| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४८६] ३. महाउक्कुसजातकवण्णना
[486] 3. Mahāukkusajātakavaṇṇanā
उक्का चिलाचा बन्धन्तीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो मित्तबन्धकउपासकं आरब्भ कथेसि। सो किर सावत्थियं परिजिण्णस्स कुलस्स पुत्तो सहायं पेसेत्वा अञ्ञतरं कुलधीतरं वारापेत्वा ‘‘अत्थि पनस्स उप्पन्नकिच्चं नित्थरणसमत्थो मित्तो वा सहायो वा’’ति वुत्ते ‘‘नत्थी’’ति वत्वा ‘‘तेन हि मित्ते ताव बन्धतू’’ति वुत्ते तस्मिं ओवादे ठत्वा पठमं ताव चतूहि दोवारिकेहि सद्धिं मेत्तिं अकासि, अथानुपुब्बेन नगरगुत्तिकगणकमहामत्तादीहि सद्धिं मेत्तिं कत्वा सेनापतिनापि उपराजेनापि सद्धिं मेत्तिं अकासि। तेहि पन सद्धिं एकतो हुत्वा रञ्ञा सद्धिं मेत्तिं अकासि। ततो असीतिया महाथेरेहि सद्धिं आनन्दत्थेरेनपि सद्धिं एकतो हुत्वा तथागतेन सद्धिं मेत्तिं अकासि। अथ नं सत्था सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठापेसि, राजापिस्स इस्सरियमदासि। सो मित्तबन्धकोयेवाति पाकटो जातो। अथस्स राजा महन्तं गेहं दत्वा आवाहमङ्गलं कारेसि। राजानं आदिं कत्वा महाजनो पण्णाकारे पहिणि। अथस्स भरिया रञ्ञा पहितं पण्णाकारं उपराजस्स, उपराजेन पहितं पण्णाकारं सेनापतिस्साति एतेन उपायेन सकलनगरवासिनो आबन्धित्वा गण्हि। सत्तमे दिवसे महासक्कारं कत्वा दसबलं निमन्तेत्वा पञ्चसतस्स बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा भत्तकिच्चावसाने सत्थारा कथितं अनुमोदनं सुत्वा उभोपि जयम्पतिका सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु।
Ukkā cilācā bandhantīti idaṃ satthā jetavane viharanto mittabandhakaupāsakaṃ ārabbha kathesi. So kira sāvatthiyaṃ parijiṇṇassa kulassa putto sahāyaṃ pesetvā aññataraṃ kuladhītaraṃ vārāpetvā ‘‘atthi panassa uppannakiccaṃ nittharaṇasamattho mitto vā sahāyo vā’’ti vutte ‘‘natthī’’ti vatvā ‘‘tena hi mitte tāva bandhatū’’ti vutte tasmiṃ ovāde ṭhatvā paṭhamaṃ tāva catūhi dovārikehi saddhiṃ mettiṃ akāsi, athānupubbena nagaraguttikagaṇakamahāmattādīhi saddhiṃ mettiṃ katvā senāpatināpi uparājenāpi saddhiṃ mettiṃ akāsi. Tehi pana saddhiṃ ekato hutvā raññā saddhiṃ mettiṃ akāsi. Tato asītiyā mahātherehi saddhiṃ ānandattherenapi saddhiṃ ekato hutvā tathāgatena saddhiṃ mettiṃ akāsi. Atha naṃ satthā saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāpesi, rājāpissa issariyamadāsi. So mittabandhakoyevāti pākaṭo jāto. Athassa rājā mahantaṃ gehaṃ datvā āvāhamaṅgalaṃ kāresi. Rājānaṃ ādiṃ katvā mahājano paṇṇākāre pahiṇi. Athassa bhariyā raññā pahitaṃ paṇṇākāraṃ uparājassa, uparājena pahitaṃ paṇṇākāraṃ senāpatissāti etena upāyena sakalanagaravāsino ābandhitvā gaṇhi. Sattame divase mahāsakkāraṃ katvā dasabalaṃ nimantetvā pañcasatassa buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā bhattakiccāvasāne satthārā kathitaṃ anumodanaṃ sutvā ubhopi jayampatikā sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu.
भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, मित्तबन्धकउपासको अत्तनो भरियं निस्साय तस्सा वचनं कत्वा सब्बेहि मेत्तिं कत्वा रञ्ञो सन्तिका महन्तं सक्कारं लभि, तथागतेन पन सद्धिं मेत्तिं कत्वा उभोपि जयम्पतिका सोतापत्तिफले पतिट्ठिता’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव सो एतं मातुगामं निस्साय महन्तं यसं सम्पत्तो, पुब्बे तिरच्छानयोनियं निब्बत्तोपि पनेस एतिस्सा वचनेन बहूहि सद्धिं मेत्तिं कत्वा पुत्तसोकतो मुत्तोयेवा’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, mittabandhakaupāsako attano bhariyaṃ nissāya tassā vacanaṃ katvā sabbehi mettiṃ katvā rañño santikā mahantaṃ sakkāraṃ labhi, tathāgatena pana saddhiṃ mettiṃ katvā ubhopi jayampatikā sotāpattiphale patiṭṭhitā’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva so etaṃ mātugāmaṃ nissāya mahantaṃ yasaṃ sampatto, pubbe tiracchānayoniyaṃ nibbattopi panesa etissā vacanena bahūhi saddhiṃ mettiṃ katvā puttasokato muttoyevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते एकच्चे पच्चन्तवासिनो यत्थ यत्थ बहुं मंसं लभन्ति, तत्थ तत्थ गामं निवासेत्वा अरञ्ञे चरित्वा मिगादयो मारेत्वा मंसं आहरित्वा पुत्तदारे पोसेन्ति। तेसं गामतो अविदूरे महाजातस्सरो अत्थि। तस्स दक्खिणपस्से एको सेनसकुणो, पच्छिमपस्से एका सेनसकुणी, उत्तरपस्से सीहो मिगराजा, पाचीनपस्से उक्कुससकुणराजा वसति। जातस्सरमज्झे पन उन्नतट्ठाने कच्छपो वसति। तदा सेनो सेनिं ‘‘भरिया मे होही’’ति वदति। अथ नं सा आह – ‘‘अत्थि पन ते कोचि मित्तो’’ति? ‘‘नत्थि भद्दे’’ति। अम्हाकं उप्पन्नं भयं वा दुक्खं वा हरणसमत्थं मित्तं वा सहायं वा लद्धुं वट्टति, मित्ते ताव गण्हाहीति। ‘‘केहि सद्धिं मेत्तिं करोमि भद्दे’’ति? पाचीनपस्से वसन्तेन उक्कुसराजेन, उत्तरपस्से सीहेन, जातस्सरमज्झे कच्छपेन सद्धिं मेत्तिं करोहीति। सो तस्सा वचनं सम्पटिच्छित्वा तथा अकासि। तदा ते उभोपि संवासं कप्पेत्वा तस्मिंयेव सरे एकस्मिं दीपके कदम्बरुक्खो अत्थि समन्ता उदकेन परिक्खित्तो, तस्मिं कुलावकं कत्वा पटिवसिंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente ekacce paccantavāsino yattha yattha bahuṃ maṃsaṃ labhanti, tattha tattha gāmaṃ nivāsetvā araññe caritvā migādayo māretvā maṃsaṃ āharitvā puttadāre posenti. Tesaṃ gāmato avidūre mahājātassaro atthi. Tassa dakkhiṇapasse eko senasakuṇo, pacchimapasse ekā senasakuṇī, uttarapasse sīho migarājā, pācīnapasse ukkusasakuṇarājā vasati. Jātassaramajjhe pana unnataṭṭhāne kacchapo vasati. Tadā seno seniṃ ‘‘bhariyā me hohī’’ti vadati. Atha naṃ sā āha – ‘‘atthi pana te koci mitto’’ti? ‘‘Natthi bhadde’’ti. Amhākaṃ uppannaṃ bhayaṃ vā dukkhaṃ vā haraṇasamatthaṃ mittaṃ vā sahāyaṃ vā laddhuṃ vaṭṭati, mitte tāva gaṇhāhīti. ‘‘Kehi saddhiṃ mettiṃ karomi bhadde’’ti? Pācīnapasse vasantena ukkusarājena, uttarapasse sīhena, jātassaramajjhe kacchapena saddhiṃ mettiṃ karohīti. So tassā vacanaṃ sampaṭicchitvā tathā akāsi. Tadā te ubhopi saṃvāsaṃ kappetvā tasmiṃyeva sare ekasmiṃ dīpake kadambarukkho atthi samantā udakena parikkhitto, tasmiṃ kulāvakaṃ katvā paṭivasiṃsu.
तेसं अपरभागे द्वे सकुणपोतका जायिंसु। तेसं पक्खेसु असञ्जातेसुयेव एकदिवसं ते जानपदा दिवसं अरञ्ञे चरित्वा किञ्चि अलभित्वा ‘‘न सक्का तुच्छहत्थेन घरं गन्तुं, मच्छे वा कच्छपे वा गण्हिस्सामा’’ति सरं ओतरित्वा तं दीपकं गन्त्वा तस्स कदम्बस्स मूले निपज्जित्वा मकसादीहि खज्जमाना तेसं पलापनत्थाय अरणिं मन्थेत्वा अग्गिं निब्बत्तेत्वा धूमं करिंसु। धुमो उग्गन्त्वा सकुणे पहरि, सकुणपोतका विरविंसु। जानपदा तं सुत्वा ‘‘अम्भो, सकुणपोतकानं सूयति सद्दो, उट्ठेथ उक्का बन्धथ, छाता सयितुं न सक्कोम, सकुणमंसं खादित्वाव सयिस्सामा’’ति वत्वा अग्गिं जालेत्वा उक्का बन्धिंसु। सकुणिका तेसं सद्दं सुत्वा ‘‘इमे अम्हाकं पोतके खादितुकामा, मयं एवरूपस्स भयस्स हरणत्थाय मित्ते गण्हिम्ह, सामिकं उक्कुसराजस्स सन्तिकं पेसेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘गच्छ, सामि , पुत्तानं नो उप्पन्नभयं उक्कुसराजस्स आरोचेही’’ति वत्वा पठमं गाथमाह –
Tesaṃ aparabhāge dve sakuṇapotakā jāyiṃsu. Tesaṃ pakkhesu asañjātesuyeva ekadivasaṃ te jānapadā divasaṃ araññe caritvā kiñci alabhitvā ‘‘na sakkā tucchahatthena gharaṃ gantuṃ, macche vā kacchape vā gaṇhissāmā’’ti saraṃ otaritvā taṃ dīpakaṃ gantvā tassa kadambassa mūle nipajjitvā makasādīhi khajjamānā tesaṃ palāpanatthāya araṇiṃ manthetvā aggiṃ nibbattetvā dhūmaṃ kariṃsu. Dhumo uggantvā sakuṇe pahari, sakuṇapotakā viraviṃsu. Jānapadā taṃ sutvā ‘‘ambho, sakuṇapotakānaṃ sūyati saddo, uṭṭhetha ukkā bandhatha, chātā sayituṃ na sakkoma, sakuṇamaṃsaṃ khāditvāva sayissāmā’’ti vatvā aggiṃ jāletvā ukkā bandhiṃsu. Sakuṇikā tesaṃ saddaṃ sutvā ‘‘ime amhākaṃ potake khāditukāmā, mayaṃ evarūpassa bhayassa haraṇatthāya mitte gaṇhimha, sāmikaṃ ukkusarājassa santikaṃ pesessāmī’’ti cintetvā ‘‘gaccha, sāmi , puttānaṃ no uppannabhayaṃ ukkusarājassa ārocehī’’ti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
४४.
44.
‘‘उक्का चिलाचा बन्धन्ति दीपे, पजा ममं खादितुं पत्थयन्ति।
‘‘Ukkā cilācā bandhanti dīpe, pajā mamaṃ khādituṃ patthayanti;
मित्तं सहायञ्च वदेहि सेनक, आचिक्ख ञातिब्यसनं दिजान’’न्ति॥
Mittaṃ sahāyañca vadehi senaka, ācikkha ñātibyasanaṃ dijāna’’nti.
तत्थ चिलाचाति जानपदा। दीपेति दीपकम्हि। पजा ममन्ति मम पुत्तके। सेनकाति सेनकसकुणं नामेनालपति। ञातिब्यसनन्ति पुत्तानं ब्यसनं। दिजानन्ति अम्हाकं ञातीनं दिजानं इदं ब्यसनं उक्कुसराजस्स सन्तिकं गन्त्वा आचिक्खाहीति वदति।
Tattha cilācāti jānapadā. Dīpeti dīpakamhi. Pajā mamanti mama puttake. Senakāti senakasakuṇaṃ nāmenālapati. Ñātibyasananti puttānaṃ byasanaṃ. Dijānanti amhākaṃ ñātīnaṃ dijānaṃ idaṃ byasanaṃ ukkusarājassa santikaṃ gantvā ācikkhāhīti vadati.
सो वेगेन तस्स वसनट्ठानं गन्त्वा वस्सित्वा अत्तनो आगतभावं जानापेत्वा कतोकासो उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा ‘‘किंकारणा आगतोसी’’ति पुट्ठो आगतकारणं दस्सेन्तो दुतियं गाथमाह –
So vegena tassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā vassitvā attano āgatabhāvaṃ jānāpetvā katokāso upasaṅkamitvā vanditvā ‘‘kiṃkāraṇā āgatosī’’ti puṭṭho āgatakāraṇaṃ dassento dutiyaṃ gāthamāha –
४५.
45.
‘‘दिजो दिजानं पवरोसि पक्खिम, उक्कुसराज सरणं तं उपेम।
‘‘Dijo dijānaṃ pavarosi pakkhima, ukkusarāja saraṇaṃ taṃ upema;
पजा ममं खादितुं पत्थयन्ति, लुद्दा चिलाचा भव मे सुखाया’’ति॥
Pajā mamaṃ khādituṃ patthayanti, luddā cilācā bhava me sukhāyā’’ti.
तत्थ दिजोति त्वं दिजो चेव दिजानं पवरो च।
Tattha dijoti tvaṃ dijo ceva dijānaṃ pavaro ca.
उक्कुसराजा ‘‘सेनक मा भायी’’ति तं अस्सासेत्वा ततियं गाथमाह –
Ukkusarājā ‘‘senaka mā bhāyī’’ti taṃ assāsetvā tatiyaṃ gāthamāha –
४६.
46.
‘‘मित्तं सहायञ्च करोन्ति पण्डिता, काले अकाले सुखमेसमाना।
‘‘Mittaṃ sahāyañca karonti paṇḍitā, kāle akāle sukhamesamānā;
करोमि ते सेनक एतमत्थं, अरियो हि अरियस्स करोति किच्च’’न्ति॥
Karomi te senaka etamatthaṃ, ariyo hi ariyassa karoti kicca’’nti.
तत्थ काले अकालेति दिवा च रत्तिञ्च। अरियोति इध आचारअरियो अधिप्पेतो। आचारसम्पन्नो हि आचारसम्पन्नस्स किच्चं करोतेव, किमेत्थ करणीयन्ति वदति।
Tattha kāle akāleti divā ca rattiñca. Ariyoti idha ācāraariyo adhippeto. Ācārasampanno hi ācārasampannassa kiccaṃ karoteva, kimettha karaṇīyanti vadati.
अथ नं पुच्छि ‘‘किं, सम्म, रुक्खं अभिरुळ्हा चिलाचा’’ति? न ताव अभिरुळ्हा, उक्कायेव बन्धन्तीति। तेन हि त्वं सीघं गन्त्वा मम सहायिकं अस्सासेत्वा ममागमनभावं आचिक्खाहीति। सो तथा अकासि। उक्कुसराजापि गन्त्वा कदम्बस्स अविदूरे चिलाचानं अभिरुहनं ओलोकेन्तो एकस्मिं रुक्खग्गे निसीदित्वा एकस्स चिलाचस्स अभिरुहनकाले तस्मिं कुलावकस्स अविदूरं अभिरुळ्हे सरे निमुज्जित्वा पक्खेहि च मुखेन च उदकं आहरित्वा उक्काय उपरि आसिञ्चि, सा निब्बायि। चिलाचा ‘‘इमञ्च सेनकसकुणपोतके चस्स खादिस्सामी’’ति ओतरित्वा पुन उक्कं जालापेत्वा अभिरुहिंसु। पुन सो उक्कं विज्झापेसि। एतेनुपायेन बद्धं बद्धं विज्झापेन्तस्सेवस्स अड्ढरत्तो जातो। सो अतिविय किलमि, हेट्ठाउदरे किलोमकं तनुतं गतं, अक्खीनि रत्तानि जातानि। तं दिस्वा सकुणी सामिकं आह – ‘‘सामि, अतिविय किलन्तो उक्कुसराजा, एतस्स थोकं विस्समनत्थाय गन्त्वा कच्छपराजस्स कथेही’’ति। सो तस्सा वचनं सुत्वा उक्कुसं उपसङ्कमित्वा गाथाय अज्झभासि –
Atha naṃ pucchi ‘‘kiṃ, samma, rukkhaṃ abhiruḷhā cilācā’’ti? Na tāva abhiruḷhā, ukkāyeva bandhantīti. Tena hi tvaṃ sīghaṃ gantvā mama sahāyikaṃ assāsetvā mamāgamanabhāvaṃ ācikkhāhīti. So tathā akāsi. Ukkusarājāpi gantvā kadambassa avidūre cilācānaṃ abhiruhanaṃ olokento ekasmiṃ rukkhagge nisīditvā ekassa cilācassa abhiruhanakāle tasmiṃ kulāvakassa avidūraṃ abhiruḷhe sare nimujjitvā pakkhehi ca mukhena ca udakaṃ āharitvā ukkāya upari āsiñci, sā nibbāyi. Cilācā ‘‘imañca senakasakuṇapotake cassa khādissāmī’’ti otaritvā puna ukkaṃ jālāpetvā abhiruhiṃsu. Puna so ukkaṃ vijjhāpesi. Etenupāyena baddhaṃ baddhaṃ vijjhāpentassevassa aḍḍharatto jāto. So ativiya kilami, heṭṭhāudare kilomakaṃ tanutaṃ gataṃ, akkhīni rattāni jātāni. Taṃ disvā sakuṇī sāmikaṃ āha – ‘‘sāmi, ativiya kilanto ukkusarājā, etassa thokaṃ vissamanatthāya gantvā kacchaparājassa kathehī’’ti. So tassā vacanaṃ sutvā ukkusaṃ upasaṅkamitvā gāthāya ajjhabhāsi –
४७.
47.
‘‘यं होति किच्चं अनुकम्पकेन, अरियस्स अरियेन कतं तयीदं।
‘‘Yaṃ hoti kiccaṃ anukampakena, ariyassa ariyena kataṃ tayīdaṃ;
अत्तानुरक्खी भव मा अडय्हि, लच्छाम पुत्ते तयि जीवमाने’’ति॥
Attānurakkhī bhava mā aḍayhi, lacchāma putte tayi jīvamāne’’ti.
तत्थ तयीदन्ति तया इदं, अयमेव वा पाठो।
Tattha tayīdanti tayā idaṃ, ayameva vā pāṭho.
सो तस्स वचनं सुत्वा सीहनादं नदन्तो पञ्चमं गाथमाह –
So tassa vacanaṃ sutvā sīhanādaṃ nadanto pañcamaṃ gāthamāha –
४८.
48.
‘‘तवेव रक्खावरणं करोन्तो, सरीरभेदापि न सन्तसामि।
‘‘Taveva rakkhāvaraṇaṃ karonto, sarīrabhedāpi na santasāmi;
करोन्ति हेके सखिनं सखारो, पाणं चजन्ता सतमेस धम्मो’’ति॥
Karonti heke sakhinaṃ sakhāro, pāṇaṃ cajantā satamesa dhammo’’ti.
छट्ठं पन सत्था अभिसम्बुद्धो हुत्वा तस्स गुणं वण्णेन्तो आह –
Chaṭṭhaṃ pana satthā abhisambuddho hutvā tassa guṇaṃ vaṇṇento āha –
४९.
49.
‘‘सुदुक्करं कम्ममकासि, अण्डजायं विहङ्गमो।
‘‘Sudukkaraṃ kammamakāsi, aṇḍajāyaṃ vihaṅgamo;
अत्थाय कुररो पुत्ते, अड्ढरत्ते अनागते’’ति॥
Atthāya kuraro putte, aḍḍharatte anāgate’’ti.
तत्थ कुररोति उक्कुसराजा। पुत्तेति सेनकस्स पुत्ते रक्खन्तो तेसं अत्थाय अड्ढरत्ते अनागते याव दियड्ढयामा वायामं करोन्तो दुक्करं अकासि।
Tattha kuraroti ukkusarājā. Putteti senakassa putte rakkhanto tesaṃ atthāya aḍḍharatte anāgate yāva diyaḍḍhayāmā vāyāmaṃ karonto dukkaraṃ akāsi.
सेनोपि उक्कुसं ‘‘थोकं विस्समाहि, सम्मा’’ति वत्वा कच्छपस्स सन्तिकं गन्त्वा तं उट्ठापेत्वा ‘‘किं, सम्म, आगतोसी’’ति वुत्तो ‘‘एवरूपं नाम भयं उप्पन्नं, उक्कुसराजा पठमयामतो पट्ठाय वायमन्तो किलमि, तेनम्हि तव सन्तिकं आगतो’’ति वत्वा सत्तमं गाथमाह –
Senopi ukkusaṃ ‘‘thokaṃ vissamāhi, sammā’’ti vatvā kacchapassa santikaṃ gantvā taṃ uṭṭhāpetvā ‘‘kiṃ, samma, āgatosī’’ti vutto ‘‘evarūpaṃ nāma bhayaṃ uppannaṃ, ukkusarājā paṭhamayāmato paṭṭhāya vāyamanto kilami, tenamhi tava santikaṃ āgato’’ti vatvā sattamaṃ gāthamāha –
५०.
50.
‘‘चुतापि हेके खलिता सकम्मुना, मित्तानुकम्पाय पतिट्ठहन्ति।
‘‘Cutāpi heke khalitā sakammunā, mittānukampāya patiṭṭhahanti;
पुत्ता ममट्टा गतिमागतोस्मि, अत्थं चरेथो मम वारिचरा’’ति॥
Puttā mamaṭṭā gatimāgatosmi, atthaṃ caretho mama vāricarā’’ti.
तस्सत्थो – सामि, एकच्चे हि यसतो वा धनतो वा चुतापि सकम्मुना खलितापि मित्तानं अनुकम्पाय पतिट्ठहन्ति, मम च पुत्ता अट्टा आतुरा, तेनाहं तं गतिं पटिसरणं कत्वा आगतोस्मि, पुत्तानं जीवितदानं ददन्तो अत्थं मे चराहि वारिचराति।
Tassattho – sāmi, ekacce hi yasato vā dhanato vā cutāpi sakammunā khalitāpi mittānaṃ anukampāya patiṭṭhahanti, mama ca puttā aṭṭā āturā, tenāhaṃ taṃ gatiṃ paṭisaraṇaṃ katvā āgatosmi, puttānaṃ jīvitadānaṃ dadanto atthaṃ me carāhi vāricarāti.
तं सुत्वा कच्छपो इतरं गाथमाह –
Taṃ sutvā kacchapo itaraṃ gāthamāha –
५१.
51.
‘‘धनेन धञ्ञेन च अत्तना च, मित्तं सहायञ्च करोन्ति पण्डिता।
‘‘Dhanena dhaññena ca attanā ca, mittaṃ sahāyañca karonti paṇḍitā;
करोमि ते सेनक एतमत्थं, अरियो हि अरियस्स करोति किच्च’’न्ति॥
Karomi te senaka etamatthaṃ, ariyo hi ariyassa karoti kicca’’nti.
अथस्स पुत्तो अविदूरे निपन्नो पितु वचनं सुत्वा ‘‘मा मे पिता किलमतु, अहं पितु किच्चं करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा नवमं गाथमाह –
Athassa putto avidūre nipanno pitu vacanaṃ sutvā ‘‘mā me pitā kilamatu, ahaṃ pitu kiccaṃ karissāmī’’ti cintetvā navamaṃ gāthamāha –
५२.
52.
‘‘अप्पोस्सुक्को तात तुवं निसीद, पुत्तो पितु चरति अत्थचरियं।
‘‘Appossukko tāta tuvaṃ nisīda, putto pitu carati atthacariyaṃ;
अहं चरिस्सामि तवेतमत्थं, सेनस्स पुत्ते परितायमानो’’ति॥
Ahaṃ carissāmi tavetamatthaṃ, senassa putte paritāyamāno’’ti.
अथ नं पिता गाथाय अज्झभासि –
Atha naṃ pitā gāthāya ajjhabhāsi –
५३.
53.
‘‘अद्धा हि तात सतमेस धम्मो, पुत्तो पितु यं चरे अत्थचरियं।
‘‘Addhā hi tāta satamesa dhammo, putto pitu yaṃ care atthacariyaṃ;
अप्पेव मं दिस्वान पवड्ढकायं, सेनस्स पुत्ता न विहेठयेय्यु’’न्ति॥
Appeva maṃ disvāna pavaḍḍhakāyaṃ, senassa puttā na viheṭhayeyyu’’nti.
तत्थ सतमेस धम्मोति पण्डितानं एस धम्मो। पुत्ताति सेनस्स पुत्ते चिलाचा न हेठयेय्युन्ति।
Tattha satamesa dhammoti paṇḍitānaṃ esa dhammo. Puttāti senassa putte cilācā na heṭhayeyyunti.
एवं वत्वा महाकच्छपो ‘‘सम्म, मा भायि, त्वं पुरतो गच्छ, इदानाहं आगमिस्सामी’’ति तं उय्योजेत्वा उदके पतित्वा कललञ्च सेवालञ्च संकड्ढित्वा आदाय दीपकं गन्त्वा अग्गिं विज्झापेत्वा निपज्जि। चिलाचा ‘‘किं नो सेनपोतकेहि, इमं काळकच्छपं परिवत्तेत्वा मारेस्साम, अयं नो सब्बेसं पहोस्सती’’ति वल्लियो उद्धरित्वा जिया गहेत्वा निवत्थपिलोतिकापि मोचेत्वा तेसु तेसु ठानेसु बन्धित्वा कच्छपं परिवत्तेतुं न सक्कोन्ति। कच्छपो ते आकड्ढन्तो गन्त्वा गम्भीरट्ठाने उदके पति। तेपि कच्छपलोभेन सद्धिंयेव पतित्वा उदकपुण्णाय कुच्छिया किलन्ता निक्खमित्वा ‘‘भो एकेन नो उक्कुसेन याव अड्ढरत्ता उक्का विज्झापिता, इदानि इमिना कच्छपेन उदके पातेत्वा उदकं पायेत्वा महोदरा कतम्ह, पुन अग्गिं करित्वा अरुणे उग्गतेपि इमे सेनकपोतके खादिस्सामा’’ति अग्गिं कातुं आरभिंसु। सकुणी तेसं कथं सुत्वा ‘‘सामि, इमे याय कायचि वेलाय अम्हाकं पुत्तके खादित्वा गमिस्सन्ति, सहायस्स नो सीहस्स सन्तिकं गच्छाही’’ति आह। सो तङ्खणञ्ञेव सीहस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘किं अवेलाय आगतोसी’’ति वुत्ते आदितो पट्ठाय तं पवत्तिं आरोचेत्वा एकादसमं गाथमाह –
Evaṃ vatvā mahākacchapo ‘‘samma, mā bhāyi, tvaṃ purato gaccha, idānāhaṃ āgamissāmī’’ti taṃ uyyojetvā udake patitvā kalalañca sevālañca saṃkaḍḍhitvā ādāya dīpakaṃ gantvā aggiṃ vijjhāpetvā nipajji. Cilācā ‘‘kiṃ no senapotakehi, imaṃ kāḷakacchapaṃ parivattetvā māressāma, ayaṃ no sabbesaṃ pahossatī’’ti valliyo uddharitvā jiyā gahetvā nivatthapilotikāpi mocetvā tesu tesu ṭhānesu bandhitvā kacchapaṃ parivattetuṃ na sakkonti. Kacchapo te ākaḍḍhanto gantvā gambhīraṭṭhāne udake pati. Tepi kacchapalobhena saddhiṃyeva patitvā udakapuṇṇāya kucchiyā kilantā nikkhamitvā ‘‘bho ekena no ukkusena yāva aḍḍharattā ukkā vijjhāpitā, idāni iminā kacchapena udake pātetvā udakaṃ pāyetvā mahodarā katamha, puna aggiṃ karitvā aruṇe uggatepi ime senakapotake khādissāmā’’ti aggiṃ kātuṃ ārabhiṃsu. Sakuṇī tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘sāmi, ime yāya kāyaci velāya amhākaṃ puttake khāditvā gamissanti, sahāyassa no sīhassa santikaṃ gacchāhī’’ti āha. So taṅkhaṇaññeva sīhassa santikaṃ gantvā ‘‘kiṃ avelāya āgatosī’’ti vutte ādito paṭṭhāya taṃ pavattiṃ ārocetvā ekādasamaṃ gāthamāha –
५४.
54.
‘‘पसू मनुस्सा मिगवीरसेट्ठ, भयट्टिता सेट्ठमुपब्बजन्ति।
‘‘Pasū manussā migavīraseṭṭha, bhayaṭṭitā seṭṭhamupabbajanti;
पुत्ता ममट्टा गतिमागतोस्मि, त्वं नोसि राजा भव मे सुखाया’’ति॥
Puttā mamaṭṭā gatimāgatosmi, tvaṃ nosi rājā bhava me sukhāyā’’ti.
तत्थ पसूति सब्बतिरच्छाने आह। इदं वुत्तं होति – ‘‘सामि, मिगेसु वीरियेन सेट्ठ, सब्बलोकस्मिञ्हि सब्बे तिरच्छानापि मनुस्सापि भयट्टिता हुत्वा सेट्ठं उपगच्छन्ति, मम च पुत्ता अट्टा आतुरा। तस्माहं तं गतिं कत्वा आगतोम्हि, त्वं अम्हाकं राजा सुखाय मे भवाही’’ति।
Tattha pasūti sabbatiracchāne āha. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘sāmi, migesu vīriyena seṭṭha, sabbalokasmiñhi sabbe tiracchānāpi manussāpi bhayaṭṭitā hutvā seṭṭhaṃ upagacchanti, mama ca puttā aṭṭā āturā. Tasmāhaṃ taṃ gatiṃ katvā āgatomhi, tvaṃ amhākaṃ rājā sukhāya me bhavāhī’’ti.
तं सुत्वा सीहो गाथमाह –
Taṃ sutvā sīho gāthamāha –
५५.
55.
‘‘करोमि ते सेनक एतमत्थं, आयामि ते तं दिसतं वधाय।
‘‘Karomi te senaka etamatthaṃ, āyāmi te taṃ disataṃ vadhāya;
कथञ्हि विञ्ञू पहु सम्पजानो, न वायमे अत्तजनस्स गुत्तिया’’ति॥
Kathañhi viññū pahu sampajāno, na vāyame attajanassa guttiyā’’ti.
तत्थ तं दिसतन्ति तं दिससमूहं, तं तव पच्चत्थिकगणन्ति अत्थो। पहूति अमित्ते हन्तुं समत्थो। सम्पजानोति मित्तस्स भयुप्पत्तिं जानन्तो। अत्तजनस्साति अत्तसमस्स अङ्गसमानस्स जनस्स, मित्तस्साति अत्थो।
Tattha taṃ disatanti taṃ disasamūhaṃ, taṃ tava paccatthikagaṇanti attho. Pahūti amitte hantuṃ samattho. Sampajānoti mittassa bhayuppattiṃ jānanto. Attajanassāti attasamassa aṅgasamānassa janassa, mittassāti attho.
एवञ्च पन वत्वा ‘‘गच्छ त्वं पुत्ते समस्सासेही’’ति तं उय्योजेत्वा मणिवण्णं उदकं मद्दमानो पायासि। चिलाचा तं आगच्छन्तं दिस्वा ‘‘कुररेन ताव अम्हाकं उक्का विज्झापिता, तथा कच्छपेन अम्हे निवत्थपिलोतिकानम्पि अस्सामिका कता, इदानि पन नट्ठम्हा, सीहो नो जीवितक्खयमेव पापेस्सती’’ति मरणभयतज्जिता येन वा तेन वा पलायिंसु। सीहो आगन्त्वा रुक्खमूले न किञ्चि अद्दस। अथ नं कुररो च कच्छपो च सेनो च उपसङ्कमित्वा वन्दिंसु। सो तेसं मित्तानिसंसं कथेत्वा ‘‘इतो पट्ठाय मित्तधम्मं अभिन्दित्वा अप्पमत्ता होथा’’ति ओवदित्वा पक्कामि, तेपि सकठानानि गता। सेनसकुणी अत्तनो पुत्ते ओलोकेत्वा ‘‘मित्ते निस्साय अम्हेहि दारका लद्धा’’ति सुखनिसिन्नसमये सेनेन सद्धिं सल्लपन्ती मित्तधम्मं पकासमाना छ गाथा अभासि –
Evañca pana vatvā ‘‘gaccha tvaṃ putte samassāsehī’’ti taṃ uyyojetvā maṇivaṇṇaṃ udakaṃ maddamāno pāyāsi. Cilācā taṃ āgacchantaṃ disvā ‘‘kurarena tāva amhākaṃ ukkā vijjhāpitā, tathā kacchapena amhe nivatthapilotikānampi assāmikā katā, idāni pana naṭṭhamhā, sīho no jīvitakkhayameva pāpessatī’’ti maraṇabhayatajjitā yena vā tena vā palāyiṃsu. Sīho āgantvā rukkhamūle na kiñci addasa. Atha naṃ kuraro ca kacchapo ca seno ca upasaṅkamitvā vandiṃsu. So tesaṃ mittānisaṃsaṃ kathetvā ‘‘ito paṭṭhāya mittadhammaṃ abhinditvā appamattā hothā’’ti ovaditvā pakkāmi, tepi sakaṭhānāni gatā. Senasakuṇī attano putte oloketvā ‘‘mitte nissāya amhehi dārakā laddhā’’ti sukhanisinnasamaye senena saddhiṃ sallapantī mittadhammaṃ pakāsamānā cha gāthā abhāsi –
५६.
56.
‘‘मित्तञ्च कयिराथ सुहदयञ्च, अयिरञ्च कयिराथ सुखागमाय।
‘‘Mittañca kayirātha suhadayañca, ayirañca kayirātha sukhāgamāya;
निवत्थकोचोव सरेभिहन्त्वा, मोदाम पुत्तेहि समङ्गिभूता॥
Nivatthakocova sarebhihantvā, modāma puttehi samaṅgibhūtā.
५७.
57.
‘‘सकमित्तस्स कम्मेन, सहायस्सापलायिनो।
‘‘Sakamittassa kammena, sahāyassāpalāyino;
कूजन्तमुपकूजन्ति, लोमसा हदयङ्गमं॥
Kūjantamupakūjanti, lomasā hadayaṅgamaṃ.
५८.
58.
‘‘मित्तं सहायं अधिगम्म पण्डितो, सो भुञ्जती पुत्त पसुं धनं वा।
‘‘Mittaṃ sahāyaṃ adhigamma paṇḍito, so bhuñjatī putta pasuṃ dhanaṃ vā;
अहञ्च पुत्ता च पती च मय्हं, मित्तानुकम्पाय समङ्गिभूता॥
Ahañca puttā ca patī ca mayhaṃ, mittānukampāya samaṅgibhūtā.
५९.
59.
‘‘राजवता सूरवता च अत्थो, सम्पन्नसखिस्स भवन्ति हेते।
‘‘Rājavatā sūravatā ca attho, sampannasakhissa bhavanti hete;
सो मित्तवा यसवा उग्गतत्तो, अस्मिंधलोके मोदति कामकामी॥
So mittavā yasavā uggatatto, asmiṃdhaloke modati kāmakāmī.
६०.
60.
‘‘करणीयानि मित्तानि, दलिद्देनापि सेनक।
‘‘Karaṇīyāni mittāni, daliddenāpi senaka;
पस्स मित्तानुकम्पाय, समग्गम्हा सञातके॥
Passa mittānukampāya, samaggamhā sañātake.
६१.
61.
‘‘सूरेन बलवन्तेन, यो मित्ते कुरुते दिजो।
‘‘Sūrena balavantena, yo mitte kurute dijo;
एवं सो सुखितो होति, यथाहं त्वञ्च सेनका’’ति॥
Evaṃ so sukhito hoti, yathāhaṃ tvañca senakā’’ti.
तत्थ मित्तञ्चाति यंकिञ्चि अत्तनो मित्तञ्च सुहदयञ्च सुहदयसहायञ्च सामिकसङ्खातं अयिरञ्च करोथेव। निवत्थकोचोव सरेभिहन्त्वाति एत्थ कोचोति कवचो। यथा नाम पटिमुक्ककवचो सरे अभिहनति निवारेति, एवं मयम्पि मित्तबलेन पच्चत्थिके अभिहन्त्वा पुत्तेहि सद्धिं मोदामाति वदति। सकमित्तस्स कम्मेनाति सकस्स मित्तस्स परक्कमेन। सहायस्सापलायिनोति सहायस्स अपलायिनो मिगराजस्स। लोमसाति पक्खिनो अम्हाकं पुत्तका मञ्च तञ्च कूजन्तं हदयङ्गमं मधुरस्सरं निच्छारेत्वा उपकूजन्ति। समङ्गिभूताति एकट्ठाने ठिता।
Tattha mittañcāti yaṃkiñci attano mittañca suhadayañca suhadayasahāyañca sāmikasaṅkhātaṃ ayirañca karotheva. Nivatthakocova sarebhihantvāti ettha kocoti kavaco. Yathā nāma paṭimukkakavaco sare abhihanati nivāreti, evaṃ mayampi mittabalena paccatthike abhihantvā puttehi saddhiṃ modāmāti vadati. Sakamittassa kammenāti sakassa mittassa parakkamena. Sahāyassāpalāyinoti sahāyassa apalāyino migarājassa. Lomasāti pakkhino amhākaṃ puttakā mañca tañca kūjantaṃ hadayaṅgamaṃ madhurassaraṃ nicchāretvā upakūjanti. Samaṅgibhūtāti ekaṭṭhāne ṭhitā.
राजवता सूरवता च अत्थोति यस्स सीहसदिसो राजा उक्कुसकच्छपसदिसा च सूरा मित्ता होन्ति, तेन राजवता सूरवता च अत्थो सक्का पापुणितुं। भवन्ति हेतेति यो च सम्पन्नसखो परिपुण्णमित्तधम्मो, तस्स एते सहाया भवन्ति। उग्गतत्तोति सिरिसोभग्गेन उग्गतसभावो। अस्मिंधलोकेति इधलोकसङ्खाते अस्मिं लोके मोदति। कामकामीति सामिकं आलपति। सो हि कामे कामनतो कामकामी नाम। समग्गम्हाति समग्गा जातम्हा। सञातकेति ञातकेहि पुत्तेहि सद्धिं।
Rājavatā sūravatā ca atthoti yassa sīhasadiso rājā ukkusakacchapasadisā ca sūrā mittā honti, tena rājavatā sūravatā ca attho sakkā pāpuṇituṃ. Bhavanti heteti yo ca sampannasakho paripuṇṇamittadhammo, tassa ete sahāyā bhavanti. Uggatattoti sirisobhaggena uggatasabhāvo. Asmiṃdhaloketi idhalokasaṅkhāte asmiṃ loke modati. Kāmakāmīti sāmikaṃ ālapati. So hi kāme kāmanato kāmakāmī nāma. Samaggamhāti samaggā jātamhā. Sañātaketi ñātakehi puttehi saddhiṃ.
एवं सा छहि गाथाहि मित्तधम्मस्स गुणकथं कथेसि। ते सब्बेपि सहायका मित्तधम्मं अभिन्दित्वा यावतायुकं ठत्वा यथाकम्मं गता।
Evaṃ sā chahi gāthāhi mittadhammassa guṇakathaṃ kathesi. Te sabbepi sahāyakā mittadhammaṃ abhinditvā yāvatāyukaṃ ṭhatvā yathākammaṃ gatā.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव सो भरियं निस्साय सुखप्पत्तो, पुब्बेपि सुखप्पत्तोयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा सेनो च सेनी च जयम्पतिका अहेसुं, पुत्तकच्छपो राहुलो, पिता महामोग्गल्लानो, उक्कुसो सारिपुत्तो, सीहो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva so bhariyaṃ nissāya sukhappatto, pubbepi sukhappattoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā seno ca senī ca jayampatikā ahesuṃ, puttakacchapo rāhulo, pitā mahāmoggallāno, ukkuso sāriputto, sīho pana ahameva ahosi’’nti.
महाउक्कुसजातकवण्णना ततिया।
Mahāukkusajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४८६. महाउक्कुसजातकं • 486. Mahāukkusajātakaṃ
