| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / මජ්‌ඣිමනිකාය (ටීකා) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
3. මහාවෙදල්‌ලසුත්‌තවණ්‌ණනා
3. Mahāvedallasuttavaṇṇanā
449. ගරුභාවො ගාරවං, පාසාණච්‌ඡත්‌තං විය ගරුකරණීයතා. සහ ගාරවෙනාති සගාරවො, ගරුනා කිස්‌මිඤ්‌චි වුත්‌තෙ ගාරවවසෙන පතිස්‌සවනං පතිස්‌සවො, සහ පතිස්‌සවෙන සප්‌පතිස්‌සවො, පතිස්‌සවභූතං තංසභාගඤ්‌ච යං කිඤ්‌චි ගරුකරණං. සගාරවෙ සප්‌පතිස්‌සවචනං සගාරවසප්‌පතිස්‌සවචනං. ගරුකරණං වා ගාරවො, සගාරවස්‌ස සප්‌පතිස්‌සවචනං සගාරවසප්‌පතිස්‌සවචනං. එතෙන සභාවෙනෙව සගාරවස්‌ස තථාපවත්‌තං වචනන්‌ති දස්‌සෙති. අඤ්‌ඤත්‌ථ දු-සද්‌දො ගරහත්‌ථොපි හොති ‘‘දුක්‌ඛං දුප්‌පුත්‌තො’’තිආදීසු විය, ඉධ පන සො න සම්‌භවති කුච්‌ඡිතාය පඤ්‌ඤාය අභාවතොති ආහ ‘‘පඤ්‌ඤාය දුට්‌ඨං නාම නත්‌ථී’’ති. ‘‘දුස්‌සීලො’’තිආදීසු විය අභාවත්‌ථො දු-සද්‌දොති වුත්‌තං ‘‘අප්‌පඤ්‌ඤො නිප්‌පඤ්‌ඤොති අත්‌ථො’’ති. කිත්‌තකෙනාති කෙන පරිමාණෙන. තං පන පරිමාණං යස්‌මා පරිමෙය්‍යස්‌ස අත්‌ථස්‌ස පරිච්‌ඡින්‌දනං හොති, නු-සද්‌දො ච පුච්‌ඡාය ජොතකො, තස්‌මා ‘‘කිත්‌තාවතා නු ඛොති කාරණපරිච්‌ඡෙදපුච්‌ඡා’’ති වත්‌වා ‘‘කිත්‌තකෙන නු ඛො එවං වුච්‌චතීති අත්‌ථො’’ති ආහ. ‘‘කාරණපරිච්‌ඡෙදපුච්‌ඡා’’ති ඉමිනා ‘‘කිත්‌තාවතා’’ති සාමඤ්‌ඤතො පුච්‌ඡාභාවො දස්‌සිතො, න විසෙසතො, තස්‌ස පුච්‌ඡාවිසෙසභාවඤාපනත්‌ථං මහානිද්‌දෙසෙ ආගතා සබ්‌බාව පුච්‌ඡා අත්‌ථුද්‌ධාරනයෙන දස්‌සෙති ‘‘පුච්‌ඡා ච නාමා’’තිආදිනා. අදිට්‌ඨං ජොතීයති එතායාති අදිට්‌ඨජොතනා, පුච්‌ඡා. දිට්‌ඨසංසන්‌දනා සාකච්‌ඡාවසෙන විනිච්‌ඡයකරණං. විමති ඡිජ්‌ජති එතායාති විමතිච්‌ඡෙදනා. අනුමතියා පුච්‌ඡා අනුමතිපුච්‌ඡා. ‘‘තං කිං මඤ්‌ඤථ, භික්‌ඛවෙ’’තිආදිපුච්‌ඡාය හි ‘‘කිං තුම්‌හාකං අනුමතී’’ති අනුමති පුච්‌ඡිතා හොති. කථෙතුං කම්‍යතාය පුච්‌ඡා කථෙතුකම්‍යතාපුච්‌ඡා.
449. Garubhāvo gāravaṃ, pāsāṇacchattaṃ viya garukaraṇīyatā. Saha gāravenāti sagāravo, garunā kismiñci vutte gāravavasena patissavanaṃ patissavo, saha patissavena sappatissavo, patissavabhūtaṃ taṃsabhāgañca yaṃ kiñci garukaraṇaṃ. Sagārave sappatissavacanaṃ sagāravasappatissavacanaṃ. Garukaraṇaṃ vā gāravo, sagāravassa sappatissavacanaṃ sagāravasappatissavacanaṃ. Etena sabhāveneva sagāravassa tathāpavattaṃ vacananti dasseti. Aññattha du-saddo garahatthopi hoti ‘‘dukkhaṃ dupputto’’tiādīsu viya, idha pana so na sambhavati kucchitāya paññāya abhāvatoti āha ‘‘paññāya duṭṭhaṃ nāma natthī’’ti. ‘‘Dussīlo’’tiādīsu viya abhāvattho du-saddoti vuttaṃ ‘‘appañño nippaññoti attho’’ti. Kittakenāti kena parimāṇena. Taṃ pana parimāṇaṃ yasmā parimeyyassa atthassa paricchindanaṃ hoti, nu-saddo ca pucchāya jotako, tasmā ‘‘kittāvatā nu khoti kāraṇaparicchedapucchā’’ti vatvā ‘‘kittakena nu kho evaṃ vuccatīti attho’’ti āha. ‘‘Kāraṇaparicchedapucchā’’ti iminā ‘‘kittāvatā’’ti sāmaññato pucchābhāvo dassito, na visesato, tassa pucchāvisesabhāvañāpanatthaṃ mahāniddese āgatā sabbāva pucchā atthuddhāranayena dasseti ‘‘pucchā ca nāmā’’tiādinā. Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti adiṭṭhajotanā, pucchā. Diṭṭhasaṃsandanā sākacchāvasena vinicchayakaraṇaṃ. Vimati chijjati etāyāti vimaticchedanā. Anumatiyā pucchā anumatipucchā. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave’’tiādipucchāya hi ‘‘kiṃ tumhākaṃ anumatī’’ti anumati pucchitā hoti. Kathetuṃ kamyatāya pucchā kathetukamyatāpucchā.
ලක්‌ඛණන්‌ති ඤාතුං ඉච්‌ඡිතො යො කොචි සභාවො. අඤ්‌ඤාතන්‌ති යෙන කෙනචි ඤාණෙන අඤ්‌ඤාතභාවං ආහ. අදිට්‌ඨන්‌ති දස්‌සනභූතෙන පච්‌චක්‌ඛං විය අදිට්‌ඨතං. අතුලිතන්‌ති ‘‘එත්‌තකං ඉද’’න්‌ති තුලනභූතෙන අතුලිතතං. අතීරිතන්‌ති තීරණභූතෙන අකතඤාණකිරියාසමාපනතං. අවිභූතන්‌ති ඤාණස්‌ස අපාකටභාවං. අවිභාවිතන්‌ති ඤාණෙන අපාකටීකතභාවං. ඉධ දිට්‌ඨසංසන්‌දනාපුච්‌ඡා අධිප්‌පෙතා, න අදිට්‌ඨජොතනා විමතිච්‌ඡෙදනා චාති.
Lakkhaṇanti ñātuṃ icchito yo koci sabhāvo. Aññātanti yena kenaci ñāṇena aññātabhāvaṃ āha. Adiṭṭhanti dassanabhūtena paccakkhaṃ viya adiṭṭhataṃ. Atulitanti ‘‘ettakaṃ ida’’nti tulanabhūtena atulitataṃ. Atīritanti tīraṇabhūtena akatañāṇakiriyāsamāpanataṃ. Avibhūtanti ñāṇassa apākaṭabhāvaṃ. Avibhāvitanti ñāṇena apākaṭīkatabhāvaṃ. Idha diṭṭhasaṃsandanāpucchā adhippetā, na adiṭṭhajotanā vimaticchedanā cāti.
කථමයං අත්‌ථො විඤ්‌ඤායතීති ආහ ‘‘ථෙරො හී’’තිආදි. සයං විනිච්‌ඡිනන්‌තොති සයමෙව තෙසං පඤ්‌හානං අත්‌ථං විසෙසෙන නිච්‌ඡිනන්‌තො. ඉදං සුත්‌තන්‌ති ඉදං පඤ්‌චවීසතිපඤ්‌හපටිමණ්‌ඩිතසුත්‌තං, න යං කිඤ්‌චි අනවසෙසෙනෙව මත්‌ථකං පාපෙසීති. ‘‘සයමෙව පඤ්‌හං සමුට්‌ඨාපෙත්‌වා සයං විනිච්‌ඡිනන්‌තො’’ති එත්‌ථ චතුක්‌කොටිකං භවතීති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘එකච්‌චො හී’’තිආදිමාහ. පඤ්‌හං සමුට්‌ඨාපෙතුංයෙව සක්‌කොතීති පුච්‌ඡනවිධිංයෙව ජානාති. න නිච්‌ඡෙතුන්‌ති නිච්‌ඡෙතුං න සක්‌කොති, විස්‌සජ්‌ජනවිධිං න ජානාතීති අත්‌ථො. විසෙසට්‌ඨානන්‌ති අඤ්‌ඤෙහි අසදිසට්‌ඨානං. ථෙරෙන සදිසොති ථෙරෙන සදිසො සාවකො නත්‌ථි.
Kathamayaṃ attho viññāyatīti āha ‘‘thero hī’’tiādi. Sayaṃ vinicchinantoti sayameva tesaṃ pañhānaṃ atthaṃ visesena nicchinanto. Idaṃ suttanti idaṃ pañcavīsatipañhapaṭimaṇḍitasuttaṃ, na yaṃ kiñci anavaseseneva matthakaṃ pāpesīti. ‘‘Sayameva pañhaṃ samuṭṭhāpetvā sayaṃ vinicchinanto’’ti ettha catukkoṭikaṃ bhavatīti dassento ‘‘ekacco hī’’tiādimāha. Pañhaṃ samuṭṭhāpetuṃyeva sakkotīti pucchanavidhiṃyeva jānāti. Na nicchetunti nicchetuṃ na sakkoti, vissajjanavidhiṃ na jānātīti attho. Visesaṭṭhānanti aññehi asadisaṭṭhānaṃ. Therena sadisoti therena sadiso sāvako natthi.
සංසන්‌දිත්‌වාති සංයොජෙත්‌වා සමානං කත්‌වා, යථා තත්‌ථ සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණං පවත්‌තං, තථා තං අවිලොමෙත්‌වාති අත්‌ථො. ලීළායන්‌තොති ලීළං කරොන්‌තො. ධම්‌මකථිකතාය අග්‌ගභාවප්‌පත්‌තියා තත්‌ථ අප්‌පටිහතඤාණතාය බුද්‌ධලීළාය විය චතුන්‌නං පරිසානං ගමනං ගණ්‌හන්‌තො ධම්‌මකථං කථෙති.
Saṃsanditvāti saṃyojetvā samānaṃ katvā, yathā tattha sabbaññutaññāṇaṃ pavattaṃ, tathā taṃ avilometvāti attho. Līḷāyantoti līḷaṃ karonto. Dhammakathikatāya aggabhāvappattiyā tattha appaṭihatañāṇatāya buddhalīḷāya viya catunnaṃ parisānaṃ gamanaṃ gaṇhanto dhammakathaṃ katheti.
ඉතො වා එත්‌තො වා අනුක්‌කමිත්‌වාති උග්‌ගහිතකථාමග්‌ගතො යත්‌ථ කත්‌ථචි ඊසකම්‌පි අනුක්‌කමිත්‌වා උග්‌ගහිතනියාමෙනෙවාති අත්‌ථො. තෙනාහ ‘‘යට්‌ඨිකොටි’’න්‌තිආදි. එකපදිකන්‌ති එකපදනික්‌ඛෙපමත්‌තං. දණ්‌ඩකසෙතුන්‌ති එකදණ්‌ඩකමයං සෙතුං. හෙට්‌ඨා ච උපරි ච සුත්‌තපදානං ආහරණෙන තෙපිටකං බුද්‌ධවචනං හෙට්‌ඨුපරියං කරොන්‌තො. ජාතස්‌සරසදිසඤ්‌ච ගාථං, සුත්‌තපදං වා නික්‌ඛිපිත්‌වා තත්‌ථ නානාඋපමාකාරණානි ආහරන්‌තො තානි ච තෙහි සුත්‌තපදෙහි බොධෙන්‌තො සමුට්‌ඨාපෙන්‌තො ‘‘ජාතස්‌සරෙ පඤ්‌චවණ්‌ණානි කුසුමානි ඵුල්‌ලාපෙන්‌තො විය සිනෙරුමත්‌ථකෙ වට්‌ටිසහස්‌සං ජාලෙන්‌තො වියා’’ති වුත්‌තො.
Ito vā etto vā anukkamitvāti uggahitakathāmaggato yattha katthaci īsakampi anukkamitvā uggahitaniyāmenevāti attho. Tenāha ‘‘yaṭṭhikoṭi’’ntiādi. Ekapadikanti ekapadanikkhepamattaṃ. Daṇḍakasetunti ekadaṇḍakamayaṃ setuṃ. Heṭṭhā ca upari ca suttapadānaṃ āharaṇena tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ heṭṭhupariyaṃ karonto. Jātassarasadisañca gāthaṃ, suttapadaṃ vā nikkhipitvā tattha nānāupamākāraṇāni āharanto tāni ca tehi suttapadehi bodhento samuṭṭhāpento ‘‘jātassare pañcavaṇṇāni kusumāni phullāpento viya sinerumatthake vaṭṭisahassaṃ jālento viyā’’ti vutto.
එකපදුද්‌ධාරෙති එකස්‌මිං පදුද්‌ධාරණක්‌ඛණෙ. පදවසෙන සට්‌ඨි පදසතසහස්‌සානි ගාථාවසෙන පන්‌නරස ගාථාසහස්‌සානි. ආකඩ්‌ඪිත්‌වා ගණ්‌හන්‌තො වියාති පච්‌චෙකං පුප්‌ඵානි අනොචිනිත්‌වා වල්‌ලිමෙව ආකඩ්‌ඪිත්‌වා එකජ්‌ඣං පුප්‌ඵානි කත්‌වා ගණ්‌හන්‌තො විය. තෙනාහ ‘‘එකප්‌පහාරෙනෙවා’’ති. ගතිමන්‌තානන්‌ති අතිසයාය ඤාණගතියා යුත්‌තානං. ධිතිමන්‌තානන්‌ති ධාරණබලෙන යුත්‌තානං.
Ekapaduddhāreti ekasmiṃ paduddhāraṇakkhaṇe. Padavasena saṭṭhi padasatasahassāni gāthāvasena pannarasa gāthāsahassāni. Ākaḍḍhitvā gaṇhanto viyāti paccekaṃ pupphāni anocinitvā vallimeva ākaḍḍhitvā ekajjhaṃ pupphāni katvā gaṇhanto viya. Tenāha ‘‘ekappahārenevā’’ti. Gatimantānanti atisayāya ñāṇagatiyā yuttānaṃ. Dhitimantānanti dhāraṇabalena yuttānaṃ.
අනන්‌තනයුස්‌සදන්‌ති පච්‌චයුප්‌පන්‌නභාසිතත්‌ථනිබ්‌බානවිපාකකිරියාදිවසෙන අනන්‌තපභෙදෙ විසයෙ පවත්‌තියා අනන්‌තනයෙහි උස්‌සන්‌නං උපචිතං. චතුරොඝනිත්‌ථරණත්‌ථිකානං තිත්‌ථෙ ඨපිතනාවා වියාති යොජනා. සහස්‌සයුත්‌තආජඤ්‌ඤරථොති වෙජයන්‌තරථං සන්‌ධාය වදති.
Anantanayussadanti paccayuppannabhāsitatthanibbānavipākakiriyādivasena anantapabhede visaye pavattiyā anantanayehi ussannaṃ upacitaṃ. Caturoghanittharaṇatthikānaṃ titthe ṭhapitanāvā viyāti yojanā. Sahassayuttaājaññarathoti vejayantarathaṃ sandhāya vadati.
යස්‌මා පුච්‌ඡායං බ්‍යාපනිච්‌ඡානයෙන ‘‘දුප්‌පඤ්‌ඤො දුප්‌පඤ්‌ඤො’’ති ආමෙඩිතවසෙන වුත්‌තං, තස්‌මා ධම්‌මසෙනාපති පුච්‌ඡිතමත්‌ථං විස්‌සජ්‌ජෙන්‌තො පුච්‌ඡාසභාගෙන ‘‘නප්‌පජානාති නප්‌පජානාතී’’ති ආමෙඩිතවසෙනෙවාහ. තත්‌ථ ඉති-සද්‌දො කාරණත්‌ථොති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘යස්‌මා නප්‌පජානාති, තස්‌මා දුප්‌පඤ්‌ඤොති වුච්‌චතී’’ති ආහ. ඉදං දුක්‌ඛන්‌ති ඉදං උපාදානක්‌ඛන්‌ධපඤ්‌චකං දුක්‌ඛං අරියසච්‌චං. තඤ්‌ච ඛො රුප්‌පනං වෙදියනං සඤ්‌ජානනං අභිසඞ්‌ඛරණං විජානනන්‌ති සඞ්‌ඛෙපතො එත්‌තකං. ඉතො උද්‌ධං කිඤ්‌චි ධම්‌මජාතං දුක්‌ඛං අරියසච්‌චං නාම නත්‌ථීති යාථාවසරසලක්‌ඛණතො පවත්‌තික්‌කමතො චෙව පීළනසඞ්‌ඛතසන්‌තාපවිපරිණාමලක්‌ඛණතො ච යථාභූතං අරියමග්‌ගපඤ්‌ඤාය නප්‌පජානාති. අවසෙසපච්‌චයසමාගමෙ උදයති උප්‌පජ්‌ජති, ස්‌වායං සමුදයො සංසාරපවත්‌තිභාවෙනාති ආහ ‘‘පවත්‌තිදුක්‌ඛපභාවිකා’’ති, දුක්‌ඛසච්‌චස්‌ස උප්‌පාදිකාති අත්‌ථො. යාථාවසරසලක්‌ඛණතොති යථාභූතං අනුපච්‌ඡෙදකරණරසතො චෙව සම්‌පිණ්‌ඩනනිදානසංයොගපලිබොධලක්‌ඛණතො ච.
Yasmā pucchāyaṃ byāpanicchānayena ‘‘duppañño duppañño’’ti āmeḍitavasena vuttaṃ, tasmā dhammasenāpati pucchitamatthaṃ vissajjento pucchāsabhāgena ‘‘nappajānāti nappajānātī’’ti āmeḍitavasenevāha. Tattha iti-saddo kāraṇatthoti dassento ‘‘yasmā nappajānāti, tasmā duppaññotivuccatī’’ti āha. Idaṃ dukkhanti idaṃ upādānakkhandhapañcakaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ. Tañca kho ruppanaṃ vediyanaṃ sañjānanaṃ abhisaṅkharaṇaṃ vijānananti saṅkhepato ettakaṃ. Ito uddhaṃ kiñci dhammajātaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ nāma natthīti yāthāvasarasalakkhaṇato pavattikkamato ceva pīḷanasaṅkhatasantāpavipariṇāmalakkhaṇato ca yathābhūtaṃ ariyamaggapaññāya nappajānāti. Avasesapaccayasamāgame udayati uppajjati, svāyaṃ samudayo saṃsārapavattibhāvenāti āha ‘‘pavattidukkhapabhāvikā’’ti, dukkhasaccassa uppādikāti attho. Yāthāvasarasalakkhaṇatoti yathābhūtaṃ anupacchedakaraṇarasato ceva sampiṇḍananidānasaṃyogapalibodhalakkhaṇato ca.
ඉදං නාම ඨානං පත්‌වාති ඉදං නාම අප්‌පවත්‌තිකාරණං ආගම්‌ම. නිරුජ්‌ඣතීති අනුප්‌පාදනිරොධවසෙන නිරුජ්‌ඣති, තෙනාහ ‘‘උභින්‌නං අප්‌පවත්‌තී’’ති. යාථාවසරසලක්‌ඛණතොති යථාභූතං අච්‌චුතිරසතො චෙව නිස්‌සරණවිවෙකාසඞ්‌ඛතාමතලක්‌ඛණතො ච. අයං පටිපදාති අයං සම්‌මාදිට්‌ඨිආදිකා සමොධානලක්‌ඛණා පටිපජ්‌ජති එතායාති පටිපදා. දුක්‌ඛනිරොධං ගච්‌ඡතීති දුක්‌ඛනිරොධං නිබ්‌බානං සච්‌ඡිකිරියාභිසමයවසෙන ගච්‌ඡති ආරබ්‌භ පවත්‌තති. යාථාවසරසලක්‌ඛණතොති යථාභූතං කිලෙසප්‌පහානකරණසරසතො චෙව නිය්‍යානහෙතුදස්‌සනාධිපතෙය්‍යලක්‌ඛණතො ච නප්‌පජානාති. අනන්‌තරවාරෙති දුතියවාරෙ. ඉමිනාව නයෙනාති ‘‘ඉදං දුක්‌ඛං, එත්‌තකං දුක්‌ඛ’’න්‌තිආදිනා පඨමවාරෙ වුත්‌තනයෙන. තත්‌ථ හි දුප්‌පඤ්‌ඤනිද්‌දෙසත්‌තා පජානනපටික්‌ඛෙපවසෙන දෙසනා ආගතා, ඉධ පඤ්‌ඤවන්‌තනිද්‌දෙසත්‌තා පජානනවසෙනාති අයමෙව විසෙසො. එත්‌ථාති දුතියවාරෙ.
Idaṃ nāma ṭhānaṃ patvāti idaṃ nāma appavattikāraṇaṃ āgamma. Nirujjhatīti anuppādanirodhavasena nirujjhati, tenāha ‘‘ubhinnaṃ appavattī’’ti. Yāthāvasarasalakkhaṇatoti yathābhūtaṃ accutirasato ceva nissaraṇavivekāsaṅkhatāmatalakkhaṇato ca. Ayaṃ paṭipadāti ayaṃ sammādiṭṭhiādikā samodhānalakkhaṇā paṭipajjati etāyāti paṭipadā. Dukkhanirodhaṃ gacchatīti dukkhanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena gacchati ārabbha pavattati. Yāthāvasarasalakkhaṇatoti yathābhūtaṃ kilesappahānakaraṇasarasato ceva niyyānahetudassanādhipateyyalakkhaṇato ca nappajānāti. Anantaravāreti dutiyavāre. Imināva nayenāti ‘‘idaṃ dukkhaṃ, ettakaṃ dukkha’’ntiādinā paṭhamavāre vuttanayena. Tattha hi duppaññaniddesattā pajānanapaṭikkhepavasena desanā āgatā, idha paññavantaniddesattā pajānanavasenāti ayameva viseso. Etthāti dutiyavāre.
සවනතොති කම්‌මට්‌ඨානස්‌ස සවනතො උග්‌ගණ්‌හාති. ගන්‌ථසවනමුඛෙන හි තදත්‌ථස්‌ස උග්‌ගහණං. ඨපෙත්‌වා තණ්‌හන්‌තිආදි තස්‌ස උග්‌ගහණාකාරනිදස්‌සනං. අභිනිවිසතීති විපස්‌සනාභිනිවෙසවසෙන අභිනිවිසති විපස්‌සනාකම්‌මට්‌ඨානං පට්‌ඨපෙති. නො විවට්‌ටෙති විවට්‌ටෙ අභිනිවෙසො න හොති අවිසයත්‌තා. අයන්‌ති චතුසච්‌චකම්‌මට්‌ඨානිකො.
Savanatoti kammaṭṭhānassa savanato uggaṇhāti. Ganthasavanamukhena hi tadatthassa uggahaṇaṃ. Ṭhapetvā taṇhantiādi tassa uggahaṇākāranidassanaṃ. Abhinivisatīti vipassanābhinivesavasena abhinivisati vipassanākammaṭṭhānaṃ paṭṭhapeti. No vivaṭṭeti vivaṭṭe abhiniveso na hoti avisayattā. Ayanti catusaccakammaṭṭhāniko.
පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධාති පඤ්‌චුපාදානක්‌ඛන්‌ධා. ඛන්‌ධවසෙන විපස්‌සනාභිනිවෙසස්‌ස චක්‌ඛාදිවසෙන වෙදනාදිවසෙන ච සතිපි අනෙකවිධත්‌තෙ සුකරං සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යන්‌ති චතුධාතුමුඛෙන තං දස්‌සෙතුං ‘‘ධාතුකම්‌මට්‌ඨානවසෙන ඔතරිත්‌වා’’ති ආහ. රූපන්‌ති වවත්‌ථපෙතීති රුප්‌පනට්‌ඨෙන රූපන්‌ති අසඞ්‌කරතො පරිච්‌ඡින්‌දති. තදාරම්‌මණාති තං රූපං ආරම්‌මණං කත්‌වා පවත්‌තනකා. නාමන්‌ති වෙදනාදිචතුක්‌කං නමනට්‌ඨෙන නාමන්‌ති වවත්‌ථාපෙති. යමකතාලක්‌ඛන්‌ධං භින්‌දන්‌තො විය යමකං භින්‌දිත්‌වා ‘‘අරූපං, රූපඤ්‌චා’’ති ද්‌වෙව ඉමෙ ධම්‌මා, න එත්‌ථ කොචි අත්‌තා වා අත්‌තනියං වාති නාමරූපං වවත්‌ථපෙති පරිච්‌ඡින්‌දති පරිග්‌ගණ්‌හාති. එත්‌තාවතා දිට්‌ඨිවිසුද්‌ධි දස්‌සිතා. තං පනෙතං නාමරූපං න අහෙතුකං. යස්‌මා සබ්‌බං සබ්‌බත්‌ථ සබ්‌බදා ච නත්‌ථි, තස්‌මා සහෙතුකං. කීදිසෙන හෙතුනා? න ඉස්‌සරාදිවිසමහෙතුනා. යං පනෙත්‌ථ වත්‌තබ්‌බං, තං විසුද්‌ධිමග්‌ගසංවණ්‌ණනායං (විසුද්‌ධි. මහාටී. 2.447) වුත්‌තනයෙන ගහෙතබ්‌බං. සහෙතුකත්‌තා එව සපච්‌චයං. අවිජ්‌ජාදයොති අවිජ්‌ජාතණ්‌හුපාදානකම්‌මාහාරාදයො. එවන්‌ති ‘‘තං පනෙත’’න්‌තිආදිනා වුත්‌තප්‌පකාරෙන අවිජ්‌ජාදිකෙ පච්‌චයෙ චෙව රූපවෙදනාදිකෙ පච්‌චයුප්‌පන්‌නධම්‌මෙ ච වවත්‌ථපෙත්‌වා පරිච්‌ඡින්‌දිත්‌වා පරිග්‌ගහෙත්‌වා. වුත්‌තඤ්‌හෙතං ‘‘අවිජ්‌ජාසමුදයා රූපසමුදයො, තණ්‌හාසමුදයා රූපසමුදයො’’ති (පටි. ම. 1.50). එත්‌තාවතා කඞ්‌ඛාවිතරණවිසුද්‌ධිං දස්‌සෙති.
Pañcakkhandhāti pañcupādānakkhandhā. Khandhavasena vipassanābhinivesassa cakkhādivasena vedanādivasena ca satipi anekavidhatte sukaraṃ suviññeyyanti catudhātumukhena taṃ dassetuṃ ‘‘dhātukammaṭṭhānavasena otaritvā’’ti āha. Rūpanti vavatthapetīti ruppanaṭṭhena rūpanti asaṅkarato paricchindati. Tadārammaṇāti taṃ rūpaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattanakā. Nāmanti vedanādicatukkaṃ namanaṭṭhena nāmanti vavatthāpeti. Yamakatālakkhandhaṃ bhindanto viya yamakaṃ bhinditvā ‘‘arūpaṃ, rūpañcā’’ti dveva ime dhammā, na ettha koci attā vā attaniyaṃ vāti nāmarūpaṃ vavatthapeti paricchindati pariggaṇhāti. Ettāvatā diṭṭhivisuddhi dassitā. Taṃ panetaṃ nāmarūpaṃ na ahetukaṃ. Yasmā sabbaṃ sabbattha sabbadā ca natthi, tasmā sahetukaṃ. Kīdisena hetunā? Na issarādivisamahetunā. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. mahāṭī. 2.447) vuttanayena gahetabbaṃ. Sahetukattā eva sapaccayaṃ. Avijjādayoti avijjātaṇhupādānakammāhārādayo. Evanti ‘‘taṃ paneta’’ntiādinā vuttappakārena avijjādike paccaye ceva rūpavedanādike paccayuppannadhamme ca vavatthapetvā paricchinditvā pariggahetvā. Vuttañhetaṃ ‘‘avijjāsamudayā rūpasamudayo, taṇhāsamudayā rūpasamudayo’’ti (paṭi. ma. 1.50). Ettāvatā kaṅkhāvitaraṇavisuddhiṃ dasseti.
හුත්‌වාති හෙතුපච්‌චයසමවායෙ උප්‌පජ්‌ජිත්‌වා. අභාවට්‌ඨෙනාති තදනන්‌තරමෙව විනස්‌සනට්‌ඨෙන. අනිච්‌චාති අනිච්‌චා අද්‌ධුවා. අනිච්‌චලක්‌ඛණං ආරොපෙතීති තෙසු පඤ්‌චසු ඛන්‌ධෙසු අනිච්‌චතාසඞ්‌ඛාතං සාමඤ්‌ඤලක්‌ඛණං නිරොපෙති. තතොති අනිච්‌චලක්‌ඛණාරොපනතො පරං, තතො වා අනිච්‌චභාවතො. උදයබ්‌බයප්‌පටිපීළනාකාරෙනාති උප්‌පාදනිරොධෙහි පති පති අභික්‌ඛණං පීළනාකාරෙන හෙතුනා දුක්‌ඛා අනිට්‌ඨා, දුක්‌ඛමා වා. අවසවත්‌තනාකාරෙනාති කස්‌සචි වසෙන අවසවත්‌තනාකාරෙන. අනත්‌තාති න සයං අත්‌තා, නාපි නෙසං කොචි අත්‌තා අත්‌ථීති අනත්‌තාති. තිලක්‌ඛණං ආරොපෙත්‌වාති එවං අනිච්‌චස්‌ස දුක්‌ඛභාවතො, දුක්‌ඛස්‌ස ච අනත්‌තභාවතො ඛන්‌ධපඤ්‌චකෙ තිවිධම්‌පි සාමඤ්‌ඤලක්‌ඛණං ආරොපෙත්‌වා. සම්‌මසන්‌තොති උදයබ්‌බයඤාණුප්‌පත්‌තියා උප්‌පන්‌නෙ විපස්‌සනුපක්‌කිලෙසෙ පහාය මග්‌ගාමග්‌ගං වවත්‌ථපෙත්‌වා උදයබ්‌බයඤාණාදිවිපස්‌සනාපටිපාටියා සඞ්‌ඛාරෙ සම්‌මසන්‌තො ගොත්‍රභුඤාණානන්‌තරං ලොකුත්‌තරමග්‌ගං පාපුණාති.
Hutvāti hetupaccayasamavāye uppajjitvā. Abhāvaṭṭhenāti tadanantarameva vinassanaṭṭhena. Aniccāti aniccā addhuvā. Aniccalakkhaṇaṃ āropetīti tesu pañcasu khandhesu aniccatāsaṅkhātaṃ sāmaññalakkhaṇaṃ niropeti. Tatoti aniccalakkhaṇāropanato paraṃ, tato vā aniccabhāvato. Udayabbayappaṭipīḷanākārenāti uppādanirodhehi pati pati abhikkhaṇaṃ pīḷanākārena hetunā dukkhā aniṭṭhā, dukkhamā vā. Avasavattanākārenāti kassaci vasena avasavattanākārena. Anattāti na sayaṃ attā, nāpi nesaṃ koci attā atthīti anattāti. Tilakkhaṇaṃāropetvāti evaṃ aniccassa dukkhabhāvato, dukkhassa ca anattabhāvato khandhapañcake tividhampi sāmaññalakkhaṇaṃ āropetvā. Sammasantoti udayabbayañāṇuppattiyā uppanne vipassanupakkilese pahāya maggāmaggaṃ vavatthapetvā udayabbayañāṇādivipassanāpaṭipāṭiyā saṅkhāre sammasanto gotrabhuñāṇānantaraṃ lokuttaramaggaṃ pāpuṇāti.
එකපටිවෙධෙනාති එකෙනෙව ඤාණෙන පටිවිජ්‌ඣනෙන. පටිවෙධො පටිඝාතාභාවෙන විසයෙ නිස්‌සඞ්‌ගචාරසඞ්‌ඛාතං නිබ්‌බිජ්‌ඣනං. අභිසමයො අවිරජ්‌ඣිත්‌වා අධිගමනසඞ්‌ඛාතො අවබොධො. ‘‘ඉදං දුක්‌ඛං, එත්‌තං දුක්‌ඛං, න ඉතො භිය්‍යො’’ති පරිච්‌ඡින්‌දිත්‌වා යාථාවතො ජානනමෙව වුත්‌තනයෙන පටිවෙධොති පරිඤ්‌ඤාපටිවෙධො, ඉදඤ්‌ච යථා ඤාණෙ පවත්‌තෙ පච්‌ඡා දුක්‌ඛස්‌ස සරූපාදිපරිච්‌ඡෙදෙ සම්‌මොහො න හොති, තථා පවත්‌තිං ගහෙත්‌වා වුත්‌තං, න පන මග්‌ගඤාණස්‌ස ‘‘ඉදං දුක්‌ඛ’’න්‌තිආදිනා පවත්‌තනතො. තෙනාහ ‘‘තස්‌මිඤ්‌චස්‌ස ඛණෙ’’තිආදි. පහීනස්‌ස පුන අපහාතබ්‌බතාය පකට්‌ඨං හානං චජනං සමුච්‌ඡින්‌දනං පහානං, පහානමෙව වුත්‌තනයෙන පටිවෙධොති පහානපටිවෙධො. අයම්‌පි යෙන කිලෙසෙන අප්‌පහීයමානෙන මග්‌ගභාවනාය න භවිතබ්‌බං, අසති ච මග්‌ගභාවනාය යො උප්‌පජ්‌ජෙය්‍ය, තස්‌ස පදඝාතං කරොන්‌තස්‌ස අනුප්‌පත්‌තිධම්‌මතං ආපාදෙන්‌තස්‌ස ඤාණස්‌ස තථාපවත්‌තියා පටිඝාතාභාවෙන නිස්‌සඞ්‌ගචාරං උපාදාය එවං වුත්‌තො. සච්‌ඡිකිරියා පච්‌චක්‌ඛකරණං අනුස්‌සවාකාරපරිවිතක්‌කාදිකෙ මුඤ්‌චිත්‌වාව සරූපතො ආරම්‌මණකරණං ‘‘ඉදං ත’’න්‌ති යාථාවසභාවතො ගහණං, සා එව වුත්‌තනයෙන පටිවෙධොති සච්‌ඡිකිරියාපටිවෙධො. අයම්‌පි යස්‌ස ආවරණස්‌ස අසමුච්‌ඡින්‌දනතො ඤාණං නිරොධං ආලම්‌බිතුං න සක්‌කොති, තස්‌ස සමුච්‌ඡින්‌දනතො තං සරූපතො විභාවිතමෙව පවත්‌තතීති එවං වුත්‌තො.
Ekapaṭivedhenāti ekeneva ñāṇena paṭivijjhanena. Paṭivedho paṭighātābhāvena visaye nissaṅgacārasaṅkhātaṃ nibbijjhanaṃ. Abhisamayo avirajjhitvā adhigamanasaṅkhāto avabodho. ‘‘Idaṃ dukkhaṃ, ettaṃ dukkhaṃ, na ito bhiyyo’’ti paricchinditvā yāthāvato jānanameva vuttanayena paṭivedhoti pariññāpaṭivedho, idañca yathā ñāṇe pavatte pacchā dukkhassa sarūpādiparicchede sammoho na hoti, tathā pavattiṃ gahetvā vuttaṃ, na pana maggañāṇassa ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā pavattanato. Tenāha ‘‘tasmiñcassa khaṇe’’tiādi. Pahīnassa puna apahātabbatāya pakaṭṭhaṃ hānaṃ cajanaṃ samucchindanaṃ pahānaṃ, pahānameva vuttanayena paṭivedhoti pahānapaṭivedho. Ayampi yena kilesena appahīyamānena maggabhāvanāya na bhavitabbaṃ, asati ca maggabhāvanāya yo uppajjeyya, tassa padaghātaṃ karontassa anuppattidhammataṃ āpādentassa ñāṇassa tathāpavattiyā paṭighātābhāvena nissaṅgacāraṃ upādāya evaṃ vutto. Sacchikiriyā paccakkhakaraṇaṃ anussavākāraparivitakkādike muñcitvāva sarūpato ārammaṇakaraṇaṃ ‘‘idaṃ ta’’nti yāthāvasabhāvato gahaṇaṃ, sā eva vuttanayena paṭivedhoti sacchikiriyāpaṭivedho. Ayampi yassa āvaraṇassa asamucchindanato ñāṇaṃ nirodhaṃ ālambituṃ na sakkoti, tassa samucchindanato taṃ sarūpato vibhāvitameva pavattatīti evaṃ vutto.
භාවනා උප්‌පාදනා වඩ්‌ඪනා ච. තත්‌ථ පඨමමග්‌ගෙ උප්‌පාදනට්‌ඨෙන භාවනා, දුතියාදීසු වඩ්‌ඪනට්‌ඨෙන, උභයත්‌ථාපි වා උභයං වෙදිතබ්‌බං. පඨමමග්‌ගොපි හි යථාරහං වුට්‌ඨානගාමිනියං පවත්‌තං පරිජානනාදිං වඩ්‌ඪෙන්‌තො පවත්‌තොති තත්‌ථාපි වඩ්‌ඪනට්‌ඨෙන භාවනාති සක්‌කා විඤ්‌ඤාතුං. දුතියාදීසුපි අප්‌පහීනකිලෙසප්‌පහානතො පුග්‌ගලන්‌තරසාධනතො ච උප්‌පාදනට්‌ඨෙන භාවනා, සා එව වුත්‌තනයෙන පටිවෙධොති භාවනාපටිවෙධො. අයම්‌පි යථා ඤාණෙ පවත්‌තෙ පච්‌ඡා මග්‌ගධම්‌මානං සරූපපරිච්‌ඡෙදෙ සම්‌මොහො න හොති, තථා පවත්‌තිං ගහෙත්‌වා වුත්‌තො. තිට්‌ඨන්‌තු තාව යථාධිගතා මග්‌ගධම්‌මා, යථාපවත්‌තෙසු ඵලෙසුපි අයං යථාධිගතසච්‌චධම්‌මෙසු විය විගතසම්‌මොහොව හොති සෙක්‌ඛොපි සමානො. තෙන වුත්‌තං – ‘‘දිට්‌ඨධම්‌මො පත්‌තධම්‌මො විදිතධම්‌මො පරියොගාළ්‌හධම්‌මො’’ති (මහාව. 27). යථා චස්‌ස ධම්‌මා තාසං ජොතිතා යථාධිගතසච්‌චධම්‌මාවලම්‌බිනියො මග්‌ගවීථිතො පරතො මග්‌ගඵලපහීනාවසිට්‌ඨකිලෙසනිබ්‌බානානං පච්‌චවෙක්‌ඛණා පවත්‌තන්‌ති. දුක්‌ඛසච්‌චධම්‌මා හි සක්‌කායදිට්‌ඨිආදයො. අයඤ්‌ච අත්‌ථවණ්‌ණනා පරිඤ්‌ඤාභිසමයෙනාතිආදීසුපි විභාවෙතබ්‌බා. කිච්‌චතොති අසම්‌මොහතො. නිරොධං ආරම්‌මණතොති එත්‌ථ ‘‘ආරම්‌මණතොපී’’ති පි-සද්‌දො ලුත්‌තනිද්‌දිට්‌ඨො දට්‌ඨබ්‌බො නිරොධෙපි අසම්‌මොහපටිවෙධස්‌ස ලබ්‌භනතො. එතස්‌සාති චතුසච්‌චකම්‌මට්‌ඨානිකස්‌ස පුග්‌ගලස්‌ස.
Bhāvanā uppādanā vaḍḍhanā ca. Tattha paṭhamamagge uppādanaṭṭhena bhāvanā, dutiyādīsu vaḍḍhanaṭṭhena, ubhayatthāpi vā ubhayaṃ veditabbaṃ. Paṭhamamaggopi hi yathārahaṃ vuṭṭhānagāminiyaṃ pavattaṃ parijānanādiṃ vaḍḍhento pavattoti tatthāpi vaḍḍhanaṭṭhena bhāvanāti sakkā viññātuṃ. Dutiyādīsupi appahīnakilesappahānato puggalantarasādhanato ca uppādanaṭṭhena bhāvanā, sā eva vuttanayena paṭivedhoti bhāvanāpaṭivedho. Ayampi yathā ñāṇe pavatte pacchā maggadhammānaṃ sarūpaparicchede sammoho na hoti, tathā pavattiṃ gahetvā vutto. Tiṭṭhantu tāva yathādhigatā maggadhammā, yathāpavattesu phalesupi ayaṃ yathādhigatasaccadhammesu viya vigatasammohova hoti sekkhopi samāno. Tena vuttaṃ – ‘‘diṭṭhadhammo pattadhammo viditadhammo pariyogāḷhadhammo’’ti (mahāva. 27). Yathā cassa dhammā tāsaṃ jotitā yathādhigatasaccadhammāvalambiniyo maggavīthito parato maggaphalapahīnāvasiṭṭhakilesanibbānānaṃ paccavekkhaṇā pavattanti. Dukkhasaccadhammā hi sakkāyadiṭṭhiādayo. Ayañca atthavaṇṇanā pariññābhisamayenātiādīsupi vibhāvetabbā. Kiccatoti asammohato. Nirodhaṃ ārammaṇatoti ettha ‘‘ārammaṇatopī’’ti pi-saddo luttaniddiṭṭho daṭṭhabbo nirodhepi asammohapaṭivedhassa labbhanato. Etassāti catusaccakammaṭṭhānikassa puggalassa.
පඤ්‌ඤවාති නිද්‌දිට්‌ඨො නිප්‌පරියායතො පඤ්‌ඤවන්‌තතාය ඉධ අධිප්‌පෙතත්‌තා. පාළිතොති ධම්‌මතො. අත්‌ථතොති අට්‌ඨකථාතො. අනුසන්‌ධිතොති තස්‌මිං තස්‌මිං සුත්‌තෙ තංතංඅනුසන්‌ධිතො. පුබ්‌බාපරතොති පුබ්‌බෙනාපරස්‌ස සංසන්‌දනතො. සඞ්‌ගීතික්‌කමෙන චෙත්‌ථ පුබ්‌බාපරතා වෙදිතබ්‌බා. තංතංදෙසනායමෙව වා පුබ්‌බභාගෙන අපරභාගස්‌ස සංසන්‌දනතො. විඤ්‌ඤාණචරිතොති විජානනචරිතො වීමංසනචරිතො තෙපිටකෙ බුද්‌ධවචනෙ විචාරණාචාරවෙපුල්‌ලතො. පඤ්‌ඤවාති න වත්‌තබ්‌බො මග්‌ගෙනාගතාය පඤ්‌ඤාය අභාවතො. අජ්‌ජ අජ්‌ජෙව අරහත්‌තන්‌ති ඉත්‌තරං අතිඛිප්‌පමෙවාති අධිප්‌පායො. පඤ්‌ඤවාපක්‌ඛං භජති සෙක්‌ඛපරියායසබ්‌භාවතො. සුත්‌තෙ පන පටිවෙධොව කථිතො සච්‌චාභිසමයවසෙන ආගතත්‌තා.
Paññavāti niddiṭṭho nippariyāyato paññavantatāya idha adhippetattā. Pāḷitoti dhammato. Atthatoti aṭṭhakathāto. Anusandhitoti tasmiṃ tasmiṃ sutte taṃtaṃanusandhito. Pubbāparatoti pubbenāparassa saṃsandanato. Saṅgītikkamena cettha pubbāparatā veditabbā. Taṃtaṃdesanāyameva vā pubbabhāgena aparabhāgassa saṃsandanato. Viññāṇacaritoti vijānanacarito vīmaṃsanacarito tepiṭake buddhavacane vicāraṇācāravepullato. Paññavāti na vattabbo maggenāgatāya paññāya abhāvato. Ajja ajjeva arahattanti ittaraṃ atikhippamevāti adhippāyo. Paññavāpakkhaṃ bhajati sekkhapariyāyasabbhāvato. Sutte pana paṭivedhova kathito saccābhisamayavasena āgatattā.
එසාති අනන්‌තරෙ වුත්‌තො අරියපුග්‌ගලො. කම්‌මකාරකචිත්‌තන්‌ති භාවනාකම්‌මස්‌ස පවත්‌තනකචිත්‌තං . සුඛවෙදනම්‌පි විජානාතීති කො වෙදියති, කස්‌ස වෙදනා, කිංකාරණා වෙදනා, සොපි කස්‌සචි අභාවග්‌ගහණමුඛෙන සුඛං වෙදනං සභාවතො සමුදයතො අත්‌ථඞ්‌ගමතො අස්‌සාදතො ආදීනවතො ච යථාභූතං පරිච්‌ඡින්‌දන්‌තො පරිග්‌ගණ්‌හන්‌තො සුඛං වෙදනං විජානාති නාම. සෙසපදද්‌වයෙපි එසෙව නයො. යස්‌මා ‘‘සතිපට්‌ඨානෙ’’ති ඉමිනා සතිපට්‌ඨානකථං උපලක්‌ඛෙති. තාය හි තදත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො, තස්‌මා තංසංවණ්‌ණනායම්‌පි (දී. නි. ටී. 2.380) වුත්‌තනයෙන තස්‌සත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො . කාමඤ්‌චෙතං විඤ්‌ඤාණං වෙදනාතො අඤ්‌ඤම්‌පි ආරම්‌මණං විජානාති, අනන්‌තරවාරෙ පන රූපමුඛෙන විපස්‌සනාභිනිවෙසස්‌ස දස්‌සිතත්‌තා ඉධ අරූපමුඛෙන දස්‌සෙතුං ‘‘සුඛන්‌තිපි විජානාතී’’තිආදිනා නිද්‌දිට්‌ඨං, පුච්‌ඡන්‌තස්‌ස වා අජ්‌ඣාසයවසෙන.
Esāti anantare vutto ariyapuggalo. Kammakārakacittanti bhāvanākammassa pavattanakacittaṃ . Sukhavedanampi vijānātīti ko vediyati, kassa vedanā, kiṃkāraṇā vedanā, sopi kassaci abhāvaggahaṇamukhena sukhaṃ vedanaṃ sabhāvato samudayato atthaṅgamato assādato ādīnavato ca yathābhūtaṃ paricchindanto pariggaṇhanto sukhaṃ vedanaṃ vijānāti nāma. Sesapadadvayepi eseva nayo. Yasmā ‘‘satipaṭṭhāne’’ti iminā satipaṭṭhānakathaṃ upalakkheti. Tāya hi tadattho veditabbo, tasmā taṃsaṃvaṇṇanāyampi (dī. ni. ṭī. 2.380) vuttanayena tassattho veditabbo . Kāmañcetaṃ viññāṇaṃ vedanāto aññampi ārammaṇaṃ vijānāti, anantaravāre pana rūpamukhena vipassanābhinivesassa dassitattā idha arūpamukhena dassetuṃ ‘‘sukhantipi vijānātī’’tiādinā niddiṭṭhaṃ, pucchantassa vā ajjhāsayavasena.
සංසට්‌ඨාති සම්‌පයුත්‌තා. තෙනාහ ‘‘එකුප්‌පාදාදිලක්‌ඛණෙන සංයොගට්‌ඨෙනා’’ති. විසංසට්‌ඨාති විප්‌පයුත්‌තා. භින්‌දිත්‌වාති අඤ්‌ඤභූමිකස්‌ස අඤ්‌ඤභූමිදස්‌සනෙනෙව විනාසෙත්‌වා, සංභින්‌දිත්‌වා වා. සංසට්‌ඨභාවං පුච්‌ඡතීති තංචිත්‌තුප්‌පාදපරියාපන්‌නානං පඤ්‌චවිඤ්‌ඤාණානං සංසට්‌ඨභාවං පුච්‌ඡති. යදි එවං කථං පුච්‌ඡාය අවසරො විසංසට්‌ඨභාවාසඞ්‌කාය එව අභාවතො? න, චිත්‌තුප්‌පාදන්‌තරගතානං මග්‌ගපඤ්‌ඤාමග්‌ගවිඤ්‌ඤාණානං විපස්‌සනාපඤ්‌ඤාවිපස්‌සනාවිඤ්‌ඤාණානඤ්‌ච වොමිස්‌සකසංසට්‌ඨභාවස්‌ස ලබ්‌භමානත්‌තා. විනිවට්‌ටෙත්‌වාති අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤතො විවෙචෙත්‌වා. නානාකරණං දස්‌සෙතුං න සක්‌කාති ඉදං කෙවලං සංසට්‌ඨභාවමෙව සන්‌ධාය වුත්‌තං, න සභාවභෙදං, සභාවභෙදතො පන නානාකරණං නෙසං පාකටමෙව. තෙනාහ ‘‘ආරම්‌මණතො වා වත්‌ථුතො වා උප්‌පාදතො වා නිරොධතො වා’’ති. ඉදානි තමෙව සභාවභෙදං විසයභෙදෙන සුට්‌ඨු පාකටං කත්‌වා දස්‌සෙතුං ‘‘තෙසං තෙසං පනා’’තිආදි වුත්‌තං. විසයොති පවත්‌තිට්‌ඨානං ඉස්‌සරියභූමි, යෙන චිත්‌තපඤ්‌ඤානං තත්‌ථ තත්‌ථ පුබ්‌බඞ්‌ගමතා වුච්‌චති.
Saṃsaṭṭhāti sampayuttā. Tenāha ‘‘ekuppādādilakkhaṇena saṃyogaṭṭhenā’’ti. Visaṃsaṭṭhāti vippayuttā. Bhinditvāti aññabhūmikassa aññabhūmidassaneneva vināsetvā, saṃbhinditvā vā. Saṃsaṭṭhabhāvaṃ pucchatīti taṃcittuppādapariyāpannānaṃ pañcaviññāṇānaṃ saṃsaṭṭhabhāvaṃ pucchati. Yadi evaṃ kathaṃ pucchāya avasaro visaṃsaṭṭhabhāvāsaṅkāya eva abhāvato? Na, cittuppādantaragatānaṃ maggapaññāmaggaviññāṇānaṃ vipassanāpaññāvipassanāviññāṇānañca vomissakasaṃsaṭṭhabhāvassa labbhamānattā. Vinivaṭṭetvāti aññamaññato vivecetvā. Nānākaraṇaṃ dassetuṃ na sakkāti idaṃ kevalaṃ saṃsaṭṭhabhāvameva sandhāya vuttaṃ, na sabhāvabhedaṃ, sabhāvabhedato pana nānākaraṇaṃ nesaṃ pākaṭameva. Tenāha ‘‘ārammaṇato vā vatthuto vā uppādato vā nirodhato vā’’ti. Idāni tameva sabhāvabhedaṃ visayabhedena suṭṭhu pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Visayoti pavattiṭṭhānaṃ issariyabhūmi, yena cittapaññānaṃ tattha tattha pubbaṅgamatā vuccati.
කාමඤ්‌ච විපස්‌සනාපි පඤ්‌ඤාවසෙනෙව කිච්‌චකාරී, මග්‌ගොපි විඤ්‌ඤාණසහිතොව, න කෙවලො, යථා පන ලොකියධම්‌මෙසු චිත්‌තං පධානං තත්‌ථස්‌ස ධොරය්‌හභාවෙන පවත්‌තිසබ්‌භාවතො. තථා හි තං ‘‘ඡද්‌වාරාධිපති රාජා’’ති (ධ. ප. අට්‌ඨ. 2.181) වුච්‌චති, එවං ලොකුත්‌තරධම්‌මෙසු පඤ්‌ඤා පධානා පටිපක්‌ඛවිධමනස්‌ස විසෙසතො තදධීනත්‌තා. තථා හි මග්‌ගධම්‌මෙ සම්‌මාදිට්‌ඨි එව පඨමං ගහිතා. අයඤ්‌ච නෙසං විසයවසෙන පවත්‌තිභෙදො, තථා ච පඤ්‌ඤාපනවිධි න කෙවලං ථෙරෙහෙව දස්‌සිතො, අපිච ඛො භගවතාපි දස්‌සිතොති විභාවෙන්‌තො ‘‘සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධොපී’’තිආදිමාහ. යත්‌ථ පඤ්‌ඤා න ලබ්‌භති, තත්‌ථ චිත්‌තවසෙන පුච්‌ඡනෙ වත්‌තබ්‌බමෙව නත්‌ථි යථා ‘‘කිංචිත්‌තො ත්‌වං භික්‌ඛූ’’තිආදීසු (පාරා. 132-135). යත්‌ථ පන පඤ්‌ඤා ලබ්‌භති, තත්‌ථාපි චිත්‌තවසෙන ජොතනා හොති යථා – ‘‘අජ්‌ඣත්‌තමෙව චිත්‌තං සණ්‌ඨපෙති සන්‌නිසාදෙති එකොදිං කරොති සමාදහති (සං. නි. 4.332), යස්‌මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්‌තං උප්‌පන්‌නං හොතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 1). අට්‌ඨකථායං පන ලොකියධම්‌මෙසු චිත්‌තවසෙන, ලොකුත්‌තරධම්‌මෙසු පඤ්‌ඤාවසෙන චොදනං බ්‍යතිරෙකමුඛෙන දස්‌සෙතුං ‘‘කතමා තෙ භික්‌ඛු පඤ්‌ඤා අධිගතා’’තිආදි වුත්‌තං. යෙභුය්‍යවසෙන චෙතං වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. තථා හි කත්‌ථචි ලොකියධම්‌මා පඤ්‌ඤාසීසෙනපි නිද්‌දිසීයන්‌ති – ‘‘පඨමස්‌ස ඣානස්‌ස ලාභිනො කාමසහගතා සඤ්‌ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්‌ති හානභාගිනී පඤ්‌ඤා’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.1). සඤ්‌ඤාසීසෙනපි – ‘‘උද්‌ධුමාතකසඤ්‌ඤාති වා සෙසරූපාරූපසඤ්‌ඤාති වා ඉමෙ ධම්‌මා එකත්‌ථා, උදාහු නානත්‌ථා’’තිආදීසු (පාරා. අට්‌ඨ. 45.පදභාජනීයවණ්‌ණනා). තථා ලොකුත්‌තරධම්‌මාපි කත්‌ථචි චිත්‌තසීසෙන නිද්‌දිසීයන්‌ති – ‘‘යස්‌මිං සමයෙ ලොකුත්‌තරං චිත්‌තං භාවෙතී’’ති (ධ. ස. 277), තථා ඵස්‌සාදිසීසෙනපි – ‘‘යස්‌මිං සමයෙ ලොකුත්‌තරං ඵස්‌සං භාවෙති, වෙදනං සඤ්‌ඤං චෙතනං භාවෙතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 277).
Kāmañca vipassanāpi paññāvaseneva kiccakārī, maggopi viññāṇasahitova, na kevalo, yathā pana lokiyadhammesu cittaṃ padhānaṃ tatthassa dhorayhabhāvena pavattisabbhāvato. Tathā hi taṃ ‘‘chadvārādhipati rājā’’ti (dha. pa. aṭṭha. 2.181) vuccati, evaṃ lokuttaradhammesu paññā padhānā paṭipakkhavidhamanassa visesato tadadhīnattā. Tathā hi maggadhamme sammādiṭṭhi eva paṭhamaṃ gahitā. Ayañca nesaṃ visayavasena pavattibhedo, tathā ca paññāpanavidhi na kevalaṃ thereheva dassito, apica kho bhagavatāpi dassitoti vibhāvento ‘‘sammāsambuddhopī’’tiādimāha. Yattha paññā na labbhati, tattha cittavasena pucchane vattabbameva natthi yathā ‘‘kiṃcitto tvaṃ bhikkhū’’tiādīsu (pārā. 132-135). Yattha pana paññā labbhati, tatthāpi cittavasena jotanā hoti yathā – ‘‘ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapeti sannisādeti ekodiṃ karoti samādahati (saṃ. ni. 4.332), yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’tiādīsu (dha. sa. 1). Aṭṭhakathāyaṃ pana lokiyadhammesu cittavasena, lokuttaradhammesu paññāvasena codanaṃ byatirekamukhena dassetuṃ ‘‘katamā te bhikkhu paññā adhigatā’’tiādi vuttaṃ. Yebhuyyavasena cetaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi katthaci lokiyadhammā paññāsīsenapi niddisīyanti – ‘‘paṭhamassa jhānassa lābhino kāmasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti hānabhāginī paññā’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.1). Saññāsīsenapi – ‘‘uddhumātakasaññāti vā sesarūpārūpasaññāti vā ime dhammā ekatthā, udāhu nānatthā’’tiādīsu (pārā. aṭṭha. 45.padabhājanīyavaṇṇanā). Tathā lokuttaradhammāpi katthaci cittasīsena niddisīyanti – ‘‘yasmiṃ samaye lokuttaraṃ cittaṃ bhāvetī’’ti (dha. sa. 277), tathā phassādisīsenapi – ‘‘yasmiṃ samaye lokuttaraṃ phassaṃ bhāveti, vedanaṃ saññaṃ cetanaṃ bhāvetī’’tiādīsu (dha. sa. 277).
චතූසු සොතාපත්‌තියඞ්‌ගෙසූති සප්‌පුරිසසෙවනා, සද්‌ධම්‌මස්‌සවනං, යොනිසොමනසිකාරො, ධම්‌මානුධම්‌මපටිපත්‌තීති ඉමෙසු චතූසු සොතාපත්‌තිමග්‌ගස්‌ස කාරණෙසු. කාමං චෙතෙසු සතිආදයොපි ධම්‌මා ඉච්‌ඡිතබ්‌බාව තෙහි විනා තෙසං අසම්‌භවතො, තථාපි චෙත්‌ථ සද්‌ධා විසෙසතො කිච්‌චකාරීති වෙදිතබ්‌බා. සද්‌දො එව හි සප්‌පුරිසෙ පයිරුපාසති, සද්‌ධම්‌මං සුණාති, යොනිසො ච මනසි කරොති, අරියමග්‌ගස්‌ස ච අනුධම්‌මං පටිපජ්‌ජති, තස්‌මා වුත්‌තං ‘‘එත්‌ථ සද්‌ධින්‌ද්‍රියං දට්‌ඨබ්‌බ’’න්‌ති. ඉමිනා නයෙන සෙසින්‌ද්‍රියෙසුපි අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. චතූසු සම්‌මප්‌පධානෙසූති චතුබ්‌බිධසම්‌මප්‌පධානභාවනාය. චතූසු සතිපට්‌ඨානෙසූතිආදීසුපි එසෙව නයො. එත්‌ථ ච සොතාපත්‌තියඞ්‌ගෙසු සද්‌ධා විය සම්‌මප්‌පධානභාවනාය වීරියං විය ච සතිපට්‌ඨානභාවනාය – ‘‘සතිමා විනෙය්‍ය ලොකෙ අභිජ්‌ඣාදොමනස්‌ස’’න්‌ති (දී. නි. 2.373; ම. නි. 1.106; සං. නි. 5.384, 407) වචනතො පුබ්‌බභාගෙ කිච්‌චතො සති අධිකා ඉච්‌ඡිතබ්‌බා. එවං සමාධිකම්‌මිකස්‌ස සමාධි, ‘‘අරියසච්‌චභාවනා පඤ්‌ඤාභාවනා’’ති කත්‌වා තත්‌ථ පඤ්‌ඤා පුබ්‌බභාගෙ අධිකා ඉච්‌ඡිතබ්‌බාති පාකටොයමත්‌ථො, අධිගමක්‌ඛණෙ පන සමාධිපඤ්‌ඤානං විය සබ්‌බෙසම්‌පි ඉන්‌ද්‍රියානං සද්‌ධාදීනං සමරසතාව ඉච්‌ඡිතබ්‌බා. තථා හි ‘‘එත්‌ථ සද්‌ධින්‌ද්‍රිය’’න්‌තිආදිනා තත්‌ථ තත්‌ථ එත්‌ථග්‌ගහණං කතං. එවන්‌ති යං ඨානං, තං ඉන්‌ද්‍රියසමත්‌තාදිං පච්‌චාමසති. සවිසයස්‌මිංයෙවාති අත්‌තනො අත්‌තනො විසයෙ එව. ලොකියලොකුත්‌තරා ධම්‌මා කථිතාති ලොකියධම්‌මා ලොකුත්‌තරධම්‌මා ච තෙන තෙන පවත්‌තිවිසෙසෙන කථිතා. ඉදං වුත්‌තං හොති – සද්‌ධාපඤ්‌චමෙසු ඉන්‌ද්‍රියෙසු සහ පවත්‌තමානෙසු තත්‌ථ තත්‌ථ විසයෙ සද්‌ධාදීනං කිච්‌චාධිකතාය තස්‌ස තස්‌සෙව දට්‌ඨබ්‌බතා වුත්‌තා, න සබ්‌බෙසං. එවං අඤ්‌ඤෙපි ලොකියලොකුත්‌තරා ධම්‌මා යථාසකං විසයෙ පවත්‌තිවිසෙසවසෙන බොධිතාති.
Catūsu sotāpattiyaṅgesūti sappurisasevanā, saddhammassavanaṃ, yonisomanasikāro, dhammānudhammapaṭipattīti imesu catūsu sotāpattimaggassa kāraṇesu. Kāmaṃ cetesu satiādayopi dhammā icchitabbāva tehi vinā tesaṃ asambhavato, tathāpi cettha saddhā visesato kiccakārīti veditabbā. Saddo eva hi sappurise payirupāsati, saddhammaṃ suṇāti, yoniso ca manasi karoti, ariyamaggassa ca anudhammaṃ paṭipajjati, tasmā vuttaṃ ‘‘ettha saddhindriyaṃ daṭṭhabba’’nti. Iminā nayena sesindriyesupi attho daṭṭhabbo. Catūsu sammappadhānesūti catubbidhasammappadhānabhāvanāya. Catūsu satipaṭṭhānesūtiādīsupi eseva nayo. Ettha ca sotāpattiyaṅgesu saddhā viya sammappadhānabhāvanāya vīriyaṃ viya ca satipaṭṭhānabhāvanāya – ‘‘satimā vineyya loke abhijjhādomanassa’’nti (dī. ni. 2.373; ma. ni. 1.106; saṃ. ni. 5.384, 407) vacanato pubbabhāge kiccato sati adhikā icchitabbā. Evaṃ samādhikammikassa samādhi, ‘‘ariyasaccabhāvanā paññābhāvanā’’ti katvā tattha paññā pubbabhāge adhikā icchitabbāti pākaṭoyamattho, adhigamakkhaṇe pana samādhipaññānaṃ viya sabbesampi indriyānaṃ saddhādīnaṃ samarasatāva icchitabbā. Tathā hi ‘‘ettha saddhindriya’’ntiādinā tattha tattha etthaggahaṇaṃ kataṃ. Evanti yaṃ ṭhānaṃ, taṃ indriyasamattādiṃ paccāmasati. Savisayasmiṃyevāti attano attano visaye eva. Lokiyalokuttarā dhammā kathitāti lokiyadhammā lokuttaradhammā ca tena tena pavattivisesena kathitā. Idaṃ vuttaṃ hoti – saddhāpañcamesu indriyesu saha pavattamānesu tattha tattha visaye saddhādīnaṃ kiccādhikatāya tassa tasseva daṭṭhabbatā vuttā, na sabbesaṃ. Evaṃ aññepi lokiyalokuttarā dhammā yathāsakaṃ visaye pavattivisesavasena bodhitāti.
ඉදානි සද්‌ධාදීනං ඉන්‌ද්‍රියානං තත්‌ථ තත්‌ථ අතිරෙකකිච්‌චතං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‍රිදං උපමාසංසන්‌දනං රාජපඤ්‌චමා සහායා විය විමුත්‌තිපරිපාචකානි පඤ්‌චින්‌ද්‍රියානි. නෙසං කීළනත්‌ථං එකජ්‌ඣං වීථිඔතරණං විය ඉන්‌ද්‍රියානං එකජ්‌ඣං විපස්‌සනාවීථිඔතරණං. සහායෙසු පඨමාදීනං යථාසකගෙහෙව විචාරණා විය සද්‌ධාදීනං සොතාපත්‌තිඅඞ්‌ගාදීනි පත්‌වා පුබ්‌බඞ්‌ගමතා. සහායෙසු ඉතරෙසං තත්‌ථ තත්‌ථ තුණ්‌හීභාවො විය සෙසින්‌ද්‍රියානං තත්‌ථ තත්‌ථ තදන්‌වයතා. තස්‌ස පුබ්‌බඞ්‌ගමභූතස්‌ස ඉන්‌ද්‍රියස්‌ස කිච්‌චානුගතතා. න හි තදා තෙසං සසම්‌භාරපථවීආදීසු ආපාදීනං විය කිච්‌චං පාකටං හොති, සද්‌ධාදීනංයෙව පන කිච්‌චං විභූතං හුත්‌වා තිට්‌ඨති පුරෙතරං තථාපච්‌චයෙහි චිත්‌තසන්‌තානස්‌ස අභිසඞ්‌ඛතත්‌තා. එත්‌ථ ච විපස්‌සනාකම්‌මිකස්‌ස භාවනා විසෙසතො පඤ්‌ඤුත්‌තරාති දස්‌සනත්‌ථං රාජානං නිදස්‌සනං කත්‌වා පඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියං වුත්‌තං. ඉතීතිආදි යථාධිගතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස නිගමනං.
Idāni saddhādīnaṃ indriyānaṃ tattha tattha atirekakiccataṃ upamāya vibhāvetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tatridaṃ upamāsaṃsandanaṃ rājapañcamā sahāyā viya vimuttiparipācakāni pañcindriyāni. Nesaṃ kīḷanatthaṃ ekajjhaṃ vīthiotaraṇaṃ viya indriyānaṃ ekajjhaṃ vipassanāvīthiotaraṇaṃ. Sahāyesu paṭhamādīnaṃ yathāsakageheva vicāraṇā viya saddhādīnaṃ sotāpattiaṅgādīni patvā pubbaṅgamatā. Sahāyesu itaresaṃ tattha tattha tuṇhībhāvo viya sesindriyānaṃ tattha tattha tadanvayatā. Tassa pubbaṅgamabhūtassa indriyassa kiccānugatatā. Na hi tadā tesaṃ sasambhārapathavīādīsu āpādīnaṃ viya kiccaṃ pākaṭaṃ hoti, saddhādīnaṃyeva pana kiccaṃ vibhūtaṃ hutvā tiṭṭhati puretaraṃ tathāpaccayehi cittasantānassa abhisaṅkhatattā. Ettha ca vipassanākammikassa bhāvanā visesato paññuttarāti dassanatthaṃ rājānaṃ nidassanaṃ katvā paññindriyaṃ vuttaṃ. Itītiādi yathādhigatassa atthassa nigamanaṃ.
මග්‌ගවිඤ්‌ඤාණම්‌පීති අරියමග්‌ගසහගතං අපචයගාමිවිඤ්‌ඤාණම්‌පි. තථෙව තං විජානාතීති සච්‌චධම්‌මං ‘‘ඉදං දුක්‌ඛ’’න්‌තිආදිනා නයෙනෙව විජානාති එකචිත්‌තුප්‌පාදපරියාපන්‌නත්‌තා මග්‌ගානුකූලත්‌තා ච. යං විජානාතීති එත්‌ථ විජානනපජානනානි විපස්‌සනාචිත්‌තුප්‌පාදපරියාපන්‌නානි අධිප්‌පෙතානි, න ‘‘යං පජානාතී’’ති එත්‌ථ විය මග්‌ගචිත්‌තුප්‌පාදපරියාපන්‌නාති ආහ ‘‘යං සඞ්‌ඛාරගත’’න්‌තිආදි. තථෙවාති ‘‘අනිච්‌ච’’න්‌තිආදිනා නයෙන. එකචිත්‌තුප්‌පාදපරියාපන්‌නත්‌තා විපස්‌සනාභාවතො ච සමානපච්‌චයෙහි සහ පවත්‌තිකතා එකුප්‌පාදතා, තතො එව එකජ්‌ඣං සහෙව නිරුජ්‌ඣනං එකනිරොධතා, එකංයෙව වත්‌ථුං නිස්‌සාය පවත්‌ති එකවත්‌ථුකතා, එකංයෙව ආරම්‌මණං ආරබ්‌භ පවත්‌ති එකාරම්‌මණතා. හෙතුම්‌හි චෙතං කරණවචනං. තෙන එකුප්‌පාදාදිතාය සංසට්‌ඨභාවං සාධෙති. අනවසෙසපරියාදානඤ්‌චෙතං, ඉතො තීහිපි සම්‌පයුත්‌තලක්‌ඛණං හොතියෙව.
Maggaviññāṇampīti ariyamaggasahagataṃ apacayagāmiviññāṇampi. Tatheva taṃ vijānātīti saccadhammaṃ ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā nayeneva vijānāti ekacittuppādapariyāpannattā maggānukūlattā ca. Yaṃ vijānātīti ettha vijānanapajānanāni vipassanācittuppādapariyāpannāni adhippetāni, na ‘‘yaṃ pajānātī’’ti ettha viya maggacittuppādapariyāpannāti āha ‘‘yaṃ saṅkhāragata’’ntiādi. Tathevāti ‘‘anicca’’ntiādinā nayena. Ekacittuppādapariyāpannattā vipassanābhāvato ca samānapaccayehi saha pavattikatā ekuppādatā, tato eva ekajjhaṃ saheva nirujjhanaṃ ekanirodhatā, ekaṃyeva vatthuṃ nissāya pavatti ekavatthukatā, ekaṃyeva ārammaṇaṃ ārabbha pavatti ekārammaṇatā. Hetumhi cetaṃ karaṇavacanaṃ. Tena ekuppādāditāya saṃsaṭṭhabhāvaṃ sādheti. Anavasesapariyādānañcetaṃ, ito tīhipi sampayuttalakkhaṇaṃ hotiyeva.
මග්‌ගපඤ්‌ඤං සන්‌ධාය වුත්‌තං, සා හි එකන්‌තතො භාවෙතබ්‌බා, න පරිඤ්‌ඤෙය්‍යා, පඤ්‌ඤාය පන භාවෙතබ්‌බතාය තංසම්‌පයුත්‌තධම්‌මාපි තග්‌ගතිකාව හොන්‌තීති ආහ ‘‘තංසම්‌පයුත්‌තං පනා’’තිආදි. කිඤ්‌චාපි විපස්‌සනාපඤ්‌ඤාය භාවනාවසෙන පවත්‌තනතො තංසම්‌පයුත්‌තවිඤ්‌ඤාණම්‌පි තථෙව පවත්‌තති, තස්‌ස පන පරිඤ්‌ඤෙය්‍යභාවානතිවත්‌තනතො පරිඤ්‌ඤෙය්‍යතා වුත්‌තා. තෙනෙවාහ – ‘‘යම්‌පි තං ධම්‌මට්‌ඨිතිඤාණං, තම්‌පි ඛයධම්‌මං වයධම්‌මං විරාගධම්‌මං නිරොධධම්‌ම’’න්‌ති.
Maggapaññaṃsandhāya vuttaṃ, sā hi ekantato bhāvetabbā, na pariññeyyā, paññāya pana bhāvetabbatāya taṃsampayuttadhammāpi taggatikāva hontīti āha ‘‘taṃsampayuttaṃ panā’’tiādi. Kiñcāpi vipassanāpaññāya bhāvanāvasena pavattanato taṃsampayuttaviññāṇampi tatheva pavattati, tassa pana pariññeyyabhāvānativattanato pariññeyyatā vuttā. Tenevāha – ‘‘yampi taṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, tampi khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhamma’’nti.
450. එවං සන්‌තෙපීති වෙදනාති එවං සාමඤ්‌ඤග්‌ගහණෙ සතිපි. තෙභූමිකසම්‌මසනචාරවෙදනාවාති භූමිත්‌තයපරියාපන්‌නා, තතො එව සම්‌මසනඤාණස්‌ස ගොචරභූතා වෙදනා එව අධිප්‌පෙතා සබ්‍රහ්‌මචාරීනං උපකාරාවහභාවෙන දෙසනාය ආරද්‌ධත්‌තා. තථා හි වුත්‌තං ‘‘චතුරොඝනිත්‌ථරණත්‌ථිකාන’’න්‌තිආදි . එස නයො පඤ්‌ඤායපි. ඉධ සුඛාදිසද්‌දා තදාරම්‌මණවිසයාති ඉමමත්‌ථං සුත්‌තෙන සාධෙතුං ‘‘රූපඤ්‌ච හී’’තිආදි වුත්‌තං. එකන්‌තදුක්‌ඛන්‌ති එකන්‌තෙනෙව අනිට්‌ඨං, තතො එව දුක්‌ඛමතාය දුක්‌ඛං. ආරම්‌මණකරණවසෙන දුක්‌ඛවෙදනාය අනුපතිතං, ඔතිණ්‌ණඤ්‌චාති දුක්‌ඛානුපතිතං, දුක්‌ඛාවක්‌කන්‌තං. සුඛෙන අනවක්‌කන්‌තං අභවිස්‌සාති යොජනා. නයිදන්‌ති එත්‌ථ ඉදන්‌ති නිපාතමත්‌තං. සාරජ්‌ජෙය්‍යුන්‌ති සාරාගං උප්‌පාදෙය්‍යුං. සුඛන්‌ති සභාවතො ච ඉට්‌ඨං. සාරාගා සංයුජ්‌ජන්‌තීති බහලරාගහෙතු යථාරහං දසහිපි සංයොජනෙහි සංයුජ්‌ජන්‌ති. සංයොගා සංකිලිස්‌සන්‌තීති තථා සංයුත්‌තතාය තණ්‌හාසංකිලෙසාදිවසෙන සංකිලිස්‌සන්‌ති, විබාධීයන්‌ති උපතාපීයන්‌ති චාති අත්‌ථො. ආරම්‌මණන්‌ති ඉට්‌ඨං, අනිට්‌ඨං, මජ්‌ඣත්‌තඤ්‌ච ආරම්‌මණං යථාක්‌කමං සුඛං, දුක්‌ඛං, අදුක්‌ඛමසුඛන්‌ති කථිතං. එවං අවිසෙසෙන පඤ්‌චපි ඛන්‌ධෙ සුඛාදිආරම්‌මණභාවෙන දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි වෙදනා එව සුඛාදිආරම්‌මණභාවෙන දස්‌සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්‌තං. පාකතිකපචුරජනවසෙනායං කථිතාති කත්‌වා ‘‘පුරිමං සුඛං වෙදනං ආරම්‌මණං කත්‌වා’’ති වුත්‌තං. විසෙසලාභී පන අනාගතම්‌පි සුඛං වෙදනං ආරම්‌මණං කරොතෙව. වුත්‌තමෙතං සතිපට්‌ඨානවණ්‌ණනායං (දී. නි. අට්‌ඨ. 2.380; ම. නි. අට්‌ඨ. 1.79). වෙදනාය හි ආරම්‌මණං වෙදියන්‌තියා තංසමඞ්‌ගීපුග්‌ගලො වෙදෙතීති වොහාරමත්‌තං හොති.
450.Evaṃ santepīti vedanāti evaṃ sāmaññaggahaṇe satipi. Tebhūmikasammasanacāravedanāvāti bhūmittayapariyāpannā, tato eva sammasanañāṇassa gocarabhūtā vedanā eva adhippetā sabrahmacārīnaṃ upakārāvahabhāvena desanāya āraddhattā. Tathā hi vuttaṃ ‘‘caturoghanittharaṇatthikāna’’ntiādi . Esa nayo paññāyapi. Idha sukhādisaddā tadārammaṇavisayāti imamatthaṃ suttena sādhetuṃ ‘‘rūpañca hī’’tiādi vuttaṃ. Ekantadukkhanti ekanteneva aniṭṭhaṃ, tato eva dukkhamatāya dukkhaṃ. Ārammaṇakaraṇavasena dukkhavedanāya anupatitaṃ, otiṇṇañcāti dukkhānupatitaṃ, dukkhāvakkantaṃ. Sukhena anavakkantaṃ abhavissāti yojanā. Nayidanti ettha idanti nipātamattaṃ. Sārajjeyyunti sārāgaṃ uppādeyyuṃ. Sukhanti sabhāvato ca iṭṭhaṃ. Sārāgā saṃyujjantīti bahalarāgahetu yathārahaṃ dasahipi saṃyojanehi saṃyujjanti. Saṃyogā saṃkilissantīti tathā saṃyuttatāya taṇhāsaṃkilesādivasena saṃkilissanti, vibādhīyanti upatāpīyanti cāti attho. Ārammaṇanti iṭṭhaṃ, aniṭṭhaṃ, majjhattañca ārammaṇaṃ yathākkamaṃ sukhaṃ, dukkhaṃ, adukkhamasukhanti kathitaṃ. Evaṃ avisesena pañcapi khandhe sukhādiārammaṇabhāvena dassetvā idāni vedanā eva sukhādiārammaṇabhāvena dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Pākatikapacurajanavasenāyaṃ kathitāti katvā ‘‘purimaṃ sukhaṃ vedanaṃ ārammaṇaṃ katvā’’ti vuttaṃ. Visesalābhī pana anāgatampi sukhaṃ vedanaṃ ārammaṇaṃ karoteva. Vuttametaṃ satipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 2.380; ma. ni. aṭṭha. 1.79). Vedanāya hi ārammaṇaṃ vediyantiyā taṃsamaṅgīpuggalo vedetīti vohāramattaṃ hoti.
සබ්‌බසඤ්‌ඤායාති සබ්‌බායපි චතුභූමිකසඤ්‌ඤාය. සබ්‌බත්‌ථකසඤ්‌ඤායාති සබ්‌බස්‌මිං චිත්‌තුප්‌පාදෙ පවත්‌තනකසඤ්‌ඤාය. වත්‌ථෙ වාති වා-සද්‌දෙන වණ්‌ණධාතුං සඞ්‌ගණ්‌හාති . පාපෙන්‌තොති භාවනං උපචාරං වා අප්‌පනං වා උපනෙන්‌තො. උප්‌පජ්‌ජනකසඤ්‌ඤාපීති ‘‘නීලං රූපං, රූපාරම්‌මණං නීල’’න්‌ති උප්‌පජ්‌ජනකසඤ්‌ඤාපි.
Sabbasaññāyāti sabbāyapi catubhūmikasaññāya. Sabbatthakasaññāyāti sabbasmiṃ cittuppāde pavattanakasaññāya. Vatthe vāti vā-saddena vaṇṇadhātuṃ saṅgaṇhāti . Pāpentoti bhāvanaṃ upacāraṃ vā appanaṃ vā upanento. Uppajjanakasaññāpīti ‘‘nīlaṃ rūpaṃ, rūpārammaṇaṃ nīla’’nti uppajjanakasaññāpi.
අසබ්‌බසඞ්‌ගාහිකත්‌තාති සබ්‌බෙසං වෙදනාසඤ්‌ඤාවිඤ්‌ඤාණානං අසඞ්‌ගහිතත්‌තා. තක්‌කගතන්‌ති සුත්‌තකන්‌තනකතක්‌කම්‌හි, සුත්‌තවත්‌තනකතක්‌කම්‌හි වා වෙඨනවසෙන ඨිතං. පරිවට්‌ටකාදිගතන්‌ති සුත්‌තවෙඨනපරිවට්‌ටකාදිගතං. විස්‌සට්‌ඨත්‌තාව න ගහිතා, යදග්‌ගෙන පඤ්‌ඤා විඤ්‌ඤාණෙන සද්‌ධිං සම්‌පයොගං ලභාපිතා, තදග්‌ගෙන වෙදනාසඤ්‌ඤාහිපි සම්‌පයොගං ලභාපිතා එවාති. තදෙව සඤ්‌ජානාති සංසට්‌ඨභාවතො.
Asabbasaṅgāhikattāti sabbesaṃ vedanāsaññāviññāṇānaṃ asaṅgahitattā. Takkagatanti suttakantanakatakkamhi, suttavattanakatakkamhi vā veṭhanavasena ṭhitaṃ. Parivaṭṭakādigatanti suttaveṭhanaparivaṭṭakādigataṃ. Vissaṭṭhattāva na gahitā, yadaggena paññā viññāṇena saddhiṃ sampayogaṃ labhāpitā, tadaggena vedanāsaññāhipi sampayogaṃ labhāpitā evāti. Tadeva sañjānāti saṃsaṭṭhabhāvato.
සඤ්‌ජානාති විජානාතීති එත්‌ථ ‘‘පජානාතී’’ති පදං ආනෙත්‌වා වත්‌තබ්‌බං පජානනවසෙනපි විසෙසස්‌ස වක්‌ඛමානත්‌තා. ජානාතීති අයං සද්‌දො ච ලද්‌දතොයෙවෙත්‌ථ අවිසෙසො, අත්‌ථතො පන විසෙසතො ඉච්‌ඡිතබ්‌බො. අනෙකත්‌ථත්‌තා හි ධාතූනං තෙන ආඛ්‍යාතපදෙන නාමපදෙන ච වුත්‌තමත්‌ථං උපසග්‌ගපදං ජොතකභාවෙන විසෙසෙති, න වාචකභාවෙන. තෙනාහ ‘‘තස්‌සපි ජානනත්‌ථෙ විසෙසො වෙදිතබ්‌බො’’ති . එතෙන සඤ්‌ඤාවිඤ්‌ඤාණපඤ්‌ඤාපදානි අන්‌තොගධජානනත්‌ථෙ යථාසකං විසිට්‌ඨවිසයෙ ච නිට්‌ඨානීති දස්‌සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘සඤ්‌ඤා හී’’තිආදි. සඤ්‌ජානනමත්‌තමෙවාති එත්‌ථ මත්‌ත-සද්‌දෙන විසෙසනිවත්‌තිඅත්‌ථෙන විජානනපජානනාකාරෙ නිවත්‌තෙති, එව-සද්‌දෙන කදාචිපි ඉමිස්‌සා තෙ විසෙසා නත්‌ථෙවාති අවධාරෙති. තෙනෙවාහ ‘‘අනිච්‌චං දුක්‌ඛ’’න්‌තිආදි. තත්‌ථ විඤ්‌ඤාණකිච්‌චම්‌පි කාතුං අසක්‌කොන්‌තී සඤ්‌ඤා කුතො පඤ්‌ඤාකිච්‌චං කරෙය්‍යාති ‘‘ලක්‌ඛණපටිවෙධං පාපෙතුං න සක්‌කොති’’ච්‌චෙව වුත්‌තං, න වුත්‌තං ‘‘මග්‌ගපාතුභාව’’න්‌ති.
Sañjānāti vijānātīti ettha ‘‘pajānātī’’ti padaṃ ānetvā vattabbaṃ pajānanavasenapi visesassa vakkhamānattā. Jānātīti ayaṃ saddo ca laddatoyevettha aviseso, atthato pana visesato icchitabbo. Anekatthattā hi dhātūnaṃ tena ākhyātapadena nāmapadena ca vuttamatthaṃ upasaggapadaṃ jotakabhāvena viseseti, na vācakabhāvena. Tenāha ‘‘tassapi jānanatthe viseso veditabbo’’ti . Etena saññāviññāṇapaññāpadāni antogadhajānanatthe yathāsakaṃ visiṭṭhavisaye ca niṭṭhānīti dasseti. Tenevāha ‘‘saññā hī’’tiādi. Sañjānanamattamevāti ettha matta-saddena visesanivattiatthena vijānanapajānanākāre nivatteti, eva-saddena kadācipi imissā te visesā natthevāti avadhāreti. Tenevāha ‘‘aniccaṃ dukkha’’ntiādi. Tattha viññāṇakiccampi kātuṃ asakkontī saññā kuto paññākiccaṃ kareyyāti ‘‘lakkhaṇapaṭivedhaṃ pāpetuṃ na sakkoti’’cceva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘maggapātubhāva’’nti.
ආරම්‌මණෙ පවත්‌තමානං විඤ්‌ඤාණං න සඤ්‌ඤා විය නීලපීතාදිමත්‌තසඤ්‌ජානනවසෙන පවත්‌තති, අථ ඛො තත්‌ථ අඤ්‌ඤම්‌පි තාදිසං විසෙසං ජානන්‌තමෙව පවත්‌තතීති ආහ ‘‘විඤ්‌ඤාණ’’න්‌තිආදි. කථං පන විඤ්‌ඤාණං ලක්‌ඛණපටිවෙධං පාපෙතීති? පඤ්‌ඤාය දස්‌සිතමග්‌ගෙන. ලක්‌ඛණාරම්‌මණිකවිපස්‌සනාය හි අනෙකවාරං ලක්‌ඛණානි පටිවිජ්‌ඣිත්‌වා පවත්‌තමානාය පගුණභාවතො පරිචයවසෙන ඤාණවිප්‌පයුත්‌තචිත්‌තෙනපි විපස්‌සනා සම්‌භවති, යථා තං පගුණස්‌ස ගන්‌ථස්‌ස අජ්‌ඣයනෙ තත්‌ථ තත්‌ථ ගතාපි වාරා න උපධාරීයන්‌ති. ‘‘ලක්‌ඛණපටිවෙධ’’න්‌ති ච ලක්‌ඛණානං ආරම්‌මණකරණමත්‌තං සන්‌ධාය වුත්‌තං, න පටිවිජ්‌ඣනං. උස්‌සක්‌කිත්‌වාති උදයබ්‌බයඤාණාදිඤාණපටිපාටියා ආරභිත්‌වා. මග්‌ගපාතුභාවං පාපෙතුං න සක්‌කොති අසම්‌බොධසභාවත්‌තා. ආරම්‌මණම්‌පි සඤ්‌ජානාති අවබුජ්‌ඣනවසෙනෙව, න සඤ්‌ජානනමත්‌තෙන. තථා ලක්‌ඛණපටිවෙධම්‌පි පාපෙති, න විජානනමත්‌තෙන, අත්‌තනො පන අඤ්‌ඤාසාධාරණෙන ආනුභාවෙන උස්‌සක්‌කිත්‌වා මග්‌ගපාතුභාවම්‌පි පාපෙති.
Ārammaṇe pavattamānaṃ viññāṇaṃ na saññā viya nīlapītādimattasañjānanavasena pavattati, atha kho tattha aññampi tādisaṃ visesaṃ jānantameva pavattatīti āha ‘‘viññāṇa’’ntiādi. Kathaṃ pana viññāṇaṃ lakkhaṇapaṭivedhaṃ pāpetīti? Paññāya dassitamaggena. Lakkhaṇārammaṇikavipassanāya hi anekavāraṃ lakkhaṇāni paṭivijjhitvā pavattamānāya paguṇabhāvato paricayavasena ñāṇavippayuttacittenapi vipassanā sambhavati, yathā taṃ paguṇassa ganthassa ajjhayane tattha tattha gatāpi vārā na upadhārīyanti. ‘‘Lakkhaṇapaṭivedha’’nti ca lakkhaṇānaṃ ārammaṇakaraṇamattaṃ sandhāya vuttaṃ, na paṭivijjhanaṃ. Ussakkitvāti udayabbayañāṇādiñāṇapaṭipāṭiyā ārabhitvā. Maggapātubhāvaṃ pāpetuṃ na sakkoti asambodhasabhāvattā. Ārammaṇampi sañjānāti avabujjhanavaseneva, na sañjānanamattena. Tathā lakkhaṇapaṭivedhampi pāpeti, na vijānanamattena, attano pana aññāsādhāraṇena ānubhāvena ussakkitvā maggapātubhāvampi pāpeti.
ඉදානි යථාවුත්‌තමත්‌ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ අජාතබුද්‌ධීති අසඤ්‌ජාතබ්‍යවහාරබුද්‌ධි. උපභොගපරිභොගන්‌ති උපභොගපරිභොගාරහං, උපභොගපරිභොගවත්‌ථූනං පටිලාභයොග්‌ගන්‌ති අත්‌ථො. කූටොති කහාපණපතිරූපකො තම්‌බකංසාදිමයො. ඡෙකොති මහාසාරො. කරතොති අඩ්‌ඪසාරො. සණ්‌හොති මුදුජාතිකො සමසාරො. ඉති-සද්‌දො ආදිඅත්‌ථො. තෙන පාදසාරපරොපාදසාරඅඩ්‌ඪසාරාදීනං සඞ්‌ගහො. ජානන්‌තො ච පන නං රූපං දිස්‌වාපි…පෙ.… අසුකාචරියෙන කතොතිපි ජානාති තථා හෙරඤ්‌ඤිකගන්‌ථස්‌ස සුග්‌ගහිතත්‌තා. එවමෙවන්‌තිආදි උපමාසංසන්‌දනං. සඤ්‌ඤාවිභාගං අකත්‌වා පිණ්‌ඩවසෙනෙව ආරම්‌මණස්‌ස ගහණතො දාරකස්‌ස කහාපණදස්‌සනසදිසා වුත්‌තා. තථා හි සා යථාඋපට්‌ඨිතවිසයපදට්‌ඨානා වුච්‌චති. විඤ්‌ඤාණං ආරම්‌මණෙ එකච්‌චවිසෙසග්‌ගහණසමත්‌ථභාවතො ගාමිකපුරිසකහාපණදස්‌සනසදිසං වුත්‌තං. පඤ්‌ඤා පන ආරම්‌මණෙ අනවසෙසාවබොධතො හෙරඤ්‌ඤිකකහාපණදස්‌සනසදිසා වුත්‌තා. නෙසන්‌ති සඤ්‌ඤාවිඤ්‌ඤාණපඤ්‌ඤානං . විසෙසොති සභාවවිසෙසො. දුප්‌පටිවිජ්‌ඣො පකතිපඤ්‌ඤාය. ඉමිනාව නෙසං අච්‌චන්‌තසුඛුමතං දස්‌සෙති.
Idāni yathāvuttamatthaṃ upamāya vibhāvetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ajātabuddhīti asañjātabyavahārabuddhi. Upabhogaparibhoganti upabhogaparibhogārahaṃ, upabhogaparibhogavatthūnaṃ paṭilābhayogganti attho. Kūṭoti kahāpaṇapatirūpako tambakaṃsādimayo. Chekoti mahāsāro. Karatoti aḍḍhasāro. Saṇhoti mudujātiko samasāro. Iti-saddo ādiattho. Tena pādasāraparopādasāraaḍḍhasārādīnaṃ saṅgaho. Jānanto ca pana naṃ rūpaṃ disvāpi…pe… asukācariyena katotipi jānāti tathā heraññikaganthassa suggahitattā. Evamevantiādi upamāsaṃsandanaṃ. Saññāvibhāgaṃ akatvā piṇḍavaseneva ārammaṇassa gahaṇato dārakassa kahāpaṇadassanasadisā vuttā. Tathā hi sā yathāupaṭṭhitavisayapadaṭṭhānā vuccati. Viññāṇaṃ ārammaṇe ekaccavisesaggahaṇasamatthabhāvato gāmikapurisakahāpaṇadassanasadisaṃ vuttaṃ. Paññā pana ārammaṇe anavasesāvabodhato heraññikakahāpaṇadassanasadisā vuttā. Nesanti saññāviññāṇapaññānaṃ . Visesoti sabhāvaviseso. Duppaṭivijjho pakatipaññāya. Imināva nesaṃ accantasukhumataṃ dasseti.
එකාරම්‌මණෙ පවත්‌තමානානන්‌ති එකස්‌මිංයෙව ආරම්‌මණෙ පවත්‌තමානානං. තෙන අභින්‌නවිසයාභින්‌නකාලතාදස්‌සනෙන අවිනිබ්‌භොගවුත්‌තිතං විභාවෙන්‌තො දුප්‌පටිවිජ්‌ඣතංයෙව උල්‌ලිඞ්‌ගෙති. වවත්‌ථානන්‌ති අසඞ්‌කරතො ඨපනං. අයං ඵස්‌සො…පෙ.… ඉදං චිත්‌තන්‌ති නිදස්‌සනමත්‌තමෙතං. ඉති-සද්‌දො වා ආදිඅත්‌ථො. තෙන සෙසධම්‌මානම්‌පි සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො. ඉදන්‌ති අරූපීනං ධම්‌මානං වවත්‌ථානකරණං. තතොති යං වුත්‌තං තිලතෙලාදිඋද්‌ධරණං, තතො. යදි දුක්‌කරතරං, කථං තන්‌ති ආහ ‘‘භගවා පනා’’තිආදි.
Ekārammaṇe pavattamānānanti ekasmiṃyeva ārammaṇe pavattamānānaṃ. Tena abhinnavisayābhinnakālatādassanena avinibbhogavuttitaṃ vibhāvento duppaṭivijjhataṃyeva ulliṅgeti. Vavatthānanti asaṅkarato ṭhapanaṃ. Ayaṃ phasso…pe… idaṃ cittanti nidassanamattametaṃ. Iti-saddo vā ādiattho. Tena sesadhammānampi saṅgaho daṭṭhabbo. Idanti arūpīnaṃ dhammānaṃ vavatthānakaraṇaṃ. Tatoti yaṃ vuttaṃ tilatelādiuddharaṇaṃ, tato. Yadi dukkarataraṃ, kathaṃ tanti āha ‘‘bhagavā panā’’tiādi.
451. නිස්‌සටෙනාති නික්‌ඛන්‌තෙන අතංසම්‌බන්‌ධෙන. පරිච්‌චත්‌තෙනාති පරිච්‌චත්‌තසදිසෙන පච්‌චයභාවානුපගමනෙන පච්‌චයුප්‌පන්‌නසම්‌බන්‌ධාභාවතො. නිස්‌සක්‌කවචනං අපාදානදීපනතො. කරණවචනං කත්‌තුඅත්‌ථදීපනතො. කාමාවචරමනොවිඤ්‌ඤාණං න නියමතො ‘‘ඉදං නාම පඤ්‌චද්‌වාරිකාසම්‌බන්‌ධා’’ති සක්‌කා වත්‌තුං, රූපාවචරවිඤ්‌ඤාණං පන න තථාති, තස්‌සෙව පඤ්‌චහි ඉන්‌ද්‍රියෙහි නිස්‌සටතා වුත්‌තාති ආහ ‘‘රූපාවචරචතුත්‌ථජ්‌ඣානචිත්‌තෙනා’’ති. චතුත්‌ථජ්‌ඣානග්‌ගහණං තස්‌සෙව අරූපාවචරස්‌ස පදට්‌ඨානභාවතො. පරිසුද්‌ධෙනාති විසෙසතො අසංකිලෙසිකත්‌තාව. තඤ්‌හි විගතූපක්‌කිලෙසතාය විසෙසතො පරිසුද්‌ධං. තෙනාහ ‘‘නිරුපක්‌කිලෙසෙනා’’ති. ජානිතබ්‌බං නෙය්‍යං, සපරසන්‌තානෙසු ඉදං අතිසයං ජානිතබ්‌බතො බුජ්‌ඣිතබ්‌බං බොධෙතබ්‌බං වාති අත්‌ථො. නෙය්‍යන්‌ති වා අත්‌තනො සන්‌තානෙ නෙතබ්‌බං පවත්‌තෙතබ්‌බන්‌ති අත්‌ථො. තෙනාහ ‘‘නිබ්‌බත්‌තෙතුං සක්‌කා හොති. එත්‌ථ ඨිතස්‌ස හි සා ඉජ්‌ඣතී’’ති. පාටියෙක්‌කන්‌ති විසුං විසුං, අනුපදධම්‌මවසෙනාති අත්‌ථො. අභිනිවෙසාභාවතොති විපස්‌සනාභිනිවෙසස්‌ස අසම්‌භවතො. කලාපතො නයතොති කලාපසම්‌මසනසඞ්‌ඛාතතො නයවිපස්‌සනතො. භික්‌ඛුනොති සාවකස්‌ස. සාවකස්‌සෙව හි තත්‍ර අනුපදධම්‌මවිපස්‌සනා න සම්‌භවති, න සත්‌ථු. තෙනාහ ‘‘තස්‌මා’’තිආදි. විස්‌සජ්‌ජෙසීති තප්‌පටිබද්‌ධඡන්‌දරාගප්‌පහානෙන පජහති.
451.Nissaṭenāti nikkhantena ataṃsambandhena. Pariccattenāti pariccattasadisena paccayabhāvānupagamanena paccayuppannasambandhābhāvato. Nissakkavacanaṃ apādānadīpanato. Karaṇavacanaṃ kattuatthadīpanato. Kāmāvacaramanoviññāṇaṃ na niyamato ‘‘idaṃ nāma pañcadvārikāsambandhā’’ti sakkā vattuṃ, rūpāvacaraviññāṇaṃ pana na tathāti, tasseva pañcahi indriyehi nissaṭatā vuttāti āha ‘‘rūpāvacaracatutthajjhānacittenā’’ti. Catutthajjhānaggahaṇaṃ tasseva arūpāvacarassa padaṭṭhānabhāvato. Parisuddhenāti visesato asaṃkilesikattāva. Tañhi vigatūpakkilesatāya visesato parisuddhaṃ. Tenāha ‘‘nirupakkilesenā’’ti. Jānitabbaṃ neyyaṃ, saparasantānesu idaṃ atisayaṃ jānitabbato bujjhitabbaṃ bodhetabbaṃ vāti attho. Neyyanti vā attano santāne netabbaṃ pavattetabbanti attho. Tenāha ‘‘nibbattetuṃ sakkā hoti. Ettha ṭhitassa hi sā ijjhatī’’ti. Pāṭiyekkanti visuṃ visuṃ, anupadadhammavasenāti attho. Abhinivesābhāvatoti vipassanābhinivesassa asambhavato. Kalāpato nayatoti kalāpasammasanasaṅkhātato nayavipassanato. Bhikkhunoti sāvakassa. Sāvakasseva hi tatra anupadadhammavipassanā na sambhavati, na satthu. Tenāha ‘‘tasmā’’tiādi. Vissajjesīti tappaṭibaddhachandarāgappahānena pajahati.
හත්‌ථගතත්‌තාති හත්‌ථගතසදිසත්‌තා, ආසන්‌නත්‌තාති අත්‌ථො. යදා හි ලොකනාථො බොධිමූලෙ අපරාජිතපල්‌ලඞ්‌කෙ නිසින්‌නො – ‘‘කිච්‌ඡං වතායං ලොකො ආපන්‌නො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.57; සං. නි. 2.4, 10) පටිච්‌චසමුප්‌පාදමුඛෙන විපස්‌සනාභිනිවෙසං කත්‌වා අධිගන්‌තබ්‌බසබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණානුරූපං ඡත්‌තිංසකොටිසහස්‌සමුඛෙන මහාවජිරඤාණං නාම මහාබොධිසත්‌තසම්‌මසනං පවත්‌තෙන්‌තො අනෙකාකාරසමාපත්‌තිධම්‌මසම්‌මසනෙ අනුපදමෙව නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤායතනධම්‌මෙපි අපරාපරං සම්‌මසි. තෙනාහ ‘‘භගවා පනා’’තිආදි. පරොපඤ්‌ඤාසාති ද්‌වෙපඤ්‌ඤාසං. කාමඤ්‌චෙත්‌ථ කෙචි ධම්‌මා වෙදනාදයො ඵස්‌සපඤ්‌චමකාදීසු වුත්‌තාපි ඣානකොට්‌ඨාසාදීසුපි සඞ්‌ගහිතා, තංතංපච්‌චයභාවවිසිට්‌ඨෙන පන අත්‌ථවිසෙසෙන ධම්‌මන්‌තරානි විය හොන්‌තීති එවං වුත්‌තං. තථා හි ලොකුත්‌තරචිත්‌තුප්‌පාදෙසු නවින්‌ද්‍රියතා වුච්‌චති. අඞ්‌ගුද්‌ධාරෙනාති තත්‌ථ ලබ්‌භමානඣානඞ්‌ගබොජ්‌ඣඞ්‌ගමග්‌ගඞ්‌ගානං උද්‌ධරණෙන. අඞ්‌ග-සද්‌දො වා කොට්‌ඨාසපරියායො, තස්‌මා අඞ්‌ගුද්‌ධාරෙනාති ඵස්‌සපඤ්‌චමකාදිකොට්‌ඨාසානං සමුද්‌ධරණෙන. යාවතා සඤ්‌ඤාසමාපත්‌තියොති යත්‌තකා සඤ්‌ඤාසහගතා ඣානසමාපත්‌තියො, තාහි වුට්‌ඨාය අධිගන්‌ධබ්‌බත්‌තා තාවතිකා වෙනෙය්‍යානං අඤ්‌ඤාපටිවෙධො අරහත්‌තසමධිගමො.
Hatthagatattāti hatthagatasadisattā, āsannattāti attho. Yadā hi lokanātho bodhimūle aparājitapallaṅke nisinno – ‘‘kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno’’tiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4, 10) paṭiccasamuppādamukhena vipassanābhinivesaṃ katvā adhigantabbasabbaññutaññāṇānurūpaṃ chattiṃsakoṭisahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ nāma mahābodhisattasammasanaṃ pavattento anekākārasamāpattidhammasammasane anupadameva nevasaññānāsaññāyatanadhammepi aparāparaṃ sammasi. Tenāha ‘‘bhagavā panā’’tiādi. Paropaññāsāti dvepaññāsaṃ. Kāmañcettha keci dhammā vedanādayo phassapañcamakādīsu vuttāpi jhānakoṭṭhāsādīsupi saṅgahitā, taṃtaṃpaccayabhāvavisiṭṭhena pana atthavisesena dhammantarāni viya hontīti evaṃ vuttaṃ. Tathā hi lokuttaracittuppādesu navindriyatā vuccati. Aṅguddhārenāti tattha labbhamānajhānaṅgabojjhaṅgamaggaṅgānaṃ uddharaṇena. Aṅga-saddo vā koṭṭhāsapariyāyo, tasmā aṅguddhārenāti phassapañcamakādikoṭṭhāsānaṃ samuddharaṇena. Yāvatā saññāsamāpattiyoti yattakā saññāsahagatā jhānasamāpattiyo, tāhi vuṭṭhāya adhigandhabbattā tāvatikā veneyyānaṃ aññāpaṭivedho arahattasamadhigamo.
දස්‌සනපරිණායකට්‌ඨෙනාති අන්‌ධස්‌ස යට්‌ඨිකොටිං ගහෙත්‌වා මග්‌ගදෙසකො විය ධම්‌මානං යථාසභාවදස්‌සනසඞ්‌ඛාතෙන පරිණායකභාවෙන. යථා වා සො තස්‌ස චක්‌ඛුභූතො, එවං සත්‌තානං පඤ්‌ඤා. තෙනාහ ‘‘චක්‌ඛුභූතාය පඤ්‌ඤායා’’ති. සමාධිසම්‌පයුත්‌තා පඤ්‌ඤා සමාධිපඤ්‌ඤා. සමාධි චෙත්‌ථ ආරුප්‌පසමාධීති වදන්‌ති, සම්‌මසනපයොගො පන කොචි ඣානසමාධීති යුත්‌තං. විපස්‌සනාභූතා පඤ්‌ඤා විපස්‌සනාපඤ්‌ඤා. සමාධිපඤ්‌ඤාය අන්‌තොසමාපත්‌තියං කිච්‌චතො පජානාති, ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති පන වචනතො (සං. නි. 3.5; 4.99-100; 3.5.1071-1072; නෙත්‌ති. 40; මි. ප. 2.1.14) අසම්‌මොහතො පජානාති. තත්‌ථ කිච්‌චතොති ගොචරජ්‌ඣත්‌තෙ ආරම්‌මණකරණකිච්‌චතො. අසම්‌මොහතොති සම්‌පයුත්‌තධම්‌මෙසු සම්‌මොහවිධමනතො යථා පීතිපටිසංවෙදනාදීසු. කිමත්‌ථියාති කිංපයොජනාති ආහ ‘‘කො එතිස්‌සා අත්‌ථො’’ති. අභිඤ්‌ඤෙය්‍යෙ ධම්‌මෙති යාථාවසරසලක්‌ඛණාවබොධවසෙන අභිමුඛං ඤෙය්‍යෙ ජානිතබ්‌බෙ ඛන්‌ධායතනාදිධම්‌මෙ. අභිජානාතීති සලක්‌ඛණතො සාමඤ්‌ඤලක්‌ඛණතො ච අභිමුඛං අවිරජ්‌ඣනවසෙන ජානාති. එතෙන ඤාතපරිඤ්‌ඤාබ්‍යාපාරමාහ. පරිඤ්‌ඤෙය්‍යෙති අනිච්‌චාතිපි දුක්‌ඛාතිපි අනත්‌තාතිපි පරිච්‌ඡිජ්‌ජ ජානිතබ්‌බෙ. පරිජානාතීති ‘‘යං කිඤ්‌චි රූපං…පෙ.… අනිච්‌චං ඛයට්‌ඨෙනා’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.48) පරිච්‌ඡින්‌දිත්‌වා ජානාති. ඉමිනා තීරණපරිඤ්‌ඤාබ්‍යාපාරමාහ. පහාතබ්‌බෙ ධම්‌මෙති නිච්‌චසඤ්‌ඤාදිකෙ යාව අරහත්‌තමග්‌ගවජ්‌ඣා සබ්‌බෙ පාපධම්‌මෙ. පජහති පකට්‌ඨතො ජහති, වික්‌ඛම්‌භෙති චෙව සමුච්‌ඡින්‌දති චාති අත්‌ථො. ඉමිනා පහානපරිඤ්‌ඤාබ්‍යාපාරමාහ. සා පනෙසා පඤ්‌ඤා ලොකියාපි තිප්‌පකාරා ලොකුත්‌තරාපි, තාසං විසෙසං සයමෙවාහ. කිච්‌චතොති අභිජානනවසෙන ආරම්‌මණකිච්‌චතො. අසම්‌මොහතොති යථාබලං අභිඤ්‌ඤෙය්‍යාදීසු සම්‌මොහවිධමනතො. නිබ්‌බානමාරම්‌මණං කත්‌වා පවත්‌තනතො අභිඤ්‌ඤෙය්‍යාදීසු විගතසම්‌මොහතො එවාති ආහ ‘‘ලොකුත්‌තරා අසම්‌මොහතො’’ති.
Dassanapariṇāyakaṭṭhenāti andhassa yaṭṭhikoṭiṃ gahetvā maggadesako viya dhammānaṃ yathāsabhāvadassanasaṅkhātena pariṇāyakabhāvena. Yathā vā so tassa cakkhubhūto, evaṃ sattānaṃ paññā. Tenāha ‘‘cakkhubhūtāya paññāyā’’ti. Samādhisampayuttā paññā samādhipaññā. Samādhi cettha āruppasamādhīti vadanti, sammasanapayogo pana koci jhānasamādhīti yuttaṃ. Vipassanābhūtā paññā vipassanāpaññā. Samādhipaññāya antosamāpattiyaṃ kiccato pajānāti, ‘‘samāhito yathābhūtaṃ pajānātī’’ti pana vacanato (saṃ. ni. 3.5; 4.99-100; 3.5.1071-1072; netti. 40; mi. pa. 2.1.14) asammohato pajānāti. Tattha kiccatoti gocarajjhatte ārammaṇakaraṇakiccato. Asammohatoti sampayuttadhammesu sammohavidhamanato yathā pītipaṭisaṃvedanādīsu. Kimatthiyāti kiṃpayojanāti āha ‘‘ko etissā attho’’ti. Abhiññeyye dhammeti yāthāvasarasalakkhaṇāvabodhavasena abhimukhaṃ ñeyye jānitabbe khandhāyatanādidhamme. Abhijānātīti salakkhaṇato sāmaññalakkhaṇato ca abhimukhaṃ avirajjhanavasena jānāti. Etena ñātapariññābyāpāramāha. Pariññeyyeti aniccātipi dukkhātipi anattātipi paricchijja jānitabbe. Parijānātīti ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ…pe… aniccaṃ khayaṭṭhenā’’tiādinā (paṭi. ma. 1.48) paricchinditvā jānāti. Iminā tīraṇapariññābyāpāramāha. Pahātabbe dhammeti niccasaññādike yāva arahattamaggavajjhā sabbe pāpadhamme. Pajahati pakaṭṭhato jahati, vikkhambheti ceva samucchindati cāti attho. Iminā pahānapariññābyāpāramāha. Sā panesā paññā lokiyāpi tippakārā lokuttarāpi, tāsaṃ visesaṃ sayamevāha. Kiccatoti abhijānanavasena ārammaṇakiccato. Asammohatoti yathābalaṃ abhiññeyyādīsu sammohavidhamanato. Nibbānamārammaṇaṃ katvā pavattanato abhiññeyyādīsu vigatasammohato evāti āha ‘‘lokuttarā asammohato’’ti.
452. කම්‌මස්‌සකතා සම්‌මාදිට්‌ඨි ච වට්‌ටනිස්‌සිතත්‌තා ඉධ නාධිප්‌පෙතා, විවට්‌ටකථා හෙසාති වුත්‌තං ‘‘විපස්‌සනාසම්‌මාදිට්‌ඨියා ච මග්‌ගසම්‌මාදිට්‌ඨියා චා’’ති. පරතො ඝොසොති පරතො සත්‌ථුතො, සාවකතො වා ලබ්‌භමානො ධම්‌මඝොසො. තෙනාහ ‘‘සප්‌පායධම්‌මස්‌සවන’’න්‌ති. තඤ්‌හි සම්‌මාදිට්‌ඨියා පච්‌චයො භවිතුං සක්‌කොති, න යො කොචි පරතොඝොසො. උපායමනසිකාරොති යෙන නාමරූපපරිග්‌ගහාදි සිජ්‌ඣති, තාදිසො පථමනසිකාරො. අයඤ්‌ච සම්‌මාදිට්‌ඨියා පච්‌චයොති නියමපක්‌ඛිකො, න සබ්‌බසංගාහකොති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘පච්‌චෙකබුද්‌ධානං පනා’’තිආදිමාහ. යොනිසොමනසිකාරස්‌මිංයෙවාති අවධාරණෙන පරතොඝොසමෙව නිවත්‌තෙති, න පදට්‌ඨානවිසෙසං පටියොගීනිවත්‌තනත්‌ථත්‌තා එව-සද්‌දස්‌ස.
452. Kammassakatā sammādiṭṭhi ca vaṭṭanissitattā idha nādhippetā, vivaṭṭakathā hesāti vuttaṃ ‘‘vipassanāsammādiṭṭhiyā ca maggasammādiṭṭhiyā cā’’ti. Parato ghosoti parato satthuto, sāvakato vā labbhamāno dhammaghoso. Tenāha ‘‘sappāyadhammassavana’’nti. Tañhi sammādiṭṭhiyā paccayo bhavituṃ sakkoti, na yo koci paratoghoso. Upāyamanasikāroti yena nāmarūpapariggahādi sijjhati, tādiso pathamanasikāro. Ayañca sammādiṭṭhiyā paccayoti niyamapakkhiko, na sabbasaṃgāhakoti dassento ‘‘paccekabuddhānaṃ panā’’tiādimāha. Yonisomanasikārasmiṃyevāti avadhāraṇena paratoghosameva nivatteti, na padaṭṭhānavisesaṃ paṭiyogīnivattanatthattā eva-saddassa.
ලද්‌ධුපකාරාති (අ. නි. ටී. 3.5.25) යථාරහං නිස්‌සයාදිවසෙන ලද්‌ධපච්‌චයා. විපස්‌සනාසම්‌මාදිට්‌ඨියා අනුග්‌ගහිතභාවෙන ගහිතත්‌තා මග්‌ගසම්‌මාදිට්‌ඨීසු ච අරහත්‌තමග්‌ගසම්‌මාදිට්‌ඨි, අනන්‌තරස්‌ස හි විධි, පටිසෙධො වා. අග්‌ගඵලසමාධිම්‌හි තප්‌පරික්‌ඛාරධම්‌මෙසුයෙව ච කෙවලො චෙතොපරියායො නිරුළ්‌හොති සම්‌මාදිට්‌ඨීති අරහත්‌තමග්‌ගසම්‌මාදිට්‌ඨි. ඵලක්‌ඛණෙති අනන්‌තරෙ කාලන්‌තරෙ චාති දුවිධෙ ඵලක්‌ඛණෙ. පටිප්‌පස්‌සද්‌ධිවසෙන සබ්‌බසංකිලෙසෙහි චෙතො විමුච්‌චති එතායාති චෙතොවිමුත්‌ති, අග්‌ගඵලපඤ්‌ඤං ඨපෙත්‌වා අවසෙසා ඵලධම්‌මා. තෙනාහ ‘‘චෙතොවිමුත්‌ති ඵලං අස්‌සාති. චෙතොවිමුත්‌තිසඞ්‌ඛාතං ඵලං ආනිසංසො’’ති, සබ්‌බසංකිලෙසෙහි චෙතසො විමුච්‌චනසඞ්‌ඛාතං පටිප්‌පස්‌සම්‌භනසඤ්‌ඤිතං පහානං ඵලං ආනිසංසො චාති යොජනා. ඉධ ච චෙතොවිමුත්‌ති-සද්‌දෙන පහානමත්‌තං ගහිතං, පුබ්‌බෙ පහායකධම්‌මා, අඤ්‌ඤථා ඵලධම්‌මා එව ආනිසංසොති ගය්‌හමානෙ පුනවචනං නිරත්‌ථකං සියා.
Laddhupakārāti (a. ni. ṭī. 3.5.25) yathārahaṃ nissayādivasena laddhapaccayā. Vipassanāsammādiṭṭhiyā anuggahitabhāvena gahitattā maggasammādiṭṭhīsu ca arahattamaggasammādiṭṭhi, anantarassa hi vidhi, paṭisedho vā. Aggaphalasamādhimhi tapparikkhāradhammesuyeva ca kevalo cetopariyāyo niruḷhoti sammādiṭṭhīti arahattamaggasammādiṭṭhi. Phalakkhaṇeti anantare kālantare cāti duvidhe phalakkhaṇe. Paṭippassaddhivasena sabbasaṃkilesehi ceto vimuccati etāyāti cetovimutti, aggaphalapaññaṃ ṭhapetvā avasesā phaladhammā. Tenāha ‘‘cetovimutti phalaṃ assāti. Cetovimuttisaṅkhātaṃ phalaṃ ānisaṃso’’ti, sabbasaṃkilesehi cetaso vimuccanasaṅkhātaṃ paṭippassambhanasaññitaṃ pahānaṃ phalaṃ ānisaṃso cāti yojanā. Idha ca cetovimutti-saddena pahānamattaṃ gahitaṃ, pubbe pahāyakadhammā, aññathā phaladhammā eva ānisaṃsoti gayhamāne punavacanaṃ niratthakaṃ siyā.
පඤ්‌ඤාවිමුත්‌තිඵලානිසංසාති එත්‌ථාපි එවමෙව අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. සම්‌මාවාචාකම්‌මන්‌තාජීවා සීලසභාවත්‌තා විසෙසතො සමාධිස්‌ස උපකාරා, තථා සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො ඣානසභාවත්‌තා. තථා හි සො ‘‘අප්‌පනා’’ති නිද්‌දිට්‌ඨො. සම්‌මාසතිසම්‌මාවායාමා පන සමාධිපක්‌ඛියා එවාති ආහ ‘‘අවසෙසා ධම්‌මා චෙතොවිමුත්‌තීති වෙදිතබ්‌බා’’ති. චතුපාරිසුද්‌ධිසීලන්‌ති අරියමග්‌ගාධිගමස්‌ස පදට්‌ඨානභූතං චතුපාරිසුද්‌ධිසීලං. සුතාදීසුපි එසෙව නයො. අත්‌තනො චිත්‌තප්‌පවත්‌තිආරොචනවසෙන සහ කථනං සංකථා, සංකථාව සාකච්‌ඡා. ඉධ පන කම්‌මට්‌ඨානපටිබද්‌ධාති ආහ ‘‘කම්‌මට්‌ඨානෙ…පෙ.… කථා’’ති. තත්‌ථ කම්‌මට්‌ඨානස්‌ස එකවාරං වීථියා අප්‌පටිපජ්‌ජනං ඛලනං, අනෙකවාරං පක්‌ඛලනං, තදුභයස්‌ස විච්‌ඡෙදනීකථා ඛලනපක්‌ඛලනඡෙදනකථා. පූරෙන්‌තස්‌සාති විවට්‌ටනිස්‌සිතං කත්‌වා පාලෙන්‌තස්‌ස බ්‍රූහෙන්‌තස්‌ස ච. සුණන්‌තස්‌සාති ‘‘යථාඋග්‌ගහිතකම්‌මට්‌ඨානං ඵාතිං ගමිස්‌සතී’’ති එවං සුණන්‌තස්‌ස. තෙනෙව හි ‘‘සප්‌පායධම්‌මස්‌සවන’’න්‌ති වුත්‌තං. කම්‌මං කරොන්‌තස්‌සාති භාවනානුයොගකම්‌මං කරොන්‌තස්‌ස.
Paññāvimuttiphalānisaṃsāti etthāpi evameva attho veditabbo. Sammāvācākammantājīvā sīlasabhāvattā visesato samādhissa upakārā, tathā sammāsaṅkappo jhānasabhāvattā. Tathā hi so ‘‘appanā’’ti niddiṭṭho. Sammāsatisammāvāyāmā pana samādhipakkhiyā evāti āha ‘‘avasesā dhammā cetovimuttīti veditabbā’’ti. Catupārisuddhisīlanti ariyamaggādhigamassa padaṭṭhānabhūtaṃ catupārisuddhisīlaṃ. Sutādīsupi eseva nayo. Attano cittappavattiārocanavasena saha kathanaṃ saṃkathā, saṃkathāva sākacchā. Idha pana kammaṭṭhānapaṭibaddhāti āha ‘‘kammaṭṭhāne…pe… kathā’’ti. Tattha kammaṭṭhānassa ekavāraṃ vīthiyā appaṭipajjanaṃ khalanaṃ, anekavāraṃ pakkhalanaṃ, tadubhayassa vicchedanīkathā khalanapakkhalanachedanakathā. Pūrentassāti vivaṭṭanissitaṃ katvā pālentassa brūhentassa ca. Suṇantassāti ‘‘yathāuggahitakammaṭṭhānaṃ phātiṃ gamissatī’’ti evaṃ suṇantassa. Teneva hi ‘‘sappāyadhammassavana’’nti vuttaṃ. Kammaṃ karontassāti bhāvanānuyogakammaṃ karontassa.
පඤ්‌චසුපි ඨානෙසු අන්‌ත-සද්‌දො හෙතුඅත්‌ථජොතනො දට්‌ඨබ්‌බො. එවඤ්‌හි ‘‘යථා හී’’තිආදිනා වුච්‌චමානා අම්‌බුපමා ච යුජ්‌ජෙය්‍ය. උදකකොට්‌ඨකන්‌ති ආලවාලං. ථිරං කත්‌වා බන්‌ධතීති අසිථිලං දළ්‌හං නාතිමහන්‌තං නාතිඛුද්‌දකං කත්‌වා යොජෙති. ථිරං කරොතීති උදකසිඤ්‌චනකාලෙ තතො තතො විස්‌සරිත්‌වා උදකස්‌ස අනික්‌ඛමනත්‌ථං ආලවාලං ථිරතරං කරොති. සුක්‌ඛදණ්‌ඩකොති තස්‌සෙව අම්‌බගච්‌ඡකස්‌ස සුක්‌ඛො සාඛාසීසකො. කිපිල්‌ලිකපුටොති තම්‌බකිපිල්‌ලිකකුටජං. ඛණිත්‌තින්‌ති කුදාලං. කොට්‌ඨකබන්‌ධනං විය සීලං සම්‌මාදිට්‌ඨියා වඩ්‌ඪනුපායස්‌ස මූලභාවතො. උදකසිඤ්‌චනං විය ධම්‌මස්‌සවනං භාවනාය පරිබ්‍රූහනතො. මරියාදාය ථිරභාවකරණං විය සමථො යථාවුත්‌තභාවනාධිට්‌ඨානාය සීලමරියාදාය දළ්‌හභාවාපාදනතො. සමාහිතස්‌ස හි සීලං ථිරතරං හොති. සමීපෙ වල්‌ලිආදීනං හරණං විය කම්‌මට්‌ඨානෙ ඛලනපක්‌ඛලනච්‌ඡෙදනං ඉජ්‌ඣිතබ්‌බභාවනාය විබන්‌ධාපනයනතො. මූලඛණනං විය සත්‌තන්‌නං අනුපස්‌සනානං භාවනා තස්‌සා විබන්‌ධස්‌ස මූලකානං තණ්‌හාමානදිට්‌ඨීනං පලිඛණනතො. එත්‌ථ ච යස්‌මා සුපරිසුද්‌ධසීලස්‌ස කම්‌මට්‌ඨානං අනුයුඤ්‌ජන්‌තස්‌ස සප්‌පායධම්‌මස්‌සවනං ඉච්‌ඡිතබ්‌බං, තතො යථාසුතෙ අත්‌ථෙ සාකච්‌ඡාසමාපජ්‌ජනං, තතො කම්‌මට්‌ඨානවිසොධනෙන සමථනිප්‌ඵත්‌ති, තතො සමාහිතස්‌ස ආරද්‌ධවිපස්‌සකස්‌ස විපස්‌සනාපාරිපූරි. පරිපුණ්‌ණවිපස්‌සනො මග්‌ගසම්‌මාදිට්‌ඨිං පරිබ්‍රූහෙතීති එවමෙතෙසං අඞ්‌ගානං පරම්‌පරාය සම්‌මුඛා ච අනුග්‌ගණ්‌හනතො අයමානුපුබ්‌බී කථිතාති වෙදිතබ්‌බං.
Pañcasupi ṭhānesu anta-saddo hetuatthajotano daṭṭhabbo. Evañhi ‘‘yathā hī’’tiādinā vuccamānā ambupamā ca yujjeyya. Udakakoṭṭhakanti ālavālaṃ. Thiraṃ katvā bandhatīti asithilaṃ daḷhaṃ nātimahantaṃ nātikhuddakaṃ katvā yojeti. Thiraṃ karotīti udakasiñcanakāle tato tato vissaritvā udakassa anikkhamanatthaṃ ālavālaṃ thirataraṃ karoti. Sukkhadaṇḍakoti tasseva ambagacchakassa sukkho sākhāsīsako. Kipillikapuṭoti tambakipillikakuṭajaṃ. Khaṇittinti kudālaṃ. Koṭṭhakabandhanaṃ viya sīlaṃ sammādiṭṭhiyā vaḍḍhanupāyassa mūlabhāvato. Udakasiñcanaṃ viya dhammassavanaṃ bhāvanāya paribrūhanato. Mariyādāya thirabhāvakaraṇaṃ viya samatho yathāvuttabhāvanādhiṭṭhānāya sīlamariyādāya daḷhabhāvāpādanato. Samāhitassa hi sīlaṃ thirataraṃ hoti. Samīpe valliādīnaṃ haraṇaṃ viya kammaṭṭhāne khalanapakkhalanacchedanaṃ ijjhitabbabhāvanāya vibandhāpanayanato. Mūlakhaṇanaṃ viya sattannaṃ anupassanānaṃ bhāvanā tassā vibandhassa mūlakānaṃ taṇhāmānadiṭṭhīnaṃ palikhaṇanato. Ettha ca yasmā suparisuddhasīlassa kammaṭṭhānaṃ anuyuñjantassa sappāyadhammassavanaṃ icchitabbaṃ, tato yathāsute atthe sākacchāsamāpajjanaṃ, tato kammaṭṭhānavisodhanena samathanipphatti, tato samāhitassa āraddhavipassakassa vipassanāpāripūri. Paripuṇṇavipassano maggasammādiṭṭhiṃ paribrūhetīti evametesaṃ aṅgānaṃ paramparāya sammukhā ca anuggaṇhanato ayamānupubbī kathitāti veditabbaṃ.
453. ඉධ කිං පුච්‌ඡතීති ඉධ එවං අරහත්‌තඵලං පාපිතාය දෙසනාය ‘‘කති පනාවුසො, භවා’’ති භවං පුච්‌ඡන්‌තො කීදිසං අනුසන්‌ධිං උපාදාය පුච්‌ඡතීති අත්‌ථො. තෙනෙව හි ‘‘මූලමෙව ගතො අනුසන්‌ධී’’ති වත්‌වා අධිප්‌පායං පකාසෙන්‌තො ‘‘දුප්‌පඤ්‌ඤො’’තිආදිමාහ. දුප්‌පඤ්‌ඤොති හි ඉධ අප්‌පටිවිද්‌ධසච්‌චො අධිප්‌පෙතො, න ජළො එව. කාමභවොතිආදීසු කම්‌මොපපත්‌තිභෙදතො දුවිධොපි භවො අධිප්‌පෙතොති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘කාමභවූපගං කම්‌ම’’න්‌තිආදිමාහ. තත්‌ථ යං වත්‌තබ්‌බං, තං විසුද්‌ධිමග්‌ගෙ තංසංවණ්‌ණනායං (විසුද්‌ධි. 2.647; විසුද්‌ධි. මහාටී. 2.646-647) වුත්‌තනයෙන වෙදිතබ්‌බං. පුනබ්‌භවස්‌සාති පුනප්‌පුනං අපරාපරං භවනතො ජායනතො පුනබ්‌භවොති ලද්‌ධනාමස්‌ස වට්‌ටපබන්‌ධස්‌ස. තෙනාහ ‘‘ඉධ වට්‌ටං පුච්‌ඡිස්‌සාමී’’ති. අභිනිබ්‌බත්‌තීති භවයොනිගතිආදිවසෙන නිබ්‌බත්‌ති. තහිං තහිං තස්‌මිං තස්‌මිං භවාදිකෙ. අභිනන්‌දනාති තණ්‌හාඅභිනන්‌දනහෙතු. ගමනාගමනං හොතීතිආදිනා භවාදීසු සත්‌තානං අපරාපරං චුතිපටිසන්‌ධියො දස්‌සෙති. ඛයනිරොධෙනාති අච්‌චන්‌තඛයසඞ්‌ඛාතෙන අනුප්‌පාදනිරොධෙන. උභයමෙතං න වත්‌තබ්‌බං පහානාභිසමයභාවනාභිසමයානං අච්‌චාසන්‌නකාලත්‌තා. වත්‌තබ්‌බං තං හෙතුඵලධම්‌මූපචාරවසෙන. යථා හි පදීපුජ්‌ජලනහෙතුකො අන්‌ධකාරවිගමො, එවං විජ්‌ජුප්‌පාදහෙතුකො අවිජ්‌ජානිරොධො, හෙතුඵලධම්‌මා ච සමානකාලාපි පුබ්‌බාපරකාලා විය වොහරීයන්‌ති යථා – ‘‘චක්‌ඛුඤ්‌ච පටිච්‌ච රූපෙ ච උප්‌පජ්‌ජති චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණ’’න්‌ති (ම. නි. 1.204, 400; ම. නි. 3.420, 425, 426; සං. නි. 2.43-45; 2.4.60; කථා. 465, 467) පච්‌චයපච්‌චයුප්‌පන්‌නකිරියා. ගමනං උපච්‌ඡිජ්‌ජති ඉධ කාමභවෙ පරිනිබ්‌බානෙන. ආගමනං උපච්‌ඡිජ්‌ජති තත්‌ථ රූපාරූපෙසු පරිනිබ්‌බානෙන. ගමනාගමනං උපච්‌ඡිජ්‌ජති සබ්‌බසො අපරාපරුප්‌පත්‌තියා අභාවතො.
453.Idha kiṃ pucchatīti idha evaṃ arahattaphalaṃ pāpitāya desanāya ‘‘kati panāvuso, bhavā’’ti bhavaṃ pucchanto kīdisaṃ anusandhiṃ upādāya pucchatīti attho. Teneva hi ‘‘mūlameva gato anusandhī’’ti vatvā adhippāyaṃ pakāsento ‘‘duppañño’’tiādimāha. Duppaññoti hi idha appaṭividdhasacco adhippeto, na jaḷo eva. Kāmabhavotiādīsu kammopapattibhedato duvidhopi bhavo adhippetoti dassento ‘‘kāmabhavūpagaṃ kamma’’ntiādimāha. Tattha yaṃ vattabbaṃ, taṃ visuddhimaggetaṃsaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. 2.647; visuddhi. mahāṭī. 2.646-647) vuttanayena veditabbaṃ. Punabbhavassāti punappunaṃ aparāparaṃ bhavanato jāyanato punabbhavoti laddhanāmassa vaṭṭapabandhassa. Tenāha ‘‘idha vaṭṭaṃ pucchissāmī’’ti. Abhinibbattīti bhavayonigatiādivasena nibbatti. Tahiṃ tahiṃ tasmiṃ tasmiṃ bhavādike. Abhinandanāti taṇhāabhinandanahetu. Gamanāgamanaṃ hotītiādinā bhavādīsu sattānaṃ aparāparaṃ cutipaṭisandhiyo dasseti. Khayanirodhenāti accantakhayasaṅkhātena anuppādanirodhena. Ubhayametaṃ na vattabbaṃ pahānābhisamayabhāvanābhisamayānaṃ accāsannakālattā. Vattabbaṃ taṃ hetuphaladhammūpacāravasena. Yathā hi padīpujjalanahetuko andhakāravigamo, evaṃ vijjuppādahetuko avijjānirodho, hetuphaladhammā ca samānakālāpi pubbāparakālā viya voharīyanti yathā – ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.204, 400; ma. ni. 3.420, 425, 426; saṃ. ni. 2.43-45; 2.4.60; kathā. 465, 467) paccayapaccayuppannakiriyā. Gamanaṃ upacchijjati idha kāmabhave parinibbānena. Āgamanaṃ upacchijjati tattha rūpārūpesu parinibbānena. Gamanāgamanaṃ upacchijjati sabbaso aparāparuppattiyā abhāvato.
454. විවට්‌ටකථාය පරතො ජොතිතං පඨමං ඣානං විවට්‌ටං පත්‌වා ඨිතස්‌ස උක්‌කට්‌ඨනිද්‌දෙසෙන උභතොභාගවිමුත්‌තස්‌ස නිරොධසාධකං විභාවිතුං යුත්‌තන්‌ති ආහ ‘‘කතමං පනාවුසොති ඉධ කිං පුච්‌ඡතී’’තිආදි. තථා හි අනන්‌තරං නිරොධසමාපජ්‌ජනකෙන භික්‌ඛුනා ජානිතබ්‌බානි පඨමස්‌ස ඣානස්‌ස සම්‌පයොගපහානඞ්‌ගානි පුච්‌ඡිතානි. අඞ්‌ගවවත්‌ථානන්‌ති ඣානඞ්‌ගවවත්‌ථානං. කොට්‌ඨාසපරිච්‌ඡෙදොති තත්‌ථ ලබ්‌භමානඵස්‌සපඤ්‌චමකාදිධම්‌මකොට්‌ඨාසපරිච්‌ඡෙදො ජානිතබ්‌බො. ඉමස්‌මිං ඣානෙ එත්‌තකා ධම්‌මා සංවිජ්‌ජන්‌ති, එත්‌තකා නිරොධිතාති ජානිතබ්‌බං. උපකාරානුපකාරානි අඞ්‌ගානීති නිරොධසමාපත්‌තියා උපකාරානි ච අනුපකාරානි ච අඞ්‌ගානි. නිරොධසමාපත්‌තියා හි සොළසහි ඤාණචරියාහි නවහි සමාධිචරියාහි ච පත්‌තබ්‌බත්‌තා තංතංඤාණස්‌ස සමාධිචරියාහි සමතික්‌කමිතබ්‌බා ධම්‌මා අනුපකාරකඞ්‌ගානි, සමතික්‌කමකා උපකාරකඞ්‌ගානි. තෙසඤ්‌හි වසෙන යථානුපුබ්‌බං උපසන්‌තුපසන්‌තඔළාරිකභාවාය භවග්‌ගසමාපත්‌තියා සඞ්‌ඛාරාවසෙසසුඛුමතං පත්‌තා චිත්‌තචෙතසිකා යථාපරිච්‌ඡින්‌නං කාලං නිරුජ්‌ඣන්‌ති, අප්‌පවත්‌තිං ගච්‌ඡන්‌ති. තස්‌සාති නිරොධස්‌ස. අනන්‌තරපච්‌චයන්‌ති අනන්‌තරපච්‌චයසදිසං. න හි නිරොධස්‌ස කොචි ධම්‌මො අනන්‌තරපච්‌චයො නාම අත්‌ථි. යඤ්‌හි තදා චිත්‌තචෙතසිකානං තථා නිරුජ්‌ඣනං, තං යථාවුත්‌තපුබ්‌බාභිසඞ්‌ඛාරහෙතුකාය නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤායතනසමාපත්‌තියා අහොසීති සා තස්‌ස අනන්‌තරපච්‌චයො විය හොතීති තං වුත්‌තං. ඡ සමාපත්‌තියොති සුත්‌තන්‌තනයෙන වුත්‌තසුත්‌තන්‌තපිටකසංවණ්‌ණනාති කත්‌වා. ‘‘සත්‌ත සමාපත්‌තියො’’ති පන වත්‌තබ්‌බං, අඤ්‌ඤථා ඉදං ‘‘චතුරඞ්‌ගික’’න්‌ති න වත්‌තබ්‌බං සියා. නයං වා දස්‌සෙත්‌වාති ආදිඅන්‌තදස්‌සනවසෙන නයදස්‌සනං කත්‌වා.
454. Vivaṭṭakathāya parato jotitaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ vivaṭṭaṃ patvā ṭhitassa ukkaṭṭhaniddesena ubhatobhāgavimuttassa nirodhasādhakaṃ vibhāvituṃ yuttanti āha ‘‘katamaṃ panāvusoti idha kiṃ pucchatī’’tiādi. Tathā hi anantaraṃ nirodhasamāpajjanakena bhikkhunā jānitabbāni paṭhamassa jhānassa sampayogapahānaṅgāni pucchitāni. Aṅgavavatthānanti jhānaṅgavavatthānaṃ. Koṭṭhāsaparicchedoti tattha labbhamānaphassapañcamakādidhammakoṭṭhāsaparicchedo jānitabbo. Imasmiṃ jhāne ettakā dhammā saṃvijjanti, ettakā nirodhitāti jānitabbaṃ. Upakārānupakārāni aṅgānīti nirodhasamāpattiyā upakārāni ca anupakārāni ca aṅgāni. Nirodhasamāpattiyā hi soḷasahi ñāṇacariyāhi navahi samādhicariyāhi ca pattabbattā taṃtaṃñāṇassa samādhicariyāhi samatikkamitabbā dhammā anupakārakaṅgāni, samatikkamakā upakārakaṅgāni. Tesañhi vasena yathānupubbaṃ upasantupasantaoḷārikabhāvāya bhavaggasamāpattiyā saṅkhārāvasesasukhumataṃ pattā cittacetasikā yathāparicchinnaṃ kālaṃ nirujjhanti, appavattiṃ gacchanti. Tassāti nirodhassa. Anantarapaccayanti anantarapaccayasadisaṃ. Na hi nirodhassa koci dhammo anantarapaccayo nāma atthi. Yañhi tadā cittacetasikānaṃ tathā nirujjhanaṃ, taṃ yathāvuttapubbābhisaṅkhārahetukāya nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā ahosīti sā tassa anantarapaccayo viya hotīti taṃ vuttaṃ. Cha samāpattiyoti suttantanayena vuttasuttantapiṭakasaṃvaṇṇanāti katvā. ‘‘Satta samāpattiyo’’ti pana vattabbaṃ, aññathā idaṃ ‘‘caturaṅgika’’nti na vattabbaṃ siyā. Nayaṃ vā dassetvāti ādiantadassanavasena nayadassanaṃ katvā.
455. එවං නිරොධස්‌ස පාදකං විභාවෙත්‌වා ඉදානි අන්‌තොනිරොධෙ අනුපබන්‌ධභාවතො පඤ්‌චන්‌නං පසාදානං පච්‌චයපුච්‌ඡනෙ පඨමං තාව තෙ සරූපතො ආවෙණිකතො ආවෙණිකවිසයතො පටිස්‌සරණතො ච පුච්‌ඡනවසෙන පාළි පවත්‌තාති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘විඤ්‌ඤාණනිස්‌සයෙ පඤ්‌ච පසාදෙ පුච්‌ඡන්‌තො’’ති ආහ. ගොචරවිසයන්‌ති එත්‌ථ කාමං තබ්‌බහුලචාරිතාපෙක්‌ඛං ගොචරග්‌ගහණං, අනඤ්‌ඤත්‌ථභාවාපෙක්‌ඛං විසයග්‌ගහණන්‌ති අත්‌ථෙව ගොචරවිසයභාවානං විසෙසො, විවරියමානං පන උභයම්‌පි ආරම්‌මණසභාවමෙවාති ආහ ‘‘ගොචරභූතං විසය’’න්‌ති. එකෙකස්‌සාති එකො එකස්‌ස, අඤ්‌ඤො අඤ්‌ඤස්‌සාති අත්‌ථො. අඤ්‌ඤත්‌ථො හි අයං එක-සද්‌දො ‘‘ඉත්‌ථෙකෙ අභිවදන්‌තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.27) විය. සචෙ හීතිආදි අභූතපරිකප්‌පනවචනමෙතං. තත්‌ථ සමොධානෙත්‌වාති එකජ්‌ඣං කත්‌වා. විනාපි මුඛෙනාතිආදිනා අත්‌ථසල්‌ලාපිකනිදස්‌සනං නාම දස්‌සෙති. යථා විඤ්‌ඤාණාධිට්‌ඨිතමෙව චක්‌ඛු රූපං පස්‌සති, න කෙවලං, එවං චක්‌ඛුනිස්‌සයමෙව විඤ්‌ඤාණං තං පස්‌සති, න ඉතරන්‌ති ආහ ‘‘චක්‌ඛුපසාදෙ උපනෙහී’’ති. තෙන තෙසං තත්‌ථ සංහච්‌චකාරිතං දස්‌සෙති. යදි වා නීලං යදි වා පීතකන්‌ති ඉදං නීලපීතාදිසභාවජානනමත්‌තං සන්‌ධායාහ. නීලං පීතකන්‌ති පජානනං චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණස්‌ස නත්‌ථෙව අවිකප්‌පකභාවතො. එතෙසං චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීනං. නිස්‌සයසීසෙන නිස්‌සිතපුච්‌ඡා හෙසා, එවඤ්‌හි විසයානුභවනචොදනා සමත්‌ථිතා හොති. තෙනාහ ‘‘චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණං හී’’තිආදි. යථාසකං විසයං රජ්‌ජනාදිවසෙන අනුභවිතුං අසමත්‌ථානි චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීනි, තත්‌ථ සමත්‌ථතායෙව ච නත්‌ථි, න කිඤ්‌චි අත්‌ථතො පටිසරන්‌තානි විය හොන්‌තීති වුත්‌තං ‘‘කිං එතානි පටිසරන්‌තී’’ති. ජවනමනො පටිසරණන්‌ති පඤ්‌චද්‌වාරිකං ඉතරඤ්‌ච සාධාරණතො වත්‌වා පුන යාය’ස්‌ස රජ්‌ජනාදිපවත්‌තියා පටිසරණතා, සා සවිසෙසා යත්‌ථ ලබ්‌භති, තං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘මනොද්‌වාරිකජවනමනො වා’’ති ආහ. එතස්‌මිං පන ද්‌වාරෙති චක්‌ඛුද්‌වාරෙ ජවනං රජ්‌ජති වා දුස්‌සති වා මුය්‌හති වා, යතො තත්‌ථ අඤ්‌ඤාණාදිඅසංවරො පවත්‌තති.
455. Evaṃ nirodhassa pādakaṃ vibhāvetvā idāni antonirodhe anupabandhabhāvato pañcannaṃ pasādānaṃ paccayapucchane paṭhamaṃ tāva te sarūpato āveṇikato āveṇikavisayato paṭissaraṇato ca pucchanavasena pāḷi pavattāti dassento ‘‘viññāṇanissaye pañca pasāde pucchanto’’ti āha. Gocaravisayanti ettha kāmaṃ tabbahulacāritāpekkhaṃ gocaraggahaṇaṃ, anaññatthabhāvāpekkhaṃ visayaggahaṇanti attheva gocaravisayabhāvānaṃ viseso, vivariyamānaṃ pana ubhayampi ārammaṇasabhāvamevāti āha ‘‘gocarabhūtaṃ visaya’’nti. Ekekassāti eko ekassa, añño aññassāti attho. Aññattho hi ayaṃ eka-saddo ‘‘ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27) viya. Sace hītiādi abhūtaparikappanavacanametaṃ. Tattha samodhānetvāti ekajjhaṃ katvā. Vināpi mukhenātiādinā atthasallāpikanidassanaṃ nāma dasseti. Yathā viññāṇādhiṭṭhitameva cakkhu rūpaṃ passati, na kevalaṃ, evaṃ cakkhunissayameva viññāṇaṃ taṃ passati, na itaranti āha ‘‘cakkhupasāde upanehī’’ti. Tena tesaṃ tattha saṃhaccakāritaṃ dasseti. Yadi vā nīlaṃ yadi vā pītakanti idaṃ nīlapītādisabhāvajānanamattaṃ sandhāyāha. Nīlaṃ pītakanti pajānanaṃ cakkhuviññāṇassa nattheva avikappakabhāvato. Etesaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ. Nissayasīsena nissitapucchā hesā, evañhi visayānubhavanacodanā samatthitā hoti. Tenāha ‘‘cakkhuviññāṇaṃ hī’’tiādi. Yathāsakaṃ visayaṃ rajjanādivasena anubhavituṃ asamatthāni cakkhuviññāṇādīni, tattha samatthatāyeva ca natthi, na kiñci atthato paṭisarantāni viya hontīti vuttaṃ ‘‘kiṃ etāni paṭisarantī’’ti. Javanamano paṭisaraṇanti pañcadvārikaṃ itarañca sādhāraṇato vatvā puna yāya’ssa rajjanādipavattiyā paṭisaraṇatā, sā savisesā yattha labbhati, taṃ dassento ‘‘manodvārikajavanamano vā’’ti āha. Etasmiṃ pana dvāreti cakkhudvāre javanaṃ rajjati vā dussati vā muyhati vā, yato tattha aññāṇādiasaṃvaro pavattati.
තත්‍රාති තස්‌මිං ජවනමනස්‌සෙව පටිසරණභාවෙ. දුබ්‌බලභොජකාති හීනසාමත්‌ථියා රාජභොග්‌ගා. සෙවකානං ගණනාය යොජිතදිවසෙ ලබ්‌භමානකහාපණො යුත්‌තිකහාපණො. අන්‌දුබන්‌ධනෙන බද්‌ධස්‌ස විස්‌සජ්‌ජනෙන ලබ්‌භමානකහාපණො බන්‌ධකහාපණො. කිඤ්‌චි පහරන්‌තෙ මා පහරන්‌තූති පටික්‌ඛිපතො දාතබ්‌බදණ්‌ඩො මාපහාරකහාපණො. සො සබ්‌බොපි පරිත්‌තකෙසු ගාමිකමනුස්‌සෙසු තථා ලබ්‌භමානො එත්‌තකො හොතීති ආහ ‘‘අට්‌ඨකහාපණො වා’’තිආදි. සතවත්‌ථුකන්‌ති සතකරීසවත්‌ථුකං. එස නයො සෙසපදද්‌වයෙපි. තත්‌ථාතිආදි උපමාසංසන්‌ධනං, තං සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යමෙව.
Tatrāti tasmiṃ javanamanasseva paṭisaraṇabhāve. Dubbalabhojakāti hīnasāmatthiyā rājabhoggā. Sevakānaṃ gaṇanāya yojitadivase labbhamānakahāpaṇo yuttikahāpaṇo. Andubandhanena baddhassa vissajjanena labbhamānakahāpaṇo bandhakahāpaṇo. Kiñci paharante mā paharantūti paṭikkhipato dātabbadaṇḍo māpahārakahāpaṇo. So sabbopi parittakesu gāmikamanussesu tathā labbhamāno ettako hotīti āha ‘‘aṭṭhakahāpaṇo vā’’tiādi. Satavatthukanti satakarīsavatthukaṃ. Esa nayo sesapadadvayepi. Tatthātiādi upamāsaṃsandhanaṃ, taṃ suviññeyyameva.
456. අන්‌තොනිරොධස්‌මිං පඤ්‌ච පසාදෙති නිරොධසමාපන්‌නස්‌ස පවත්‌තමානෙ පඤ්‌ච පසාදෙ. කිරියමයපවත්‌තස්‌මින්‌ති ජවනාදිකිරියානිබ්‌බත්‌තකධම්‌මප්‌පවත්‌තියං. බලවපච්‌චයා හොන්‌තීති පච්‌ඡාජාතවිප්‌පයුත්‌තඅත්‌ථිඅවිගතපච්‌චයෙහි පච්‌චයා හොන්‌ති, උපත්‌ථම්‌භකභාවෙන බලවපච්‌චයා හොන්‌ති. ජීවිතින්‌ද්‍රියං පටිච්‌චාති ඉන්‌ද්‍රියඅත්‌ථිඅවිගතපච්‌චයවසෙන පච්‌චයභූතං ජීවිතින්‌ද්‍රියං පටිච්‌ච පඤ්‌චවිධොපි පසාදො තිට්‌ඨති. ජීවිතින්‌ද්‍රියෙන විනා න තිට්‌ඨති ජීවිතින්‌ද්‍රියරහිතස්‌ස කම්‌මසමුට්‌ඨානරූපකලාපස්‌ස අභාවතො. තස්‌මාති යස්‌මා අනුපාලනලක්‌ඛණෙන ජීවිතෙන අනුපාලිතා එව උස්‌මා පවත්‌තති, න තෙන අනනුපාලිතා, තස්‌මා උස්‌මා ආයුං පටිච්‌ච තිට්‌ඨති. ජාලසිඛං පටිච්‌ච ආභා පඤ්‌ඤායතීති ජාලසිඛාසඞ්‌ඛාතභූතසඞ්‌ඝාතං සහෙව පවත්‌තමානං නිස්‌සාය ‘‘ආභා’’ති ලද්‌ධනාමා වණ්‌ණධාතු ‘‘උජ්‌ජලති, අන්‌ධකාරං විධමති, රූපගතානි ච විදංසෙතී’’තිආදීහි පකාරෙහි ඤායති. තං ආලොකං පටිච්‌චාති තං වුත්‌තප්‌පකාරං ආලොකං පච්‌චයං ලභිත්‌වා. ජාලසිඛා පඤ්‌ඤායතීති ‘‘අප්‌පිකා, මහතී, උජු, කුටිලා’’තිආදිනා පාකටා හොති.
456.Antonirodhasmiṃ pañca pasādeti nirodhasamāpannassa pavattamāne pañca pasāde. Kiriyamayapavattasminti javanādikiriyānibbattakadhammappavattiyaṃ. Balavapaccayā hontīti pacchājātavippayuttaatthiavigatapaccayehi paccayā honti, upatthambhakabhāvena balavapaccayā honti. Jīvitindriyaṃ paṭiccāti indriyaatthiavigatapaccayavasena paccayabhūtaṃ jīvitindriyaṃ paṭicca pañcavidhopi pasādo tiṭṭhati. Jīvitindriyena vinā na tiṭṭhati jīvitindriyarahitassa kammasamuṭṭhānarūpakalāpassa abhāvato. Tasmāti yasmā anupālanalakkhaṇena jīvitena anupālitā eva usmā pavattati, na tena ananupālitā, tasmā usmā āyuṃ paṭicca tiṭṭhati. Jālasikhaṃ paṭicca ābhā paññāyatīti jālasikhāsaṅkhātabhūtasaṅghātaṃ saheva pavattamānaṃ nissāya ‘‘ābhā’’ti laddhanāmā vaṇṇadhātu ‘‘ujjalati, andhakāraṃ vidhamati, rūpagatāni ca vidaṃsetī’’tiādīhi pakārehi ñāyati. Taṃ ālokaṃ paṭiccāti taṃ vuttappakāraṃ ālokaṃ paccayaṃ labhitvā. Jālasikhā paññāyatīti ‘‘appikā, mahatī, uju, kuṭilā’’tiādinā pākaṭā hoti.
ජාලසිඛා විය කම්‌මජතෙජො නිස්‌සයභාවතො. ආලොකො විය ජීවිතින්‌ද්‍රියං තන්‌නිස්‌සිතභාවතො. ඉදානි උපමොපමිතබ්‌බානං සම්‌බන්‌ධං දස්‌සෙතුං ‘‘ජාලසිඛා හී’’තිආදි වුත්‌තං. ආලොකං ගහෙත්‌වාව උප්‌පජ්‌ජතීති ඉමිනා යථා ජාලසිඛාය සහෙව ආලොකො උප්‌පජ්‌ජති, එවං කම්‌මජුස්‌මනා සහෙව ජීවිතින්‌ද්‍රියං උප්‌පජ්‌ජතීති දස්‌සෙති. ජාලසිඛාසන්‌නිස්‌සයො තස්‌සා සතියෙව හොන්‌තො ආලොකො තාය උප්‌පාදිතො විය හොතීති ආහ ‘‘අත්‌තනා ජනිතආලොකෙනෙවා’’ති. උස්‌මා නාමෙත්‌ථ කම්‌මසමුට්‌ඨානා තෙජොධාතු තන්‌නිස්‌සිතඤ්‌ච ජීවිතින්‌ද්‍රියං තදනුපාලකඤ්‌චාති ආහ ‘‘කම්‌මජමහාභූතසම්‌භවෙන ජීවිතින්‌ද්‍රියෙන උස්‌මාය අනුපාලන’’න්‌ති. න කෙවලං ඛණට්‌ඨිතියා එව, අථ ඛො පබන්‌ධානුපච්‌ඡෙදස්‌සපි ජීවිතින්‌ද්‍රියං කාරණන්‌ති ආහ ‘‘වස්‌සසතම්‌පි කම්‌මජතෙජපවත්‌තං පාලෙතී’’ති. උස්‌මා ආයුනො පච්‌චයො හොන්‌තො සෙසභූතසහිතො එව හොතීති ආහ ‘‘මහාභූතානී’’ති. තථා ආයුපි සහජාතරූපං පාලෙන්‌තමෙව උස්‌මාය පච්‌චයො හොතීති වුත්‌තං ‘‘මහාභූතානි පාලෙතී’’ති.
Jālasikhāviya kammajatejo nissayabhāvato. Āloko viya jīvitindriyaṃ tannissitabhāvato. Idāni upamopamitabbānaṃ sambandhaṃ dassetuṃ ‘‘jālasikhā hī’’tiādi vuttaṃ. Ālokaṃ gahetvāva uppajjatīti iminā yathā jālasikhāya saheva āloko uppajjati, evaṃ kammajusmanā saheva jīvitindriyaṃ uppajjatīti dasseti. Jālasikhāsannissayo tassā satiyeva honto āloko tāya uppādito viya hotīti āha ‘‘attanā janitaālokenevā’’ti. Usmā nāmettha kammasamuṭṭhānā tejodhātu tannissitañca jīvitindriyaṃ tadanupālakañcāti āha ‘‘kammajamahābhūtasambhavena jīvitindriyena usmāya anupālana’’nti. Na kevalaṃ khaṇaṭṭhitiyā eva, atha kho pabandhānupacchedassapi jīvitindriyaṃ kāraṇanti āha ‘‘vassasatampi kammajatejapavattaṃ pāletī’’ti. Usmā āyuno paccayo honto sesabhūtasahito eva hotīti āha ‘‘mahābhūtānī’’ti. Tathā āyupi sahajātarūpaṃ pālentameva usmāya paccayo hotīti vuttaṃ ‘‘mahābhūtāni pāletī’’ti.
457. ආයු එව ඉන්‌ද්‍රියපච්‌චයාදිවසෙන සහජාතධම්‌මානං අනුපාලනවසෙන සඞ්‌ඛරණතො ආයුසඞ්‌ඛාරො. බහුවචනනිද්‌දෙසො පන අනෙකසතසහස්‌සභෙදෙසු රූපකලාපෙසු පවත්‌තියා අනෙකභෙදන්‌ති කත්‌වා. ආරම්‌මණරසං අනුභවන්‌තීති වෙදනියා යථා ‘‘නිය්‍යානිකා’’ති. තෙනාහ ‘‘වෙදනා ධම්‌මාවා’’ති. සුඛාදිභෙදභින්‌නත්‌තා බහුවචනනිද්‌දෙසො. ඉමෙසං ආයුසඞ්‌ඛාරවෙදනානං එකන්‌තනිරොධං සමාපන්‌නස්‌ස මරණෙන භවිතබ්‌බං වෙදනාය නිරුද්‌ධත්‌තා. ආයුසඞ්‌ඛාරානං තථා අනිරුද්‌ධත්‌තා නිරොධස්‌ස සමාපජ්‌ජනමෙව න සියා, කුතො වුට්‌ඨානං. තෙන වුත්‌තං පාළියං ‘‘තෙ ච හාවුසො’’තිආදි. වුට්‌ඨානං පඤ්‌ඤායති සඤ්‌ඤාවෙදනාදීනං උප්‌පත්‌තියා. ඉදානි තමත්‌ථං විත්‌ථාරතො උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යො හී’’තිආදි වුත්‌තං. උක්‌කණ්‌ඨිත්‌වාති නානාරම්‌මණාපාතතො නිබ්‌බින්‌දිත්‌වා. යථාපරිච්‌ඡින්‌නකාලවසෙනාති යථාපරිච්‌ඡින්‌නෙ කාලෙ සම්‌පත්‌තෙ. රූපජීවිතින්‌ද්‍රියපච්‌චයාති ඉන්‌ද්‍රියපච්‌චයභූතා . ජාලාපවත්‌තං විය අරූපධම්‌මා තෙජුස්‌සදභාවතො විසයොභාසනතො ච. උදකප්‌පහාරො විය නිරොධසමාපත්‌තියා පුබ්‌බාභිසඞ්‌ඛාරො. පිහිතඅඞ්‌ගාරා විය රූපජීවිතින්‌ද්‍රියං උස්‌මාමත්‌තතාය අනොභාසනතො . යථාපරිච්‌ඡින්‌නකාලාගමනන්‌ති යථාපරිච්‌ඡින්‌නකාලස්‌ස උපගමනං. අනුරූපපත්‌තිවසෙනෙව රූපපවත්‌තිග්‌ගහණං. ඉමං රූපකායං ජහන්‌තීති ඉමස්‌මා රූපකායා කළෙවරා විගච්‌ඡන්‌ති නප්‌පවත්‌තන්‌ති.
457. Āyu eva indriyapaccayādivasena sahajātadhammānaṃ anupālanavasena saṅkharaṇato āyusaṅkhāro. Bahuvacananiddeso pana anekasatasahassabhedesu rūpakalāpesu pavattiyā anekabhedanti katvā. Ārammaṇarasaṃ anubhavantīti vedaniyā yathā ‘‘niyyānikā’’ti. Tenāha ‘‘vedanā dhammāvā’’ti. Sukhādibhedabhinnattā bahuvacananiddeso. Imesaṃ āyusaṅkhāravedanānaṃ ekantanirodhaṃ samāpannassa maraṇena bhavitabbaṃ vedanāya niruddhattā. Āyusaṅkhārānaṃ tathā aniruddhattā nirodhassa samāpajjanameva na siyā, kuto vuṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ pāḷiyaṃ ‘‘te ca hāvuso’’tiādi. Vuṭṭhānaṃ paññāyati saññāvedanādīnaṃ uppattiyā. Idāni tamatthaṃ vitthārato upamāya vibhāvetuṃ ‘‘yo hī’’tiādi vuttaṃ. Ukkaṇṭhitvāti nānārammaṇāpātato nibbinditvā. Yathāparicchinnakālavasenāti yathāparicchinne kāle sampatte. Rūpajīvitindriyapaccayāti indriyapaccayabhūtā . Jālāpavattaṃ viya arūpadhammā tejussadabhāvato visayobhāsanato ca. Udakappahāro viya nirodhasamāpattiyā pubbābhisaṅkhāro. Pihitaaṅgārā viya rūpajīvitindriyaṃ usmāmattatāya anobhāsanato . Yathāparicchinnakālāgamananti yathāparicchinnakālassa upagamanaṃ. Anurūpapattivaseneva rūpapavattiggahaṇaṃ. Imaṃ rūpakāyaṃ jahantīti imasmā rūpakāyā kaḷevarā vigacchanti nappavattanti.
කායෙන සඞ්‌ඛරීයන්‌තීති කායසඞ්‌ඛාරා තප්‌පටිබද්‌ධවුත්‌තිතාය. වාචං සඞ්‌ඛරොන්‌තීති වචීසඞ්‌ඛාරා. විතක්‌කෙත්‌වා විචාරෙත්‌වා හි වාචං භින්‌දති කථෙති. චිත්‌තෙන සඞ්‌ඛරීයන්‌තීති චිත්‌තසඞ්‌ඛාරා තප්‌පටිබද්‌ධවුත්‌තිතො. චිත්‌තසඞ්‌ඛාරනිරොධචොදනාය රූපනිරොධො විය චිත්‌තනිරොධො අචොදිතො තෙසං තතො අඤ්‌ඤත්‌තාති න චිත්‌තසම්‌පයුත්‌තනිරොධො එකන්‌තිකො විතක්‌කාදිනිරොධෙ තදභාවතො. යං පන වුත්‌තං ‘‘වාචා අනිරුද්‌ධා හොතී’’ති, තම්‌පි න. වාචං සඞ්‌ඛරොන්‌තීති හි වචීසඞ්‌ඛාරා, තෙසු නිරුද්‌ධෙසු කථං වාචාය අනිරොධො. චිත්‌තං පන නිරුද්‌ධෙසුපි චිත්‌තසඞ්‌ඛාරෙසු තෙහි අනභිසඞ්‌ඛතත්‌තා විතක්‌කාදිනිරොධො විය පවත්‌තතියෙවාති අයමෙත්‌ථ පරස්‌ස අධිප්‌පායො. ආනන්‌තරියකම්‌මං කතං භවෙය්‍ය, චිත්‌තස්‌ස අනිරුද්‌ධත්‌තා තං නිස්‌සාය ච රූපධම්‌මානං අනපගතත්‌තා තෙ ජීවන්‌ති එව නාමාති. බ්‍යඤ්‌ජනෙ අභිනිවෙසං අකත්‌වාති ‘‘චිත්‌තසඞ්‌ඛාරා නිරුද්‌ධා’’ති වචනතො තෙව නිරුද්‌ධා, න චිත්‌තන්‌ති එවං නෙය්‍යත්‌ථං සුත්‌තං ‘‘නීතත්‌ථ’’න්‌ති අභිනිවෙසං අකත්‌වා. ආචරියානං නයෙ ඨත්‌වාති පරම්‌පරාගතානං ආචරියානං අධිප්‌පායෙ ඨත්‌වාති අත්‌ථො. උපපරික්‌ඛිතබ්‌බොති සුත්‌තන්‌තරාගමතො සුත්‌තන්‌තරපදස්‌ස අවිපරීතො අත්‌ථො වීමංසිතබ්‌බො. යථා හි ‘‘අසඤ්‌ඤභවො’’ති වචනතො ‘‘සඤ්‌ඤාව තත්‌ථ නත්‌ථි, ඉතරෙ පන චිත්‌තචෙතසිකා සන්‌තී’’ති අයමෙත්‌ථ අත්‌ථො න ගය්‌හති. යථා ච ‘‘නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤායතන’’න්‌ති වචනතො ‘‘සඤ්‌ඤාව තත්‌ථ තාදිසී, න ඵස්‌සාදයො’’ති අයමෙත්‌ථ අත්‌ථො න ගය්‌හති සඤ්‌ඤාසීසෙන දෙසනාති කත්‌වා, එවමිධාපි ‘‘චිත්‌තසඞ්‌ඛාරා නිරුද්‌ධා’’ති, ‘‘සඤ්‌ඤාවෙදයිතනිරොධො’’ති ච දෙසනාසීසමෙව. සබ්‌බෙපි පන චිත්‌තචෙතසිකා තත්‌ථ නිරුජ්‌ඣන්‌තෙවාති අයමෙත්‌ථ අවිපරීතො අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො, තථාපුබ්‌බාභිසඞ්‌ඛාරෙන සබ්‌බෙසංයෙව චිත්‌තචෙතසිකානං තත්‌ථ නිරුජ්‌ඣනතො. එතෙන යං පුබ්‌බෙ ‘‘අඤ්‌ඤත්‌තා, තදභාවතො’’ති ච යුත්‌තිවචනං, තදයුත්‌තං අධිප්‌පායානවබොධතොති දස්‌සිතං හොති. තෙනාහ ‘‘අත්‌ථො හි පටිසරණං, න බ්‍යඤ්‌ජන’’න්‌ති.
Kāyena saṅkharīyantīti kāyasaṅkhārā tappaṭibaddhavuttitāya. Vācaṃ saṅkharontīti vacīsaṅkhārā. Vitakketvā vicāretvā hi vācaṃ bhindati katheti. Cittena saṅkharīyantīti cittasaṅkhārā tappaṭibaddhavuttito. Cittasaṅkhāranirodhacodanāya rūpanirodho viya cittanirodho acodito tesaṃ tato aññattāti na cittasampayuttanirodho ekantiko vitakkādinirodhe tadabhāvato. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘vācā aniruddhā hotī’’ti, tampi na. Vācaṃ saṅkharontīti hi vacīsaṅkhārā, tesu niruddhesu kathaṃ vācāya anirodho. Cittaṃ pana niruddhesupi cittasaṅkhāresu tehi anabhisaṅkhatattā vitakkādinirodho viya pavattatiyevāti ayamettha parassa adhippāyo. Ānantariyakammaṃ kataṃ bhaveyya, cittassa aniruddhattā taṃ nissāya ca rūpadhammānaṃ anapagatattā te jīvanti eva nāmāti. Byañjane abhinivesaṃ akatvāti ‘‘cittasaṅkhārā niruddhā’’ti vacanato teva niruddhā, na cittanti evaṃ neyyatthaṃ suttaṃ ‘‘nītattha’’nti abhinivesaṃ akatvā. Ācariyānaṃ naye ṭhatvāti paramparāgatānaṃ ācariyānaṃ adhippāye ṭhatvāti attho. Upaparikkhitabboti suttantarāgamato suttantarapadassa aviparīto attho vīmaṃsitabbo. Yathā hi ‘‘asaññabhavo’’ti vacanato ‘‘saññāva tattha natthi, itare pana cittacetasikā santī’’ti ayamettha attho na gayhati. Yathā ca ‘‘nevasaññānāsaññāyatana’’nti vacanato ‘‘saññāva tattha tādisī, na phassādayo’’ti ayamettha attho na gayhati saññāsīsena desanāti katvā, evamidhāpi ‘‘cittasaṅkhārā niruddhā’’ti, ‘‘saññāvedayitanirodho’’ti ca desanāsīsameva. Sabbepi pana cittacetasikā tattha nirujjhantevāti ayamettha aviparīto attho veditabbo, tathāpubbābhisaṅkhārena sabbesaṃyeva cittacetasikānaṃ tattha nirujjhanato. Etena yaṃ pubbe ‘‘aññattā, tadabhāvato’’ti ca yuttivacanaṃ, tadayuttaṃ adhippāyānavabodhatoti dassitaṃ hoti. Tenāha ‘‘attho hi paṭisaraṇaṃ, na byañjana’’nti.
උපහතානීති බාධිතානි. මක්‌ඛිතානීති ධංසිතානි. ආරම්‌මණඝට්‌ටනාය ඉන්‌ද්‍රියානං කිලමථො චක්‌ඛුනා භාසුරරූපසුඛුමරජදස්‌සනෙන විභාවෙතබ්‌බො. තථා හි උණ්‌හකාලෙ පුරතො අග්‌ගිම්‌හි ජලන්‌තෙ ඛරස්‌සරෙ ච පණවෙ ආකොටිතෙ අක්‌ඛීනි භෙදානි විය න සහන්‌ති සොතානි ‘‘සිඛරෙන විය අභිහඤ්‌ඤන්‌තී’’ති වත්‌තාරො හොන්‌ති.
Upahatānīti bādhitāni. Makkhitānīti dhaṃsitāni. Ārammaṇaghaṭṭanāya indriyānaṃ kilamatho cakkhunā bhāsurarūpasukhumarajadassanena vibhāvetabbo. Tathā hi uṇhakāle purato aggimhi jalante kharassare ca paṇave ākoṭite akkhīni bhedāni viya na sahanti sotāni ‘‘sikharena viya abhihaññantī’’ti vattāro honti.
458. රූපාවචරචතුත්‌ථජ්‌ඣානමෙව රූපවිරාගභාවනාවසෙන පවත්‌තං අරූපජ්‌ඣානන්‌ති නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤායතනං විස්‌සජ්‌ජෙන්‌තො ධම්‌මසෙනාපති ‘‘සුඛස්‌ස ච පහානා’’තිආදිනා විස්‌සජ්‌ජෙසි. අපගමනෙන විගමෙන පච්‌චයා අපගමනපච්‌චයා සුඛාදිප්‌පහානානි. අධිගමපච්‌චයා පන කසිණෙසු රූපාවචරචතුත්‌ථජ්‌ඣානං හෙට්‌ඨිමා තයො ච ආරුප්‌පා. න හි සක්‌කා තානි අනධිගන්‌ත්‌වා නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤායතනමධිගන්‌තුං. නිරොධතො වුට්‌ඨානකඵලසමාපත්‌තින්‌ති නිරොධතො වුට්‌ඨානභූතං අනිච්‌චානුපස්‌සනාසමුදාගතඵලසමාපත්‌තිං. සා හි ‘‘අනිමිත්‌තා චෙතොවිමුත්‌තී’’ති වුච්‌චති. යථා සමථනිස්‌සන්‌දො අභිඤ්‌ඤා, මෙත්‌තාකරුණාමුදිතාබ්‍රහ්‌මවිහාරනිස්‌සන්‌දො උපෙක්‌ඛාබ්‍රහ්‌මවිහාරො, කසිණනිස්‌සන්‌දො ආරුප්‌පා, සමථවිපස්‌සනානිස්‌සන්‌දො නිරොධසමාපත්‌ති, එවං විපස්‌සනාය නිස්‌සන්‌දඵලභූතං සාමඤ්‌ඤඵලන්‌ති ආහ ‘‘විපස්‌සනානිස්‌සන්‌දාය ඵලසමාපත්‌තියා’’ති. ආරම්‌මණා නාම සාරම්‌මණධම්‌මානං විසෙසතො උප්‌පත්‌තිනිමිත්‌තන්‌ති ආහ ‘‘සබ්‌බනිමිත්‌තානන්‌ති රූපාදීනං සබ්‌බාරම්‌මණාන’’න්‌ති. නත්‌ථි එත්‌ථ කිඤ්‌චි සඞ්‌ඛාරනිමිත්‌තන්‌ති අනිමිත්‌තා, අසඞ්‌ඛතා ධාතූති ආහ ‘‘සබ්‌බනිමිත්‌තාපගතාය නිබ්‌බානධාතුයා’’ති. ඵලසමාපත්‌තිසහජාතං මනසිකාරං සන්‌ධායාහ, න ආවජ්‌ජනමනසිකාරං. න හෙත්‌ථ තස්‌ස සම්‌භවො අනුලොමානන්‌තරං උප්‌පජ්‌ජනතො.
458. Rūpāvacaracatutthajjhānameva rūpavirāgabhāvanāvasena pavattaṃ arūpajjhānanti nevasaññānāsaññāyatanaṃ vissajjento dhammasenāpati ‘‘sukhassa ca pahānā’’tiādinā vissajjesi. Apagamanena vigamena paccayā apagamanapaccayā sukhādippahānāni. Adhigamapaccayā pana kasiṇesu rūpāvacaracatutthajjhānaṃ heṭṭhimā tayo ca āruppā. Na hi sakkā tāni anadhigantvā nevasaññānāsaññāyatanamadhigantuṃ. Nirodhato vuṭṭhānakaphalasamāpattinti nirodhato vuṭṭhānabhūtaṃ aniccānupassanāsamudāgataphalasamāpattiṃ. Sā hi ‘‘animittā cetovimuttī’’ti vuccati. Yathā samathanissando abhiññā, mettākaruṇāmuditābrahmavihāranissando upekkhābrahmavihāro, kasiṇanissando āruppā, samathavipassanānissando nirodhasamāpatti, evaṃ vipassanāya nissandaphalabhūtaṃ sāmaññaphalanti āha ‘‘vipassanānissandāya phalasamāpattiyā’’ti. Ārammaṇā nāma sārammaṇadhammānaṃ visesato uppattinimittanti āha ‘‘sabbanimittānanti rūpādīnaṃ sabbārammaṇāna’’nti. Natthi ettha kiñci saṅkhāranimittanti animittā, asaṅkhatā dhātūti āha ‘‘sabbanimittāpagatāya nibbānadhātuyā’’ti. Phalasamāpattisahajātaṃ manasikāraṃ sandhāyāha, na āvajjanamanasikāraṃ. Na hettha tassa sambhavo anulomānantaraṃ uppajjanato.
ඉමස්‌මිං ඨානෙති ඉධ වුත්‌තනිරොධස්‌ස ආදිමජ්‌ඣපරියොසානානං ගහිතානං ඉමස්‌මිං පරියොසානස්‌ස ගහිතට්‌ඨානෙ. ද්‌වීහි බලෙහීති සමථවිපස්‌සනාබලෙහි. තයො ච සඞ්‌ඛාරානන්‌ති කායසඞ්‌ඛාරාදීනං තිණ්‌ණං සඞ්‌ඛාරානං. සොළසහි ඤාණචරියාහීති අනිච්‌චානුපස්‌සනා, දුක්‌ඛා, අනත්‌තා, නිබ්‌බිදා, විරාගා, නිරොධා, පටිනිස්‌සග්‌ගා, විවට්‌ටානුපස්‌සනා, සොතාපත්‌තිමග්‌ගො…පෙ.… අරහත්‌තඵලසමාපත්‌තීති ඉමාහි සොළසහි ඤාණචරියාහි. නවහි සමාධිචරියාහීති පඨමජ්‌ඣානසමාධිආදීහි නවහි සමාධිචරියාහි. යො යථාවුත්‌තාසු චරියාසු පුග්‌ගලස්‌ස වසීභාවො, සා වසීභාවතාපඤ්‌ඤා. අස්‌සා සා කථිතාති යොජනා. විනිච්‌ඡයකථාති විනිච්‌ඡයවසෙන පවත්‌තා අට්‌ඨකථා කථිතා. තස්‌මා විසුද්‌ධිමග්‌ගෙ (විසුද්‌ධි. 2.868-869) තංසංවණ්‌ණනායඤ්‌ච (විසුද්‌ධි. මහාටී. 2.868) වුත්‌තනයෙන වෙදිතබ්‌බා.
Imasmiṃ ṭhāneti idha vuttanirodhassa ādimajjhapariyosānānaṃ gahitānaṃ imasmiṃ pariyosānassa gahitaṭṭhāne. Dvīhi balehīti samathavipassanābalehi. Tayo ca saṅkhārānanti kāyasaṅkhārādīnaṃ tiṇṇaṃ saṅkhārānaṃ. Soḷasahi ñāṇacariyāhīti aniccānupassanā, dukkhā, anattā, nibbidā, virāgā, nirodhā, paṭinissaggā, vivaṭṭānupassanā, sotāpattimaggo…pe… arahattaphalasamāpattīti imāhi soḷasahi ñāṇacariyāhi. Navahi samādhicariyāhīti paṭhamajjhānasamādhiādīhi navahi samādhicariyāhi. Yo yathāvuttāsu cariyāsu puggalassa vasībhāvo, sā vasībhāvatāpaññā. Assā sā kathitāti yojanā. Vinicchayakathāti vinicchayavasena pavattā aṭṭhakathā kathitā. Tasmā visuddhimagge (visuddhi. 2.868-869) taṃsaṃvaṇṇanāyañca (visuddhi. mahāṭī. 2.868) vuttanayena veditabbā.
වලඤ්‌ජනසමාපත්‌ති අරියවිහාරවසෙන විහරණසමාපත්‌ති. ඨිතියාති එත්‌ථ පබන්‌ධට්‌ඨිති අධිප්‌පෙතා, න ඛණට්‌ඨිති. කස්‌මා? සමාපජ්‌ජනත්‌තා. තෙනාහ ‘‘ඨිතියාති චිරට්‌ඨිතත්‌ථ’’න්‌ති. අද්‌ධානපරිච්‌ඡෙදොති එත්‌තකං කාලං සමාපත්‌තියා වීතිනාමෙස්‌සාමීති පගෙව කාලපරිච්‌ඡෙදො. රූපාදිනිමිත්‌තවසෙනාති කම්‌මකම්‌මනිමිත්‌තගතිනිමිත්‌තෙසු යථාරහං ලබ්‌භමානරූපාදිනිමිත්‌තවසෙන. තත්‌ථ යස්‌මා කම්‌මනිමිත්‌තෙ ඡබ්‌බිධම්‌පි ආරම්‌මණං ලබ්‌භති, තස්‌මා ‘‘සබ්‌බනිමිත්‌තාන’’න්‌ති වුත්‌තං, න සබ්‌බෙසං ආරම්‌මණානං එකජ්‌ඣං, එකන්‌තතො වා මනසිකාතබ්‌බතො. ලක්‌ඛණවචනඤ්‌හෙතං යථා ‘‘දාතබ්‌බමෙතං භෙසජ්‌ජං, යදි මෙ බ්‍යාධිතා සියු’’න්‌ති.
Valañjanasamāpatti ariyavihāravasena viharaṇasamāpatti. Ṭhitiyāti ettha pabandhaṭṭhiti adhippetā, na khaṇaṭṭhiti. Kasmā? Samāpajjanattā. Tenāha ‘‘ṭhitiyāti ciraṭṭhitattha’’nti. Addhānaparicchedoti ettakaṃ kālaṃ samāpattiyā vītināmessāmīti pageva kālaparicchedo. Rūpādinimittavasenāti kammakammanimittagatinimittesu yathārahaṃ labbhamānarūpādinimittavasena. Tattha yasmā kammanimitte chabbidhampi ārammaṇaṃ labbhati, tasmā ‘‘sabbanimittāna’’nti vuttaṃ, na sabbesaṃ ārammaṇānaṃ ekajjhaṃ, ekantato vā manasikātabbato. Lakkhaṇavacanañhetaṃ yathā ‘‘dātabbametaṃ bhesajjaṃ, yadi me byādhitā siyu’’nti.
459. නීලම්‌පි සඤ්‌ජානාතීතිආදිනා නීලාදිග්‌ගහණමුඛෙන තංවණ්‌ණානං සත්‌තානං සඤ්‌ජානනං අවෙරාදිභාවමනසිකරණං ජොතිතන්‌ති ආහ ‘‘එතස්‌මිඤ්‌හි ඨානෙ අප්‌පමාණා චෙතොවිමුත්‌ති කථිතා’’ති. එත්‌ථ ආකිඤ්‌චඤ්‌ඤං කථිතන්‌ති සම්‌බන්‌ධො. ‘‘එත්‌ථ සුඤ්‌ඤතා’’ති, ‘‘එත්‌ථ අනිමිත්‌තා’’ති එත්‌ථාපි එසෙව නයො. න්‌ති ‘‘ඉධ අඤ්‌ඤං අභිනවං නාම නත්‌ථී’’තිආදිනා වුත්‌තං අත්‌ථවචනං. එතාති අප්‌පමාණචෙතොවිමුත්‌තිආදයො. එකනාමකාති එකෙකනාමකා, යෙ නානාබ්‍යඤ්‌ජනාති අධිප්‌පෙතා. එකො ධම්‌මොති අරහත්‌තඵලසමාපත්‌ති. චතුනාමකොති අප්‌පමාණචෙතොවිමුත්‌තිආදිනාමකො. එතන්‌ති එතමත්‌ථං. අප්‌පමාණාති අනොධිසො, ඔධිසොපි වා ‘‘එත්‌තකා’’ති අපරිමිතා. අසෙසෙත්‌වාති අසුභසමාපත්‌ති විය එකස්‌සෙව අග්‌ගහණතො.
459.Nīlampi sañjānātītiādinā nīlādiggahaṇamukhena taṃvaṇṇānaṃ sattānaṃ sañjānanaṃ averādibhāvamanasikaraṇaṃ jotitanti āha ‘‘etasmiñhi ṭhāne appamāṇā cetovimutti kathitā’’ti. Ettha ākiñcaññaṃ kathitanti sambandho. ‘‘Ettha suññatā’’ti, ‘‘ettha animittā’’ti etthāpi eseva nayo. Nti ‘‘idha aññaṃ abhinavaṃ nāma natthī’’tiādinā vuttaṃ atthavacanaṃ. Etāti appamāṇacetovimuttiādayo. Ekanāmakāti ekekanāmakā, ye nānābyañjanāti adhippetā. Eko dhammoti arahattaphalasamāpatti. Catunāmakoti appamāṇacetovimuttiādināmako. Etanti etamatthaṃ. Appamāṇāti anodhiso, odhisopi vā ‘‘ettakā’’ti aparimitā. Asesetvāti asubhasamāpatti viya ekasseva aggahaṇato.
කිඤ්‌චාපි අසුභනිමිත්‌තාරම්‌මණම්‌පි කිඤ්‌චනං හොති, ආරම්‌මණසඞ්‌ඝට්‌ටනස්‌ස කිඤ්‌චනස්‌ස අසුභසමාපත්‌තීනම්‌පි පටිභාගනිමිත්‌තසඞ්‌ඛාතං ආරම්‌මණං සබිම්‌බං විය විග්‌ගහං කිඤ්‌චනං හුත්‌වා උපට්‌ඨාති, න තථා ඉමස්‌සාති. නනු බ්‍රහ්‌මවිහාරපඨමාරුප්‌පානම්‌පි පටිභාගනිමිත්‌තභූතං කිඤ්‌චි ආරම්‌මණං නත්‌ථීති? සච්‌චං නත්‌ථි, අයං පන පඨමාරුප්‌පවිඤ්‌ඤාණං විය න පටිභාගනිමිත්‌තභූතආරම්‌මණතාය එවං වුත්‌තා. අත්‌තෙනාති අත්‌තනා. භවති එතෙන අත්‌තාති අභිධානං බුද්‌ධි චාති භාවො, අත්‌තා. භාව-සද්‌දොපි අත්‌තපරියායොති ආහ ‘‘භාවපොසපුග්‌ගලාදිසඞ්‌ඛාතෙනා’’ති. නෙසං අප්‌පමාණසමාධිආදීනං චතුන්‌නං. ‘‘නානතා පාකටාවා’’ති වුත්‌තං නානත්‌තං භූමිතො ආරම්‌මණතො ච දස්‌සෙතුං ‘‘අත්‌ථො පනා’’තිආදි වුත්‌තං. පරිත්‌තාදිභාවෙන අතීතාදිභාවෙන අජ්‌ඣත්‌තාදිභාවෙන ච න වත්‌තබ්‌බං ආරම්‌මණං එතිස්‌සාති නවත්‌තබ්‌බාරම්‌මණා නිබ්‌බානාරම්‌මණඵලසමාපත්‌තිභාවතො.
Kiñcāpi asubhanimittārammaṇampi kiñcanaṃ hoti, ārammaṇasaṅghaṭṭanassa kiñcanassa asubhasamāpattīnampi paṭibhāganimittasaṅkhātaṃ ārammaṇaṃ sabimbaṃ viya viggahaṃ kiñcanaṃ hutvā upaṭṭhāti, na tathā imassāti. Nanu brahmavihārapaṭhamāruppānampi paṭibhāganimittabhūtaṃ kiñci ārammaṇaṃ natthīti? Saccaṃ natthi, ayaṃ pana paṭhamāruppaviññāṇaṃ viya na paṭibhāganimittabhūtaārammaṇatāya evaṃ vuttā. Attenāti attanā. Bhavati etena attāti abhidhānaṃ buddhi cāti bhāvo, attā. Bhāva-saddopi attapariyāyoti āha ‘‘bhāvaposapuggalādisaṅkhātenā’’ti. Nesaṃ appamāṇasamādhiādīnaṃ catunnaṃ. ‘‘Nānatā pākaṭāvā’’ti vuttaṃ nānattaṃ bhūmito ārammaṇato ca dassetuṃ ‘‘attho panā’’tiādi vuttaṃ. Parittādibhāvena atītādibhāvena ajjhattādibhāvena ca na vattabbaṃ ārammaṇaṃ etissāti navattabbārammaṇā nibbānārammaṇaphalasamāpattibhāvato.
එත්‌තකොති රාගාදීහි සංකිලිට්‌ඨතාය එත්‌තකප්‌පමාණො, උත්‌තානො පරිත්‌තචෙතසොති අත්‌ථො. නිබ්‌බානම්‌පි අප්‌පමාණමෙව පමාණකරණානං අභාවෙනාති ආනෙත්‌වා සම්‌බන්‌ධො. අකුප්‌පාති අරහත්‌තඵලචෙතොවිමුත්‌ති පටිපක්‌ඛෙහි අකොපනීයතාය. කිඤ්‌චතීති කත්‌තරි පඨිතො ධාතු මද්‌දනත්‌ථොති ආහ ‘‘කිඤ්‌චති මද්‌දතී’’ති. තස්‌ස පයොගං දස්‌සෙතුං ‘‘මනුස්‌සා කිරා’’තිආදි වුත්‌තං.
Ettakoti rāgādīhi saṃkiliṭṭhatāya ettakappamāṇo, uttāno parittacetasoti attho. Nibbānampi appamāṇameva pamāṇakaraṇānaṃ abhāvenāti ānetvā sambandho. Akuppāti arahattaphalacetovimutti paṭipakkhehi akopanīyatāya. Kiñcatīti kattari paṭhito dhātu maddanatthoti āha ‘‘kiñcati maddatī’’ti. Tassa payogaṃ dassetuṃ ‘‘manussā kirā’’tiādi vuttaṃ.
සමූහාදිඝනවසෙන සකිච්‌චපරිච්‌ඡෙදතාය ච සවිග්‌ගහා විය උපට්‌ඨිතා සඞ්‌ඛාරා නිච්‌චාදිග්‌ගාහස්‌ස වත්‌ථුතාය ‘‘නිච්‌චනිමිත්‌තං සුඛාදිනිමිත්‌ත’’න්‌ති ච වුච්‌චති. විපස්‌සනා පන තත්‌ථ ඝනවිනිබ්‌භොගං කරොන්‌තී නිච්‌චාදිග්‌ගාහං විධමෙන්‌තී ‘‘නිමිත්‌තං සමුග්‌ඝාතෙතී’’ති වුත්‌තා ඝනනිමිත්‌තස්‌ස ආරම්‌මණභූතස්‌ස අභාවා. න ගහිතාති එකත්‌ථපදනිද්‌දෙසෙ පාළියං කස්‌මා න ගහිතා? සාති සුඤ්‌ඤතා චෙතොවිමුත්‌ති. සබ්‌බත්‌ථාති අප්‌පමාණාචෙතොවිමුත්‌තිආදිනිද්‌දෙසෙසු. ආරම්‌මණවසෙනාති ආරම්‌මණවසෙනපි එකත්‌ථා, න කෙවලං සභාවසරසතොව. ඉමිනා පරියායෙනාති අප්‌පමාණතොතිආදිනා ආරම්‌මණතො ලද්‌ධපරියායෙන. අඤ්‌ඤස්‌මිං පන ඨානෙති ආකිඤ්‌චඤ්‌ඤාදිසද්‌දපවත්‌තිහෙතුතො අඤ්‌ඤෙන හෙතුනා අප්‌පමාණාතිසද්‌දප්‌පවත්‌තියං එතස්‌ස චෙතොවිමුත්‌තියා හොන්‌ති. එස නයො සෙසෙසුපි. ඉමිනා පරියායෙනාති ඉමිනා තාය තාය සමඤ්‌ඤාය වොහරිතබ්‌බතාපරියායෙන. සච්‌චානං දස්‌සනමුඛෙන වට්‌ටවසෙන උට්‌ඨිතදෙසනං අරහත්‌තෙන කූටං ගණ්‌හන්‌තො යථානුසන්‌ධිනාව දෙසනං නිට්‌ඨපෙසි. යං පනෙත්‌ථ අත්‌ථතො අවිභත්‌තං, තං සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යමෙව.
Samūhādighanavasena sakiccaparicchedatāya ca saviggahā viya upaṭṭhitā saṅkhārā niccādiggāhassa vatthutāya ‘‘niccanimittaṃ sukhādinimitta’’nti ca vuccati. Vipassanā pana tattha ghanavinibbhogaṃ karontī niccādiggāhaṃ vidhamentī ‘‘nimittaṃ samugghātetī’’ti vuttā ghananimittassa ārammaṇabhūtassa abhāvā. Na gahitāti ekatthapadaniddese pāḷiyaṃ kasmā na gahitā? Sāti suññatā cetovimutti. Sabbatthāti appamāṇācetovimuttiādiniddesesu. Ārammaṇavasenāti ārammaṇavasenapi ekatthā, na kevalaṃ sabhāvasarasatova. Iminā pariyāyenāti appamāṇatotiādinā ārammaṇato laddhapariyāyena. Aññasmiṃ pana ṭhāneti ākiñcaññādisaddapavattihetuto aññena hetunā appamāṇātisaddappavattiyaṃ etassa cetovimuttiyā honti. Esa nayo sesesupi. Iminā pariyāyenāti iminā tāya tāya samaññāya voharitabbatāpariyāyena. Saccānaṃ dassanamukhena vaṭṭavasena uṭṭhitadesanaṃ arahattena kūṭaṃ gaṇhanto yathānusandhināva desanaṃ niṭṭhapesi. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ suviññeyyameva.
මහාවෙදල්‌ලසුත්‌තවණ්‌ණනාය ලීනත්‌ථප්‌පකාසනා සමත්‌තා.
Mahāvedallasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / මජ්‌ඣිමනිකාය • Majjhimanikāya / 3. මහාවෙදල්‌ලසුත්‌තං • 3. Mahāvedallasuttaṃ
අට්‌ඨකථා • Aṭṭhakathā / සුත්‌තපිටක (අට්‌ඨකථා) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / මජ්‌ඣිමනිකාය (අට්‌ඨකථා) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / 3. මහාවෙදල්‌ලසුත්‌තවණ්‌ණනා • 3. Mahāvedallasuttavaṇṇanā
