Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२६] ६. महिळामुखजातकवण्णना
[26] 6. Mahiḷāmukhajātakavaṇṇanā
पुराणचोरान वचो निसम्माति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो देवदत्तं आरब्भ कथेसि। देवदत्तो अजातसत्तुकुमारं पसादेत्वा लाभसक्कारं निप्फादेसि। अजातसत्तुकुमारो देवदत्तस्स गयासीसे विहारं कारेत्वा नानग्गरसेहि तिवस्सिकगन्धसालिभोजनस्स दिवसे दिवसे पञ्च थालिपाकसतानि अभिहरि। लाभसक्कारं निस्साय देवदत्तस्स परिवारो महन्तो जातो, देवदत्तो परिवारेन सद्धिं विहारेयेव होति। तेन समयेन राजगहवासिका द्वे सहाया। तेसु एको सत्थु सन्तिके पब्बजितो, एको देवदत्तस्स। ते अञ्ञमञ्ञं तस्मिं तस्मिं ठानेपि पस्सन्ति, विहारं गन्त्वापि पस्सन्तियेव।
Purāṇacorāna vaco nisammāti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi. Devadatto ajātasattukumāraṃ pasādetvā lābhasakkāraṃ nipphādesi. Ajātasattukumāro devadattassa gayāsīse vihāraṃ kāretvā nānaggarasehi tivassikagandhasālibhojanassa divase divase pañca thālipākasatāni abhihari. Lābhasakkāraṃ nissāya devadattassa parivāro mahanto jāto, devadatto parivārena saddhiṃ vihāreyeva hoti. Tena samayena rājagahavāsikā dve sahāyā. Tesu eko satthu santike pabbajito, eko devadattassa. Te aññamaññaṃ tasmiṃ tasmiṃ ṭhānepi passanti, vihāraṃ gantvāpi passantiyeva.
अथेकदिवसं देवदत्तस्स निस्सितको इतरं आह – ‘‘आवुसो, किं त्वं देवसिकं सेदेहि मुच्चमानेहि पिण्डाय चरसि, देवदत्तो गयासीसविहारे निसीदित्वाव नानग्गरसेहि सुभोजनं भुञ्जति, एवरूपो उपायो नत्थि, किं त्वं दुक्खं अनुभोसि, किं ते पातोव गयासीसं आगन्त्वा सउत्तरिभङ्गं यागुं पिवित्वा अट्ठारसविधं खज्जकं खादित्वा नानग्गरसेहि सुभोजनं भुञ्जितुं न वट्टती’’ति? सो पुनप्पुनं वुच्चमानो गन्तुकामो हुत्वा ततो पट्ठाय गयासीसं गन्त्वा भुञ्जित्वा कालस्सेव वेळुवनं आगच्छति। सो सब्बकालं पटिच्छादेतुं नासक्खि, ‘‘गयासीसं गन्त्वा देवदत्तस्स पट्ठपितं भत्तं भुञ्जती’’ति न चिरस्सेव पाकटो जातो । अथ नं सहाया पुच्छिंसु ‘‘सच्चं किर, त्वं आवुसो, देवदत्तस्स पट्ठपितं भत्तं भुञ्जसी’’ति। ‘‘को एवमाहा’’ति? ‘‘असुको च असुको चा’’ति। ‘‘सच्चं अहं आवुसो गयासीसं गन्त्वा भुञ्जामि, न पन मे देवदत्तो भत्तं देति, अञ्ञे मनुस्सा देन्ती’’ति। ‘‘आवुसो, देवदत्तो बुद्धानं पटिकण्टको दुस्सीलो अजातसत्तुं पसादेत्वा अधम्मेन अत्तनो लाभसक्कारं उप्पादेसि, त्वं एवरूपे निय्यानिके बुद्धसासने पब्बजित्वा देवदत्तस्स अधम्मेन उप्पन्नं भोजनं भुञ्जसि, एहि तं सत्थु सन्तिकं नेस्सामा’’ति तं भिक्खुं आदाय धम्मसभं आगमिंसु।
Athekadivasaṃ devadattassa nissitako itaraṃ āha – ‘‘āvuso, kiṃ tvaṃ devasikaṃ sedehi muccamānehi piṇḍāya carasi, devadatto gayāsīsavihāre nisīditvāva nānaggarasehi subhojanaṃ bhuñjati, evarūpo upāyo natthi, kiṃ tvaṃ dukkhaṃ anubhosi, kiṃ te pātova gayāsīsaṃ āgantvā sauttaribhaṅgaṃ yāguṃ pivitvā aṭṭhārasavidhaṃ khajjakaṃ khāditvā nānaggarasehi subhojanaṃ bhuñjituṃ na vaṭṭatī’’ti? So punappunaṃ vuccamāno gantukāmo hutvā tato paṭṭhāya gayāsīsaṃ gantvā bhuñjitvā kālasseva veḷuvanaṃ āgacchati. So sabbakālaṃ paṭicchādetuṃ nāsakkhi, ‘‘gayāsīsaṃ gantvā devadattassa paṭṭhapitaṃ bhattaṃ bhuñjatī’’ti na cirasseva pākaṭo jāto . Atha naṃ sahāyā pucchiṃsu ‘‘saccaṃ kira, tvaṃ āvuso, devadattassa paṭṭhapitaṃ bhattaṃ bhuñjasī’’ti. ‘‘Ko evamāhā’’ti? ‘‘Asuko ca asuko cā’’ti. ‘‘Saccaṃ ahaṃ āvuso gayāsīsaṃ gantvā bhuñjāmi, na pana me devadatto bhattaṃ deti, aññe manussā dentī’’ti. ‘‘Āvuso, devadatto buddhānaṃ paṭikaṇṭako dussīlo ajātasattuṃ pasādetvā adhammena attano lābhasakkāraṃ uppādesi, tvaṃ evarūpe niyyānike buddhasāsane pabbajitvā devadattassa adhammena uppannaṃ bhojanaṃ bhuñjasi, ehi taṃ satthu santikaṃ nessāmā’’ti taṃ bhikkhuṃ ādāya dhammasabhaṃ āgamiṃsu.
सत्था दिस्वाव ‘‘किं, भिक्खवे, एतं भिक्खुं अनिच्छन्तञ्ञेव आदाय आगतत्था’’ति? ‘‘आम भन्ते, अयं भिक्खु तुम्हाकं सन्तिके पब्बजित्वा देवदत्तस्स अधम्मेन उप्पन्नं भोजनं भुञ्जती’’ति। ‘‘सच्चं किर त्वं भिक्खु देवदत्तस्स अधम्मेन उप्पन्नं भोजनं भुञ्जसी’’ति? ‘‘न भन्ते, देवदत्तो मय्हं देति, अञ्ञे मनुस्सा देन्ति, तमहं भुञ्जामी’’ति। सत्था ‘‘मा भिक्खु एत्थ परिहारं करि, देवदत्तो अनाचारो दुस्सीलो, कथञ्हि नाम त्वं इध पब्बजित्वा मम सासनं भजन्तोयेव देवदत्तस्स भत्तं भुञ्जसि, निच्चकालम्पि भजनसीलकोव त्वं दिट्ठदिट्ठेयेव भजसी’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Satthā disvāva ‘‘kiṃ, bhikkhave, etaṃ bhikkhuṃ anicchantaññeva ādāya āgatatthā’’ti? ‘‘Āma bhante, ayaṃ bhikkhu tumhākaṃ santike pabbajitvā devadattassa adhammena uppannaṃ bhojanaṃ bhuñjatī’’ti. ‘‘Saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu devadattassa adhammena uppannaṃ bhojanaṃ bhuñjasī’’ti? ‘‘Na bhante, devadatto mayhaṃ deti, aññe manussā denti, tamahaṃ bhuñjāmī’’ti. Satthā ‘‘mā bhikkhu ettha parihāraṃ kari, devadatto anācāro dussīlo, kathañhi nāma tvaṃ idha pabbajitvā mama sāsanaṃ bhajantoyeva devadattassa bhattaṃ bhuñjasi, niccakālampi bhajanasīlakova tvaṃ diṭṭhadiṭṭheyeva bhajasī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स अमच्चो अहोसि। तदा रञ्ञो महिळामुखो नाम मङ्गलहत्थी अहोसि सीलवा आचारसम्पन्नो, न कञ्चि विहेठेति। अथेकदिवसं तस्स सालाय समीपे रत्तिभागसमनन्तरे चोरा आगन्त्वा तस्स अविदूरे निसिन्ना चोरमन्तं मन्तयिंसु ‘‘एवं उम्मङ्गो भिन्दितब्बो, एवं सन्धिच्छेदकम्मं कत्तब्बं, उम्मङ्गञ्च सन्धिच्छेदञ्च मग्गसदिसं तित्थसदिसं निज्जटं निग्गुम्बं कत्वा भण्डं हरितुं वट्टति, हरन्तेन मारेत्वाव हरितब्बं, एवं उट्ठातुं समत्थो नाम न भविस्सति, चोरेन च नाम सीलाचारयुत्तेन न भवितब्बं, कक्खळेन फरुसेन साहसिकेन भवितब्ब’’न्ति। एवं मन्तेत्वा अञ्ञमञ्ञं उग्गण्हापेत्वा अगमंसु। एतेनेव उपायेन पुनदिवसेपि पुनदिवसेपीति बहू दिवसे तत्थ आगन्त्वा मन्तयिंसु। सो तेसं वचनं सुत्वा ‘‘ते मं सिक्खापेन्ती’’ति सञ्ञाय ‘‘इदानि मया कक्खळेन फरुसेन साहसिकेन भवितब्ब’’न्ति तथारूपोव अहोसि। पातोव आगतं हत्थिगोपकं सोण्डाय गहेत्वा भूमियं पोथेत्वा मारेसि। अपरम्पि तथा अपरम्पि तथाति आगतागतं मारेतियेव।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa amacco ahosi. Tadā rañño mahiḷāmukho nāma maṅgalahatthī ahosi sīlavā ācārasampanno, na kañci viheṭheti. Athekadivasaṃ tassa sālāya samīpe rattibhāgasamanantare corā āgantvā tassa avidūre nisinnā coramantaṃ mantayiṃsu ‘‘evaṃ ummaṅgo bhinditabbo, evaṃ sandhicchedakammaṃ kattabbaṃ, ummaṅgañca sandhicchedañca maggasadisaṃ titthasadisaṃ nijjaṭaṃ niggumbaṃ katvā bhaṇḍaṃ harituṃ vaṭṭati, harantena māretvāva haritabbaṃ, evaṃ uṭṭhātuṃ samattho nāma na bhavissati, corena ca nāma sīlācārayuttena na bhavitabbaṃ, kakkhaḷena pharusena sāhasikena bhavitabba’’nti. Evaṃ mantetvā aññamaññaṃ uggaṇhāpetvā agamaṃsu. Eteneva upāyena punadivasepi punadivasepīti bahū divase tattha āgantvā mantayiṃsu. So tesaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘te maṃ sikkhāpentī’’ti saññāya ‘‘idāni mayā kakkhaḷena pharusena sāhasikena bhavitabba’’nti tathārūpova ahosi. Pātova āgataṃ hatthigopakaṃ soṇḍāya gahetvā bhūmiyaṃ pothetvā māresi. Aparampi tathā aparampi tathāti āgatāgataṃ māretiyeva.
‘‘महिळामुखो उम्मत्तको जातो दिट्ठदिट्ठे मारेती’’ति रञ्ञो आरोचयिंसु। राजा बोधिसत्तं पहिणि ‘‘गच्छ पण्डित, जानाहि केन कारणेन सो दुट्ठो जातो’’ति। बोधिसत्तो गन्त्वा तस्स सरीरे अरोगभावं ञत्वा ‘‘केन नु खो कारणेन एस दुट्ठो जातो’’ति उपधारेन्तो ‘‘अद्धा अविदूरे केसञ्चि वचनं सुत्वा ‘मं एते सिक्खापेन्ती’ति सञ्ञाय दुट्ठो जातो’’ति सन्निट्ठानं कत्वा हत्थिगोपके पुच्छि ‘‘अत्थि नु खो हत्थिसालाय समीपे रत्तिभागे केहिचि किञ्चि कथितपुब्ब’’न्ति? ‘‘आम, सामि, चोरा आगन्त्वा कथयिंसू’’ति। बोधिसत्तो गन्त्वा रञ्ञो आरोचेसि ‘‘देव, अञ्ञो हत्थिस्स सरीरे विकारो नत्थि, चोरानं कथं सुत्वा दुट्ठो जातो’’ति। ‘‘इदानि किं कातुं वट्टती’’ति? ‘‘सीलवन्ते समणब्राह्मणे हत्थिसालायं निसीदापेत्वा सीलाचारकथं कथापेतुं वट्टती’’ति। ‘‘एवं कारेहि, ताता’’ति।
‘‘Mahiḷāmukho ummattako jāto diṭṭhadiṭṭhe māretī’’ti rañño ārocayiṃsu. Rājā bodhisattaṃ pahiṇi ‘‘gaccha paṇḍita, jānāhi kena kāraṇena so duṭṭho jāto’’ti. Bodhisatto gantvā tassa sarīre arogabhāvaṃ ñatvā ‘‘kena nu kho kāraṇena esa duṭṭho jāto’’ti upadhārento ‘‘addhā avidūre kesañci vacanaṃ sutvā ‘maṃ ete sikkhāpentī’ti saññāya duṭṭho jāto’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā hatthigopake pucchi ‘‘atthi nu kho hatthisālāya samīpe rattibhāge kehici kiñci kathitapubba’’nti? ‘‘Āma, sāmi, corā āgantvā kathayiṃsū’’ti. Bodhisatto gantvā rañño ārocesi ‘‘deva, añño hatthissa sarīre vikāro natthi, corānaṃ kathaṃ sutvā duṭṭho jāto’’ti. ‘‘Idāni kiṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Sīlavante samaṇabrāhmaṇe hatthisālāyaṃ nisīdāpetvā sīlācārakathaṃ kathāpetuṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Evaṃ kārehi, tātā’’ti.
बोधिसत्तो गन्त्वा सीलवन्ते समणब्राह्मणे हत्थिसालायं निसीदापेत्वा ‘‘सीलकथं कथेथ, भन्ते’’ति आह। ते हत्थिस्स अविदूरे निसिन्ना ‘‘न कोचि परामसितब्बो न मारेतब्बो, सीलाचारसम्पन्नेन खन्तिमेत्तानुद्दययुत्तेन भवितुं वट्टती’’ति सीलकथं कथयिंसु। सो तं सुत्वा ‘‘मं इमे सिक्खापेन्ति, इतो दानि पट्ठाय सीलवन्तेन भवितब्ब’’न्ति सीलवा अहोसि। राजा बोधिसत्तं पुच्छि ‘‘किं, तात, सीलवा जातो’’ति ? बोधिसत्तो ‘‘आम, देवा’’ति। ‘‘एवरूपो दुट्ठहत्थी पण्डिते निस्साय पोराणकधम्मेयेव पतिट्ठितो’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Bodhisatto gantvā sīlavante samaṇabrāhmaṇe hatthisālāyaṃ nisīdāpetvā ‘‘sīlakathaṃ kathetha, bhante’’ti āha. Te hatthissa avidūre nisinnā ‘‘na koci parāmasitabbo na māretabbo, sīlācārasampannena khantimettānuddayayuttena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti sīlakathaṃ kathayiṃsu. So taṃ sutvā ‘‘maṃ ime sikkhāpenti, ito dāni paṭṭhāya sīlavantena bhavitabba’’nti sīlavā ahosi. Rājā bodhisattaṃ pucchi ‘‘kiṃ, tāta, sīlavā jāto’’ti ? Bodhisatto ‘‘āma, devā’’ti. ‘‘Evarūpo duṭṭhahatthī paṇḍite nissāya porāṇakadhammeyeva patiṭṭhito’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
२६.
26.
‘‘पुराणचोरान वचो निसम्म, महिळामुखो पोथयमन्वचारी।
‘‘Purāṇacorāna vaco nisamma, mahiḷāmukho pothayamanvacārī;
सुसञ्ञतानञ्हि वचो निसम्म, गजुत्तमो सब्बगुणेसु अट्ठा’’ति॥
Susaññatānañhi vaco nisamma, gajuttamo sabbaguṇesu aṭṭhā’’ti.
तत्थ पुराणचोरानन्ति पोराणचोरानं। निसम्माति सुत्वा, पठमं चोरानं वचनं सुत्वाति अत्थो। महिळामुखोति हत्थिनिमुखेन सदिसमुखो। यथा महिळा पुरतो ओलोकियमाना सोभति, न पच्छतो, तथा सोपि पुरतो ओलोकियमानो सोभति। तस्मा ‘‘महिळामुखो’’तिस्स नामं अकंसु। पोथयमन्वचारीति पोथयन्तो मारेन्तो अनुचारी। अयमेव वा पाठो। सुसञ्ञतानन्ति सुट्ठु सञ्ञतानं सीलवन्तानं। गजुत्तमोति उत्तमगजो मङ्गलहत्थी। सब्बगुणेसु अट्ठाति सब्बेसु पोराणगुणेसु पतिट्ठितो। राजा ‘‘तिरच्छानगतस्सापि आसयं जानाती’’ति बोधिसत्तस्स महन्तं यसं अदासि। सो यावतायुकं ठत्वा सद्धिं बोधिसत्तेन यथाकम्मं गतो।
Tattha purāṇacorānanti porāṇacorānaṃ. Nisammāti sutvā, paṭhamaṃ corānaṃ vacanaṃ sutvāti attho. Mahiḷāmukhoti hatthinimukhena sadisamukho. Yathā mahiḷā purato olokiyamānā sobhati, na pacchato, tathā sopi purato olokiyamāno sobhati. Tasmā ‘‘mahiḷāmukho’’tissa nāmaṃ akaṃsu. Pothayamanvacārīti pothayanto mārento anucārī. Ayameva vā pāṭho. Susaññatānanti suṭṭhu saññatānaṃ sīlavantānaṃ. Gajuttamoti uttamagajo maṅgalahatthī. Sabbaguṇesu aṭṭhāti sabbesu porāṇaguṇesu patiṭṭhito. Rājā ‘‘tiracchānagatassāpi āsayaṃ jānātī’’ti bodhisattassa mahantaṃ yasaṃ adāsi. So yāvatāyukaṃ ṭhatvā saddhiṃ bodhisattena yathākammaṃ gato.
सत्था ‘‘पुब्बेपि त्वं भिक्खु दिट्ठदिट्ठेयेव भजि, चोरानं वचनं सुत्वा चोरे भजि, धम्मिकानं वचनं सुत्वा धम्मिके भजी’’ति इमं धम्मदेसनं आहरित्वा अनुसन्धिं घटेत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा महिळामुखो विपक्खसेवकभिक्खु अहोसि, राजा आनन्दो, अमच्चो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā ‘‘pubbepi tvaṃ bhikkhu diṭṭhadiṭṭheyeva bhaji, corānaṃ vacanaṃ sutvā core bhaji, dhammikānaṃ vacanaṃ sutvā dhammike bhajī’’ti imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā anusandhiṃ ghaṭetvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā mahiḷāmukho vipakkhasevakabhikkhu ahosi, rājā ānando, amacco pana ahameva ahosi’’nti.
महिळामुखजातकवण्णना छट्ठा।
Mahiḷāmukhajātakavaṇṇanā chaṭṭhā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २६. महिळामुखजातकं • 26. Mahiḷāmukhajātakaṃ