेत्वा। उय्यानसम्पन्‍नं पहूतमाल्यन्ति, महाराज, तव उय्यानसम्पन्‍नं नानाविधपुप्फं। मिगाजिनूपेतं पुरं सुरम्मन्ति तं उय्यानं मिगाजिनं नाम नामेन, तेन उपेतं पुरम्पि ते सुट्ठु रम्मं। हित्वाति एवरूपं मनोरमं नगरं छड्डेत्वा।

    Tattha sukatanti nānappakārehi suṭṭhu kataṃ. Suniṭṭhitanti nānāsambhārayojanena suṭṭhu niṭṭhitaṃ. Kathekoti kathaṃ eko. Ramasīti mūlaphalādīni khādanto kathaṃ ramissasi, ‘‘ehi, mahārāja, gamissāmā’’ti. Vellivilākamajjhāti ettha vellīti rāsi, vilākamajjhāti vilaggamajjhā. Uttattaghanasuvaṇṇarāsipabhā ceva tanudīghamajjhā cāti dasseti. Devesūti devalokesu accharā indaṃ viya ramaṇīye bārāṇasinagare pubbe taṃ pamodayiṃsu, tā hitvā idha kiṃ karissasi, ‘‘ehi, samma, gacchāmā’’ti. Tambūpadhāneti rattūpadhāne. Sabbassayanamhīti sabbattharaṇatthate sayane. Saṅgeti anekabhūmike dassetvā addharattaaṅgayutte tattha tvaṃ pubbe sayīti attho. Sukhanti tādisassa sayanassa majjhamhi sukhaṃ sayitvāna idāni kathaṃ araññe ramissasi, ‘‘ehi gacchāma, sammā’’ti. Nisītheti rattibhāge. Hitvāti evarūpaṃ sampattiṃ chaḍḍetvā. Uyyānasampannaṃ pahūtamālyanti, mahārāja, tava uyyānasampannaṃ nānāvidhapupphaṃ. Migājinūpetaṃ puraṃ surammanti taṃ uyyānaṃ migājinaṃ nāma nāmena, tena upetaṃ purampi te suṭṭhu rammaṃ. Hitvāti evarūpaṃ manoramaṃ nagaraṃ chaḍḍetvā.

    इति महासत्तो ‘‘अप्पेव नामेस पुब्बे उपभुत्तपरिभोगरसं सरित्वा गन्तुकामो भवेय्या’’ति पठमं भोजनेन पलोभेसि, दुतियं किलेसेन, ततियं सयनेन, चतुत्थं नच्‍चगीतवादितेन, पञ्‍चमं उय्यानेन चेव नगरेन चाति इमेहि एत्तकेहि पलोभेत्वा ‘‘एहि, महाराज, अहं तं आदाय गन्त्वा बाराणसियं पतिट्ठापेत्वा पच्छा सकरट्ठं गमिस्सामि, सचे बाराणसिरज्‍जं न लभिस्ससि, उपड्ढरज्‍जं ते दस्सामि, किं ते अरञ्‍ञवासेन, मम वचनं करोही’’ति आह। सो तस्स वचनं सुत्वा गन्तुकामो हुत्वा ‘‘सुतसोमो मय्हं अत्थकामो अनुकम्पको, पठमं मं कल्याणे पतिट्ठापेत्वा ‘इदानि पोराणकयसेव पतिट्ठापेस्सामी’ति वदति, सक्खिस्सति चेस पतिट्ठापेतुं, इमिना सद्धिंयेव गन्तुं वट्टति, किं मे अरञ्‍ञवासेना’’ति चिन्तेत्वा तुट्ठचित्तो तस्स गुणं निस्साय वण्णं कथेतुकामो ‘‘सम्म, सुतसोम, कल्याणमित्तसंसग्गतो साधुतरं, पापमित्तसंसग्गतो वा पापतरं नाम नत्थी’’ति वत्वा आह –

    Iti mahāsatto ‘‘appeva nāmesa pubbe upabhuttaparibhogarasaṃ saritvā gantukāmo bhaveyyā’’ti paṭhamaṃ bhojanena palobhesi, dutiyaṃ kilesena, tatiyaṃ sayanena, catutthaṃ naccagītavāditena, pañcamaṃ uyyānena ceva nagarena cāti imehi ettakehi palobhetvā ‘‘ehi, mahārāja, ahaṃ taṃ ādāya gantvā bārāṇasiyaṃ patiṭṭhāpetvā pacchā sakaraṭṭhaṃ gamissāmi, sace bārāṇasirajjaṃ na labhissasi, upaḍḍharajjaṃ te dassāmi, kiṃ te araññavāsena, mama vacanaṃ karohī’’ti āha. So tassa vacanaṃ sutvā gantukāmo hutvā ‘‘sutasomo mayhaṃ atthakāmo anukampako, paṭhamaṃ maṃ kalyāṇe patiṭṭhāpetvā ‘idāni porāṇakayaseva patiṭṭhāpessāmī’ti vadati, sakkhissati cesa patiṭṭhāpetuṃ, iminā saddhiṃyeva gantuṃ vaṭṭati, kiṃ me araññavāsenā’’ti cintetvā tuṭṭhacitto tassa guṇaṃ nissāya vaṇṇaṃ kathetukāmo ‘‘samma, sutasoma, kalyāṇamittasaṃsaggato sādhutaraṃ, pāpamittasaṃsaggato vā pāpataraṃ nāma natthī’’ti vatvā āha –

    ४८४.

    484.

    ‘‘काळपक्खे यथा चन्दो, हायतेव सुवे सुवे।

    ‘‘Kāḷapakkhe yathā cando, hāyateva suve suve;

    काळपक्खूपमो राज, असतं होति समागमो॥

    Kāḷapakkhūpamo rāja, asataṃ hoti samāgamo.

    ४८५.

    485.

    ‘‘यथाहं रसकमागम्म, सूदं कापुरिसाधमं।

    ‘‘Yathāhaṃ rasakamāgamma, sūdaṃ kāpurisādhamaṃ;

    अकासिं पापकं कम्मं, येन गच्छामि दुग्गतिं॥

    Akāsiṃ pāpakaṃ kammaṃ, yena gacchāmi duggatiṃ.

    ४८६.

    486.

    ‘‘सुक्‍कपक्खे यथा चन्दो, वड्ढतेव सुवे सुवे।

    ‘‘Sukkapakkhe yathā cando, vaḍḍhateva suve suve;

    सुक्‍कपक्खूपमो राज, सतं होति समागमो॥

    Sukkapakkhūpamo rāja, sataṃ hoti samāgamo.

    ४८७.

    487.

    ‘‘यथाहं तुवमागम्म, सुतसोम विजानहि।

    ‘‘Yathāhaṃ tuvamāgamma, sutasoma vijānahi;

    काहामि कुसलं कम्मं, येन गच्छामि सुग्गतिं॥

    Kāhāmi kusalaṃ kammaṃ, yena gacchāmi suggatiṃ.

    ४८८.

    488.

    ‘‘थले यथा वारि जनिन्द वुट्ठं, अनद्धनेय्यं न चिरट्ठितीकं।

    ‘‘Thale yathā vāri janinda vuṭṭhaṃ, anaddhaneyyaṃ na ciraṭṭhitīkaṃ;

    एवम्पि होति असतं समागमो, अनद्धनेय्यो उदकं थलेव॥

    Evampi hoti asataṃ samāgamo, anaddhaneyyo udakaṃ thaleva.

    ४८९.

    489.

    ‘‘सरे यथा वारि जनिन्द वुट्ठं, चिरट्ठितीकं नरवीरसेट्ठ।

    ‘‘Sare yathā vāri janinda vuṭṭhaṃ, ciraṭṭhitīkaṃ naravīraseṭṭha;

    एवम्पि वे होति सतं समागमो, चिरट्ठितीको उदकं सरेव॥

    Evampi ve hoti sataṃ samāgamo, ciraṭṭhitīko udakaṃ sareva.

    ४९०.

    490.

    ‘‘अब्यायिको होति सतं समागमो, यावम्पि तिट्ठेय्य तथेव होति।

    ‘‘Abyāyiko hoti sataṃ samāgamo, yāvampi tiṭṭheyya tatheva hoti;

    खिप्पञ्हि वेति असतं समागमो, तस्मा सतं धम्मो असब्भि आरका’’ति॥

    Khippañhi veti asataṃ samāgamo, tasmā sataṃ dhammo asabbhi ārakā’’ti.

    तत्थ सुवे सुवेति दिवसे दिवसे। अनद्धनेय्यन्ति न अद्धानक्खमं। सरेति समुद्दे। नरवीरसेट्ठाति नरेसु वीरियेन सेट्ठ। उदकं सरेवाति समुद्दे वुट्ठउदकं विय। अब्यायिकोति अविगच्छनको। यावम्पि तिट्ठेय्याति यत्तकं कालं जीवितं तिट्ठेय्य, तत्तकं कालं तथेव होति, न जीरति सप्पुरिसेहि मित्तभावोति।

    Tattha suve suveti divase divase. Anaddhaneyyanti na addhānakkhamaṃ. Sareti samudde. Naravīraseṭṭhāti naresu vīriyena seṭṭha. Udakaṃ sarevāti samudde vuṭṭhaudakaṃ viya. Abyāyikoti avigacchanako. Yāvampitiṭṭheyyāti yattakaṃ kālaṃ jīvitaṃ tiṭṭheyya, tattakaṃ kālaṃ tatheva hoti, na jīrati sappurisehi mittabhāvoti.

    इति पोरिसादो सत्तहि गाथाहि महासत्तस्सेव वण्णं कथेसि। महासत्तोपि पोरिसादञ्‍च ते च राजानो गहेत्वा अत्तनो पच्‍चन्तगामं अगमासि। पच्‍चन्तगामवासिनो महासत्तं दिस्वा नगरं गन्त्वा अमच्‍चानं आचिक्खिंसु। अमच्‍चा बलकायं आदाय गन्त्वा परिवारयिंसु। महासत्तो तेन परिवारेन बाराणसिरज्‍जं अगमासि। अन्तरामग्गे जनपदवासिनो बोधिसत्तस्स पण्णाकारं दत्वा अनुगच्छिंसु, महन्तो परिवारो अहोसि, तेन सद्धिं बाराणसिं पापुणि। तदा पोरिसादस्स पुत्तो राजा होति, सेनापति काळहत्थियेव। नागरा रञ्‍ञो आरोचयिंसु – ‘‘महाराज, सुतसोमो किर पोरिसादं दमेत्वा आदाय इधागच्छति, नगरमस्स पविसितुं न दस्सामा’’ति सीघं नगरद्वारानि पिदहित्वा आवुधहत्था अट्ठंसु। महासत्तो द्वारानं पिहितभावं ञत्वा पोरिसादञ्‍च परोसतञ्‍च राजानो ओहाय कतिपयेहि अमच्‍चेहि सद्धिं आगन्त्वा ‘‘अहं सुतसोमराजा, द्वारं विवरथा’’ति आह। पुरिसा गन्त्वा रञ्‍ञो आरोचेसुं। सो ‘‘खिप्पं विवरथा’’ति विवरापेसि। महासत्तो नगरं पाविसि। राजा च काळहत्थि चस्स पच्‍चुग्गमनं कत्वा आदाय पासादं आरोपयिंसु।

    Iti porisādo sattahi gāthāhi mahāsattasseva vaṇṇaṃ kathesi. Mahāsattopi porisādañca te ca rājāno gahetvā attano paccantagāmaṃ agamāsi. Paccantagāmavāsino mahāsattaṃ disvā nagaraṃ gantvā amaccānaṃ ācikkhiṃsu. Amaccā balakāyaṃ ādāya gantvā parivārayiṃsu. Mahāsatto tena parivārena bārāṇasirajjaṃ agamāsi. Antarāmagge janapadavāsino bodhisattassa paṇṇākāraṃ datvā anugacchiṃsu, mahanto parivāro ahosi, tena saddhiṃ bārāṇasiṃ pāpuṇi. Tadā porisādassa putto rājā hoti, senāpati kāḷahatthiyeva. Nāgarā rañño ārocayiṃsu – ‘‘mahārāja, sutasomo kira porisādaṃ dametvā ādāya idhāgacchati, nagaramassa pavisituṃ na dassāmā’’ti sīghaṃ nagaradvārāni pidahitvā āvudhahatthā aṭṭhaṃsu. Mahāsatto dvārānaṃ pihitabhāvaṃ ñatvā porisādañca parosatañca rājāno ohāya katipayehi amaccehi saddhiṃ āgantvā ‘‘ahaṃ sutasomarājā, dvāraṃ vivarathā’’ti āha. Purisā gantvā rañño ārocesuṃ. So ‘‘khippaṃ vivarathā’’ti vivarāpesi. Mahāsatto nagaraṃ pāvisi. Rājā ca kāḷahatthi cassa paccuggamanaṃ katvā ādāya pāsādaṃ āropayiṃsu.

    सो राजपल्‍लङ्के निसीदित्वा पोरिसादस्स अग्गमहेसिं सेसामच्‍चे च पक्‍कोसापेत्वा काळहत्थिं आह – ‘‘काळहत्थि, कस्मा रञ्‍ञो नगरं पविसितुं न देथा’’ति? ‘‘सो रज्‍जं कारेन्तो इमस्मिं नगरे बहू मनुस्से खादि, खत्तियेहि अकत्तब्बं करि, सकलजम्बुदीपं छिद्दमकासि, एवरूपो पापधम्मो, तेन कारणेना’’ति। ‘‘इदानि ‘सो एवरूपं करिस्सती’ति मा चिन्तयित्थ, अहं तं दमेत्वा सीलेसु पतिट्ठापेसिं, जीवितहेतुपि कञ्‍चि न विहेठेस्सति, नत्थि वो ततो भयं, एवं मा करित्थ, पुत्तेहि नाम मातापितरो पटिजग्गितब्बा, मातापितुपोसका हि सग्गं गच्छन्ति, इतरे निरय’’न्ति एवं सो निचासने निसिन्‍नस्स पुत्तराजस्स ओवादं दत्वा, ‘‘काळहत्थि, त्वं रञ्‍ञो सहायो चेव सेवको च, रञ्‍ञापि महन्ते इस्सरिये पतिट्ठापितो, तयापि रञ्‍ञो अत्थं चरितुं वट्टती’’ति सेनापतिम्पि अनुसासित्वा, ‘‘देवि, त्वम्पि कुलगेहा आगन्त्वा तस्स सन्तिके अग्गमहेसिट्ठानं पत्वा पुत्तधीताहि वड्ढिप्पत्ता, तयापि तस्स अत्थं चरितुं वट्टती’’ति देवियापि ओवादं दत्वा तमेवत्थं मत्थकं पापेतुं धम्मं देसेन्तो गाथा आह –

    So rājapallaṅke nisīditvā porisādassa aggamahesiṃ sesāmacce ca pakkosāpetvā kāḷahatthiṃ āha – ‘‘kāḷahatthi, kasmā rañño nagaraṃ pavisituṃ na dethā’’ti? ‘‘So rajjaṃ kārento imasmiṃ nagare bahū manusse khādi, khattiyehi akattabbaṃ kari, sakalajambudīpaṃ chiddamakāsi, evarūpo pāpadhammo, tena kāraṇenā’’ti. ‘‘Idāni ‘so evarūpaṃ karissatī’ti mā cintayittha, ahaṃ taṃ dametvā sīlesu patiṭṭhāpesiṃ, jīvitahetupi kañci na viheṭhessati, natthi vo tato bhayaṃ, evaṃ mā karittha, puttehi nāma mātāpitaro paṭijaggitabbā, mātāpituposakā hi saggaṃ gacchanti, itare niraya’’nti evaṃ so nicāsane nisinnassa puttarājassa ovādaṃ datvā, ‘‘kāḷahatthi, tvaṃ rañño sahāyo ceva sevako ca, raññāpi mahante issariye patiṭṭhāpito, tayāpi rañño atthaṃ carituṃ vaṭṭatī’’ti senāpatimpi anusāsitvā, ‘‘devi, tvampi kulagehā āgantvā tassa santike aggamahesiṭṭhānaṃ patvā puttadhītāhi vaḍḍhippattā, tayāpi tassa atthaṃ carituṃ vaṭṭatī’’ti deviyāpi ovādaṃ datvā tamevatthaṃ matthakaṃ pāpetuṃ dhammaṃ desento gāthā āha –

    ४९१.

    491.

    ‘‘न सो राजा यो अजेय्यं जिनाति, न सो सखा यो सखारं जिनाति।

    ‘‘Na so rājā yo ajeyyaṃ jināti, na so sakhā yo sakhāraṃ jināti;

    न सा भरिया या पतिनो न विभेति, न ते पुत्ता ये न भरन्ति जिण्णं॥

    Na sā bhariyā yā patino na vibheti, na te puttā ye na bharanti jiṇṇaṃ.

    ४९२.

    492.

    ‘‘न सा सभा यत्थ न सन्ति सन्तो, न ते सन्तो ये न भणन्ति धम्मं।

    ‘‘Na sā sabhā yattha na santi santo, na te santo ye na bhaṇanti dhammaṃ;

    रागञ्‍च दोसञ्‍च पहाय मोहं, धम्मं भणन्ताव भवन्ति सन्तो॥

    Rāgañca dosañca pahāya mohaṃ, dhammaṃ bhaṇantāva bhavanti santo.

    ४९३.

    493.

    ‘‘नाभासमानं जानन्ति, मिस्सं बालेहि पण्डितं।

    ‘‘Nābhāsamānaṃ jānanti, missaṃ bālehi paṇḍitaṃ;

    भासमानञ्‍च जानन्ति, देसेन्तं अमतं पदं॥

    Bhāsamānañca jānanti, desentaṃ amataṃ padaṃ.

    ४९४.

    494.

    ‘‘भासये जोतये धम्मं, पग्गण्हे इसिनं धजं।

    ‘‘Bhāsaye jotaye dhammaṃ, paggaṇhe isinaṃ dhajaṃ;

    सुभासितद्धजा इसयो, धम्मो हि इसिनं धजो’’ति॥

    Subhāsitaddhajā isayo, dhammo hi isinaṃ dhajo’’ti.

    तत्थ अजेय्यन्ति अजेय्या नाम मातापितरो, ते जिनन्तो राजा नाम न होति। सचे त्वम्पि पितु सन्तकं रज्‍जं लभित्वा तस्स पटिसत्तु होसि, अकिच्‍चकारी नाम भविस्ससि । सखारं जिनातीति कूटड्डेन जिनाति। सचे त्वं, काळहत्थि, रञ्‍ञा सद्धिं मित्तधम्मं न पूरेसि, अधम्मट्ठो हुत्वा निरये निब्बत्तिस्ससि। न विभेतीति न भायति। सचे त्वं रञ्‍ञो न भायसि, भरियाधम्मे ठिता नाम न होसि, अकिच्‍चकारी नाम भविस्ससि। जिण्णन्ति महल्‍लकं। तस्मिञ्हि काले अभरन्ता पुत्ता पुत्ता नाम न होन्ति।

    Tattha ajeyyanti ajeyyā nāma mātāpitaro, te jinanto rājā nāma na hoti. Sace tvampi pitu santakaṃ rajjaṃ labhitvā tassa paṭisattu hosi, akiccakārī nāma bhavissasi . Sakhāraṃ jinātīti kūṭaḍḍena jināti. Sace tvaṃ, kāḷahatthi, raññā saddhiṃ mittadhammaṃ na pūresi, adhammaṭṭho hutvā niraye nibbattissasi. Na vibhetīti na bhāyati. Sace tvaṃ rañño na bhāyasi, bhariyādhamme ṭhitā nāma na hosi, akiccakārī nāma bhavissasi. Jiṇṇanti mahallakaṃ. Tasmiñhi kāle abharantā puttā puttā nāma na honti.

    सन्तोति पण्डिता। ये न भणन्ति धम्मन्ति ये पुच्छिता सच्‍चसभावं न वदन्ति, न ते पण्डिता नाम। धम्मं भणन्तावाति एते रागादयो पहाय परस्स हितानुकम्पका हुत्वा सभावं भणन्ताव पण्डिता नाम होन्ति। नाभासमानन्ति न अभासमानं। अमतं पदन्ति अमतमहानिब्बानं देसेन्तं ‘‘पण्डितो’’ति जानन्ति, तेनेव पोरिसादो मं ञत्वा पसन्‍नचित्तो चत्तारो वरे दत्वा पञ्‍चसु सीलेसु पतिट्ठितो। भासयेति पण्डितो पुरिसो धम्मं भासेय्य जोतेय्य, बुद्धादयो इसयो यस्मा धम्मो एतेसं धजो, तस्मा सुभासितद्धजा नाम सुभासितं पग्गण्हन्ति, बाला पन सुभासितं पग्गण्हन्ता नाम नत्थीति।

    Santoti paṇḍitā. Ye na bhaṇanti dhammanti ye pucchitā saccasabhāvaṃ na vadanti, na te paṇḍitā nāma. Dhammaṃ bhaṇantāvāti ete rāgādayo pahāya parassa hitānukampakā hutvā sabhāvaṃ bhaṇantāva paṇḍitā nāma honti. Nābhāsamānanti na abhāsamānaṃ. Amataṃ padanti amatamahānibbānaṃ desentaṃ ‘‘paṇḍito’’ti jānanti, teneva porisādo maṃ ñatvā pasannacitto cattāro vare datvā pañcasu sīlesu patiṭṭhito. Bhāsayeti paṇḍito puriso dhammaṃ bhāseyya joteyya, buddhādayo isayo yasmā dhammo etesaṃ dhajo, tasmā subhāsitaddhajā nāma subhāsitaṃ paggaṇhanti, bālā pana subhāsitaṃ paggaṇhantā nāma natthīti.

    इमस्स धम्मकथं सुत्वा राजा च सेनापति च देवी च तुट्ठा ‘‘गच्छाम, महाराज, आनेमा’’ति वत्वा नगरे भेरिं चरापेत्वा नागरे सन्‍निपातेत्वा ‘‘तुम्हे मा भायित्थ, राजा किर धम्मे पतिट्ठितो, एथ नं आनेमा’’ति महाजनं आदाय महासत्तं पुरतो कत्वा रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा कप्पके उपट्ठापेत्वा कप्पितकेसमस्सुं न्हातानुलित्तपसाधितं राजानं रतनरासिम्हि ठपेत्वा अभिसिञ्‍चित्वा नगरं पवेसेसुं। पोरिसादो राजा हुत्वा परोसतानं खत्तियानं महासत्तस्स च महासक्‍कारं कारेसि। ‘‘सुतसोमनरिन्देन किर पोरिसादं दमेत्वा रज्‍जे पतिट्ठापितो’’ति सकलजम्बुदीपे महाकोलाहलं उदपादि। इन्दपत्थनगरवासिनोपि ‘‘राजा नो आगच्छतू’’ति दूतं पहिणिंसु। सो तत्थ मासमत्तं वसित्वा, ‘‘सम्म, गच्छामहं, त्वं अप्पमत्तो होहि, नगरद्वारेसु च मज्झे चाति पञ्‍च दानसालायो कारेहि, दस राजधम्मे अकोपेत्वा अगतिगमनं परिहरा’’ति पोरिसादं ओवदि। परोसताहि राजधानीहि बलकायो येभुय्येन सन्‍निपति । सो तेन बलकायेन परिवुतो बाराणसितो निक्खमि। पोरिसादोपि निक्खमित्वा उपड्ढपथा निवत्ति। महासत्तो अवाहनानं राजूनं वाहनानि दत्वा उय्योजेसि। तेपि राजानो तेन सद्धिं सम्मोदित्वा महासत्तं वन्दनादीनि कत्वा अत्तनो अत्तनो जनपदं अगमिंसु।

    Imassa dhammakathaṃ sutvā rājā ca senāpati ca devī ca tuṭṭhā ‘‘gacchāma, mahārāja, ānemā’’ti vatvā nagare bheriṃ carāpetvā nāgare sannipātetvā ‘‘tumhe mā bhāyittha, rājā kira dhamme patiṭṭhito, etha naṃ ānemā’’ti mahājanaṃ ādāya mahāsattaṃ purato katvā rañño santikaṃ gantvā vanditvā kappake upaṭṭhāpetvā kappitakesamassuṃ nhātānulittapasādhitaṃ rājānaṃ ratanarāsimhi ṭhapetvā abhisiñcitvā nagaraṃ pavesesuṃ. Porisādo rājā hutvā parosatānaṃ khattiyānaṃ mahāsattassa ca mahāsakkāraṃ kāresi. ‘‘Sutasomanarindena kira porisādaṃ dametvā rajje patiṭṭhāpito’’ti sakalajambudīpe mahākolāhalaṃ udapādi. Indapatthanagaravāsinopi ‘‘rājā no āgacchatū’’ti dūtaṃ pahiṇiṃsu. So tattha māsamattaṃ vasitvā, ‘‘samma, gacchāmahaṃ, tvaṃ appamatto hohi, nagaradvāresu ca majjhe cāti pañca dānasālāyo kārehi, dasa rājadhamme akopetvā agatigamanaṃ pariharā’’ti porisādaṃ ovadi. Parosatāhi rājadhānīhi balakāyo yebhuyyena sannipati . So tena balakāyena parivuto bārāṇasito nikkhami. Porisādopi nikkhamitvā upaḍḍhapathā nivatti. Mahāsatto avāhanānaṃ rājūnaṃ vāhanāni datvā uyyojesi. Tepi rājāno tena saddhiṃ sammoditvā mahāsattaṃ vandanādīni katvā attano attano janapadaṃ agamiṃsu.

    महासत्तोपि नगरं पत्वा इन्दपत्थनगरवासीहि देवनगरं विय अलङ्कतनगरं पविसित्वा मातापितरो वन्दित्वा मधुरपटिसन्थारं कत्वा महातलं अभिरुहि। सो धम्मेन रज्‍जं कारेन्तो चिन्तेसि – ‘‘रुक्खदेवता मय्हं बहूपकारा, बलिकम्मलाभमस्सा करिस्सामी’’ति। सो तस्स निग्रोधस्स अविदूरे महन्तं तळाकं कारेत्वा बहूनि कुलानि पेसेत्वा गामं निवेसेसि। गामो महा अहोसि असीतिमत्तआपणसहस्सपटिमण्डितो। तम्पि रुक्खमूलं साखन्ततो पट्ठाय समतलं कारेत्वा परिक्खित्तवेदिकतोरणद्वारयुत्तं अकासि, देवता अभिप्पसीदि। कम्मासपादस्स दमितट्ठाने निवुट्ठत्ता पन सो गामो कम्मासदम्मनिगमो नाम जातो। तेपि सब्बे राजानो महासत्तस्स ओवादे ठत्वा दानादीनि पुञ्‍ञानि कत्वा आयुपरियोसाने सग्गं पूरयिंसु।

    Mahāsattopi nagaraṃ patvā indapatthanagaravāsīhi devanagaraṃ viya alaṅkatanagaraṃ pavisitvā mātāpitaro vanditvā madhurapaṭisanthāraṃ katvā mahātalaṃ abhiruhi. So dhammena rajjaṃ kārento cintesi – ‘‘rukkhadevatā mayhaṃ bahūpakārā, balikammalābhamassā karissāmī’’ti. So tassa nigrodhassa avidūre mahantaṃ taḷākaṃ kāretvā bahūni kulāni pesetvā gāmaṃ nivesesi. Gāmo mahā ahosi asītimattaāpaṇasahassapaṭimaṇḍito. Tampi rukkhamūlaṃ sākhantato paṭṭhāya samatalaṃ kāretvā parikkhittavedikatoraṇadvārayuttaṃ akāsi, devatā abhippasīdi. Kammāsapādassa damitaṭṭhāne nivuṭṭhattā pana so gāmo kammāsadammanigamo nāma jāto. Tepi sabbe rājāno mahāsattassa ovāde ṭhatvā dānādīni puññāni katvā āyupariyosāne saggaṃ pūrayiṃsu.

    सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्‍चानि पकासेत्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेवाहं अङ्गुलिमालं दमेमि, पुब्बेपेस मया दमितोयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा पोरिसादो राजा अङ्गुलिमालो अहोसि, काळहत्थि सारिपुत्तो, नन्दब्राह्मणो आनन्दो, रुक्खदेवता कस्सपो, सक्‍को अनुरुद्धो, सेसराजानो बुद्धपरिसा, मातापितरो महाराजकुलानि, सुतसोमराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā ‘‘na, bhikkhave, idānevāhaṃ aṅgulimālaṃ damemi, pubbepesa mayā damitoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā porisādo rājā aṅgulimālo ahosi, kāḷahatthi sāriputto, nandabrāhmaṇo ānando, rukkhadevatā kassapo, sakko anuruddho, sesarājāno buddhaparisā, mātāpitaro mahārājakulāni, sutasomarājā pana ahameva ahosi’’nti.

    महासुतसोमजातकवण्णना पञ्‍चमा।

    Mahāsutasomajātakavaṇṇanā pañcamā.

    जातकुद्दानं –

    Jātakuddānaṃ –

    सुमुखो पन हंसवरो च महा, सुधभोजनिको च परो पवरो।

    Sumukho pana haṃsavaro ca mahā, sudhabhojaniko ca paro pavaro;

    सकुणालदिजाधिपतिव्हयनो, सुतसोमवरुत्तमसव्हयनोति॥

    Sakuṇāladijādhipativhayano, sutasomavaruttamasavhayanoti.

    असीतिनिपातवण्णना निट्ठिता।

    Asītinipātavaṇṇanā niṭṭhitā.

    पञ्‍चमो भागो निट्ठितो।

    Pañcamo bhāgo niṭṭhito.




    Next: [५३८] १. मूगपक्खजातकवण्णना • [538] 1. Mūgapakkhajātakavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५३७. महासुतसोमजातकं • 537. Mahāsutasomajātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact