| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
३. महावेदल्लसुत्तवण्णना
3. Mahāvedallasuttavaṇṇanā
४४९. एवं मे सुतन्ति महावेदल्लसुत्तं। तत्थ आयस्माति सगारवसप्पतिस्सवचनमेतं। महाकोट्ठिकोति तस्स थेरस्स नामं। पटिसल्लाना वुट्ठितोति फलसमापत्तितो वुट्ठितो। दुप्पञ्ञो दुप्पञ्ञोति एत्थ पञ्ञाय दुट्ठं नाम नत्थि, अप्पञ्ञो निप्पञ्ञोति अत्थो। कित्तावता नु खोति कारणपरिच्छेदपुच्छा, कित्तकेन नु खो एवं वुच्चतीति अत्थो। पुच्छा च नामेसा अदिट्ठजोतनापुच्छा, दिट्ठसंसन्दनापुच्छा, विमतिच्छेदनापुच्छा, अनुमतिपुच्छा, कथेतुकम्यतापुच्छाति पञ्चविधा होति। तासमिदं नानाकरणं –
449.Evaṃme sutanti mahāvedallasuttaṃ. Tattha āyasmāti sagāravasappatissavacanametaṃ. Mahākoṭṭhikoti tassa therassa nāmaṃ. Paṭisallānā vuṭṭhitoti phalasamāpattito vuṭṭhito. Duppañño duppaññoti ettha paññāya duṭṭhaṃ nāma natthi, appañño nippaññoti attho. Kittāvatā nu khoti kāraṇaparicchedapucchā, kittakena nu kho evaṃ vuccatīti attho. Pucchā ca nāmesā adiṭṭhajotanāpucchā, diṭṭhasaṃsandanāpucchā, vimaticchedanāpucchā, anumatipucchā, kathetukamyatāpucchāti pañcavidhā hoti. Tāsamidaṃ nānākaraṇaṃ –
कतमा अदिट्ठजोतनापुच्छा? पकतिया लक्खणं अञ्ञातं होति अदिट्ठं अतुलितं अतीरितं अविभूतं अविभावितं, तस्स ञाणाय दस्सनाय तुलनाय तीरणाय विभूताय विभावनत्थाय पञ्हं पुच्छति। अयं अदिट्ठजोतनापुच्छा।
Katamā adiṭṭhajotanāpucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ, tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhūtāya vibhāvanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ adiṭṭhajotanāpucchā.
कतमा दिट्ठसंसन्दनापुच्छा? पकतिया लक्खणं ञातं होति दिट्ठं तुलितं तीरितं विभूतं विभावितं, अञ्ञेहि पण्डितेहि सद्धिं संसन्दनत्थाय पञ्हं पुच्छति। अयं दिट्ठसंसन्दनापुच्छा।
Katamā diṭṭhasaṃsandanāpucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti diṭṭhaṃ tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ, aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ diṭṭhasaṃsandanāpucchā.
कतमा विमतिच्छेदनापुच्छा? पकतिया संसयपक्खन्दो होति विमतिपक्खन्दो, द्वेळ्हकजातो, ‘‘एवं नु खो, न नु खो, किं नु खो, कथं नु खो’’ति, सो विमतिच्छेदनत्थाय पञ्हं पुच्छति। अयं विमतिच्छेदनापुच्छा (महानि॰ १५०; चूळनि॰ पुण्णकमाणवपुच्छानिद्देस १२)।
Katamā vimaticchedanāpucchā? Pakatiyā saṃsayapakkhando hoti vimatipakkhando, dveḷhakajāto, ‘‘evaṃ nu kho, na nu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’’ti, so vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ vimaticchedanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).
‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वाति? अनिच्चं, भन्ते’’ति (महाव॰ २१) एवरूपा अनुमतिं गहेत्वा धम्मदेसनाकाले पुच्छा अनुमतिपुच्छा नाम।
‘‘Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vāti? Aniccaṃ, bhante’’ti (mahāva. 21) evarūpā anumatiṃ gahetvā dhammadesanākāle pucchā anumatipucchā nāma.
‘‘चत्तारोमे , भिक्खवे, सतिपट्ठाना, कतमे चत्तारो’’ति (सं॰ नि॰ ५.३९०) एवरूपा भिक्खुसङ्घं सयमेव पुच्छित्वा सयमेव विस्सज्जेतुकामस्स पुच्छा कथेतुकम्यतापुच्छा नाम। तासु इध दिट्ठसंसन्दनापुच्छा अधिप्पेता।
‘‘Cattārome , bhikkhave, satipaṭṭhānā, katame cattāro’’ti (saṃ. ni. 5.390) evarūpā bhikkhusaṅghaṃ sayameva pucchitvā sayameva vissajjetukāmassa pucchā kathetukamyatāpucchā nāma. Tāsu idha diṭṭhasaṃsandanāpucchā adhippetā.
थेरो हि अत्तनो दिवाट्ठाने निसीदित्वा सयमेव पञ्हं समुट्ठपेत्वा सयं विनिच्छिनन्तो इदं सुत्तं आदितो पट्ठाय मत्थकं पापेसि। एकच्चो हि पञ्हं समुट्ठापेतुंयेव सक्कोति न निच्छेतुं; एकच्चो निच्छेतुं सक्कोति न समुट्ठापेतुं; एकच्चो उभयम्पि न सक्कोति; एकच्चो उभयम्पि सक्कोति। तेसु थेरो उभयम्पि सक्कोतियेव। कस्मा? महापञ्ञताय। महापञ्ञं निस्साय हि इमस्मिं सासने सारिपुत्तत्थेरो, महाकच्चानत्थेरो, पुण्णत्थेरो, कुमारकस्सपत्थेरो, आनन्दत्थेरो, अयमेव आयस्माति सम्बहुला थेरा विसेसट्ठानं अधिगता। न हि सक्का याय वा ताय वा अप्पमत्तिकाय पञ्ञाय समन्नागतेन भिक्खुना सावकपारमीञाणस्स मत्थकं पापुणितुं, महापञ्ञेन पन सक्काति महापञ्ञताय सारिपुत्तत्थेरो तं ठानं अधिगतो। पञ्ञाय हि थेरेन सदिसो नत्थि। तेनेव नं भगवा एतदग्गे ठपेसि – ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं महापञ्ञानं यदिदं सारिपुत्तो’’ति (अ॰ नि॰ १.१८९)।
Thero hi attano divāṭṭhāne nisīditvā sayameva pañhaṃ samuṭṭhapetvā sayaṃ vinicchinanto idaṃ suttaṃ ādito paṭṭhāya matthakaṃ pāpesi. Ekacco hi pañhaṃ samuṭṭhāpetuṃyeva sakkoti na nicchetuṃ; ekacco nicchetuṃ sakkoti na samuṭṭhāpetuṃ; ekacco ubhayampi na sakkoti; ekacco ubhayampi sakkoti. Tesu thero ubhayampi sakkotiyeva. Kasmā? Mahāpaññatāya. Mahāpaññaṃ nissāya hi imasmiṃ sāsane sāriputtatthero, mahākaccānatthero, puṇṇatthero, kumārakassapatthero, ānandatthero, ayameva āyasmāti sambahulā therā visesaṭṭhānaṃ adhigatā. Na hi sakkā yāya vā tāya vā appamattikāya paññāya samannāgatena bhikkhunā sāvakapāramīñāṇassa matthakaṃ pāpuṇituṃ, mahāpaññena pana sakkāti mahāpaññatāya sāriputtatthero taṃ ṭhānaṃ adhigato. Paññāya hi therena sadiso natthi. Teneva naṃ bhagavā etadagge ṭhapesi – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ mahāpaññānaṃ yadidaṃ sāriputto’’ti (a. ni. 1.189).
तथा न सक्का याय वा ताय वा अप्पमत्तिकाय पञ्ञाय समन्नागतेन भिक्खुना भगवता संखित्तेन भासितस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन सद्धिं संसन्दित्वा समानेत्वा वित्थारेन अत्थं विभजेतुं, महापञ्ञेन पन सक्काति महापञ्ञताय महाकच्चानत्थेरो तत्थ पटिबलो जातो, तेनेव नं भगवा एतदग्गे ठपेसि – ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं विभजन्तानं यदिदं महाकच्चानो’’ति (अ॰ नि॰ १.१९७)।
Tathā na sakkā yāya vā tāya vā appamattikāya paññāya samannāgatena bhikkhunā bhagavatā saṃkhittena bhāsitassa sabbaññutaññāṇena saddhiṃ saṃsanditvā samānetvā vitthārena atthaṃ vibhajetuṃ, mahāpaññena pana sakkāti mahāpaññatāya mahākaccānatthero tattha paṭibalo jāto, teneva naṃ bhagavā etadagge ṭhapesi – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthaṃ vibhajantānaṃ yadidaṃ mahākaccāno’’ti (a. ni. 1.197).
तथा न सक्का याय वा ताय वा अप्पमत्तिकाय पञ्ञाय समन्नागतेन भिक्खुना धम्मकथं कथेन्तेन दस कथावत्थूनि आहरित्वा सत्त विसुद्धियो विभजन्तेन धम्मकथं कथेतुं, महापञ्ञेन पन सक्काति महापञ्ञताय पुण्णत्थेरो चतुपरिसमज्झे अलङ्कतधम्मासने चित्तबीजनिं गहेत्वा निसिन्नो लीळायन्तो पुण्णचन्दो विय धम्मं कथेसि। तेनेव नं भगवा एतदग्गे ठपेसि – ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं धम्मकथिकानं यदिदं पुण्णो मन्ताणिपुत्तो’’ति (अ॰ नि॰ १.१९६)।
Tathā na sakkā yāya vā tāya vā appamattikāya paññāya samannāgatena bhikkhunā dhammakathaṃ kathentena dasa kathāvatthūni āharitvā satta visuddhiyo vibhajantena dhammakathaṃ kathetuṃ, mahāpaññena pana sakkāti mahāpaññatāya puṇṇatthero catuparisamajjhe alaṅkatadhammāsane cittabījaniṃ gahetvā nisinno līḷāyanto puṇṇacando viya dhammaṃ kathesi. Teneva naṃ bhagavā etadagge ṭhapesi – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ dhammakathikānaṃ yadidaṃ puṇṇo mantāṇiputto’’ti (a. ni. 1.196).
तथा याय वा ताय वा अप्पमत्तिकाय पञ्ञाय समन्नागतो भिक्खु धम्मं कथेन्तो इतो वा एत्तो वा अनुक्कमित्वा यट्ठिकोटिं गहेत्वा अन्धो विय, एकपदिकं दण्डकसेतुं आरुळ्हो विय च गच्छति। महापञ्ञो पन चतुप्पदिकं गाथं निक्खिपित्वा उपमा च कारणानि च आहरित्वा तेपिटकं बुद्धवचनं गहेत्वा हेट्ठुपरियं करोन्तो कथेसि। महापञ्ञताय पन कुमारकस्सपत्थेरो चतुप्पदिकं गाथं निक्खिपित्वा उपमा च कारणानि च आहरित्वा तेहि सद्धिं योजेन्तो जातस्सरे पञ्चवण्णानि कुसुमानि फुल्लापेन्तो विय सिनेरुमत्थके वट्टिसहस्सं तेलपदीपं जालेन्तो विय तेपिटकं बुद्धवचनं हेट्ठुपरियं करोन्तो कथेसि। तेनेव नं भगवा एतदग्गे ठपेसि – ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं चित्तकथिकानं यदिदं कुमारकस्सपो’’ति (अ॰ नि॰ १.२१७)।
Tathā yāya vā tāya vā appamattikāya paññāya samannāgato bhikkhu dhammaṃ kathento ito vā etto vā anukkamitvā yaṭṭhikoṭiṃ gahetvā andho viya, ekapadikaṃ daṇḍakasetuṃ āruḷho viya ca gacchati. Mahāpañño pana catuppadikaṃ gāthaṃ nikkhipitvā upamā ca kāraṇāni ca āharitvā tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ gahetvā heṭṭhupariyaṃ karonto kathesi. Mahāpaññatāya pana kumārakassapatthero catuppadikaṃ gāthaṃ nikkhipitvā upamā ca kāraṇāni ca āharitvā tehi saddhiṃ yojento jātassare pañcavaṇṇāni kusumāni phullāpento viya sinerumatthake vaṭṭisahassaṃ telapadīpaṃ jālento viya tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ heṭṭhupariyaṃ karonto kathesi. Teneva naṃ bhagavā etadagge ṭhapesi – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ cittakathikānaṃ yadidaṃ kumārakassapo’’ti (a. ni. 1.217).
तथा याय वा ताय वा अप्पमत्तिकाय पञ्ञाय समन्नागतो भिक्खु चतूहि मासेहि चतुप्पदिकम्पि गाथं गहेतुं न सक्कोति। महापञ्ञो पन एकपदे ठत्वा पदसतम्पि पदसहस्सम्पि गण्हाति। आनन्दत्थेरो पन महापञ्ञताय एकपदुद्धारे ठत्वा सकिंयेव सुत्वा पुन अपुच्छन्तो सट्ठि पदसहस्सानि पन्नरस गाथासहस्सानि वल्लिया पुप्फानि आकड्ढित्वा गण्हन्तो विय एकप्पहारेनेव गण्हाति। गहितगहितं पासाणे खतलेखा विय, सुवण्णघटे पक्खित्तसीहवसा विय च गहिताकारेनेव तिट्ठति। तेनेव नं भगवा एतदग्गे ठपेसि – ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं गतिमन्तानं यदिदं आनन्दो , सतिमन्तानं, धितिमन्तानं, बहुस्सुतानं, उपट्ठाकानं यदिदं आनन्दो’’ति (अ॰ नि॰ १.२१९-२२३)।
Tathā yāya vā tāya vā appamattikāya paññāya samannāgato bhikkhu catūhi māsehi catuppadikampi gāthaṃ gahetuṃ na sakkoti. Mahāpañño pana ekapade ṭhatvā padasatampi padasahassampi gaṇhāti. Ānandatthero pana mahāpaññatāya ekapaduddhāre ṭhatvā sakiṃyeva sutvā puna apucchanto saṭṭhi padasahassāni pannarasa gāthāsahassāni valliyā pupphāni ākaḍḍhitvā gaṇhanto viya ekappahāreneva gaṇhāti. Gahitagahitaṃ pāsāṇe khatalekhā viya, suvaṇṇaghaṭe pakkhittasīhavasā viya ca gahitākāreneva tiṭṭhati. Teneva naṃ bhagavā etadagge ṭhapesi – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ gatimantānaṃ yadidaṃ ānando , satimantānaṃ, dhitimantānaṃ, bahussutānaṃ, upaṭṭhākānaṃ yadidaṃ ānando’’ti (a. ni. 1.219-223).
न हि सक्का याय वा ताय वा अप्पमत्तिकाय पञ्ञाय समन्नागतेन भिक्खुना चतुपटिसम्भिदापभेदस्स मत्थकं पापुणितुं। महापञ्ञेन पन सक्काति महापञ्ञताय महाकोट्ठितत्थेरो अधिगमपरिपुच्छासवनपुब्बयोगानं वसेन अनन्तनयुस्सदं पटिसम्भिदापभेदं पत्तो। तेनेव नं भगवा एतदग्गे ठपेसि – ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं पटिसम्भिदापत्तानं यदिदं महाकोट्ठितो’’ति (अ॰ नि॰ १.२१८)।
Na hi sakkā yāya vā tāya vā appamattikāya paññāya samannāgatena bhikkhunā catupaṭisambhidāpabhedassa matthakaṃ pāpuṇituṃ. Mahāpaññena pana sakkāti mahāpaññatāya mahākoṭṭhitatthero adhigamaparipucchāsavanapubbayogānaṃ vasena anantanayussadaṃ paṭisambhidāpabhedaṃ patto. Teneva naṃ bhagavā etadagge ṭhapesi – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ paṭisambhidāpattānaṃ yadidaṃ mahākoṭṭhito’’ti (a. ni. 1.218).
इति थेरो महापञ्ञताय पञ्हं समुट्ठापेतुम्पि निच्छेतुम्पीति उभयम्पि सक्कोति। सो दिवाट्ठाने निसीदित्वा सयमेव सब्बपञ्हे समुट्ठपेत्वा सयं विनिच्छिनन्तो इदं सुत्तं आदितो पट्ठाय मत्थकं पापेत्वा, ‘‘सोभना वत अयं धम्मदेसना, जेट्ठभातिकेन नं धम्मसेनापतिना सद्धिं संसन्दिस्सामि, ततो अयं द्विन्नम्पि अम्हाकं एकमतिया एकज्झासयेन च ठपिता अतिगरुका भविस्सति पासाणच्छत्तसदिसा, चतुरोघनित्थरणत्थिकानं तित्थे ठपितनावा विय, मग्गगमनत्थिकानं सहस्सयुत्तआजञ्ञरथो विय बहुपकारा भविस्सती’’ति दिट्ठसंसन्दनत्थं पञ्हं पुच्छि। तेन वुत्तं – ‘‘तासु इध दिट्ठसंसन्दनापुच्छा अधिप्पेता’’ति।
Iti thero mahāpaññatāya pañhaṃ samuṭṭhāpetumpi nicchetumpīti ubhayampi sakkoti. So divāṭṭhāne nisīditvā sayameva sabbapañhe samuṭṭhapetvā sayaṃ vinicchinanto idaṃ suttaṃ ādito paṭṭhāya matthakaṃ pāpetvā, ‘‘sobhanā vata ayaṃ dhammadesanā, jeṭṭhabhātikena naṃ dhammasenāpatinā saddhiṃ saṃsandissāmi, tato ayaṃ dvinnampi amhākaṃ ekamatiyā ekajjhāsayena ca ṭhapitā atigarukā bhavissati pāsāṇacchattasadisā, caturoghanittharaṇatthikānaṃ titthe ṭhapitanāvā viya, maggagamanatthikānaṃ sahassayuttaājaññaratho viya bahupakārā bhavissatī’’ti diṭṭhasaṃsandanatthaṃ pañhaṃ pucchi. Tena vuttaṃ – ‘‘tāsu idha diṭṭhasaṃsandanāpucchā adhippetā’’ti.
नप्पजानातीति एत्थ यस्मा नप्पजानाति, तस्मा दुप्पञ्ञोति वुच्चतीति अयमत्थो। एस नयो सब्बत्थ। इदं दुक्खन्ति नप्पजानातीति इदं दुक्खं, एत्तकं दुक्खं, इतो उद्धं नत्थीति दुक्खसच्चं याथावसरसलक्खणतो न पजानाति। अयं दुक्खसमुदयोति इतो दुक्खं समुदेतीति पवत्तिदुक्खपभाविका तण्हा समुदयसच्चन्ति याथावसरसलक्खणतो न पजानाति। अयं दुक्खनिरोधोति इदं दुक्खं अयं दुक्खसमुदयो च इदं नाम ठानं पत्वा निरुज्झतीति उभिन्नं अप्पवत्ति निब्बानं निरोधसच्चन्ति याथावसरसलक्खणतो न पजानाति। अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति अयं पटिपदा दुक्खनिरोधं गच्छतीति मग्गसच्चं याथावसरसलक्खणतो न पजानातीति। अनन्तरवारेपि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। सङ्खेपतो पनेत्थ चतुसच्चकम्मट्ठानिको पुग्गलो कथितोति वेदितब्बो।
Nappajānātīti ettha yasmā nappajānāti, tasmā duppaññoti vuccatīti ayamattho. Esa nayo sabbattha. Idaṃ dukkhanti nappajānātīti idaṃ dukkhaṃ, ettakaṃ dukkhaṃ, ito uddhaṃ natthīti dukkhasaccaṃ yāthāvasarasalakkhaṇato na pajānāti. Ayaṃ dukkhasamudayoti ito dukkhaṃ samudetīti pavattidukkhapabhāvikā taṇhā samudayasaccanti yāthāvasarasalakkhaṇato na pajānāti. Ayaṃ dukkhanirodhoti idaṃ dukkhaṃ ayaṃ dukkhasamudayo ca idaṃ nāma ṭhānaṃ patvā nirujjhatīti ubhinnaṃ appavatti nibbānaṃ nirodhasaccanti yāthāvasarasalakkhaṇato na pajānāti. Ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti ayaṃ paṭipadā dukkhanirodhaṃ gacchatīti maggasaccaṃ yāthāvasarasalakkhaṇato na pajānātīti. Anantaravārepi imināva nayena attho veditabbo. Saṅkhepato panettha catusaccakammaṭṭhāniko puggalo kathitoti veditabbo.
अयञ्हि आचरियसन्तिके चत्तारि सच्चानि सवनतो उग्गण्हाति। ठपेत्वा तण्हं तेभूमका धम्मा दुक्खसच्चं, तण्हा समुदयसच्चं, उभिन्नं अप्पवत्ति निब्बानं निरोधसच्चं, दुक्खसच्चं परिजानन्तो समुदयसच्चं पजहन्तो निरोधपापनो मग्गो मग्गसच्चन्ति एवं उग्गहेत्वा अभिनिविसति। तत्थ पुरिमानि द्वे सच्चानि वट्टं, पच्छिमानि विवट्टं, वट्टे अभिनिवेसो होति, नो विवट्टे, तस्मा अयं अभिनिविसमानो दुक्खसच्चे अभिनिविसति।
Ayañhi ācariyasantike cattāri saccāni savanato uggaṇhāti. Ṭhapetvā taṇhaṃ tebhūmakā dhammā dukkhasaccaṃ, taṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ appavatti nibbānaṃ nirodhasaccaṃ, dukkhasaccaṃ parijānanto samudayasaccaṃ pajahanto nirodhapāpano maggo maggasaccanti evaṃ uggahetvā abhinivisati. Tattha purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ, pacchimāni vivaṭṭaṃ, vaṭṭe abhiniveso hoti, no vivaṭṭe, tasmā ayaṃ abhinivisamāno dukkhasacce abhinivisati.
दुक्खसच्चं नाम रूपादयो पञ्चक्खन्धाति ववत्थपेत्वा धातुकम्मट्ठानवसेन ओतरित्वा, ‘‘चत्तारि महाभूतानि चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादाय रूपं रूप’’न्ति ववत्थपेति। तदारम्मणा वेदना सञ्ञा सङ्खारा विञ्ञाणं नामन्ति एवं यमकतालक्खन्धं भिन्दन्तो विय ‘‘द्वेव इमे धम्मा नामरूप’’न्ति ववत्थपेति। तं पनेतं न अहेतुकं सहेतुकं सप्पच्चयं, को चस्स पच्चयो अविज्जादयो धम्माति एवं पच्चये चेव पच्चयुप्पन्नधम्मे च ववत्थपेत्वा ‘‘सब्बेपि धम्मा हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्चा’’ति अनिच्चलक्खणं आरोपेति, ततो उदयवयप्पटिपीळनाकारेन दुक्खा, अवसवत्तनाकारेन अनत्ताति तिलक्खणं आरोपेत्वा विपस्सनापटिपाटिया सम्मसन्तो लोकुत्तरमग्गं पापुणाति।
Dukkhasaccaṃ nāma rūpādayo pañcakkhandhāti vavatthapetvā dhātukammaṭṭhānavasena otaritvā, ‘‘cattāri mahābhūtāni catunnañca mahābhūtānaṃ upādāya rūpaṃ rūpa’’nti vavatthapeti. Tadārammaṇā vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ nāmanti evaṃ yamakatālakkhandhaṃ bhindanto viya ‘‘dveva ime dhammā nāmarūpa’’nti vavatthapeti. Taṃ panetaṃ na ahetukaṃ sahetukaṃ sappaccayaṃ, ko cassa paccayo avijjādayo dhammāti evaṃ paccaye ceva paccayuppannadhamme ca vavatthapetvā ‘‘sabbepi dhammā hutvā abhāvaṭṭhena aniccā’’ti aniccalakkhaṇaṃ āropeti, tato udayavayappaṭipīḷanākārena dukkhā, avasavattanākārena anattāti tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassanāpaṭipāṭiyā sammasanto lokuttaramaggaṃ pāpuṇāti.
मग्गक्खणे चत्तारि सच्चानि एकपटिवेधेन पटिविज्झति, एकाभिसमयेन अभिसमेति। दुक्खं परिञ्ञापटिवेधेन पटिविज्झति। समुदयं पहानपटिवेधेन, निरोधं सच्छिकिरियापटिवेधेन, मग्गं भावनापटिवेधेन पटिविज्झति। दुक्खं परिञ्ञाभिसमयेन अभिसमेति, समुदयं पहानाभिसमयेन, निरोधं सच्छिकिरियाभिसमयेन, मग्गं भावनाभिसमयेन अभिसमेति। सो तीणि सच्चानि किच्चतो पटिविज्झति, निरोधं आरम्मणतो। तस्मिञ्चस्स खणे अहं दुक्खं परिजानामि, समुदयं पजहामि, निरोधं सच्छिकरोमि, मग्गं भावेमीति आभोगसमन्नाहारमनसिकारपच्चवेक्खणा नत्थि। एतस्स पन परिग्गण्हन्तस्सेव मग्गो तीसु सच्चेसु परिञ्ञादिकिच्चं साधेन्तोव निरोधं आरम्मणतो पटिविज्झतीति।
Maggakkhaṇe cattāri saccāni ekapaṭivedhena paṭivijjhati, ekābhisamayena abhisameti. Dukkhaṃ pariññāpaṭivedhena paṭivijjhati. Samudayaṃ pahānapaṭivedhena, nirodhaṃ sacchikiriyāpaṭivedhena, maggaṃ bhāvanāpaṭivedhena paṭivijjhati. Dukkhaṃ pariññābhisamayena abhisameti, samudayaṃ pahānābhisamayena, nirodhaṃ sacchikiriyābhisamayena, maggaṃ bhāvanābhisamayena abhisameti. So tīṇi saccāni kiccato paṭivijjhati, nirodhaṃ ārammaṇato. Tasmiñcassa khaṇe ahaṃ dukkhaṃ parijānāmi, samudayaṃ pajahāmi, nirodhaṃ sacchikaromi, maggaṃ bhāvemīti ābhogasamannāhāramanasikārapaccavekkhaṇā natthi. Etassa pana pariggaṇhantasseva maggo tīsu saccesu pariññādikiccaṃ sādhentova nirodhaṃ ārammaṇato paṭivijjhatīti.
तस्मा पञ्ञवाति वुच्चतीति एत्थ हेट्ठिमकोटिया सोतापन्नो, उपरिमकोटिया खीणासवो पञ्ञवाति निद्दिट्ठो। यो पन तेपिटकं बुद्धवचनं पाळितो च अत्थतो च अनुसन्धितो च पुब्बापरतो च उग्गहेत्वा हेट्ठुपरियं करोन्तो विचरति, अनिच्चदुक्खानत्तवसेन परिग्गहमत्तम्पि नत्थि, अयं पञ्ञवा नाम, दुप्पञ्ञो नामाति? विञ्ञाणचरितो नामेस, पञ्ञवाति न वत्तब्बो। अथ यो तिलक्खणं आरोपेत्वा विपस्सनापटिपाटिया सम्मसन्तो अज्ज अज्जेव अरहत्तन्ति चरति, अयं पञ्ञवा नाम, दुप्पञ्ञो नामाति? भजापियमानो पञ्ञवापक्खं भजति। सुत्ते पन पटिवेधोव कथितो।
Tasmā paññavāti vuccatīti ettha heṭṭhimakoṭiyā sotāpanno, uparimakoṭiyā khīṇāsavo paññavāti niddiṭṭho. Yo pana tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ pāḷito ca atthato ca anusandhito ca pubbāparato ca uggahetvā heṭṭhupariyaṃ karonto vicarati, aniccadukkhānattavasena pariggahamattampi natthi, ayaṃ paññavā nāma, duppañño nāmāti? Viññāṇacarito nāmesa, paññavāti na vattabbo. Atha yo tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassanāpaṭipāṭiyā sammasanto ajja ajjeva arahattanti carati, ayaṃ paññavā nāma, duppañño nāmāti? Bhajāpiyamāno paññavāpakkhaṃ bhajati. Sutte pana paṭivedhova kathito.
विञ्ञाणं विञ्ञाणन्ति इध किं पुच्छति? येन विञ्ञाणेन सङ्खारे सम्मसित्वा एस पञ्ञवा नाम जातो, तस्स आगमनविपस्सना विञ्ञाणं कम्मकारकचित्तं पुच्छामीति पुच्छति। सुखन्तिपि विजानातीति सुखवेदनम्पि विजानाति। उपरिपदद्वयेपि एसेव नयो। इमिना थेरो ‘‘सुखं वेदनं वेदयमानो सुखं वेदनं वेदयामीति पजानाती’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.११३; दी॰ नि॰ २.३८०) नयेन आगतवेदनावसेन अरूपकम्मट्ठानं कथेसि। तस्सत्थो सतिपट्ठाने वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
Viññāṇaṃ viññāṇanti idha kiṃ pucchati? Yena viññāṇena saṅkhāre sammasitvā esa paññavā nāma jāto, tassa āgamanavipassanā viññāṇaṃ kammakārakacittaṃ pucchāmīti pucchati. Sukhantipi vijānātīti sukhavedanampi vijānāti. Uparipadadvayepi eseva nayo. Iminā thero ‘‘sukhaṃ vedanaṃ vedayamāno sukhaṃ vedanaṃ vedayāmīti pajānātī’’tiādinā (ma. ni. 1.113; dī. ni. 2.380) nayena āgatavedanāvasena arūpakammaṭṭhānaṃ kathesi. Tassattho satipaṭṭhāne vuttanayeneva veditabbo.
संसट्ठाति एकुप्पादादिलक्खणेन संयोगट्ठेन संसट्ठा, उदाहु विसंसट्ठाति पुच्छति। एत्थ च थेरो मग्गपञ्ञञ्च विपस्सनाविञ्ञाणञ्चाति इमे द्वे लोकियलोकुत्तरधम्मे मिस्सेत्वा भूमन्तरं भिन्दित्वा समयं अजानन्तो विय पुच्छतीति न वेदितब्बो। मग्गपञ्ञाय पन मग्गविञ्ञाणेन, विपस्सनापञ्ञाय च विपस्सनाविञ्ञाणेनेव सद्धिं संसट्ठभावं पुच्छतीति वेदितब्बो। थेरोपिस्स तमेवत्थं विस्सज्जेन्तो इमे धम्मा संसट्ठातिआदिमाह। तत्थ न च लब्भा इमेसं धम्मानन्ति इमेसं लोकियमग्गक्खणेपि लोकुत्तरमग्गक्खणेपि एकतो उप्पन्नानं द्विन्नं धम्मानं। विनिब्भुजित्वा विनिब्भुजित्वाति विसुं विसुं कत्वा विनिवट्टेत्वा, आरम्मणतो वा वत्थुतो वा उप्पादतो वा निरोधतो वा नानाकरणं दस्सेतुं न सक्काति अत्थो। तेसं तेसं पन धम्मानं विसयो नाम अत्थि। लोकियधम्मं पत्वा हि चित्तं जेट्ठकं होति पुब्बङ्गमं, लोकुत्तरं पत्वा पञ्ञा।
Saṃsaṭṭhāti ekuppādādilakkhaṇena saṃyogaṭṭhena saṃsaṭṭhā, udāhu visaṃsaṭṭhāti pucchati. Ettha ca thero maggapaññañca vipassanāviññāṇañcāti ime dve lokiyalokuttaradhamme missetvā bhūmantaraṃ bhinditvā samayaṃ ajānanto viya pucchatīti na veditabbo. Maggapaññāya pana maggaviññāṇena, vipassanāpaññāya ca vipassanāviññāṇeneva saddhiṃ saṃsaṭṭhabhāvaṃ pucchatīti veditabbo. Theropissa tamevatthaṃ vissajjento ime dhammā saṃsaṭṭhātiādimāha. Tattha na ca labbhā imesaṃ dhammānanti imesaṃ lokiyamaggakkhaṇepi lokuttaramaggakkhaṇepi ekato uppannānaṃ dvinnaṃ dhammānaṃ. Vinibbhujitvā vinibbhujitvāti visuṃ visuṃ katvā vinivaṭṭetvā, ārammaṇato vā vatthuto vā uppādato vā nirodhato vā nānākaraṇaṃ dassetuṃ na sakkāti attho. Tesaṃ tesaṃ pana dhammānaṃ visayo nāma atthi. Lokiyadhammaṃ patvā hi cittaṃ jeṭṭhakaṃ hoti pubbaṅgamaṃ, lokuttaraṃ patvā paññā.
सम्मासम्बुद्धोपि हि लोकियधम्मं पुच्छन्तो, ‘‘भिक्खु, त्वं कतमं पञ्ञं अधिगतो, किं पठममग्गपञ्ञं, उदाहु दुतिय ततिय चतुत्थ मग्गपञ्ञ’’न्ति न एवं पुच्छति। किं फस्सो त्वं, भिक्खु, किं वेदनो, किं सञ्ञो, किं चेतनोति न च पुच्छति, चित्तवसेन पन, ‘‘किञ्चित्तो त्वं, भिक्खू’’ति (पारा॰ १३५) पुच्छति। कुसलाकुसलं पञ्ञपेन्तोपि ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, मनोसेट्ठा मनोमया’’ति (ध॰ प॰ १, २) च, ‘‘कतमे धम्मा कुसला? यस्मिं समये कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्नं होती’’ति (ध॰ स॰ १) च एवं चित्तवसेनेव पञ्ञापेति। लोकुत्तरं पुच्छन्तो पन किं फस्सो त्वं भिक्खु, किं वेदनो, किं सञ्ञो, किं चेतनोति न पुच्छति। कतमा ते, भिक्खु, पञ्ञा अधिगता, किं पठममग्गपञ्ञा, उदाहु दुतियततियचतुत्थमग्गपञ्ञाति एवं पञ्ञावसेनेव पुच्छति।
Sammāsambuddhopi hi lokiyadhammaṃ pucchanto, ‘‘bhikkhu, tvaṃ katamaṃ paññaṃ adhigato, kiṃ paṭhamamaggapaññaṃ, udāhu dutiya tatiya catuttha maggapañña’’nti na evaṃ pucchati. Kiṃ phasso tvaṃ, bhikkhu, kiṃ vedano, kiṃ sañño, kiṃ cetanoti na ca pucchati, cittavasena pana, ‘‘kiñcitto tvaṃ, bhikkhū’’ti (pārā. 135) pucchati. Kusalākusalaṃ paññapentopi ‘‘manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā’’ti (dha. pa. 1, 2) ca, ‘‘katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti (dha. sa. 1) ca evaṃ cittavaseneva paññāpeti. Lokuttaraṃ pucchanto pana kiṃ phasso tvaṃ bhikkhu, kiṃ vedano, kiṃ sañño, kiṃ cetanoti na pucchati. Katamā te, bhikkhu, paññā adhigatā, kiṃ paṭhamamaggapaññā, udāhu dutiyatatiyacatutthamaggapaññāti evaṃ paññāvaseneva pucchati.
इन्द्रियसंयुत्तेपि ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि। कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं वीरियिन्द्रियं सतिन्द्रियं समाधिन्द्रियं पञ्ञिन्द्रियं। कत्थ च, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु सोतापत्तियङ्गेसु एत्थ सद्धिन्द्रियं दट्ठब्बं। कत्थ च, भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु सम्मप्पधानेसु एत्थ वीरियिन्द्रियं दट्ठब्बं। कत्थ च, भिक्खवे, सतिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु सतिपट्ठानेसु एत्थ सतिन्द्रियं दट्ठब्बं। कत्थ च, भिक्खवे, समाधिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु झानेसु एत्थ समाधिन्द्रियं दट्ठब्बं। कत्थ च, भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु अरियसच्चेसु एत्थ पञ्ञिन्द्रियं दट्ठब्ब’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.४७८)। एवं सविसयस्मिंयेव लोकियलोकुत्तरा धम्मा कथिता।
Indriyasaṃyuttepi ‘‘pañcimāni, bhikkhave, indriyāni. Katamāni pañca? Saddhindriyaṃ vīriyindriyaṃ satindriyaṃ samādhindriyaṃ paññindriyaṃ. Kattha ca, bhikkhave, saddhindriyaṃ daṭṭhabbaṃ? Catūsu sotāpattiyaṅgesu ettha saddhindriyaṃ daṭṭhabbaṃ. Kattha ca, bhikkhave, vīriyindriyaṃ daṭṭhabbaṃ? Catūsu sammappadhānesu ettha vīriyindriyaṃ daṭṭhabbaṃ. Kattha ca, bhikkhave, satindriyaṃ daṭṭhabbaṃ? Catūsu satipaṭṭhānesu ettha satindriyaṃ daṭṭhabbaṃ. Kattha ca, bhikkhave, samādhindriyaṃ daṭṭhabbaṃ? Catūsu jhānesu ettha samādhindriyaṃ daṭṭhabbaṃ. Kattha ca, bhikkhave, paññindriyaṃ daṭṭhabbaṃ? Catūsu ariyasaccesu ettha paññindriyaṃ daṭṭhabba’’nti (saṃ. ni. 5.478). Evaṃ savisayasmiṃyeva lokiyalokuttarā dhammā kathitā.
यथा हि चत्तारो सेट्ठिपुत्ता राजाति राजपञ्चमेसु सहायेसु नक्खत्तं कीळिस्सामाति वीथिं ओतिण्णेसु एकस्स सेट्ठिपुत्तस्स गेहं गतकाले इतरे चत्तारो तुण्ही निसीदन्ति, गेहसामिकोव, ‘‘इमेसं खादनीयं भोजनीयं देथ, गन्धमालालङ्कारादीनि देथा’’ति गेहे विचारेति। दुतियस्स ततियस्स चतुत्थस्स गेहं गतकाले इतरे चत्तारो तुण्ही निसीदन्ति, गेहसामिकोव, ‘‘इमेसं खादनीयं भोजनीयं देथ, गन्धमालालङ्कारादीनि देथा’’ति गेहे विचारेति। अथ सब्बपच्छा रञ्ञो गेहं गतकाले किञ्चापि राजा सब्बत्थ इस्सरोव, इमस्मिं पन काले अत्तनो गेहेयेव, ‘‘इमेसं खादनीयं भोजनीयं देथ, गन्धमालालङ्कारादीनि देथा’’ति विचारेति। एवमेवं खो सद्धापञ्चमकेसु इन्द्रियेसु तेसु सहायेसु एकतो वीथिं ओतरन्तेसु विय एकारम्मणे उप्पज्जमानेसुपि यथा पठमस्स गेहे इतरे चत्तारो तुण्ही निसीदन्ति, गेहसामिकोव विचारेति, एवं सोतापत्तियङ्गानि पत्वा अधिमोक्खलक्खणं सद्धिन्द्रियमेव जेट्ठकं होति पुब्बङ्गमं, सेसानि तदन्वयानि होन्ति। यथा दुतियस्स गेहे इतरे चत्तारो तुण्ही निसीदन्ति, गेहसामिकोव विचारेति, एवं सम्मप्पधानानि पत्वा पग्गहणलक्खणं वीरियिन्द्रियमेव जेट्ठकं होति पुब्बङ्गमं, सेसानि तदन्वयानि होन्ति। यथा ततियस्स गेहे इतरे चत्तारो तुण्ही निसीदन्ति, गेहसामिकोव विचारेति, एवं सतिपट्ठानानि पत्वा उपट्ठानलक्खणं सतिन्द्रियमेव जेट्ठकं होति पुब्बङ्गमं, सेसानि तदन्वयानि होन्ति। यथा चतुत्थस्स गेहे इतरे चत्तारो तुण्ही निसीदन्ति, गेहसामिकोव विचारेति, एवं झानविमोक्खे पत्वा अविक्खेपलक्खणं समाधिन्द्रियमेव जेट्ठकं होति पुब्बङ्गमं, सेसानि तदन्वयानि होन्ति। सब्बपच्छा रञ्ञो गेहं गतकाले पन यथा इतरे चत्तारो तुण्ही निसीदन्ति, राजाव गेहे विचारेति, एवमेव अरियसच्चानि पत्वा पजाननलक्खणं पञ्ञिन्द्रियमेव जेट्ठकं होति पुब्बङ्गमं, सेसानि तदन्वयानि होन्ति।
Yathā hi cattāro seṭṭhiputtā rājāti rājapañcamesu sahāyesu nakkhattaṃ kīḷissāmāti vīthiṃ otiṇṇesu ekassa seṭṭhiputtassa gehaṃ gatakāle itare cattāro tuṇhī nisīdanti, gehasāmikova, ‘‘imesaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ detha, gandhamālālaṅkārādīni dethā’’ti gehe vicāreti. Dutiyassa tatiyassa catutthassa gehaṃ gatakāle itare cattāro tuṇhī nisīdanti, gehasāmikova, ‘‘imesaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ detha, gandhamālālaṅkārādīni dethā’’ti gehe vicāreti. Atha sabbapacchā rañño gehaṃ gatakāle kiñcāpi rājā sabbattha issarova, imasmiṃ pana kāle attano geheyeva, ‘‘imesaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ detha, gandhamālālaṅkārādīni dethā’’ti vicāreti. Evamevaṃ kho saddhāpañcamakesu indriyesu tesu sahāyesu ekato vīthiṃ otarantesu viya ekārammaṇe uppajjamānesupi yathā paṭhamassa gehe itare cattāro tuṇhī nisīdanti, gehasāmikova vicāreti, evaṃ sotāpattiyaṅgāni patvā adhimokkhalakkhaṇaṃ saddhindriyameva jeṭṭhakaṃ hoti pubbaṅgamaṃ, sesāni tadanvayāni honti. Yathā dutiyassa gehe itare cattāro tuṇhī nisīdanti, gehasāmikova vicāreti, evaṃ sammappadhānāni patvā paggahaṇalakkhaṇaṃ vīriyindriyameva jeṭṭhakaṃ hoti pubbaṅgamaṃ, sesāni tadanvayāni honti. Yathā tatiyassa gehe itare cattāro tuṇhī nisīdanti, gehasāmikova vicāreti, evaṃ satipaṭṭhānāni patvā upaṭṭhānalakkhaṇaṃ satindriyameva jeṭṭhakaṃ hoti pubbaṅgamaṃ, sesāni tadanvayāni honti. Yathā catutthassa gehe itare cattāro tuṇhī nisīdanti, gehasāmikova vicāreti, evaṃ jhānavimokkhe patvā avikkhepalakkhaṇaṃ samādhindriyameva jeṭṭhakaṃ hoti pubbaṅgamaṃ, sesāni tadanvayāni honti. Sabbapacchā rañño gehaṃ gatakāle pana yathā itare cattāro tuṇhī nisīdanti, rājāva gehe vicāreti, evameva ariyasaccāni patvā pajānanalakkhaṇaṃ paññindriyameva jeṭṭhakaṃ hoti pubbaṅgamaṃ, sesāni tadanvayāni honti.
इति पटिसम्भिदापत्तानं अग्गे ठपितो महाकोट्ठितत्थेरो लोकियधम्मं पुच्छन्तो चित्तं जेट्ठकं चित्तं पुब्बङ्गमं कत्वा पुच्छि; लोकुत्तरधम्मं पुच्छन्तो पञ्ञं जेट्ठकं पञ्ञं पुब्बङ्गमं कत्वा पुच्छि। धम्मसेनापतिसारिपुत्तत्थेरोपि तथेव विस्सज्जेसीति।
Iti paṭisambhidāpattānaṃ agge ṭhapito mahākoṭṭhitatthero lokiyadhammaṃ pucchanto cittaṃ jeṭṭhakaṃ cittaṃ pubbaṅgamaṃ katvā pucchi; lokuttaradhammaṃ pucchanto paññaṃ jeṭṭhakaṃ paññaṃ pubbaṅgamaṃ katvā pucchi. Dhammasenāpatisāriputtattheropi tatheva vissajjesīti.
यं हावुसो, पजानातीति यं चतुसच्चधम्ममिदं दुक्खन्तिआदिना नयेन मग्गपञ्ञा पजानाति। तं विजानातीति मग्गविञ्ञाणम्पि तथेव तं विजानाति। यं विजानातीति यं सङ्खारगतं अनिच्चन्तिआदिना नयेन विपस्सनाविञ्ञाणं विजानाति। तं पजानातीति विपस्सनापञ्ञापि तथेव तं पजानाति। तस्मा इमे धम्माति तेन कारणेन इमे धम्मा। संसट्ठाति एकुप्पादएकनिरोधएकवत्थुकएकारम्मणताय संसट्ठा।
Yaṃ hāvuso, pajānātīti yaṃ catusaccadhammamidaṃ dukkhantiādinā nayena maggapaññā pajānāti. Taṃ vijānātīti maggaviññāṇampi tatheva taṃ vijānāti. Yaṃ vijānātīti yaṃ saṅkhāragataṃ aniccantiādinā nayena vipassanāviññāṇaṃ vijānāti. Taṃ pajānātīti vipassanāpaññāpi tatheva taṃ pajānāti. Tasmā ime dhammāti tena kāraṇena ime dhammā. Saṃsaṭṭhāti ekuppādaekanirodhaekavatthukaekārammaṇatāya saṃsaṭṭhā.
पञ्ञा भावेतब्बाति इदं मग्गपञ्ञं सन्धाय वुत्तं। तंसम्पयुत्तं पन विञ्ञाणं ताय सद्धिं भावेतब्बमेव होति। विञ्ञाणं परिञ्ञेय्यन्ति इदं विपस्सनाविञ्ञाणं सन्धाय वुत्तं। तंसम्पयुत्ता पन पञ्ञा तेन सद्धिं परिजानितब्बाव होति।
Paññā bhāvetabbāti idaṃ maggapaññaṃ sandhāya vuttaṃ. Taṃsampayuttaṃ pana viññāṇaṃ tāya saddhiṃ bhāvetabbameva hoti. Viññāṇaṃ pariññeyyanti idaṃ vipassanāviññāṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Taṃsampayuttā pana paññā tena saddhiṃ parijānitabbāva hoti.
४५०. वेदना वेदनाति इदं कस्मा पुच्छति? वेदनालक्खणं पुच्छिस्सामीति पुच्छति। एवं सन्तेपि तेभूमिकसम्मसनचारवेदनाव अधिप्पेताति सल्लक्खेतब्बा। सुखम्पि वेदेतीति सुखं आरम्मणं वेदेति अनुभवति। परतो पदद्वयेपि एसेव नयो। ‘‘रूपञ्च हिदं, महालि, एकन्तदुक्खं अभविस्स, दुक्खानुपतितं दुक्खावक्कन्तं अनवक्कन्तं सुखेन, नयिदं सत्ता रूपस्मिं सारज्जेय्युं। यस्मा च खो, महालि, रूपं सुखं सुखानुपतितं सुखावक्कन्तं अनवक्कन्तं दुक्खेन, तस्मा सत्ता रूपस्मिं सारज्जन्ति, सारागा संयुज्जन्ति, संयोगा संकिलिस्सन्ति। वेदना च हिदं… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणञ्च हिदं, महालि, एकन्तदुक्खं अभविस्स…पे॰… संकिलिस्सन्ती’’ति (सं॰ नि॰ ३.७०) इमिना हि महालिसुत्तपरियायेन इध आरम्मणं सुखं दुक्खं अदुक्खमसुखन्ति कथितं। अपिच पुरिमं सुखं वेदनं आरम्मणं कत्वा अपरा सुखा वेदना वेदेति; पुरिमं दुक्खं वेदनं आरम्मणं कत्वा अपरा दुक्खा वेदना वेदेति; पुरिमं अदुक्खमसुखं वेदनं आरम्मणं कत्वा अपरा अदुक्खमसुखा वेदना वेदेतीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। वेदनायेव हि वेदेति, न अञ्ञो कोचि वेदिता नाम अत्थीति वुत्तमेतं।
450.Vedanā vedanāti idaṃ kasmā pucchati? Vedanālakkhaṇaṃ pucchissāmīti pucchati. Evaṃ santepi tebhūmikasammasanacāravedanāva adhippetāti sallakkhetabbā. Sukhampi vedetīti sukhaṃ ārammaṇaṃ vedeti anubhavati. Parato padadvayepi eseva nayo. ‘‘Rūpañca hidaṃ, mahāli, ekantadukkhaṃ abhavissa, dukkhānupatitaṃ dukkhāvakkantaṃ anavakkantaṃ sukhena, nayidaṃ sattā rūpasmiṃ sārajjeyyuṃ. Yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ sukhaṃ sukhānupatitaṃ sukhāvakkantaṃ anavakkantaṃ dukkhena, tasmā sattā rūpasmiṃ sārajjanti, sārāgā saṃyujjanti, saṃyogā saṃkilissanti. Vedanā ca hidaṃ… saññā… saṅkhārā… viññāṇañca hidaṃ, mahāli, ekantadukkhaṃ abhavissa…pe… saṃkilissantī’’ti (saṃ. ni. 3.70) iminā hi mahālisuttapariyāyena idha ārammaṇaṃ sukhaṃ dukkhaṃ adukkhamasukhanti kathitaṃ. Apica purimaṃ sukhaṃ vedanaṃ ārammaṇaṃ katvā aparā sukhā vedanā vedeti; purimaṃ dukkhaṃ vedanaṃ ārammaṇaṃ katvā aparā dukkhā vedanā vedeti; purimaṃ adukkhamasukhaṃ vedanaṃ ārammaṇaṃ katvā aparā adukkhamasukhā vedanā vedetīti evamettha attho daṭṭhabbo. Vedanāyeva hi vedeti, na añño koci veditā nāma atthīti vuttametaṃ.
सञ्ञा सञ्ञाति इध किं पुच्छति? सब्बसञ्ञाय लक्खणं। किं सब्बत्थकसञ्ञायाति? सब्बसञ्ञाय लक्खणन्तिपि सब्बत्थकसञ्ञाय लक्खणन्तिपि एकमेवेतं, एवं सन्तेपि तेभूमिकसम्मसनचारसञ्ञाव अधिप्पेताति सल्लक्खेतब्बा। नीलकम्पि सञ्जानातीति नीलपुप्फे वा वत्थे वा परिकम्मं कत्वा उपचारं वा अप्पनं वा पापेन्तो सञ्जानाति। इमस्मिञ्हि अत्थे परिकम्मसञ्ञापि उपचारसञ्ञापि अप्पनासञ्ञापि वट्टति। नीले नीलन्ति उप्पज्जनकसञ्ञापि वट्टतियेव। पीतकादीसुपि एसेव नयो।
Saññāsaññāti idha kiṃ pucchati? Sabbasaññāya lakkhaṇaṃ. Kiṃ sabbatthakasaññāyāti? Sabbasaññāya lakkhaṇantipi sabbatthakasaññāya lakkhaṇantipi ekamevetaṃ, evaṃ santepi tebhūmikasammasanacārasaññāva adhippetāti sallakkhetabbā. Nīlakampi sañjānātīti nīlapupphe vā vatthe vā parikammaṃ katvā upacāraṃ vā appanaṃ vā pāpento sañjānāti. Imasmiñhi atthe parikammasaññāpi upacārasaññāpi appanāsaññāpi vaṭṭati. Nīle nīlanti uppajjanakasaññāpi vaṭṭatiyeva. Pītakādīsupi eseva nayo.
या चावुसो, वेदनाति एत्थ वेदना, सञ्ञा, विञ्ञाणन्ति इमानि तीणि गहेत्वा पञ्ञा कस्मा न गहिताति? असब्बसङ्गाहिकत्ता। पञ्ञाय हि गहिताय पञ्ञाय सम्पयुत्ताव वेदनादयो लब्भन्ति, नो विप्पयुत्ता। तं पन अग्गहेत्वा इमेसु गहितेसु पञ्ञाय सम्पयुत्ता च विप्पयुत्ता च अन्तमसो द्वे पञ्चविञ्ञाणधम्मापि लब्भन्ति। यथा हि तयो पुरिसा सुत्तं सुत्तन्ति वदेय्युं, चतुत्थो रतनावुतसुत्तन्ति। तेसु पुरिमा तयो तक्कगतम्पि पट्टिवट्टकादिगतम्पि यंकिञ्चि बहुं सुत्तं लभन्ति अन्तमसो मक्कटकसुत्तम्पि। रतनावुतसुत्तं परियेसन्तो मन्दं लभति, एवंसम्पदमिदं वेदितब्बं। हेट्ठतो वा पञ्ञा विञ्ञाणेन सद्धिं सम्पयोगं लभापिता विस्सट्ठत्ताव इध न गहिताति वदन्ति। यं हावुसो, वेदेतीति यं आरम्मणं वेदना वेदेति, सञ्ञापि तदेव सञ्जानाति। यं सञ्जानातीति यं आरम्मणं सञ्ञा सञ्जानाति, विञ्ञाणम्पि तदेव विजानातीति अत्थो।
Yā cāvuso, vedanāti ettha vedanā, saññā, viññāṇanti imāni tīṇi gahetvā paññā kasmā na gahitāti? Asabbasaṅgāhikattā. Paññāya hi gahitāya paññāya sampayuttāva vedanādayo labbhanti, no vippayuttā. Taṃ pana aggahetvā imesu gahitesu paññāya sampayuttā ca vippayuttā ca antamaso dve pañcaviññāṇadhammāpi labbhanti. Yathā hi tayo purisā suttaṃ suttanti vadeyyuṃ, catuttho ratanāvutasuttanti. Tesu purimā tayo takkagatampi paṭṭivaṭṭakādigatampi yaṃkiñci bahuṃ suttaṃ labhanti antamaso makkaṭakasuttampi. Ratanāvutasuttaṃ pariyesanto mandaṃ labhati, evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Heṭṭhato vā paññā viññāṇena saddhiṃ sampayogaṃ labhāpitā vissaṭṭhattāva idha na gahitāti vadanti. Yaṃ hāvuso, vedetīti yaṃ ārammaṇaṃ vedanā vedeti, saññāpi tadeva sañjānāti. Yaṃ sañjānātīti yaṃ ārammaṇaṃ saññā sañjānāti, viññāṇampi tadeva vijānātīti attho.
इदानि सञ्जानाति विजानाति पजानातीति एत्थ विसेसो वेदितब्बो। तत्थ उपसग्गमत्तमेव विसेसो। जानातीति पदं पन अविसेसो। तस्सापि जाननत्थे विसेसो वेदितब्बो। सञ्ञा हि नीलादिवसेन आरम्मणं सञ्जाननमत्तमेव, अनिच्चं दुक्खं अनत्ताति लक्खणपटिवेधं पापेतुं न सक्कोति। विञ्ञाणं नीलादिवसेन आरम्मणञ्चेव सञ्जानाति, अनिच्चादिलक्खणपटिवेधञ्च पापेति, उस्सक्कित्वा पन मग्गपातुभावं पापेतुं न सक्कोति। पञ्ञा नीलादिवसेन आरम्मणम्पि सञ्जानाति, अनिच्चादिवसेन लक्खणपटिवेधम्पि पापेति, उस्सक्कित्वा मग्गपातुभावं पापेतुम्पि सक्कोति।
Idāni sañjānāti vijānāti pajānātīti ettha viseso veditabbo. Tattha upasaggamattameva viseso. Jānātīti padaṃ pana aviseso. Tassāpi jānanatthe viseso veditabbo. Saññā hi nīlādivasena ārammaṇaṃ sañjānanamattameva, aniccaṃ dukkhaṃ anattāti lakkhaṇapaṭivedhaṃ pāpetuṃ na sakkoti. Viññāṇaṃ nīlādivasena ārammaṇañceva sañjānāti, aniccādilakkhaṇapaṭivedhañca pāpeti, ussakkitvā pana maggapātubhāvaṃ pāpetuṃ na sakkoti. Paññā nīlādivasena ārammaṇampi sañjānāti, aniccādivasena lakkhaṇapaṭivedhampi pāpeti, ussakkitvā maggapātubhāvaṃ pāpetumpi sakkoti.
यथा हि हेरञ्ञिकफलके कहापणरासिम्हि कते अजातबुद्धि दारको गामिकपुरिसो महाहेरञ्ञिकोति तीसु जनेसु ओलोकेत्वा ठितेसु अजातबुद्धि दारको कहापणानं चित्तविचित्तचतुरस्समण्डलभावमेव जानाति, इदं मनुस्सानं उपभोगपरिभोगं रतनसम्मतन्ति न जानाति। गामिकपुरिसो चित्तादिभावञ्चेव जानाति, मनुस्सानं उपभोगपरिभोगरतनसम्मतभावञ्च। ‘‘अयं कूटो अयं छेको अयं करतो अयं सण्हो’’ति पन न जानाति। महाहेरञ्ञिको चित्तादिभावम्पि रतनसम्मतभावम्पि कूटादिभावम्पि जानाति, जानन्तो च पन नं रूपं दिस्वापि जानाति, आकोटितस्स सद्दं सुत्वापि, गन्धं घायित्वापि, रसं सायित्वापि, हत्थेन गरुकलहुकभावं उपधारेत्वापि असुकगामे कतोतिपि जानाति, असुकनिगमे असुकनगरे असुकपब्बतच्छायाय असुकनदीतीरे कतोतिपि, असुकाचरियेन कतोतिपि जानाति। एवमेवं सञ्ञा अजातबुद्धिदारकस्स कहापणदस्सनं विय नीलादिवसेन आरम्मणमत्तमेव सञ्जानाति। विञ्ञाणं गामिकपुरिसस्स कहापणदस्सनं विय नीलादिवसेन आरम्मणम्पि सञ्जानाति, अनिच्चादिवसेन लक्खणपटिवेधम्पि पापेति। पञ्ञा महाहेरञ्ञिकस्स कहापणदस्सनं विय नीलादिवसेन आरम्मणम्पि सञ्जानाति, अनिच्चादिवसेन लक्खणपटिवेधम्पि पापेति, उस्सक्कित्वा मग्गपातुभावम्पि पापेति। सो पन नेसं विसेसो दुप्पटिविज्झो।
Yathā hi heraññikaphalake kahāpaṇarāsimhi kate ajātabuddhi dārako gāmikapuriso mahāheraññikoti tīsu janesu oloketvā ṭhitesu ajātabuddhi dārako kahāpaṇānaṃ cittavicittacaturassamaṇḍalabhāvameva jānāti, idaṃ manussānaṃ upabhogaparibhogaṃ ratanasammatanti na jānāti. Gāmikapuriso cittādibhāvañceva jānāti, manussānaṃ upabhogaparibhogaratanasammatabhāvañca. ‘‘Ayaṃ kūṭo ayaṃ cheko ayaṃ karato ayaṃ saṇho’’ti pana na jānāti. Mahāheraññiko cittādibhāvampi ratanasammatabhāvampi kūṭādibhāvampi jānāti, jānanto ca pana naṃ rūpaṃ disvāpi jānāti, ākoṭitassa saddaṃ sutvāpi, gandhaṃ ghāyitvāpi, rasaṃ sāyitvāpi, hatthena garukalahukabhāvaṃ upadhāretvāpi asukagāme katotipi jānāti, asukanigame asukanagare asukapabbatacchāyāya asukanadītīre katotipi, asukācariyena katotipi jānāti. Evamevaṃ saññā ajātabuddhidārakassa kahāpaṇadassanaṃ viya nīlādivasena ārammaṇamattameva sañjānāti. Viññāṇaṃ gāmikapurisassa kahāpaṇadassanaṃ viya nīlādivasena ārammaṇampi sañjānāti, aniccādivasena lakkhaṇapaṭivedhampi pāpeti. Paññā mahāheraññikassa kahāpaṇadassanaṃ viya nīlādivasena ārammaṇampi sañjānāti, aniccādivasena lakkhaṇapaṭivedhampi pāpeti, ussakkitvā maggapātubhāvampi pāpeti. So pana nesaṃ viseso duppaṭivijjho.
तेनाह आयस्मा नागसेनो – ‘‘दुक्करं, महाराज, भगवता कतन्ति। किं, भन्ते, नागसेन भगवता दुक्करं कतन्ति? दुक्करं, महाराज, भगवता कतं, इमेसं अरूपीनं चित्तचेतसिकानं धम्मानं एकारम्मणे पवत्तमानानं ववत्थानं अक्खातं, अयं फस्सो, अयं वेदना, अयं सञ्ञा, अयं चेतना, इदं चित्त’’न्ति (मि॰ प॰ २.७.१६)। यथा हि तिलतेलं, सासपतेलं, मधुकतेलं, एरण्डकतेलं, वसातेलन्ति इमानि पञ्च तेलानि एकचाटियं पक्खिपित्वा दिवसं यमकमन्थेहि मन्थेत्वा ततो इदं तिलतेलं, इदं सासपतेलन्ति एकेकस्स पाटियेक्कं उद्धरणं नाम दुक्करं, इदं ततो दुक्करतरं। भगवा पन सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स सुप्पटिविद्धत्ता धम्मिस्सरो धम्मराजा इमेसं अरूपीनं धम्मानं एकारम्मणे पवत्तमानानं ववत्थानं अक्खासि। पञ्चन्नं महानदीनं समुद्दं पविट्ठट्ठाने, ‘‘इदं गङ्गाय उदकं, इदं यमुनाया’’ति एवं पाटियेक्कं उदकउद्धरणेनापि अयमत्थो वेदितब्बो।
Tenāha āyasmā nāgaseno – ‘‘dukkaraṃ, mahārāja, bhagavatā katanti. Kiṃ, bhante, nāgasena bhagavatā dukkaraṃ katanti? Dukkaraṃ, mahārāja, bhagavatā kataṃ, imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ ekārammaṇe pavattamānānaṃ vavatthānaṃ akkhātaṃ, ayaṃ phasso, ayaṃ vedanā, ayaṃ saññā, ayaṃ cetanā, idaṃ citta’’nti (mi. pa. 2.7.16). Yathā hi tilatelaṃ, sāsapatelaṃ, madhukatelaṃ, eraṇḍakatelaṃ, vasātelanti imāni pañca telāni ekacāṭiyaṃ pakkhipitvā divasaṃ yamakamanthehi manthetvā tato idaṃ tilatelaṃ, idaṃ sāsapatelanti ekekassa pāṭiyekkaṃ uddharaṇaṃ nāma dukkaraṃ, idaṃ tato dukkarataraṃ. Bhagavā pana sabbaññutaññāṇassa suppaṭividdhattā dhammissaro dhammarājā imesaṃ arūpīnaṃ dhammānaṃ ekārammaṇe pavattamānānaṃ vavatthānaṃ akkhāsi. Pañcannaṃ mahānadīnaṃ samuddaṃ paviṭṭhaṭṭhāne, ‘‘idaṃ gaṅgāya udakaṃ, idaṃ yamunāyā’’ti evaṃ pāṭiyekkaṃ udakauddharaṇenāpi ayamattho veditabbo.
४५१. निस्सट्ठेनाति निस्सटेन परिच्चत्तेन वा। तत्थ निस्सटेनाति अत्थे सति पञ्चहि इन्द्रियेहीति निस्सक्कवचनं। परिच्चत्तेनाति अत्थे सति करणवचनं वेदितब्बं। इदं वुत्तं होति – पञ्चहि इन्द्रियेहि निस्सरित्वा मनोद्वारे पवत्तेन पञ्चहि वा इन्द्रियेहि तस्स वत्थुभावं अनुपगमनताय परिच्चत्तेनाति। परिसुद्धेनाति निरुपक्किलेसेन। मनोविञ्ञाणेनाति रूपावचरचतुत्थज्झानचित्तेन। किं नेय्यन्ति किं जानितब्बं। ‘‘यंकिञ्चि नेय्यं नाम अत्थि धम्म’’न्तिआदीसु (महानि॰ ६९) हि जानितब्बं नेय्यन्ति वुत्तं। आकासानञ्चायतनं नेय्यन्ति कथं रूपावचरचतुत्थज्झानचित्तेन अरूपावचरसमापत्ति नेय्याति? रूपावचरचतुत्थज्झाने ठितेन अरूपावचरसमापत्तिं निब्बत्तेतुं सक्का होति। एत्थ ठितस्स हि सा इज्झति। तस्मा ‘‘आकासानञ्चायतनं नेय्य’’न्तिआदिमाह। अथ नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं कस्मा न वुत्तन्ति? पाटियेक्कं अभिनिवेसाभावतो। तत्थ हि कलापतो नयतो सम्मसनं लब्भति, धम्मसेनापतिसदिसस्सापि हि भिक्खुनो पाटियेक्कं अभिनिवेसो न जायति। तस्मा थेरोपि, ‘‘एवं किरमे धम्मा अहुत्वा सम्भोन्ति, हुत्वा पटिवेन्ती’’ति (म॰ नि॰ ३.९४) कलापतो नयतो सम्मसित्वा विस्सज्जेसीति। भगवा पन सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स हत्थगतत्ता नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तियम्पि परोपञ्ञास धम्मे पाटियेक्कं अंगुद्धारेनेव उद्धरित्वा, ‘‘यावता सञ्ञासमापत्तियो, तावता अञ्ञापटिवेधो’’ति आह।
451.Nissaṭṭhenāti nissaṭena pariccattena vā. Tattha nissaṭenāti atthe sati pañcahi indriyehīti nissakkavacanaṃ. Pariccattenāti atthe sati karaṇavacanaṃ veditabbaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – pañcahi indriyehi nissaritvā manodvāre pavattena pañcahi vā indriyehi tassa vatthubhāvaṃ anupagamanatāya pariccattenāti. Parisuddhenāti nirupakkilesena. Manoviññāṇenāti rūpāvacaracatutthajjhānacittena. Kiṃ neyyanti kiṃ jānitabbaṃ. ‘‘Yaṃkiñci neyyaṃ nāma atthi dhamma’’ntiādīsu (mahāni. 69) hi jānitabbaṃ neyyanti vuttaṃ. Ākāsānañcāyatanaṃ neyyanti kathaṃ rūpāvacaracatutthajjhānacittena arūpāvacarasamāpatti neyyāti? Rūpāvacaracatutthajjhāne ṭhitena arūpāvacarasamāpattiṃ nibbattetuṃ sakkā hoti. Ettha ṭhitassa hi sā ijjhati. Tasmā ‘‘ākāsānañcāyatanaṃ neyya’’ntiādimāha. Atha nevasaññānāsaññāyatanaṃ kasmā na vuttanti? Pāṭiyekkaṃ abhinivesābhāvato. Tattha hi kalāpato nayato sammasanaṃ labbhati, dhammasenāpatisadisassāpi hi bhikkhuno pāṭiyekkaṃ abhiniveso na jāyati. Tasmā theropi, ‘‘evaṃ kirame dhammā ahutvā sambhonti, hutvā paṭiventī’’ti (ma. ni. 3.94) kalāpato nayato sammasitvā vissajjesīti. Bhagavā pana sabbaññutaññāṇassa hatthagatattā nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyampi paropaññāsa dhamme pāṭiyekkaṃ aṃguddhāreneva uddharitvā, ‘‘yāvatā saññāsamāpattiyo, tāvatā aññāpaṭivedho’’ti āha.
पञ्ञाचक्खुना पजानातीति दस्सनपरिणायकट्ठेन चक्खुभूताय पञ्ञाय पजानाति। तत्थ द्वे पञ्ञा समाधिपञ्ञा विपस्सनापञ्ञा च। समाधिपञ्ञाय किच्चतो असम्मोहतो च पजानाति। विपस्सनापञ्ञाय लक्खणपटिवेधेन आरम्मणतो जाननं कथितं। किमत्थियाति को एतिस्सा अत्थो। अभिञ्ञत्थातिआदीसु अभिञ्ञेय्ये धम्मे अभिजानातीति अभिञ्ञत्था। परिञ्ञेय्ये धम्मे परिजानातीति परिञ्ञत्था। पहातब्बे धम्मे पजहतीति पहानत्था। सा पनेसा लोकियापि अभिञ्ञत्था च परिञ्ञत्था च विक्खम्भनतो पहानत्था। लोकुत्तरापि अभिञ्ञत्था च परिञ्ञत्था च समुच्छेदतो पहानत्था। तत्थ लोकिया किच्चतो असम्मोहतो च पजानाति, लोकुत्तरा असम्मोहतो।
Paññācakkhunā pajānātīti dassanapariṇāyakaṭṭhena cakkhubhūtāya paññāya pajānāti. Tattha dve paññā samādhipaññā vipassanāpaññā ca. Samādhipaññāya kiccato asammohato ca pajānāti. Vipassanāpaññāya lakkhaṇapaṭivedhena ārammaṇato jānanaṃ kathitaṃ. Kimatthiyāti ko etissā attho. Abhiññatthātiādīsu abhiññeyye dhamme abhijānātīti abhiññatthā. Pariññeyye dhamme parijānātīti pariññatthā. Pahātabbe dhamme pajahatīti pahānatthā. Sā panesā lokiyāpi abhiññatthā ca pariññatthā ca vikkhambhanato pahānatthā. Lokuttarāpi abhiññatthā ca pariññatthā ca samucchedato pahānatthā. Tattha lokiyā kiccato asammohato ca pajānāti, lokuttarā asammohato.
४५२. सम्मादिट्ठिया उप्पादायाति विपस्सनासम्मादिट्ठिया च मग्गसम्मादिट्ठिया च। परतो च घोसोति सप्पायधम्मस्सवनं। योनिसो च मनसिकारोति अत्तनो उपायमनसिकारो। तत्थ सावकेसु अपि धम्मसेनापतिनो द्वे पच्चया लद्धुं वट्टन्तियेव। थेरो हि कप्पसतसहस्साधिकं एकं असङ्ख्येय्यं पारमियो पूरेत्वापि अत्तनो धम्मताय अणुमत्तम्पि किलेसं पजहितुं नासक्खि। ‘‘ये धम्मा हेतुप्पभवा’’ति (महाव॰ ६०) अस्सजित्थेरतो इमं गाथं सुत्वावस्स पटिवेधो जातो। पच्चेकबुद्धानं पन सब्बञ्ञुबुद्धानञ्च परतोघोसकम्मं नत्थि, योनिसोमनसिकारस्मिंयेव ठत्वा पच्चेकबोधिञ्च सब्बञ्ञुतञ्ञाणञ्च निब्बत्तेन्ति।
452.Sammādiṭṭhiyā uppādāyāti vipassanāsammādiṭṭhiyā ca maggasammādiṭṭhiyā ca. Parato ca ghosoti sappāyadhammassavanaṃ. Yoniso ca manasikāroti attano upāyamanasikāro. Tattha sāvakesu api dhammasenāpatino dve paccayā laddhuṃ vaṭṭantiyeva. Thero hi kappasatasahassādhikaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ pāramiyo pūretvāpi attano dhammatāya aṇumattampi kilesaṃ pajahituṃ nāsakkhi. ‘‘Ye dhammā hetuppabhavā’’ti (mahāva. 60) assajittherato imaṃ gāthaṃ sutvāvassa paṭivedho jāto. Paccekabuddhānaṃ pana sabbaññubuddhānañca paratoghosakammaṃ natthi, yonisomanasikārasmiṃyeva ṭhatvā paccekabodhiñca sabbaññutaññāṇañca nibbattenti.
अनुग्गहिताति लद्धूपकारा। सम्मादिट्ठीति अरहत्तमग्गसम्मादिट्ठि। फलक्खणे निब्बत्ता चेतोविमुत्ति फलं अस्साति चेतोविमुत्तिफला। तदेव चेतोविमुत्तिसङ्खातं फलं आनिसंसो अस्साति चेतोविमुत्तिफलानिसंसा। दुतियपदेपि एसेव नयो। एत्थ च चतुत्थफलपञ्ञा पञ्ञाविमुत्ति नाम, अवसेसा धम्मा चेतोविमुत्तीति वेदितब्बा। सीलानुग्गहितातिआदीसु सीलन्ति चतुपारिसुद्धिसीलं। सुतन्ति सप्पायधम्मस्सवनं। साकच्छाति कम्मट्ठाने खलनपक्खलनच्छेदनकथा। समथोति विपस्सनापादिका अट्ठ समापत्तियो। विपस्सनाति सत्तविधा अनुपस्सना। चतुपारिसुद्धिसीलञ्हि पूरेन्तस्स, सप्पायधम्मस्सवनं सुणन्तस्स, कम्मट्ठाने खलनपक्खलनं छिन्दन्तस्स, विपस्सनापादिकासु अट्ठसमापत्तीसु कम्मं करोन्तस्स, सत्तविधं अनुपस्सनं भावेन्तस्स अरहत्तमग्गो उप्पज्जित्वा फलं देति।
Anuggahitāti laddhūpakārā. Sammādiṭṭhīti arahattamaggasammādiṭṭhi. Phalakkhaṇe nibbattā cetovimutti phalaṃ assāti cetovimuttiphalā. Tadeva cetovimuttisaṅkhātaṃ phalaṃ ānisaṃso assāti cetovimuttiphalānisaṃsā. Dutiyapadepi eseva nayo. Ettha ca catutthaphalapaññā paññāvimutti nāma, avasesā dhammā cetovimuttīti veditabbā. Sīlānuggahitātiādīsu sīlanti catupārisuddhisīlaṃ. Sutanti sappāyadhammassavanaṃ. Sākacchāti kammaṭṭhāne khalanapakkhalanacchedanakathā. Samathoti vipassanāpādikā aṭṭha samāpattiyo. Vipassanāti sattavidhā anupassanā. Catupārisuddhisīlañhi pūrentassa, sappāyadhammassavanaṃ suṇantassa, kammaṭṭhāne khalanapakkhalanaṃ chindantassa, vipassanāpādikāsu aṭṭhasamāpattīsu kammaṃ karontassa, sattavidhaṃ anupassanaṃ bhāventassa arahattamaggo uppajjitvā phalaṃ deti.
यथा हि मधुरं अम्बपक्कं परिभुञ्जितुकामो अम्बपोतकस्स समन्ता उदककोट्ठकं थिरं कत्वा बन्धति। घटं गहेत्वा कालेन कालं उदकं आसिञ्चति। उदकस्स अनिक्खमनत्थं मरियादं थिरं करोति। या होति समीपे वल्लि वा सुक्खदण्डको वा किपिल्लिकपुटो वा मक्कटकजालं वा, तं अपनेति। खणित्तिं गहेत्वा कालेन कालं मूलानि परिखणति। एवमस्स अप्पमत्तस्स इमानि पञ्च कारणानि करोतो सो अम्बो वड्ढित्वा फलं देति। एवंसम्पदमिदं वेदितब्बं। रुक्खस्स समन्ततो कोट्ठकबन्धनं विय हि सीलं दट्ठब्बं, कालेन कालं उदकसिञ्चनं विय धम्मस्सवनं, मरियादाय थिरभावकरणं विय समथो, समीपे वल्लिआदीनं हरणं विय कम्मट्ठाने खलनपक्खलनच्छेदनं, कालेन कालं खणित्तिं गहेत्वा मूलखणनं विय सत्तन्नं अनुपस्सनानं भावना। तेहि पञ्चहि कारणेहि अनुग्गहितस्स अम्बरुक्खस्स मधुरफलदानकालो विय इमस्स भिक्खुनो इमेहि पञ्चहि धम्मेहि अनुग्गहिताय सम्मादिट्ठिया अरहत्तफलदानं वेदितब्बं।
Yathā hi madhuraṃ ambapakkaṃ paribhuñjitukāmo ambapotakassa samantā udakakoṭṭhakaṃ thiraṃ katvā bandhati. Ghaṭaṃ gahetvā kālena kālaṃ udakaṃ āsiñcati. Udakassa anikkhamanatthaṃ mariyādaṃ thiraṃ karoti. Yā hoti samīpe valli vā sukkhadaṇḍako vā kipillikapuṭo vā makkaṭakajālaṃ vā, taṃ apaneti. Khaṇittiṃ gahetvā kālena kālaṃ mūlāni parikhaṇati. Evamassa appamattassa imāni pañca kāraṇāni karoto so ambo vaḍḍhitvā phalaṃ deti. Evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Rukkhassa samantato koṭṭhakabandhanaṃ viya hi sīlaṃ daṭṭhabbaṃ, kālena kālaṃ udakasiñcanaṃ viya dhammassavanaṃ, mariyādāya thirabhāvakaraṇaṃ viya samatho, samīpe valliādīnaṃ haraṇaṃ viya kammaṭṭhāne khalanapakkhalanacchedanaṃ, kālena kālaṃ khaṇittiṃ gahetvā mūlakhaṇanaṃ viya sattannaṃ anupassanānaṃ bhāvanā. Tehi pañcahi kāraṇehi anuggahitassa ambarukkhassa madhuraphaladānakālo viya imassa bhikkhuno imehi pañcahi dhammehi anuggahitāya sammādiṭṭhiyā arahattaphaladānaṃ veditabbaṃ.
४५३. कति पनावुसो, भवाति इध किं पुच्छति? मूलमेव गतो अनुसन्धि, दुप्पञ्ञो येहि भवेहि न उट्ठाति, ते पुच्छिस्सामीति पुच्छति। तत्थ कामभवोति कामभवूपगं कम्मं कम्माभिनिब्बत्ता उपादिन्नक्खन्धापीति उभयमेकतो कत्वा कामभवोति आह। रूपारूपभवेसुपि एसेव नयो। आयतिन्ति अनागते। पुनब्भवस्स अभिनिब्बत्तीति पुनब्भवाभिनिब्बत्ति। इध वट्टं पुच्छिस्सामीति पुच्छति। तत्रातत्राभिनन्दनाति रूपाभिनन्दना सद्दाभिनन्दनाति एवं तहिं तहिं अभिनन्दना, करणवचने चेतं पच्चत्तं। तत्रतत्राभिनन्दनाय पुनब्भवाभिनिब्बत्ति होतीति अत्थो। एत्तावता हि गमनं होति, आगमनं होति, गमनागमनं होति, वट्टं वत्ततीति वट्टं मत्थकं पापेत्वा दस्सेसि। इदानि विवट्टं पुच्छन्तो ‘‘कथं पनावुसो’’तिआदिमाह। तस्स विस्सज्जने अविज्जाविरागाति अविज्जाय खयनिरोधेन। विज्जुप्पादाति अरहत्तमग्गविज्जाय उप्पादेन। किं अविज्जा पुब्बे निरुद्धा, अथ विज्जा पुब्बे उप्पन्नाति? उभयमेतं न वत्तब्बं। पदीपुज्जलनेन अन्धकारविगमो विय विज्जुप्पादेन अविज्जा निरुद्धाव होति। तण्हानिरोधाति तण्हाय खयनिरोधेन। पुनब्भवाभिनिब्बत्ति न होतीति एवं आयतिं पुनब्भवस्स अभिनिब्बत्ति न होति, गमनं आगमनं गमनागमनं उपच्छिज्जति, वट्टं न वत्ततीति विवट्टं मत्थकं पापेत्वा दस्सेसि।
453.Katipanāvuso, bhavāti idha kiṃ pucchati? Mūlameva gato anusandhi, duppañño yehi bhavehi na uṭṭhāti, te pucchissāmīti pucchati. Tattha kāmabhavoti kāmabhavūpagaṃ kammaṃ kammābhinibbattā upādinnakkhandhāpīti ubhayamekato katvā kāmabhavoti āha. Rūpārūpabhavesupi eseva nayo. Āyatinti anāgate. Punabbhavassa abhinibbattīti punabbhavābhinibbatti. Idha vaṭṭaṃ pucchissāmīti pucchati. Tatrātatrābhinandanāti rūpābhinandanā saddābhinandanāti evaṃ tahiṃ tahiṃ abhinandanā, karaṇavacane cetaṃ paccattaṃ. Tatratatrābhinandanāya punabbhavābhinibbatti hotīti attho. Ettāvatā hi gamanaṃ hoti, āgamanaṃ hoti, gamanāgamanaṃ hoti, vaṭṭaṃ vattatīti vaṭṭaṃ matthakaṃ pāpetvā dassesi. Idāni vivaṭṭaṃ pucchanto ‘‘kathaṃ panāvuso’’tiādimāha. Tassa vissajjane avijjāvirāgāti avijjāya khayanirodhena. Vijjuppādāti arahattamaggavijjāya uppādena. Kiṃ avijjā pubbe niruddhā, atha vijjā pubbe uppannāti? Ubhayametaṃ na vattabbaṃ. Padīpujjalanena andhakāravigamo viya vijjuppādena avijjā niruddhāva hoti. Taṇhānirodhāti taṇhāya khayanirodhena. Punabbhavābhinibbatti na hotīti evaṃ āyatiṃ punabbhavassa abhinibbatti na hoti, gamanaṃ āgamanaṃ gamanāgamanaṃ upacchijjati, vaṭṭaṃ na vattatīti vivaṭṭaṃ matthakaṃ pāpetvā dassesi.
४५४. कतमं पनावुसोति इध किं पुच्छति? उभतोभागविमुत्तो भिक्खु कालेन कालं निरोधं समापज्जति। तस्स निरोधपादकं पठमज्झानं पुच्छिस्सामीति पुच्छति। पठमं झानन्ति इध किं पुच्छति? निरोधं समापज्जनकेन भिक्खुना अङ्गववत्थानं कोट्ठासपरिच्छेदो नाम जानितब्बो, इदं झानं पञ्चङ्गिकं चतुरङ्गिकं तिवङ्गिकं दुवङ्गिकन्ति अङ्गववत्थानं कोट्ठासपरिच्छेदं पुच्छिस्सामीति पुच्छति। वितक्कोतिआदीसु पन अभिनिरोपनलक्खणो वितक्को, अनुमज्जनलक्खणो विचारो, फरणलक्खणा पीति, सातलक्खणं सुखं, अविक्खेपलक्खणा चित्तेकग्गताति इमे पञ्च धम्मा वत्तन्ति। कतङ्गविप्पहीनन्ति इध पन किं पुच्छति? निरोधं समापज्जनकेन भिक्खुना उपकारानुपकारानि अङ्गानि जानितब्बानि, तानि पुच्छिस्सामीति पुच्छति, विस्सज्जनं पनेत्थ पाकटमेव। इति हेट्ठा निरोधपादकं पठमज्झानं गहितं, उपरि तस्स अनन्तरपच्चयं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिं पुच्छिस्सति। अन्तरा पन छ समापत्तियो संखित्ता, नयं वा दस्सेत्वा विस्सट्ठाति वेदितब्बा।
454.Katamaṃ panāvusoti idha kiṃ pucchati? Ubhatobhāgavimutto bhikkhu kālena kālaṃ nirodhaṃ samāpajjati. Tassa nirodhapādakaṃ paṭhamajjhānaṃ pucchissāmīti pucchati. Paṭhamaṃ jhānanti idha kiṃ pucchati? Nirodhaṃ samāpajjanakena bhikkhunā aṅgavavatthānaṃ koṭṭhāsaparicchedo nāma jānitabbo, idaṃ jhānaṃ pañcaṅgikaṃ caturaṅgikaṃ tivaṅgikaṃ duvaṅgikanti aṅgavavatthānaṃ koṭṭhāsaparicchedaṃ pucchissāmīti pucchati. Vitakkotiādīsu pana abhiniropanalakkhaṇo vitakko, anumajjanalakkhaṇo vicāro, pharaṇalakkhaṇā pīti, sātalakkhaṇaṃ sukhaṃ, avikkhepalakkhaṇā cittekaggatāti ime pañca dhammā vattanti. Kataṅgavippahīnanti idha pana kiṃ pucchati? Nirodhaṃ samāpajjanakena bhikkhunā upakārānupakārāni aṅgāni jānitabbāni, tāni pucchissāmīti pucchati, vissajjanaṃ panettha pākaṭameva. Iti heṭṭhā nirodhapādakaṃ paṭhamajjhānaṃ gahitaṃ, upari tassa anantarapaccayaṃ nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ pucchissati. Antarā pana cha samāpattiyo saṃkhittā, nayaṃ vā dassetvā vissaṭṭhāti veditabbā.
४५५. इदानि विञ्ञाणनिस्सये पञ्च पसादे पुच्छन्तो पञ्चिमानि, आवुसोतिआदिमाह। तत्थ गोचरविसयन्ति गोचरभूतं विसयं। अञ्ञमञ्ञस्साति चक्खु सोतस्स सोतं वा चक्खुस्साति एवं एकेकस्स गोचरविसयं न पच्चनुभोति। सचे हि नीलादिभेदं रूपारम्मणं समोधानेत्वा सोतिन्द्रियस्स उपनेय्य, ‘‘इङ्घ ताव नं ववत्थपेहि विभावेहि, किं नामेतं आरम्मण’’न्ति। चक्खुविञ्ञाणञ्हि विनापि मुखेन अत्तनो धम्मताय एवं वदेय्य – ‘‘अरे अन्धबाल , वस्ससतम्पि वस्ससहस्सम्पि परिधावमानो अञ्ञत्र मया कुहिं एतस्स जाननकं लभिस्ससि, आहर नं चक्खुपसादे उपनेहि, अहमेतं आरम्मणं जानिस्सामि, यदि वा नीलं यदि वा पीतकं, न हि एसो अञ्ञस्स विसयो, मय्हेवेसो विसयो’’ति। सेसद्वारेसुपि एसेव नयो। एवमेतानि अञ्ञमञ्ञस्स गोचरं विसयं न पच्चनुभोन्ति नाम। किं पटिसरणन्ति एतेसं किं पटिसरणं, किं एतानि पटिसरन्तीति पुच्छति। मनो पटिसरणन्ति जवनमनो पटिसरणं। मनो च नेसन्ति मनोद्वारिकजवनमनो वा पञ्चद्वारिकजवनमनो वा एतेसं गोचरविसयं रज्जनादिवसेन अनुभोति। चक्खुविञ्ञाणञ्हि रूपदस्सनमत्तमेव, एत्थ रज्जनं वा दुस्सनं वा मुय्हनं वा नत्थि। एतस्मिं पन द्वारे जवनं रज्जति वा दुस्सति वा मुय्हति वा। सोतविञ्ञाणादीसुपि एसेव नयो।
455. Idāni viññāṇanissaye pañca pasāde pucchanto pañcimāni, āvusotiādimāha. Tattha gocaravisayanti gocarabhūtaṃ visayaṃ. Aññamaññassāti cakkhu sotassa sotaṃ vā cakkhussāti evaṃ ekekassa gocaravisayaṃ na paccanubhoti. Sace hi nīlādibhedaṃ rūpārammaṇaṃ samodhānetvā sotindriyassa upaneyya, ‘‘iṅgha tāva naṃ vavatthapehi vibhāvehi, kiṃ nāmetaṃ ārammaṇa’’nti. Cakkhuviññāṇañhi vināpi mukhena attano dhammatāya evaṃ vadeyya – ‘‘are andhabāla , vassasatampi vassasahassampi paridhāvamāno aññatra mayā kuhiṃ etassa jānanakaṃ labhissasi, āhara naṃ cakkhupasāde upanehi, ahametaṃ ārammaṇaṃ jānissāmi, yadi vā nīlaṃ yadi vā pītakaṃ, na hi eso aññassa visayo, mayheveso visayo’’ti. Sesadvāresupi eseva nayo. Evametāni aññamaññassa gocaraṃ visayaṃ na paccanubhonti nāma. Kiṃ paṭisaraṇanti etesaṃ kiṃ paṭisaraṇaṃ, kiṃ etāni paṭisarantīti pucchati. Mano paṭisaraṇanti javanamano paṭisaraṇaṃ. Mano ca nesanti manodvārikajavanamano vā pañcadvārikajavanamano vā etesaṃ gocaravisayaṃ rajjanādivasena anubhoti. Cakkhuviññāṇañhi rūpadassanamattameva, ettha rajjanaṃ vā dussanaṃ vā muyhanaṃ vā natthi. Etasmiṃ pana dvāre javanaṃ rajjati vā dussati vā muyhati vā. Sotaviññāṇādīsupi eseva nayo.
तत्रायं उपमा – पञ्च किर दुब्बलभोजका राजानं सेवित्वा किच्छेन कसिरेन एकस्मिं पञ्चकुलिके गामे परित्तकं आयं लभिंसु। तेसं तत्थ मच्छभागो मंसभागो युत्तिकहापणो वा, बन्धकहापणो वा, मापहारकहापणो वा, अट्ठकहापणो वा, सोळसकहापणो वा, बात्तिंसकहापणो वा, चतुसट्ठिकहापणो वा, दण्डोति एत्तकमत्तमेव पापुणाति। सतवत्थुकं पञ्चसतवत्थुकं सहस्सवत्थुकं महाबलिं राजाव गण्हाति। तत्थ पञ्चकुलिकगामो विय पञ्च पसादा दट्ठब्बा; पञ्च दुब्बलभोजका विय पञ्च विञ्ञाणानि; राजा विय जवनं; दुब्बलभोजकानं परित्तकं आयपापुणनं विय चक्खुविञ्ञाणादीनं रूपदस्सनादिमत्तं। रज्जनादीनि पन एतेसु नत्थि। रञ्ञो महाबलिग्गहणं विय तेसु द्वारेसु जवनस्स रज्जनादीनि वेदितब्बानि।
Tatrāyaṃ upamā – pañca kira dubbalabhojakā rājānaṃ sevitvā kicchena kasirena ekasmiṃ pañcakulike gāme parittakaṃ āyaṃ labhiṃsu. Tesaṃ tattha macchabhāgo maṃsabhāgo yuttikahāpaṇo vā, bandhakahāpaṇo vā, māpahārakahāpaṇo vā, aṭṭhakahāpaṇo vā, soḷasakahāpaṇo vā, bāttiṃsakahāpaṇo vā, catusaṭṭhikahāpaṇo vā, daṇḍoti ettakamattameva pāpuṇāti. Satavatthukaṃ pañcasatavatthukaṃ sahassavatthukaṃ mahābaliṃ rājāva gaṇhāti. Tattha pañcakulikagāmo viya pañca pasādā daṭṭhabbā; pañca dubbalabhojakā viya pañca viññāṇāni; rājā viya javanaṃ; dubbalabhojakānaṃ parittakaṃ āyapāpuṇanaṃ viya cakkhuviññāṇādīnaṃ rūpadassanādimattaṃ. Rajjanādīni pana etesu natthi. Rañño mahābaliggahaṇaṃ viya tesu dvāresu javanassa rajjanādīni veditabbāni.
४५६. पञ्चिमानि, आवुसोति इध किं पुच्छति? अन्तोनिरोधस्मिं पञ्च पसादे। किरियमयपवत्तस्मिञ्हि वत्तमाने अरूपधम्मा पसादानं बलवपच्चया होन्ति। यो पन तं पवत्तं निरोधेत्वा निरोधसमापत्तिं समापन्नो, तस्स अन्तोनिरोधे पञ्च पसादा किं पटिच्च तिट्ठन्तीति इदं पुच्छिस्सामीति पुच्छति। आयुं पटिच्चाति जीवितिन्द्रियं पटिच्च तिट्ठन्ति । उस्मं पटिच्चाति जीवितिन्द्रियं कम्मजतेजं पटिच्च तिट्ठति। यस्मा पन कम्मजतेजोपि जीवितिन्द्रियेन विना न तिट्ठति, तस्मा ‘‘उस्मा आयुं पटिच्च तिट्ठती’’ति आह। झायतोति जलतो। अच्चिं पटिच्चाति जालसिखं पटिच्च। आभा पञ्ञायतीति आलोको नाम पञ्ञायति। आभं पटिच्च अच्चीति तं आलोकं पटिच्च जालसिखा पञ्ञायति।
456.Pañcimāni, āvusoti idha kiṃ pucchati? Antonirodhasmiṃ pañca pasāde. Kiriyamayapavattasmiñhi vattamāne arūpadhammā pasādānaṃ balavapaccayā honti. Yo pana taṃ pavattaṃ nirodhetvā nirodhasamāpattiṃ samāpanno, tassa antonirodhe pañca pasādā kiṃ paṭicca tiṭṭhantīti idaṃ pucchissāmīti pucchati. Āyuṃ paṭiccāti jīvitindriyaṃ paṭicca tiṭṭhanti . Usmaṃ paṭiccāti jīvitindriyaṃ kammajatejaṃ paṭicca tiṭṭhati. Yasmā pana kammajatejopi jīvitindriyena vinā na tiṭṭhati, tasmā ‘‘usmā āyuṃ paṭicca tiṭṭhatī’’ti āha. Jhāyatoti jalato. Acciṃ paṭiccāti jālasikhaṃ paṭicca. Ābhā paññāyatīti āloko nāma paññāyati. Ābhaṃ paṭicca accīti taṃ ālokaṃ paṭicca jālasikhā paññāyati.
एवमेव खो, आवुसो, आयु उस्मं पटिच्च तिट्ठतीति एत्थ जालसिखा विय कम्मजतेजो। आलोको विय जीवितिन्द्रियं। जालसिखा हि उप्पज्जमाना आलोकं गहेत्वाव उप्पज्जति। सा तेन अत्तना जनितआलोकेनेव सयम्पि अणु थूला दीघा रस्साति पाकटा होति। तत्थ जालपवत्तिया जनितआलोकेन तस्सायेव जालपवत्तिया पाकटभावो विय उस्मं पटिच्च निब्बत्तेन कम्मजमहाभूतसम्भवेन जीवितिन्द्रियेन उस्माय अनुपालनं। जीवितिन्द्रियञ्हि दसपि वस्सानि…पे॰… वस्ससतम्पि कम्मजतेजपवत्तं पालेति। इति महाभूतानि उपादारूपानं निस्सयपच्चयादिवसेन पच्चयानि होन्तीति आयु उस्मं पटिच्च तिट्ठति। जीवितिन्द्रियं महाभूतानि पालेतीति उस्मा आयुं पटिच्च तिट्ठतीति वेदितब्बा।
Evameva kho, āvuso, āyu usmaṃ paṭicca tiṭṭhatīti ettha jālasikhā viya kammajatejo. Āloko viya jīvitindriyaṃ. Jālasikhā hi uppajjamānā ālokaṃ gahetvāva uppajjati. Sā tena attanā janitaālokeneva sayampi aṇu thūlā dīghā rassāti pākaṭā hoti. Tattha jālapavattiyā janitaālokena tassāyeva jālapavattiyā pākaṭabhāvo viya usmaṃ paṭicca nibbattena kammajamahābhūtasambhavena jīvitindriyena usmāya anupālanaṃ. Jīvitindriyañhi dasapi vassāni…pe… vassasatampi kammajatejapavattaṃ pāleti. Iti mahābhūtāni upādārūpānaṃ nissayapaccayādivasena paccayāni hontīti āyu usmaṃ paṭicca tiṭṭhati. Jīvitindriyaṃ mahābhūtāni pāletīti usmā āyuṃ paṭicca tiṭṭhatīti veditabbā.
४५७. आयुसङ्खाराति आयुमेव। वेदनिया धम्माति वेदना धम्माव। वुट्ठानं पञ्ञायतीति समापत्तितो वुट्ठानं पञ्ञायति। यो हि भिक्खु अरूपपवत्ते उक्कण्ठित्वा सञ्ञञ्च वेदनञ्च निरोधेत्वा निरोधं समापन्नो, तस्स यथापरिच्छिन्नकालवसेन रूपजीवितिन्द्रियपच्चया अरूपधम्मा उप्पज्जन्ति। एवं पन रूपारूपपवत्तं पवत्तति। यथा किं? यथा एको पुरिसो जालापवत्ते उक्खण्ठितो उदकेन पहरित्वा जालं अप्पवत्तं कत्वा छारिकाय अङ्गारे पिधाय तुण्ही निसीदति। यदा पनस्स पुन जालाय अत्थो होति, छारिकं अपनेत्वा अङ्गारे परिवत्तेत्वा उपादानं दत्वा मुखवातं वा तालवण्टवातं वा ददाति। अथ जालापवत्तं पुन पवत्तति। एवमेव जालापवत्तं विय अरूपधम्मा। पुरिसस्स जालापवत्ते उक्कण्ठित्वा उदकप्पहारेन जालं अप्पवत्तं कत्वा छारिकाय अङ्गारे पिधाय तुण्हीभूतस्स निसज्जा विय भिक्खुनो अरूपपवत्ते उक्कण्ठित्वा सञ्ञञ्च वेदनञ्च निरोधेत्वा निरोधसमापज्जनं। छारिकाय पिहितअङ्गारा विय रूपजीवितिन्द्रियं। पुरिसस्स पुन जालाय अत्थे सति छारिकापनयनादीनि विय भिक्खुनो यथापरिच्छिन्नकालापगमनं। अग्गिजालाय पवत्ति विय पुन अरूपधम्मेसु उप्पन्नेसु रूपारूपपवत्ति वेदितब्बा।
457.Āyusaṅkhārāti āyumeva. Vedaniyā dhammāti vedanā dhammāva. Vuṭṭhānaṃ paññāyatīti samāpattito vuṭṭhānaṃ paññāyati. Yo hi bhikkhu arūpapavatte ukkaṇṭhitvā saññañca vedanañca nirodhetvā nirodhaṃ samāpanno, tassa yathāparicchinnakālavasena rūpajīvitindriyapaccayā arūpadhammā uppajjanti. Evaṃ pana rūpārūpapavattaṃ pavattati. Yathā kiṃ? Yathā eko puriso jālāpavatte ukkhaṇṭhito udakena paharitvā jālaṃ appavattaṃ katvā chārikāya aṅgāre pidhāya tuṇhī nisīdati. Yadā panassa puna jālāya attho hoti, chārikaṃ apanetvā aṅgāre parivattetvā upādānaṃ datvā mukhavātaṃ vā tālavaṇṭavātaṃ vā dadāti. Atha jālāpavattaṃ puna pavattati. Evameva jālāpavattaṃ viya arūpadhammā. Purisassa jālāpavatte ukkaṇṭhitvā udakappahārena jālaṃ appavattaṃ katvā chārikāya aṅgāre pidhāya tuṇhībhūtassa nisajjā viya bhikkhuno arūpapavatte ukkaṇṭhitvā saññañca vedanañca nirodhetvā nirodhasamāpajjanaṃ. Chārikāya pihitaaṅgārā viya rūpajīvitindriyaṃ. Purisassa puna jālāya atthe sati chārikāpanayanādīni viya bhikkhuno yathāparicchinnakālāpagamanaṃ. Aggijālāya pavatti viya puna arūpadhammesu uppannesu rūpārūpapavatti veditabbā.
आयु उस्मा च विञ्ञाणन्ति रूपजीवितिन्द्रियं, कम्मजतेजोधातु, चित्तन्ति इमे तयो धम्मा यदा इमं रूपकायं जहन्ति, अथायं अचेतनं कट्ठं विय पथवियं छड्डितो सेतीति अत्थो। वुत्तञ्चेतं –
Āyu usmā ca viññāṇanti rūpajīvitindriyaṃ, kammajatejodhātu, cittanti ime tayo dhammā yadā imaṃ rūpakāyaṃ jahanti, athāyaṃ acetanaṃ kaṭṭhaṃ viya pathaviyaṃ chaḍḍito setīti attho. Vuttañcetaṃ –
‘‘आयु उस्मा च विञ्ञाणं, यदा कायं जहन्तिमं।
‘‘Āyu usmā ca viññāṇaṃ, yadā kāyaṃ jahantimaṃ;
अपविद्धो तदा सेति, परभत्तं अचेतन’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ ३.९५)।
Apaviddho tadā seti, parabhattaṃ acetana’’nti. (saṃ. ni. 3.95);
कायसङ्खाराति अस्सासपस्सासा। वचीसङ्खाराति वितक्कविचारा। चित्तसङ्खाराति सञ्ञावेदना। आयूति रूपजीवितिन्द्रियं। परिभिन्नानीति उपहतानि, विनट्ठानीति अत्थो। तत्थ केचि ‘‘निरोधसमापन्नस्स चित्तसङ्खाराव निरुद्धा’’ति वचनतो चित्तं अनिरुद्धं होति, तस्मा सचित्तका अयं समापत्तीति वदन्ति। ते वत्तब्बा – ‘‘वचीसङ्खारापिस्स निरुद्धा’’ति वचनतो वाचा अनिरुद्धा होति, तस्मा निरोधं समापन्नेन धम्मम्पि कथेन्तेन सज्झायम्पि करोन्तेन निसीदितब्बं सिया। ‘‘यो चायं मतो कालङ्कतो, तस्सापि चित्तसङ्खारा निरुद्धा’’ति वचनतो चित्तं अनिरुद्धं भवेय्य, तस्मा कालङ्कते मातापितरो वा अरहन्ते वा झापयन्तेन अनन्तरियकम्मं कतं भवेय्य। इति ब्यञ्जने अभिनिवेसं अकत्वा आचरियानं नये ठत्वा अत्थो उपपरिक्खितब्बो। अत्थो हि पटिसरणं, न ब्यञ्जनं।
Kāyasaṅkhārāti assāsapassāsā. Vacīsaṅkhārāti vitakkavicārā. Cittasaṅkhārāti saññāvedanā. Āyūti rūpajīvitindriyaṃ. Paribhinnānīti upahatāni, vinaṭṭhānīti attho. Tattha keci ‘‘nirodhasamāpannassa cittasaṅkhārāva niruddhā’’ti vacanato cittaṃ aniruddhaṃ hoti, tasmā sacittakā ayaṃ samāpattīti vadanti. Te vattabbā – ‘‘vacīsaṅkhārāpissa niruddhā’’ti vacanato vācā aniruddhā hoti, tasmā nirodhaṃ samāpannena dhammampi kathentena sajjhāyampi karontena nisīditabbaṃ siyā. ‘‘Yo cāyaṃ mato kālaṅkato, tassāpi cittasaṅkhārā niruddhā’’ti vacanato cittaṃ aniruddhaṃ bhaveyya, tasmā kālaṅkate mātāpitaro vā arahante vā jhāpayantena anantariyakammaṃ kataṃ bhaveyya. Iti byañjane abhinivesaṃ akatvā ācariyānaṃ naye ṭhatvā attho upaparikkhitabbo. Attho hi paṭisaraṇaṃ, na byañjanaṃ.
इन्द्रियानि विप्पसन्नानीति किरियमयपवत्तस्मिञ्हि वत्तमाने बहिद्धा आरम्मणेसु पसादे घट्टेन्तेसु इन्द्रियानि किलमन्तानि उपहतानि मक्खितानि विय होन्ति, वातादीहि उट्ठितेन रजेन चतुमहापथे ठपितआदासो विय। यथा पन थविकायं पक्खिपित्वा मञ्जूसादीसु ठपितो आदासो अन्तोयेव विरोचति, एवं निरोधं समापन्नस्स भिक्खुनो अन्तोनिरोधे पञ्च पसादा अतिविरोचन्ति। तेन वुत्तं ‘‘इन्द्रियानि विप्पसन्नानी’’ति।
Indriyāni vippasannānīti kiriyamayapavattasmiñhi vattamāne bahiddhā ārammaṇesu pasāde ghaṭṭentesu indriyāni kilamantāni upahatāni makkhitāni viya honti, vātādīhi uṭṭhitena rajena catumahāpathe ṭhapitaādāso viya. Yathā pana thavikāyaṃ pakkhipitvā mañjūsādīsu ṭhapito ādāso antoyeva virocati, evaṃ nirodhaṃ samāpannassa bhikkhuno antonirodhe pañca pasādā ativirocanti. Tena vuttaṃ ‘‘indriyāni vippasannānī’’ti.
४५८. कति पनावुसो, पच्चयाति इध किं पुच्छति? निरोधस्स अनन्तरपच्चयं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं पुच्छिस्सामीति पुच्छति। विस्सज्जने पनस्स सुखस्स च पहानाति चत्तारो अपगमनपच्चया कथिता। अनिमित्तायाति इध किं पुच्छति? निरोधतो वुट्ठानकफलसमापत्तिं पुच्छिस्सामीति पुच्छति। अवसेससमापत्तिवुट्ठानञ्हि भवङ्गेन होति, निरोधा वुट्ठानं पन विपस्सनानिस्सन्दाय फलसमापत्तियाति तमेव पुच्छति। सब्बनिमित्तानन्ति रूपादीनं सब्बारम्मणानं। अनिमित्ताय च धातुया मनसिकारोति सब्बनिमित्तापगताय निब्बानधातुया मनसिकारो। फलसमापत्तिसहजातं मनसिकारं सन्धायाह। इति हेट्ठा निरोधपादकं पठमज्झानं गहितं, निरोधस्स अनन्तरपच्चयं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं गहितं, इध निरोधतो वुट्ठानकफलसमापत्ति गहिताति।
458.Katipanāvuso, paccayāti idha kiṃ pucchati? Nirodhassa anantarapaccayaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ pucchissāmīti pucchati. Vissajjane panassa sukhassa ca pahānāti cattāro apagamanapaccayā kathitā. Animittāyāti idha kiṃ pucchati? Nirodhato vuṭṭhānakaphalasamāpattiṃ pucchissāmīti pucchati. Avasesasamāpattivuṭṭhānañhi bhavaṅgena hoti, nirodhā vuṭṭhānaṃ pana vipassanānissandāya phalasamāpattiyāti tameva pucchati. Sabbanimittānanti rūpādīnaṃ sabbārammaṇānaṃ. Animittāya ca dhātuyā manasikāroti sabbanimittāpagatāya nibbānadhātuyā manasikāro. Phalasamāpattisahajātaṃ manasikāraṃ sandhāyāha. Iti heṭṭhā nirodhapādakaṃ paṭhamajjhānaṃ gahitaṃ, nirodhassa anantarapaccayaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ gahitaṃ, idha nirodhato vuṭṭhānakaphalasamāpatti gahitāti.
इमस्मिं ठाने निरोधकथा कथेतब्बा होति। सा, ‘‘द्वीहि बलेहि समन्नागतत्ता तयो च सङ्खारानं पटिप्पस्सद्धिया सोळसहि ञाणचरियाहि नवहि समाधिचरियाहि वसीभावतापञ्ञा निरोधसमापत्तिया ञाण’’न्ति एवं पटिसम्भिदामग्गे (पटि॰ म॰ १.८३) आगता। विसुद्धिमग्गे पनस्सा सब्बाकारेन विनिच्छयकथा कथिता।
Imasmiṃ ṭhāne nirodhakathā kathetabbā hoti. Sā, ‘‘dvīhi balehi samannāgatattā tayo ca saṅkhārānaṃ paṭippassaddhiyā soḷasahi ñāṇacariyāhi navahi samādhicariyāhi vasībhāvatāpaññā nirodhasamāpattiyā ñāṇa’’nti evaṃ paṭisambhidāmagge (paṭi. ma. 1.83) āgatā. Visuddhimagge panassā sabbākārena vinicchayakathā kathitā.
इदानि वलञ्जनसमापत्तिं पुच्छन्तो कति पनावुसो, पच्चयातिआदिमाह। निरोधतो हि वुट्ठानकफलसमापत्तिया ठिति नाम न होति, एकं द्वे चित्तवारमेव पवत्तित्वा भवङ्गं ओतरति। अयञ्हि भिक्खु सत्त दिवसे अरूपपवत्तं निरोधेत्वा निसिन्नो निरोधवुट्ठानकफलसमापत्तियं न चिरं तिट्ठति। वलञ्जनसमापत्तियं पन अद्धानपरिच्छेदोव पमाणं। तस्मा सा ठिति नाम होति। तेनाह – ‘‘अनिमित्ताय चेतोविमुत्तिया ठितिया’’ति। तस्सा चिरट्ठितत्थं कति पच्चयाति अत्थो। विस्सज्जने पनस्सा पुब्बे च अभिसङ्खारोति अद्धानपरिच्छेदो वुत्तो। वुट्ठानायाति इध भवङ्गवुट्ठानं पुच्छति। विस्सज्जनेपिस्सा सब्बनिमित्तानञ्च मनसिकारोति रूपादिनिमित्तवसेन भवङ्गसहजातमनसिकारो वुत्तो।
Idāni valañjanasamāpattiṃ pucchanto kati panāvuso, paccayātiādimāha. Nirodhato hi vuṭṭhānakaphalasamāpattiyā ṭhiti nāma na hoti, ekaṃ dve cittavārameva pavattitvā bhavaṅgaṃ otarati. Ayañhi bhikkhu satta divase arūpapavattaṃ nirodhetvā nisinno nirodhavuṭṭhānakaphalasamāpattiyaṃ na ciraṃ tiṭṭhati. Valañjanasamāpattiyaṃ pana addhānaparicchedova pamāṇaṃ. Tasmā sā ṭhiti nāma hoti. Tenāha – ‘‘animittāya cetovimuttiyā ṭhitiyā’’ti. Tassā ciraṭṭhitatthaṃ kati paccayāti attho. Vissajjane panassā pubbe ca abhisaṅkhāroti addhānaparicchedo vutto. Vuṭṭhānāyāti idha bhavaṅgavuṭṭhānaṃ pucchati. Vissajjanepissā sabbanimittānañcamanasikāroti rūpādinimittavasena bhavaṅgasahajātamanasikāro vutto.
४५९. या चायं, आवुसोति इध किं पुच्छति? इध अञ्ञं अभिनवं नाम नत्थि। हेट्ठा कथितधम्मेयेव एकतो समोधानेत्वा पुच्छामीति पुच्छति। कत्थ पन ते कथिता? ‘‘नीलम्पि सञ्जानाति पीतकम्पि, लोहितकम्पि, ओदातकम्पि सञ्जानाती’’ति (म॰ नि॰ १.४५०) एतस्मिञ्हि ठाने अप्पमाणा चेतोविमुत्ति कथिता। ‘‘नत्थि किञ्चीति आकिञ्चञ्ञायतनन्ति नेय्य’’न्ति (म॰ नि॰ १.४५१) एत्थ आकिञ्चञ्ञं। ‘‘पञ्ञाचक्खुना पजानाती’’ति (म॰ नि॰ १.४५१) एत्थ सुञ्ञता। ‘‘कति पनावुसो, पच्चया अनिमित्ताय चेतोविमुत्तिया ठितिया वुट्ठानाया’’ति एत्थ अनिमित्ता। एवं हेट्ठा कथिताव इमस्मिं ठाने एकतो समोधानेत्वा पुच्छति। तं पन पटिक्खिपित्वा एता तस्मिं तस्मिं ठाने निद्दिट्ठावाति वत्वा अञ्ञे चत्तारो धम्मा एकनामका अत्थि। एको धम्मो चतुनामको अत्थि, एतं पाकटं कत्वा कथापेतुं इध पुच्छतीति अट्ठकथायं सन्निट्ठानं कतं। तस्सा विस्सज्जने अयं वुच्चतावुसो, अप्पमाणा चेतोविमुत्तीति अयं फरणअप्पमाणताय अप्पमाणा नाम। अयञ्हि अप्पमाणे वा सत्ते फरति, एकस्मिम्पि वा सत्ते असेसेत्वा फरति।
459.Yā cāyaṃ, āvusoti idha kiṃ pucchati? Idha aññaṃ abhinavaṃ nāma natthi. Heṭṭhā kathitadhammeyeva ekato samodhānetvā pucchāmīti pucchati. Kattha pana te kathitā? ‘‘Nīlampi sañjānāti pītakampi, lohitakampi, odātakampi sañjānātī’’ti (ma. ni. 1.450) etasmiñhi ṭhāne appamāṇā cetovimutti kathitā. ‘‘Natthi kiñcīti ākiñcaññāyatananti neyya’’nti (ma. ni. 1.451) ettha ākiñcaññaṃ. ‘‘Paññācakkhunā pajānātī’’ti (ma. ni. 1.451) ettha suññatā. ‘‘Kati panāvuso, paccayā animittāya cetovimuttiyā ṭhitiyā vuṭṭhānāyā’’ti ettha animittā. Evaṃ heṭṭhā kathitāva imasmiṃ ṭhāne ekato samodhānetvā pucchati. Taṃ pana paṭikkhipitvā etā tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne niddiṭṭhāvāti vatvā aññe cattāro dhammā ekanāmakā atthi. Eko dhammo catunāmako atthi, etaṃ pākaṭaṃ katvā kathāpetuṃ idha pucchatīti aṭṭhakathāyaṃ sanniṭṭhānaṃ kataṃ. Tassā vissajjane ayaṃ vuccatāvuso, appamāṇā cetovimuttīti ayaṃ pharaṇaappamāṇatāya appamāṇā nāma. Ayañhi appamāṇe vā satte pharati, ekasmimpi vā satte asesetvā pharati.
अयं वुच्चतावुसो, आकिञ्चञ्ञाति आरम्मणकिञ्चनस्स अभावतो आकिञ्चञ्ञा। अत्तेन वाति अत्त भावपोसपुग्गलादिसङ्खातेन अत्तेन सुञ्ञं। अत्तनियेन वाति चीवरादिपरिक्खारसङ्खातेन अत्तनियेन सुञ्ञं। अनिमित्ताति रागनिमित्तादीनं अभावेनेव अनिमित्ता, अरहत्तफलसमापत्तिं सन्धायाह। नानत्था चेव नानाब्यञ्जना चाति ब्यञ्जनम्पि नेसं नाना अत्थोपि। तत्थ ब्यञ्जनस्स नानता पाकटाव। अत्थो पन, अप्पमाणा चेतोविमुत्ति भूमन्तरतो महग्गता एव होति रूपावचरा; आरम्मणतो सत्त पञ्ञत्तिआरम्मणा। आकिञ्चञ्ञा भुम्मन्तरतो महग्गता अरूपावचरा; आरम्मणतो न वत्तब्बारम्मणा। सुञ्ञता भुम्मन्तरतो कामावचरा; आरम्मणतो सङ्खारारम्मणा। विपस्सना हि एत्थ सुञ्ञताति अधिप्पेता। अनिमित्ता भुम्मन्तरतो लोकुत्तरा; आरम्मणतो निब्बनारम्मणा।
Ayaṃ vuccatāvuso, ākiñcaññāti ārammaṇakiñcanassa abhāvato ākiñcaññā. Attena vāti atta bhāvaposapuggalādisaṅkhātena attena suññaṃ. Attaniyena vāti cīvarādiparikkhārasaṅkhātena attaniyena suññaṃ. Animittāti rāganimittādīnaṃ abhāveneva animittā, arahattaphalasamāpattiṃ sandhāyāha. Nānatthā ceva nānābyañjanā cāti byañjanampi nesaṃ nānā atthopi. Tattha byañjanassa nānatā pākaṭāva. Attho pana, appamāṇā cetovimutti bhūmantarato mahaggatā eva hoti rūpāvacarā; ārammaṇato satta paññattiārammaṇā. Ākiñcaññā bhummantarato mahaggatā arūpāvacarā; ārammaṇato na vattabbārammaṇā. Suññatā bhummantarato kāmāvacarā; ārammaṇato saṅkhārārammaṇā. Vipassanā hi ettha suññatāti adhippetā. Animittā bhummantarato lokuttarā; ārammaṇato nibbanārammaṇā.
रागो खो, आवुसो, पमाणकरणोतिआदीसु यथा पब्बतपादे पूतिपण्णरसउदकं नाम होति काळवण्णं; ओलोकेन्तानं ब्यामसतगम्भीरं विय खायति। यट्ठिं वा रज्जुं वा गहेत्वा मिनन्तस्स पिट्ठिपादोत्थरणमत्तम्पि न होति। एवमेवं याव रागादयो नुप्पज्जन्ति, ताव पुग्गलं सञ्जानितुं न सक्का होन्ति, सोतापन्नो विय, सकदागामी विय, अनागामी विय च खायति। यदा पनस्स रागादयो उप्पज्जन्ति, तदा रत्तो दुट्ठो मूळ्होति पञ्ञायति। इति एते ‘‘एत्तको अय’’न्ति पुग्गलस्स पमाणं दस्सेन्तो विय उप्पज्जन्तीति पमाणकरणा नाम वुत्ता। यावता खो, आवुसो, अप्पमाणा चेतोविमुत्तियोति यत्तका अप्पमाणा चेतोविमुत्तियो। कित्तका पन ता? चत्तारो ब्रह्मविहारा, चत्तारो मग्गा, चत्तारि च फलानीति द्वादस। तत्थ ब्रह्मविहारा फरणअप्पमाणताय अप्पमाणा। सेसा पमाणकरणानं किलेसानं अभावेन अप्पमाणा। निब्बानम्पि अप्पमाणमेव, चेतोविमुत्ति पन न होति, तस्मा न गहितं। अकुप्पाति अरहत्तफलचेतोविमुत्ति; सा हि तासं सब्बजेट्ठिका, तस्मा अग्गमक्खायतीति वुत्ता। रागो खो, आवुसो, किञ्चनोति रागो उप्पज्जित्वा पुग्गलं किञ्चति मद्दति पलिबुन्धति। तस्मा किञ्चनोति वुत्तो। मनुस्सा किर गोणेहि खलं मद्दापेन्तो किञ्चेहि कपिल, किञ्चेहि काळकाति वदन्ति। एवं मद्दनत्थो किञ्चनत्थोति वेदितब्बो। दोसमोहेसुपि एसेव नयो। आकिञ्चञ्ञा चेतोविमुत्तियो नाम नव धम्मा आकिञ्चञ्ञायतनञ्च मग्गफलानि च। तत्थ आकिञ्चञ्ञायतनं किञ्चनं आरम्मणं अस्स नत्थीति आकिञ्चञ्ञं। मग्गफलानि किञ्चनानं मद्दनानं पलिबुन्धनकिलेसानं नत्थिताय आकिञ्चञ्ञानि। निब्बानम्पि आकिञ्चञ्ञं, चेतोविमुत्ति पन न होति, तस्मा न गहितं।
Rāgokho, āvuso, pamāṇakaraṇotiādīsu yathā pabbatapāde pūtipaṇṇarasaudakaṃ nāma hoti kāḷavaṇṇaṃ; olokentānaṃ byāmasatagambhīraṃ viya khāyati. Yaṭṭhiṃ vā rajjuṃ vā gahetvā minantassa piṭṭhipādottharaṇamattampi na hoti. Evamevaṃ yāva rāgādayo nuppajjanti, tāva puggalaṃ sañjānituṃ na sakkā honti, sotāpanno viya, sakadāgāmī viya, anāgāmī viya ca khāyati. Yadā panassa rāgādayo uppajjanti, tadā ratto duṭṭho mūḷhoti paññāyati. Iti ete ‘‘ettako aya’’nti puggalassa pamāṇaṃ dassento viya uppajjantīti pamāṇakaraṇā nāma vuttā. Yāvatā kho, āvuso, appamāṇā cetovimuttiyoti yattakā appamāṇā cetovimuttiyo. Kittakā pana tā? Cattāro brahmavihārā, cattāro maggā, cattāri ca phalānīti dvādasa. Tattha brahmavihārā pharaṇaappamāṇatāya appamāṇā. Sesā pamāṇakaraṇānaṃ kilesānaṃ abhāvena appamāṇā. Nibbānampi appamāṇameva, cetovimutti pana na hoti, tasmā na gahitaṃ. Akuppāti arahattaphalacetovimutti; sā hi tāsaṃ sabbajeṭṭhikā, tasmā aggamakkhāyatīti vuttā. Rāgo kho, āvuso, kiñcanoti rāgo uppajjitvā puggalaṃ kiñcati maddati palibundhati. Tasmā kiñcanoti vutto. Manussā kira goṇehi khalaṃ maddāpento kiñcehi kapila, kiñcehi kāḷakāti vadanti. Evaṃ maddanattho kiñcanatthoti veditabbo. Dosamohesupi eseva nayo. Ākiñcaññā cetovimuttiyo nāma nava dhammā ākiñcaññāyatanañca maggaphalāni ca. Tattha ākiñcaññāyatanaṃ kiñcanaṃ ārammaṇaṃ assa natthīti ākiñcaññaṃ. Maggaphalāni kiñcanānaṃ maddanānaṃ palibundhanakilesānaṃ natthitāya ākiñcaññāni. Nibbānampi ākiñcaññaṃ, cetovimutti pana na hoti, tasmā na gahitaṃ.
रागो खो, आवुसो, निमित्तकरणोतिआदीसु यथा नाम द्विन्नं कुलानं सदिसा द्वे वच्छका होन्ति। याव तेसं लक्खणं न कतं होति, ताव ‘‘अयं असुककुलस्स वच्छको, अयं असुककुलस्सा’’ति न सक्का होन्ति जानितुं। यदा पन तेसं सत्तिसूलादीसु अञ्ञतरं लक्खणं कतं होति, तदा सक्का होन्ति जानितुं। एवमेव याव पुग्गलस्स रागो नुप्पज्जति, ताव न सक्का होति जानितुं अरियो वा पुथुज्जनो वाति। रागो पनस्स उप्पज्जमानोव सरागो नाम अयं पुग्गलोति सञ्जानननिमित्तं करोन्तो विय उप्पज्जति, तस्मा ‘‘निमित्तकरणो’’ति वुत्तो। दोसमोहेसुपि एसेव नयो।
Rāgo kho, āvuso, nimittakaraṇotiādīsu yathā nāma dvinnaṃ kulānaṃ sadisā dve vacchakā honti. Yāva tesaṃ lakkhaṇaṃ na kataṃ hoti, tāva ‘‘ayaṃ asukakulassa vacchako, ayaṃ asukakulassā’’ti na sakkā honti jānituṃ. Yadā pana tesaṃ sattisūlādīsu aññataraṃ lakkhaṇaṃ kataṃ hoti, tadā sakkā honti jānituṃ. Evameva yāva puggalassa rāgo nuppajjati, tāva na sakkā hoti jānituṃ ariyo vā puthujjano vāti. Rāgo panassa uppajjamānova sarāgo nāma ayaṃ puggaloti sañjānananimittaṃ karonto viya uppajjati, tasmā ‘‘nimittakaraṇo’’ti vutto. Dosamohesupi eseva nayo.
अनिमित्ता चेतोविमुत्ति नाम तेरस धम्मा – विपस्सना, चत्तारो आरुप्पा, चत्तारो मग्गा, चत्तारि च फलानीति। तत्थ विपस्सना निच्चनिमित्तं सुखनिमित्तं अत्तनिमित्तं उग्घाटेतीति अनिमित्ता नाम। चत्तारो आरुप्पा रूपनिमित्तस्स अभावेन अनिमित्ता नाम। मग्गफलानि निमित्तकरणानं किलेसानं अभावेन अनिमित्तानि। निब्बानम्पि अनिमित्तमेव, तं पन चेतोविमुत्ति न होति, तस्मा न गहितं। अथ कस्मा सुञ्ञता चेतोविमुत्ति न गहिताति? सा, ‘‘सुञ्ञा रागेना’’तिआदिवचनतो सब्बत्थ अनुपविट्ठाव, तस्मा विसुं न गहिता । एकत्थाति आरम्मणवसेन एकत्था। अप्पमाणं आकिञ्चञ्ञं सुञ्ञतं अनिमित्तन्ति हि सब्बानेतानि निब्बानस्सेव नामानि। इति इमिना परियायेन एकत्था। अञ्ञस्मिं पन ठाने अप्पमाणा होन्ति, अञ्ञस्मिं आकिञ्चञ्ञा अञ्ञस्मिं सुञ्ञता अञ्ञस्मिं अनिमित्ताति इमिना परियायेन नानाब्यञ्जना। इति थेरो यथानुसन्धिनाव देसनं निट्ठपेसीति।
Animittā cetovimutti nāma terasa dhammā – vipassanā, cattāro āruppā, cattāro maggā, cattāri ca phalānīti. Tattha vipassanā niccanimittaṃ sukhanimittaṃ attanimittaṃ ugghāṭetīti animittā nāma. Cattāro āruppā rūpanimittassa abhāvena animittā nāma. Maggaphalāni nimittakaraṇānaṃ kilesānaṃ abhāvena animittāni. Nibbānampi animittameva, taṃ pana cetovimutti na hoti, tasmā na gahitaṃ. Atha kasmā suññatā cetovimutti na gahitāti? Sā, ‘‘suññā rāgenā’’tiādivacanato sabbattha anupaviṭṭhāva, tasmā visuṃ na gahitā . Ekatthāti ārammaṇavasena ekatthā. Appamāṇaṃ ākiñcaññaṃ suññataṃ animittanti hi sabbānetāni nibbānasseva nāmāni. Iti iminā pariyāyena ekatthā. Aññasmiṃ pana ṭhāne appamāṇā honti, aññasmiṃ ākiñcaññā aññasmiṃ suññatā aññasmiṃ animittāti iminā pariyāyena nānābyañjanā. Iti thero yathānusandhināva desanaṃ niṭṭhapesīti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
महावेदल्लसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Mahāvedallasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ३. महावेदल्लसुत्तं • 3. Mahāvedallasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / ३. महावेदल्लसुत्तवण्णना • 3. Mahāvedallasuttavaṇṇanā
