| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४२९] ३. महासुवजातकवण्णना
[429] 3. Mahāsuvajātakavaṇṇanā
दुमो यदा होतीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतरं भिक्खुं आरब्भ कथेसि। सो किर सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा कोसलजनपदे अञ्ञतरं पच्चन्तगामं उपनिस्साय अरञ्ञे विहासि। मनुस्सा तस्स रत्तिट्ठानदिवाट्ठानानि सम्पादेत्वा गमनागमनसम्पन्ने ठाने सेनासनं कत्वा सक्कच्चं उपट्ठहिंसु। तस्स वस्सूपगतस्स पठममासेयेव सो गामो झायि, मनुस्सानं बीजमत्तम्पि अवसिट्ठं नाहोसि। ते तस्स पणीतं पिण्डपातं दातुं नासक्खिंसु। सो सप्पायसेनासनेपि पिण्डपातेन किलमन्तो मग्गं वा फलं वा निब्बत्तेतुं नासक्खि। अथ नं तेमासच्चयेन सत्थारं वन्दितुं आगतं सत्था पटिसन्थारं कत्वा ‘‘कच्चि भिक्खु पिण्डपातेन न किलमन्तोसि, सेनासनसप्पायञ्च अहोसी’’ति पुच्छि। सो तमत्थं आरोचेसि। सत्था ‘‘तस्स सेनासनं सप्पाय’’न्ति ञत्वा ‘‘भिक्खु समणेन नाम सेनासनसप्पाये सति लोलुप्पचारं पहाय किञ्चिदेव यथालद्धं परिभुञ्जित्वा सन्तुट्ठेन समणधम्मं कातुं वट्टति। पोराणकपण्डिता तिरच्छानयोनियं निब्बत्तित्वा अत्तनो निवाससुक्खरुक्खे चुण्णं खादन्तापि लोलुप्पचारं पहाय सन्तुट्ठा मित्तधम्मं अभिन्दित्वा अञ्ञत्थ न गमिंसु, त्वं पन कस्मा ‘पिण्डपातो परित्तो लूखो’ति सप्पायसेनासनं परिच्चजी’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Dumoyadā hotīti idaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi. So kira satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā kosalajanapade aññataraṃ paccantagāmaṃ upanissāya araññe vihāsi. Manussā tassa rattiṭṭhānadivāṭṭhānāni sampādetvā gamanāgamanasampanne ṭhāne senāsanaṃ katvā sakkaccaṃ upaṭṭhahiṃsu. Tassa vassūpagatassa paṭhamamāseyeva so gāmo jhāyi, manussānaṃ bījamattampi avasiṭṭhaṃ nāhosi. Te tassa paṇītaṃ piṇḍapātaṃ dātuṃ nāsakkhiṃsu. So sappāyasenāsanepi piṇḍapātena kilamanto maggaṃ vā phalaṃ vā nibbattetuṃ nāsakkhi. Atha naṃ temāsaccayena satthāraṃ vandituṃ āgataṃ satthā paṭisanthāraṃ katvā ‘‘kacci bhikkhu piṇḍapātena na kilamantosi, senāsanasappāyañca ahosī’’ti pucchi. So tamatthaṃ ārocesi. Satthā ‘‘tassa senāsanaṃ sappāya’’nti ñatvā ‘‘bhikkhu samaṇena nāma senāsanasappāye sati loluppacāraṃ pahāya kiñcideva yathāladdhaṃ paribhuñjitvā santuṭṭhena samaṇadhammaṃ kātuṃ vaṭṭati. Porāṇakapaṇḍitā tiracchānayoniyaṃ nibbattitvā attano nivāsasukkharukkhe cuṇṇaṃ khādantāpi loluppacāraṃ pahāya santuṭṭhā mittadhammaṃ abhinditvā aññattha na gamiṃsu, tvaṃ pana kasmā ‘piṇḍapāto paritto lūkho’ti sappāyasenāsanaṃ pariccajī’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते हिमवन्ते गङ्गातीरे एकस्मिं उदुम्बरवने अनेकसतसहस्सा सुका वसिंसु। तत्र एको सुवराजा अत्तनो निवासरुक्खस्स फलेसु खीणेसु यदेव अवसिट्ठं होति अङ्कुरो वा पत्तं वा तचो वा पपटिका वा, तं खादित्वा गङ्गाय पानीयं पिवित्वा परमप्पिच्छसन्तुट्ठो हुत्वा अञ्ञत्थ न गच्छति। तस्स अप्पिच्छसन्तुट्ठभावगुणेन सक्कस्स भवनं कम्पि। सक्को आवज्जमानो तं दिस्वा तस्स वीमंसनत्थं अत्तनो आनुभावेन तं रुक्खं सुक्खापेसि। रुक्खो खाणुकमत्तो हुत्वा छिद्दावछिद्दो वाते पहरन्ते आकोटियमानो विय अट्ठासि। तस्स छिद्देहि चुण्णानि निक्खमन्ति। सुवराजा तानि चुण्णानि खादित्वा गङ्गाय पानीयं पिवित्वा अञ्ञत्थ अगन्त्वा वातातपं अगणेत्वा उदुम्बरखाणुके निसीदि। सक्को तस्स परमप्पिच्छभावं ञत्वा ‘‘मित्तधम्मगुणं कथापेत्वा वरमस्स दत्वा उदुम्बरं अमतफलं करित्वा आगमिस्सामी’’ति एको हंसराजा हुत्वा सुजं असुरकञ्ञं पुरतो कत्वा तं उदुम्बरवनं गन्त्वा अविदूरे एकरुक्खस्स साखाय निसीदित्वा तेन सद्धिं कथं समुट्ठापेन्तो पठमं गाथमाह –
Atīte himavante gaṅgātīre ekasmiṃ udumbaravane anekasatasahassā sukā vasiṃsu. Tatra eko suvarājā attano nivāsarukkhassa phalesu khīṇesu yadeva avasiṭṭhaṃ hoti aṅkuro vā pattaṃ vā taco vā papaṭikā vā, taṃ khāditvā gaṅgāya pānīyaṃ pivitvā paramappicchasantuṭṭho hutvā aññattha na gacchati. Tassa appicchasantuṭṭhabhāvaguṇena sakkassa bhavanaṃ kampi. Sakko āvajjamāno taṃ disvā tassa vīmaṃsanatthaṃ attano ānubhāvena taṃ rukkhaṃ sukkhāpesi. Rukkho khāṇukamatto hutvā chiddāvachiddo vāte paharante ākoṭiyamāno viya aṭṭhāsi. Tassa chiddehi cuṇṇāni nikkhamanti. Suvarājā tāni cuṇṇāni khāditvā gaṅgāya pānīyaṃ pivitvā aññattha agantvā vātātapaṃ agaṇetvā udumbarakhāṇuke nisīdi. Sakko tassa paramappicchabhāvaṃ ñatvā ‘‘mittadhammaguṇaṃ kathāpetvā varamassa datvā udumbaraṃ amataphalaṃ karitvā āgamissāmī’’ti eko haṃsarājā hutvā sujaṃ asurakaññaṃ purato katvā taṃ udumbaravanaṃ gantvā avidūre ekarukkhassa sākhāya nisīditvā tena saddhiṃ kathaṃ samuṭṭhāpento paṭhamaṃ gāthamāha –
२०.
20.
‘‘दुमो यदा होति फलूपपन्नो, भुञ्जन्ति नं विहङ्गमा सम्पतन्ता।
‘‘Dumo yadā hoti phalūpapanno, bhuñjanti naṃ vihaṅgamā sampatantā;
खीणन्ति ञत्वान दुमं फलच्चये, दिसोदिसं यन्ति ततो विहङ्गमा’’ति॥
Khīṇanti ñatvāna dumaṃ phalaccaye, disodisaṃ yanti tato vihaṅgamā’’ti.
तस्सत्थो – सुवराज, रुक्खो नाम यदा फलसम्पन्नो होति, तदा तं साखतो साखं सम्पतन्ताव विहङ्गमा भुञ्जन्ति, तं पन खीणं ञत्वा फलानं अच्चयेन ततो रुक्खतो दिसोदिसं विहङ्गमा गच्छन्तीति।
Tassattho – suvarāja, rukkho nāma yadā phalasampanno hoti, tadā taṃ sākhato sākhaṃ sampatantāva vihaṅgamā bhuñjanti, taṃ pana khīṇaṃ ñatvā phalānaṃ accayena tato rukkhato disodisaṃ vihaṅgamā gacchantīti.
एवञ्च पन वत्वा ततो नं उय्योजेतुं दुतियं गाथमाह –
Evañca pana vatvā tato naṃ uyyojetuṃ dutiyaṃ gāthamāha –
२१.
21.
‘‘चर चारिकं लोहिततुण्ड मा मरि, किं त्वं सुव सुक्खदुमम्हि झायसि।
‘‘Cara cārikaṃ lohitatuṇḍa mā mari, kiṃ tvaṃ suva sukkhadumamhi jhāyasi;
तदिङ्घ मं ब्रूहि वसन्तसन्निभ, कस्मा सुव सुक्खदुमं न रिञ्चसी’’ति॥
Tadiṅgha maṃ brūhi vasantasannibha, kasmā suva sukkhadumaṃ na riñcasī’’ti.
तत्थ झायसीति किंकारणा सुक्खखाणुमत्थके झायन्तो पज्झायन्तो तिट्ठसि। इङ्घाति चोदनत्थे निपातो। वसन्तसन्निभाति वसन्तकाले वनसण्डो सुवगणसमोकिण्णो विय नीलोभासो होति, तेन तं ‘‘वसन्तसन्निभा’’ति आलपति। न रिञ्चसीति न छड्डेसि।
Tattha jhāyasīti kiṃkāraṇā sukkhakhāṇumatthake jhāyanto pajjhāyanto tiṭṭhasi. Iṅghāti codanatthe nipāto. Vasantasannibhāti vasantakāle vanasaṇḍo suvagaṇasamokiṇṇo viya nīlobhāso hoti, tena taṃ ‘‘vasantasannibhā’’ti ālapati. Na riñcasīti na chaḍḍesi.
अथ नं सुवराजा ‘‘अहं हंस अत्तनो कतञ्ञुकतवेदिताय इमं रुक्खं न जहामी’’ति वत्वा द्वे गाथा अभासि –
Atha naṃ suvarājā ‘‘ahaṃ haṃsa attano kataññukataveditāya imaṃ rukkhaṃ na jahāmī’’ti vatvā dve gāthā abhāsi –
२२.
22.
‘‘ये वे सखीनं सखारो भवन्ति, पाणच्चये दुक्खसुखेसु हंस।
‘‘Ye ve sakhīnaṃ sakhāro bhavanti, pāṇaccaye dukkhasukhesu haṃsa;
खीणं अखीणम्पि न तं जहन्ति, सन्तो सतं धम्ममनुस्सरन्ता॥
Khīṇaṃ akhīṇampi na taṃ jahanti, santo sataṃ dhammamanussarantā.
२३.
23.
‘‘सोहं सतं अञ्ञतरोस्मि हंस, ञाती च मे होति सखा च रुक्खो।
‘‘Sohaṃ sataṃ aññatarosmi haṃsa, ñātī ca me hoti sakhā ca rukkho;
तं नुस्सहे जीविकत्थो पहातुं, खीणन्ति ञत्वान न हेस धम्मो’’ति॥
Taṃ nussahe jīvikattho pahātuṃ, khīṇanti ñatvāna na hesa dhammo’’ti.
तत्थ ये वे सखीनं सखारो भवन्तीति ये सहायानं सहाया होन्ति। खीणं अखीणम्पीति पण्डिता नाम अत्तनो सहायं भोगपरिक्खयेन खीणम्पि अखीणम्पि न जहन्ति। सतं धम्ममनुस्सरन्ताति पण्डितानं पवेणिं अनुस्सरमाना। ञाती च मेति हंसराज, अयं रुक्खो सम्पियायनत्थेन मय्हं ञाति च समाचिण्णचरणताय सखा च। जीविकत्थोति तमहं जीविकाय अत्थिको हुत्वा पहातुं न सक्कोमि।
Tattha ye ve sakhīnaṃ sakhāro bhavantīti ye sahāyānaṃ sahāyā honti. Khīṇaṃ akhīṇampīti paṇḍitā nāma attano sahāyaṃ bhogaparikkhayena khīṇampi akhīṇampi na jahanti. Sataṃ dhammamanussarantāti paṇḍitānaṃ paveṇiṃ anussaramānā. Ñātī ca meti haṃsarāja, ayaṃ rukkho sampiyāyanatthena mayhaṃ ñāti ca samāciṇṇacaraṇatāya sakhā ca. Jīvikatthoti tamahaṃ jīvikāya atthiko hutvā pahātuṃ na sakkomi.
सक्को तस्स वचनं सुत्वा तुट्ठो पसंसित्वा वरं दातुकामो द्वे गाथा अभासि –
Sakko tassa vacanaṃ sutvā tuṭṭho pasaṃsitvā varaṃ dātukāmo dve gāthā abhāsi –
२४.
24.
‘‘साधु सक्खि कतं होति, मेत्ति संसति सन्थवो।
‘‘Sādhu sakkhi kataṃ hoti, metti saṃsati santhavo;
सचेतं धम्मं रोचेसि, पासंसोसि विजानतं॥
Sacetaṃ dhammaṃ rocesi, pāsaṃsosi vijānataṃ.
२५.
25.
‘‘सो ते सुव वरं दम्मि, पत्तयान विहङ्गम।
‘‘So te suva varaṃ dammi, pattayāna vihaṅgama;
वरं वरस्सु वक्कङ्ग, यं किञ्चि मनसिच्छसी’’ति॥
Varaṃ varassu vakkaṅga, yaṃ kiñci manasicchasī’’ti.
तत्थ साधूति सम्पहंसनं। सक्खि कतं होति, मेत्ति संसति सन्थवोति सखिभावो च मेत्ति च परिसमज्झे सन्थवो चाति तया मित्तं कतं साधु होति लद्धकं भद्दकमेव। सचेतं धम्मन्ति सचे एतं मित्तधम्मं। विजानतन्ति एवं सन्ते विञ्ञूनं पसंसितब्बयुत्तकोसीति अत्थो। सो तेति सो अहं तुय्हं। वरस्सूति इच्छस्सु। यं किञ्चि मनसिच्छसीति यं किञ्चि मनसा इच्छसि, सब्बं तं वरं ददामि तेति।
Tattha sādhūti sampahaṃsanaṃ. Sakkhi kataṃ hoti, metti saṃsati santhavoti sakhibhāvo ca metti ca parisamajjhe santhavo cāti tayā mittaṃ kataṃ sādhu hoti laddhakaṃ bhaddakameva. Sacetaṃ dhammanti sace etaṃ mittadhammaṃ. Vijānatanti evaṃ sante viññūnaṃ pasaṃsitabbayuttakosīti attho. So teti so ahaṃ tuyhaṃ. Varassūti icchassu. Yaṃ kiñci manasicchasīti yaṃ kiñci manasā icchasi, sabbaṃ taṃ varaṃ dadāmi teti.
तं सुत्वा सुवराजा वरं गण्हन्तो सत्तमं गाथमाह –
Taṃ sutvā suvarājā varaṃ gaṇhanto sattamaṃ gāthamāha –
२६.
26.
‘‘वरञ्च मे हंस भवं ददेय्य, अयञ्च रुक्खो पुनरायुं लभेथ।
‘‘Varañca me haṃsa bhavaṃ dadeyya, ayañca rukkho punarāyuṃ labhetha;
सो साखवा फलिमा संविरूळ्हो, मधुत्थिको तिट्ठतु सोभमानो’’ति॥
So sākhavā phalimā saṃvirūḷho, madhutthiko tiṭṭhatu sobhamāno’’ti.
तत्थ साखवाति साखसम्पन्नो। फलिमाति फलेन उपेतो। संविरूळ्होति समन्ततो विरूळ्हपत्तो तरुणपत्तसम्पन्नो हुत्वा। मधुत्थिकोति संविज्जमानमधुरफलेसु पक्खित्तमधु विय मधुरफलो हुत्वाति अत्थो।
Tattha sākhavāti sākhasampanno. Phalimāti phalena upeto. Saṃvirūḷhoti samantato virūḷhapatto taruṇapattasampanno hutvā. Madhutthikoti saṃvijjamānamadhuraphalesu pakkhittamadhu viya madhuraphalo hutvāti attho.
अथस्स सक्को वरं ददमानो अट्ठमं गाथमाह –
Athassa sakko varaṃ dadamāno aṭṭhamaṃ gāthamāha –
२७.
27.
‘‘तं पस्स सम्म फलिमं उळारं, सहाव ते होतु उदुम्बरेन।
‘‘Taṃ passa samma phalimaṃ uḷāraṃ, sahāva te hotu udumbarena;
सो साखवा फलिमा संविरूळ्हो, मधुत्थिको तिट्ठतु सोभमानो’’ति॥
So sākhavā phalimā saṃvirūḷho, madhutthiko tiṭṭhatu sobhamāno’’ti.
तत्थ सहाव ते होतु उदुम्बरेनाति तव उदुम्बरेन सद्धिं सह एकतोव वासो होतु।
Tattha sahāva te hotu udumbarenāti tava udumbarena saddhiṃ saha ekatova vāso hotu.
एवञ्च पन वत्वा सक्को तं अत्तभावं विजहित्वा अत्तनो च सुजाय च आनुभावं दस्सेत्वा गङ्गातो हत्थेन उदकं गहेत्वा उदुम्बरखाणुकं पहरि। तावदेव साखाविटपसच्छन्नो मधुरफलो रुक्खो उट्ठहित्वा मुण्डमणिपब्बतो विय विलाससम्पन्नो अट्ठासि। सुवराजा तं दिस्वा सोमनस्सप्पत्तो सक्कस्स थुतिं करोन्तो नवमं गाथमाह –
Evañca pana vatvā sakko taṃ attabhāvaṃ vijahitvā attano ca sujāya ca ānubhāvaṃ dassetvā gaṅgāto hatthena udakaṃ gahetvā udumbarakhāṇukaṃ pahari. Tāvadeva sākhāviṭapasacchanno madhuraphalo rukkho uṭṭhahitvā muṇḍamaṇipabbato viya vilāsasampanno aṭṭhāsi. Suvarājā taṃ disvā somanassappatto sakkassa thutiṃ karonto navamaṃ gāthamāha –
२८.
28.
‘‘एवं सक्क सुखी होहि, सह सब्बेहि ञातिभि।
‘‘Evaṃ sakka sukhī hohi, saha sabbehi ñātibhi;
यथाहमज्ज सुखितो, दिस्वान सफलं दुम’’न्ति॥
Yathāhamajja sukhito, disvāna saphalaṃ duma’’nti.
सक्कोपि तस्स वरं दत्वा उदुम्बरं अमतफलं कत्वा सद्धिं सुजाय अत्तनो ठानमेव गतो। तमत्थं दीपयमाना ओसाने अभिसम्बुद्धगाथा ठपिता –
Sakkopi tassa varaṃ datvā udumbaraṃ amataphalaṃ katvā saddhiṃ sujāya attano ṭhānameva gato. Tamatthaṃ dīpayamānā osāne abhisambuddhagāthā ṭhapitā –
२९.
29.
‘‘सुवस्स च वरं दत्वा, कत्वान सफलं दुमं।
‘‘Suvassa ca varaṃ datvā, katvāna saphalaṃ dumaṃ;
पक्कामि सह भरियाय, देवानं नन्दनं वन’’न्ति॥
Pakkāmi saha bhariyāya, devānaṃ nandanaṃ vana’’nti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘एवं भिक्खु पोराणकपण्डिता तिरच्छानयोनियं निब्बत्तापि अलोलुप्पचारा अहेसुं। त्वं पन कस्मा एवरूपे सासने पब्बजित्वा लोलुप्पचारं चरसि, गच्छ तत्थेव वसाही’’ति कम्मट्ठानमस्स कथेत्वा जातकं समोधानेसि। सो भिक्खु तत्थ गन्त्वा विपस्सनं वड्ढेन्तो अरहत्तं पापुणि। तदा सक्को अनुरुद्धो अहोसि, सुवराजा पन अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘evaṃ bhikkhu porāṇakapaṇḍitā tiracchānayoniyaṃ nibbattāpi aloluppacārā ahesuṃ. Tvaṃ pana kasmā evarūpe sāsane pabbajitvā loluppacāraṃ carasi, gaccha tattheva vasāhī’’ti kammaṭṭhānamassa kathetvā jātakaṃ samodhānesi. So bhikkhu tattha gantvā vipassanaṃ vaḍḍhento arahattaṃ pāpuṇi. Tadā sakko anuruddho ahosi, suvarājā pana ahameva ahosinti.
महासुवजातकवण्णना ततिया।
Mahāsuvajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४२९. महासुवजातकं • 429. Mahāsuvajātakaṃ
