| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
मक्कटीवत्थुकथावण्णना
Makkaṭīvatthukathāvaṇṇanā
४०. पचुरत्थे हि वत्तमानवचनन्ति एकदा पटिसेवित्वा पच्छा अनोरमित्वा दिवसे दिवसे सेवनिच्छाय वत्तमानत्ता सेवनाय अभावक्खणेपि इह मल्ला युज्झन्तीतिआदीसु विय अब्बोच्छिन्नतं बाहुल्लवुत्तितञ्च उपादाय पटिसेवतीति वत्तमानवचनं कतन्ति अत्थो। आहिण्डन्ताति विचरन्ता।
40.Pacuratthe hi vattamānavacananti ekadā paṭisevitvā pacchā anoramitvā divase divase sevanicchāya vattamānattā sevanāya abhāvakkhaṇepi iha mallā yujjhantītiādīsu viya abbocchinnataṃ bāhullavuttitañca upādāya paṭisevatīti vattamānavacanaṃ katanti attho. Āhiṇḍantāti vicarantā.
४१. सहोड्ढग्गहितोति सभण्डग्गहितो, अयमेव वा पाठो। तं सिक्खापदं तथेव होतीति मनुस्सामनुस्सादिपुग्गलविसेसं किञ्चि अनुपादियित्वा सामञ्ञतो ‘‘यो पन भिक्खु मेथुनं धम्मं पटिसेवेय्या’’ति (पारा॰ ३९) वुत्तत्ता मनुस्सामनुस्सतिरच्छानगतानं इत्थिपुरिसपण्डकउभतोब्यञ्जनानं तिंसविधेपि मग्गे मेथुनं सेवन्तस्स तं सिक्खापदं मूलच्छेज्जकरं होति एवाति अधिप्पायो। एतेन यं अनुपञ्ञत्तिमूलपञ्ञत्तिया एव अधिप्पायप्पकासनवसेन सुबोधत्थाय वत्थुवसेन पवत्तानं विसेसत्थजोतकवसेनाति दस्सितं होति। आमसनं आमट्ठमत्तं। ततो दळ्हतरं फुसनं। घट्टनं पन ततो दळ्हतरं कत्वा सरीरेन सरीरस्स सङ्घट्टनं। तं सब्बम्पीति अनुरागेन पवत्तितं दस्सनादिसब्बम्पि।
41.Sahoḍḍhaggahitoti sabhaṇḍaggahito, ayameva vā pāṭho. Taṃ sikkhāpadaṃ tatheva hotīti manussāmanussādipuggalavisesaṃ kiñci anupādiyitvā sāmaññato ‘‘yo pana bhikkhu methunaṃ dhammaṃ paṭiseveyyā’’ti (pārā. 39) vuttattā manussāmanussatiracchānagatānaṃ itthipurisapaṇḍakaubhatobyañjanānaṃ tiṃsavidhepi magge methunaṃ sevantassa taṃ sikkhāpadaṃ mūlacchejjakaraṃ hoti evāti adhippāyo. Etena yaṃ anupaññattimūlapaññattiyā eva adhippāyappakāsanavasena subodhatthāya vatthuvasena pavattānaṃ visesatthajotakavasenāti dassitaṃ hoti. Āmasanaṃ āmaṭṭhamattaṃ. Tato daḷhataraṃ phusanaṃ. Ghaṭṭanaṃ pana tato daḷhataraṃ katvā sarīrena sarīrassa saṅghaṭṭanaṃ. Taṃ sabbampīti anurāgena pavattitaṃ dassanādisabbampi.
४२. पाणातिपातादिसचित्तकसिक्खापदानं सुरापानादिअचित्तकसिक्खापदानञ्च (पाचि॰ ३२६ आदयो) एकेनेव लक्खणवचनेन लोकवज्जतं दस्सेतुं ‘‘यस्स सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेव होति, तं लोकवज्जं नामा’’ति वुत्तं। तत्थ सचित्तकपक्खेति इदं किञ्चापि अचित्तकसिक्खापदं सन्धायेव वत्तुं युत्तं तस्सेव सचित्तकपक्खसम्भवतो, तथापि सचित्तकसिक्खापदानम्पि असञ्चिच्च चङ्कमनादीसु लोके पाणघातवोहारसम्भवेन अचित्तकपक्खं परिकप्पेत्वा उभिन्नम्पि सचित्तकाचित्तकसिक्खापदानं साधारणवसेन ‘‘सचित्तकपक्खे’’ति वुत्तं। इतरथा सचित्तकसिक्खापदानं इमस्मिं वाक्ये लोकवज्जतालक्खणं न वुत्तं सिया। ‘‘सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेवा’’ति वुत्ते पन सचित्तकसिक्खापदानं चित्तं अकुसलमेव, इतरेसं सचित्तकपक्खेयेव अकुसलनियमो, न अचित्तकपक्खे। तत्थ पन यथासम्भवं कुसलं वा सिया, अकुसलं वा, अब्याकतं वाति अयमत्थो सामत्थियतो सिज्झतीति वेदितब्बं। सचित्तकपक्खेति वत्थुवीतिक्कमविजाननचित्तेन सचित्तकपक्खेति गहेतब्बं, न पण्णत्तिविजाननचित्तेन तथा सति सब्बसिक्खापदानम्पि लोकवज्जतापसङ्गतो। ‘‘पटिक्खित्तमिदं कातुं न वट्टती’’ति जानन्तस्स हि पण्णत्तिवज्जेपि अनादरियवसेन पटिघचित्तमेव उप्पज्जति, तस्मा इदं वाक्यं निरत्थकमेव सिया सब्बसिक्खापदानिपि लोकवज्जानीति एत्तकमत्तस्सेव वत्तब्बतापसङ्गतो।
42.Pāṇātipātādisacittakasikkhāpadānaṃ surāpānādiacittakasikkhāpadānañca (pāci. 326 ādayo) ekeneva lakkhaṇavacanena lokavajjataṃ dassetuṃ ‘‘yassa sacittakapakkhe cittaṃ akusalameva hoti, taṃ lokavajjaṃ nāmā’’ti vuttaṃ. Tattha sacittakapakkheti idaṃ kiñcāpi acittakasikkhāpadaṃ sandhāyeva vattuṃ yuttaṃ tasseva sacittakapakkhasambhavato, tathāpi sacittakasikkhāpadānampi asañcicca caṅkamanādīsu loke pāṇaghātavohārasambhavena acittakapakkhaṃ parikappetvā ubhinnampi sacittakācittakasikkhāpadānaṃ sādhāraṇavasena ‘‘sacittakapakkhe’’ti vuttaṃ. Itarathā sacittakasikkhāpadānaṃ imasmiṃ vākye lokavajjatālakkhaṇaṃ na vuttaṃ siyā. ‘‘Sacittakapakkhe cittaṃ akusalamevā’’ti vutte pana sacittakasikkhāpadānaṃ cittaṃ akusalameva, itaresaṃ sacittakapakkheyeva akusalaniyamo, na acittakapakkhe. Tattha pana yathāsambhavaṃ kusalaṃ vā siyā, akusalaṃ vā, abyākataṃ vāti ayamattho sāmatthiyato sijjhatīti veditabbaṃ. Sacittakapakkheti vatthuvītikkamavijānanacittena sacittakapakkheti gahetabbaṃ, na paṇṇattivijānanacittena tathā sati sabbasikkhāpadānampi lokavajjatāpasaṅgato. ‘‘Paṭikkhittamidaṃ kātuṃ na vaṭṭatī’’ti jānantassa hi paṇṇattivajjepi anādariyavasena paṭighacittameva uppajjati, tasmā idaṃ vākyaṃ niratthakameva siyā sabbasikkhāpadānipi lokavajjānīti ettakamattasseva vattabbatāpasaṅgato.
एत्थ च सचित्तकपक्खेयेव चित्तं अकुसलन्ति नियमस्स अकतत्ता सुरापानादीसु अचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलं न होतेवाति न सक्का नियमेतुं, केवलं पन सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेव, न कुसलादीति एवमेत्थ नियमो सिज्झति, एवञ्च सुराति अजानित्वा पिवन्तानम्पि अकुसलचित्तेनेव पानं गन्धवण्णकादिभावं अजानित्वा लिम्पन्तीनं भिक्खुनीनं विनापि अकुसलचित्तेन लिम्पनञ्च, उभयत्थापि आपत्तिसम्भवो च समत्थितो होति। यं पन सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ पाराजिककण्ड २.४२) ‘‘सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेवाति वचनतो अचित्तकस्स वत्थुअजाननवसेन अचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेवाति अयं नियमो नत्थीति विञ्ञायती’’ति वुत्तं, तं न युत्तं । अचित्तकेसु हि तेरससु लोकवज्जेसु सुरापानस्सेव अचित्तकपक्खेपि अकुसलचित्तनियमो, न इतरेसं द्वादसन्नं अकुसलादिचित्तेनापि आपज्जितब्बतो। यं पन एवं केनचि अनिच्छमानं सद्दतोपि अपतीयमानमिमं नियमं पराधिप्पायं कत्वा दस्सेतुं ‘‘यदि हि अचित्तकस्स अचित्तकपक्खेपि चित्तं अकुसलमेव सिया, सचित्तकपक्खेति इदं विसेसनं निरत्थकं सिया’’तिआदि वुत्तं, तं निरत्थकमेव एवं नियमस्स केनचि अनधिप्पेतत्ता। न हि कोचि सद्दसत्थविदू नियमं इच्छति, येन सचित्तकपक्खेति इदं विसेसनं निरत्थकं सियातिआदि वुत्तं भवेय्य, किन्तु सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेव, अचित्तकपक्खे पन चित्तं अनियतं अकुसलमेव वा सिया, कुसलादीसु वा अञ्ञतरन्ति एवमेव इच्छति। तेन सचित्तकपक्खेति विसेसनम्पि सात्थकं सिया। अचित्तकसिक्खापदानं सचित्तकपक्खेसु अकुसलनियमेन लोकवज्जता च सिज्झति। तेसु च सुरापानस्सेव अचित्तकपक्खेपि लोकवज्जता अकुसलचित्तता च, इतरेसं पन सचित्तकपक्खे एवाति वादोपि न विरुज्झतीति न किञ्चेत्थ अनुपपन्नं नाम।
Ettha ca sacittakapakkheyeva cittaṃ akusalanti niyamassa akatattā surāpānādīsu acittakapakkhe cittaṃ akusalaṃ na hotevāti na sakkā niyametuṃ, kevalaṃ pana sacittakapakkhe cittaṃ akusalameva, na kusalādīti evamettha niyamo sijjhati, evañca surāti ajānitvā pivantānampi akusalacitteneva pānaṃ gandhavaṇṇakādibhāvaṃ ajānitvā limpantīnaṃ bhikkhunīnaṃ vināpi akusalacittena limpanañca, ubhayatthāpi āpattisambhavo ca samatthito hoti. Yaṃ pana sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. pārājikakaṇḍa 2.42) ‘‘sacittakapakkhe cittaṃ akusalamevāti vacanato acittakassa vatthuajānanavasena acittakapakkhe cittaṃ akusalamevāti ayaṃ niyamo natthīti viññāyatī’’ti vuttaṃ, taṃ na yuttaṃ . Acittakesu hi terasasu lokavajjesu surāpānasseva acittakapakkhepi akusalacittaniyamo, na itaresaṃ dvādasannaṃ akusalādicittenāpi āpajjitabbato. Yaṃ pana evaṃ kenaci anicchamānaṃ saddatopi apatīyamānamimaṃ niyamaṃ parādhippāyaṃ katvā dassetuṃ ‘‘yadi hi acittakassa acittakapakkhepi cittaṃ akusalameva siyā, sacittakapakkheti idaṃ visesanaṃ niratthakaṃ siyā’’tiādi vuttaṃ, taṃ niratthakameva evaṃ niyamassa kenaci anadhippetattā. Na hi koci saddasatthavidū niyamaṃ icchati, yena sacittakapakkheti idaṃ visesanaṃ niratthakaṃ siyātiādi vuttaṃ bhaveyya, kintu sacittakapakkhe cittaṃ akusalameva, acittakapakkhe pana cittaṃ aniyataṃ akusalameva vā siyā, kusalādīsu vā aññataranti evameva icchati. Tena sacittakapakkheti visesanampi sātthakaṃ siyā. Acittakasikkhāpadānaṃ sacittakapakkhesu akusalaniyamena lokavajjatā ca sijjhati. Tesu ca surāpānasseva acittakapakkhepi lokavajjatā akusalacittatā ca, itaresaṃ pana sacittakapakkhe evāti vādopi na virujjhatīti na kiñcettha anupapannaṃ nāma.
यं पनेत्थ ‘‘सुराति अजानित्वा पिवन्तस्स…पे॰… विनापि अकुसलचित्तेन आपत्तिसम्भवतो…पे॰… सुरापानादिअचित्तकसिक्खापदानं लोकवज्जता न सिया’’तिआदि वुत्तं। यञ्च तमत्थं साधेतुं गण्ठिपदेसु आगतवचनं दस्सेत्वा बहुं पपञ्चितं, तं न सारतो पच्चेतब्बं अट्ठकथाहि विरुद्धत्ता। तथा हि ‘‘वत्थुअजाननताय चेत्थ अचित्तकता वेदितब्बा अकुसलेनेव पातब्बताय लोकवज्जता’’ति वुत्तं। यञ्चेतस्स ‘‘सचित्तकपक्खे अकुसलेनेव पातब्बतो लोकवज्जता’’ति वुत्तं अट्ठकथावचनं, तं न सुन्दरं। ‘‘सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेवा’’ति सब्बेसं लोकवज्जानं इधेव पाराजिकट्ठकथाय सामञ्ञतो वत्वा सुरापानसिक्खापदट्ठकथायं ‘‘अकुसलेनेव पातब्बताया’’ति एवं अचित्तकपक्खेपि अकुसलचित्तताय विसेसेत्वा वुत्तत्ता। न हि ‘‘सामञ्ञतो इध वुत्तोव अत्थो पुन सुरापानट्ठकथायम्पि वुत्तो’’ति सक्का वत्तुं वुत्तस्सेव पुन वचने पयोजनाभावा, तदञ्ञेसुपि अचित्तकलोकवज्जेसु वत्तब्बतापसङ्गतो च, नापि एकत्थ वुत्तो नयो तदञ्ञेसुपि एकलक्खणताय वुत्तो एव होतीति ‘‘सुरापानसिक्खापदेयेव (पाचि॰ ३२६ आदयो) वुत्तो’’ति सक्का वत्तुं अचित्तकलोकवज्जानं सब्बपठमे उय्युत्तसिक्खापदेयेव (पाचि॰ ३११ आदयो) वत्तब्बतो, सुरापानसिक्खापदेयेव वा वत्वा एसेव नयो सेसेसु अचित्तकलोकवज्जेसुपीति अतिदिसितब्बतो च।
Yaṃ panettha ‘‘surāti ajānitvā pivantassa…pe… vināpi akusalacittena āpattisambhavato…pe… surāpānādiacittakasikkhāpadānaṃ lokavajjatā na siyā’’tiādi vuttaṃ. Yañca tamatthaṃ sādhetuṃ gaṇṭhipadesu āgatavacanaṃ dassetvā bahuṃ papañcitaṃ, taṃ na sārato paccetabbaṃ aṭṭhakathāhi viruddhattā. Tathā hi ‘‘vatthuajānanatāya cettha acittakatā veditabbā akusaleneva pātabbatāya lokavajjatā’’ti vuttaṃ. Yañcetassa ‘‘sacittakapakkhe akusaleneva pātabbato lokavajjatā’’ti vuttaṃ aṭṭhakathāvacanaṃ, taṃ na sundaraṃ. ‘‘Sacittakapakkhe cittaṃ akusalamevā’’ti sabbesaṃ lokavajjānaṃ idheva pārājikaṭṭhakathāya sāmaññato vatvā surāpānasikkhāpadaṭṭhakathāyaṃ ‘‘akusaleneva pātabbatāyā’’ti evaṃ acittakapakkhepi akusalacittatāya visesetvā vuttattā. Na hi ‘‘sāmaññato idha vuttova attho puna surāpānaṭṭhakathāyampi vutto’’ti sakkā vattuṃ vuttasseva puna vacane payojanābhāvā, tadaññesupi acittakalokavajjesu vattabbatāpasaṅgato ca, nāpi ekattha vutto nayo tadaññesupi ekalakkhaṇatāya vutto eva hotīti ‘‘surāpānasikkhāpadeyeva (pāci. 326 ādayo) vutto’’ti sakkā vattuṃ acittakalokavajjānaṃ sabbapaṭhame uyyuttasikkhāpadeyeva (pāci. 311 ādayo) vattabbato, surāpānasikkhāpadeyeva vā vatvā eseva nayo sesesu acittakalokavajjesupīti atidisitabbato ca.
अपिच वुत्तमेवत्थं वदन्तेन ‘‘सचित्तकपक्खे अकुसलेनेव पातब्बताया’’ति पुब्बे वुत्तक्कमेनेव वत्तब्बं सन्देहादिविगमत्थत्ता पुन वचनस्स। सिक्खापदविसये च विसेसितब्बं विसेसेत्वाव वुच्चति, इतरथा आपत्तानापत्तादिभेदस्स दुविञ्ञेय्यत्ता। तथा हि भिक्खुनीविभङ्गट्ठकथायं ‘‘विनापि चित्तेन आपज्जितब्बत्ता अचित्तकानि, चित्ते पन सति अकुसलेनेव आपज्जितब्बत्ता लोकवज्जानि चेव अकुसलचित्तानि चा’’ति गिरग्गसमज्जादीनं सचित्तकपक्खे एव लोकवज्जता अकुसलचित्तता च विसेसेत्वा वुत्ता, न एवं सुरापानस्स। तस्स पन पक्खद्वयस्सापि साधारणवसेन ‘‘अकुसलेनेव पातब्बताया’’ति वुत्तं, न पन ‘‘सचित्तकपक्खे’’ति विसेसेत्वा। तस्मा इदं सुरापानं सचित्तकाचित्तकपक्खद्वयेपि लोकवज्जं अकुसलचित्तञ्चाति दस्सेतुमेव ‘‘अकुसलेनेव पातब्बताय लोकवज्जता’’ति विसुं वुत्तन्ति सुट्ठु सिज्झति। एतेनेव यं सारत्थदीपनियं ‘‘सचित्तकपक्खे अकुसलेनेव पातब्बताय लोकवज्जता’’ति वुत्तस्स इमस्सेव अधिप्पायस्स पटिपादकमेतन्ति सञ्ञाय इमिना एव हि अधिप्पायेन अञ्ञेसुपि लोकवज्जेसु अचित्तकसिक्खापदेसु अकुसलचित्तता एव वुत्ता, न पन तिचित्तता। तेनेव भिक्खुनीविभङ्गट्ठकथायं वुत्तं ‘‘गिरग्गसमज्जं चित्तागारसिक्खापदं सङ्घाणि इत्थालङ्कारो गन्धवण्णको वासितकपिञ्ञाको भिक्खुनीआदीहि उम्मद्दनपरिमद्दनानीति इमानि दस सिक्खापदानि अचित्तकानि अकुसलचित्तानि, अयं पनेत्थ अधिप्पायो विनापि चित्तेन आपज्जितब्बत्ता अचित्तकानि, चित्ते पन सति अकुसलेनेव आपज्जितब्बत्ता लोकवज्जानि चेव अकुसलचित्तानि चा’’ति वुत्तं, तम्पि पटिसिद्धं होति तब्बिपरीतस्सेव अत्थस्स यथावुत्तनयेन साधनतो। तस्मा सुरापानस्स अचित्तकपक्खेपि चित्तं अकुसलमेवाति इमं विसेसं दस्सेतुमेव इदं वचनं वुत्तन्ति गहेतब्बं। अयञ्हेत्थ अत्थो वत्थुअजाननताय चेत्थाति एत्थ च-कारो विसेसत्थजोतको अपिचाति इमिना समानत्थो। तस्मा यदिदं अञ्ञेसु अचित्तकलोकवज्जेसु विनापि चित्तेन आपज्जितब्बत्ता अचित्तकानि, चित्ते पन सति अकुसलेनेव आपज्जितब्बत्ता लोकवज्जानि चेव अकुसलचित्तानि चाति लोकवज्जताय अकुसलचित्तताय च लक्खणं वुच्चति, तं एत्थ सुरापानसिक्खापदे नागच्छति, इध पन विसेसो अत्थीति वुत्तं होति। सो कतरोति चे? वत्थुअजाननताय एव वत्थुजाननचित्तेन विनापि आपज्जितब्बताय एव अचित्तकता वेदितब्बा, नत्थेत्थ अचित्तकताय विसेसो। किन्तु वत्थुअजाननसङ्खातअचित्तकपक्खेपि अकुसलचित्तेनेव सुरामेरयस्स अज्झोहरितब्बतायाति इमस्स सिक्खापदस्स सचित्तकपक्खेपि अचित्तकपक्खेपि लोकवज्जता अकुसलचित्तता च वेदितब्बाति अयमेत्थ विसेसो। इध हि ‘‘चित्ते पन सती’’ति अविसेसेत्वा ‘‘अकुसलेनेवा’’ति सामञ्ञतो वुत्तत्ता उभयपक्खेपि लोकवज्जता अकुसलचित्तता च सिद्धाति वेदितब्बा। तेनेव परमत्थजोतिकाय (खु॰ पा॰ अट्ठ॰ २.पच्छिमपञ्चसिक्खापदवण्णना) खुद्दकट्ठकथाय सिक्खापदवण्णनाय ‘‘सुरामेरयमज्जपमादट्ठानं कायतो च कायचित्ततो चाति द्विसमुट्ठान’’न्ति वुत्तं। सुराति जाननचित्ताभावेनेव हेत्थ चित्तङ्गविरहितो केवलोपि कायो एकसमुट्ठानं वुत्तो, तस्मिञ्च एकसमुट्ठानक्खणेपि याय चेतनाय पिवति, सा एकन्तअकुसला एव होति। तेनेव तत्थेव अट्ठकथायं ‘‘पठमा चेत्थ पञ्च एकन्तअकुसलचित्तसमुट्ठानत्ता पाणातिपातादीनं पकतिवज्जतो वेरमणियो, सेसा पण्णत्तिवज्जतो’’ति एवं पञ्चन्नम्पि सामञ्ञतो अकुसलचित्तता लोकवज्जतासङ्खाता पकतिवज्जता च वुत्ता। अङ्गेसु च जाननङ्गं न वुत्तं। तथा हि ‘‘सुरामेरयमज्जपमादट्ठानस्स पन सुरादीनं अञ्ञतरं होति मदनीयं, पातुकामताचित्तञ्च पच्चुपट्ठितं होति, तज्जञ्च वायामं आपज्जति, पीते च पविसतीति इमानि चत्तारि अङ्गानी’’ति वुत्तं, न पन सुराति जाननङ्गेन सद्धिं पञ्चाति। यदि हि सुराति जाननम्पि अङ्गं सिया, अवस्समेव तं वत्तब्बं सिया, न च वुत्तं। यथा चेत्थ, एवं अञ्ञासुपि सुत्तपिटकादिअट्ठकथासु कत्थचि जाननङ्गं न वुत्तं। तस्मा ‘‘अकुसलेनेव पातब्बताय लोकवज्जता’’ति इमस्स अट्ठकथापाठस्स अचित्तकपक्खेपि ‘‘अकुसलेनेव पातब्बताय लोकवज्जता’’ति एवमेव अत्थोति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं।
Apica vuttamevatthaṃ vadantena ‘‘sacittakapakkhe akusaleneva pātabbatāyā’’ti pubbe vuttakkameneva vattabbaṃ sandehādivigamatthattā puna vacanassa. Sikkhāpadavisaye ca visesitabbaṃ visesetvāva vuccati, itarathā āpattānāpattādibhedassa duviññeyyattā. Tathā hi bhikkhunīvibhaṅgaṭṭhakathāyaṃ ‘‘vināpi cittena āpajjitabbattā acittakāni, citte pana sati akusaleneva āpajjitabbattā lokavajjāni ceva akusalacittāni cā’’ti giraggasamajjādīnaṃ sacittakapakkhe eva lokavajjatā akusalacittatā ca visesetvā vuttā, na evaṃ surāpānassa. Tassa pana pakkhadvayassāpi sādhāraṇavasena ‘‘akusaleneva pātabbatāyā’’ti vuttaṃ, na pana ‘‘sacittakapakkhe’’ti visesetvā. Tasmā idaṃ surāpānaṃ sacittakācittakapakkhadvayepi lokavajjaṃ akusalacittañcāti dassetumeva ‘‘akusaleneva pātabbatāya lokavajjatā’’ti visuṃ vuttanti suṭṭhu sijjhati. Eteneva yaṃ sāratthadīpaniyaṃ ‘‘sacittakapakkhe akusaleneva pātabbatāya lokavajjatā’’ti vuttassa imasseva adhippāyassa paṭipādakametanti saññāya iminā eva hi adhippāyena aññesupi lokavajjesu acittakasikkhāpadesu akusalacittatā eva vuttā, na pana ticittatā. Teneva bhikkhunīvibhaṅgaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ ‘‘giraggasamajjaṃ cittāgārasikkhāpadaṃ saṅghāṇi itthālaṅkāro gandhavaṇṇako vāsitakapiññāko bhikkhunīādīhi ummaddanaparimaddanānīti imāni dasa sikkhāpadāni acittakāni akusalacittāni, ayaṃ panettha adhippāyo vināpi cittena āpajjitabbattā acittakāni, citte pana sati akusaleneva āpajjitabbattā lokavajjāni ceva akusalacittāni cā’’ti vuttaṃ, tampi paṭisiddhaṃ hoti tabbiparītasseva atthassa yathāvuttanayena sādhanato. Tasmā surāpānassa acittakapakkhepi cittaṃ akusalamevāti imaṃ visesaṃ dassetumeva idaṃ vacanaṃ vuttanti gahetabbaṃ. Ayañhettha attho vatthuajānanatāya cetthāti ettha ca-kāro visesatthajotako apicāti iminā samānattho. Tasmā yadidaṃ aññesu acittakalokavajjesu vināpi cittena āpajjitabbattā acittakāni, citte pana sati akusaleneva āpajjitabbattā lokavajjāni ceva akusalacittāni cāti lokavajjatāya akusalacittatāya ca lakkhaṇaṃ vuccati, taṃ ettha surāpānasikkhāpade nāgacchati, idha pana viseso atthīti vuttaṃ hoti. So kataroti ce? Vatthuajānanatāya eva vatthujānanacittena vināpi āpajjitabbatāya eva acittakatā veditabbā, natthettha acittakatāya viseso. Kintu vatthuajānanasaṅkhātaacittakapakkhepi akusalacitteneva surāmerayassa ajjhoharitabbatāyāti imassa sikkhāpadassa sacittakapakkhepi acittakapakkhepi lokavajjatā akusalacittatā ca veditabbāti ayamettha viseso. Idha hi ‘‘citte pana satī’’ti avisesetvā ‘‘akusalenevā’’ti sāmaññato vuttattā ubhayapakkhepi lokavajjatā akusalacittatā ca siddhāti veditabbā. Teneva paramatthajotikāya (khu. pā. aṭṭha. 2.pacchimapañcasikkhāpadavaṇṇanā) khuddakaṭṭhakathāya sikkhāpadavaṇṇanāya ‘‘surāmerayamajjapamādaṭṭhānaṃ kāyato ca kāyacittato cāti dvisamuṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Surāti jānanacittābhāveneva hettha cittaṅgavirahito kevalopi kāyo ekasamuṭṭhānaṃ vutto, tasmiñca ekasamuṭṭhānakkhaṇepi yāya cetanāya pivati, sā ekantaakusalā eva hoti. Teneva tattheva aṭṭhakathāyaṃ ‘‘paṭhamā cettha pañca ekantaakusalacittasamuṭṭhānattā pāṇātipātādīnaṃ pakativajjato veramaṇiyo, sesā paṇṇattivajjato’’ti evaṃ pañcannampi sāmaññato akusalacittatā lokavajjatāsaṅkhātā pakativajjatā ca vuttā. Aṅgesu ca jānanaṅgaṃ na vuttaṃ. Tathā hi ‘‘surāmerayamajjapamādaṭṭhānassa pana surādīnaṃ aññataraṃ hoti madanīyaṃ, pātukāmatācittañca paccupaṭṭhitaṃ hoti, tajjañca vāyāmaṃ āpajjati, pīte ca pavisatīti imāni cattāri aṅgānī’’ti vuttaṃ, na pana surāti jānanaṅgena saddhiṃ pañcāti. Yadi hi surāti jānanampi aṅgaṃ siyā, avassameva taṃ vattabbaṃ siyā, na ca vuttaṃ. Yathā cettha, evaṃ aññāsupi suttapiṭakādiaṭṭhakathāsu katthaci jānanaṅgaṃ na vuttaṃ. Tasmā ‘‘akusaleneva pātabbatāya lokavajjatā’’ti imassa aṭṭhakathāpāṭhassa acittakapakkhepi ‘‘akusaleneva pātabbatāya lokavajjatā’’ti evameva atthoti niṭṭhamettha gantabbaṃ.
अपिच यं गण्ठिपदेसु ‘‘एतं सत्तं मारेस्सामीति तस्मिंयेव पदेसे निपन्नं अञ्ञं मारेन्तस्स पाणसामञ्ञस्स अत्थिताय यथा पाणातिपातो होति, एवं एतं मज्जं पिविस्सामीति अञ्ञं मज्जं पिवन्तस्स मज्जसामञ्ञस्स अत्थिताय अकुसलमेव होति, यथा पन कट्ठसञ्ञाय सप्पं घातेन्तस्स पाणातिपातो न होति, एवं नाळिकेरपानसञ्ञाय मज्जं पिवन्तस्स अकुसलं न होती’’ति पाणातिपातेन सद्धिं सब्बथा समानत्तेन उपमेत्वा वुत्तं, तं अतिविय अयुत्तं सब्बेसं सिक्खापदानं पाणातिपातादिअकुसलानञ्च अञ्ञमञ्ञं समानताय नियमाभावा। पाणातिपातो हि परियायेनापि सिज्झति, न तथा अदिन्नादानं। तं पन आणत्तियापि सिज्झति, न च मेथुनादीसु। तस्मा पयोगङ्गादीहिपि भिन्नानमेव संसट्ठं सब्बथा समीकरणं अयुत्तमेव। ‘‘पाणातिपातो विय अदिन्नादानमेथुनादीनिपि परियायकथादीहि सिज्झन्ती’’ति केनचि वुत्ते तं किन्ति न गय्हति तथा वचनाभावाति चे? इधापि ‘‘तथा पाणातिपातसदिसं सुरापान’’न्ति वचनाभावा इदम्पि न गहेतब्बमेव। किञ्चि अट्ठकथावचनेनेव सिद्धमेवत्थं पटिबाहन्तेन विनयञ्ञुना सुत्तसुत्तानुलोमादीहि तस्स विरोधं दस्सेत्वा पटिबाहेतब्बं, न पन पयोगङ्गादीहि अच्चन्तविभिन्नेन सिक्खापदन्तरेन सह समीकरणमत्तेन। न हि ‘‘सुराति अजानित्वा पिवन्तस्सापि अकुसलमेवा’’ति एत्थ सुत्तादिविरोधो अत्थि, विनयपिटके ताव एतस्स अत्थस्स विरुद्धं सुत्तादिकं न दिस्सति, नापि सुत्तपिटकादीसु।
Apica yaṃ gaṇṭhipadesu ‘‘etaṃ sattaṃ māressāmīti tasmiṃyeva padese nipannaṃ aññaṃ mārentassa pāṇasāmaññassa atthitāya yathā pāṇātipāto hoti, evaṃ etaṃ majjaṃ pivissāmīti aññaṃ majjaṃ pivantassa majjasāmaññassa atthitāya akusalameva hoti, yathā pana kaṭṭhasaññāya sappaṃ ghātentassa pāṇātipāto na hoti, evaṃ nāḷikerapānasaññāya majjaṃ pivantassa akusalaṃ na hotī’’ti pāṇātipātena saddhiṃ sabbathā samānattena upametvā vuttaṃ, taṃ ativiya ayuttaṃ sabbesaṃ sikkhāpadānaṃ pāṇātipātādiakusalānañca aññamaññaṃ samānatāya niyamābhāvā. Pāṇātipāto hi pariyāyenāpi sijjhati, na tathā adinnādānaṃ. Taṃ pana āṇattiyāpi sijjhati, na ca methunādīsu. Tasmā payogaṅgādīhipi bhinnānameva saṃsaṭṭhaṃ sabbathā samīkaraṇaṃ ayuttameva. ‘‘Pāṇātipāto viya adinnādānamethunādīnipi pariyāyakathādīhi sijjhantī’’ti kenaci vutte taṃ kinti na gayhati tathā vacanābhāvāti ce? Idhāpi ‘‘tathā pāṇātipātasadisaṃ surāpāna’’nti vacanābhāvā idampi na gahetabbameva. Kiñci aṭṭhakathāvacaneneva siddhamevatthaṃ paṭibāhantena vinayaññunā suttasuttānulomādīhi tassa virodhaṃ dassetvā paṭibāhetabbaṃ, na pana payogaṅgādīhi accantavibhinnena sikkhāpadantarena saha samīkaraṇamattena. Na hi ‘‘surāti ajānitvā pivantassāpi akusalamevā’’ti ettha suttādivirodho atthi, vinayapiṭake tāva etassa atthassa viruddhaṃ suttādikaṃ na dissati, nāpi suttapiṭakādīsu.
यं पनेत्थ केचि वदन्ति ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्माति (ध॰ प॰ १, २) वुत्तत्ता सब्बानि अकुसलानि पुब्बे वीतिक्कमवत्थुं जानन्तस्सेव होन्ती’’ति। तं तेसं सुत्ताधिप्पायानभिञ्ञातमेव पकासेति। न हि ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’ति इदं वचनं पुब्बे वीतिक्कमवत्थुं जानन्तस्सेव अकुसला धम्मा उप्पज्जन्तीति इममत्थं दीपेति, अथ खो कुसलाकुसला धम्मा उप्पज्जमाना उप्पादपच्चयट्ठेन पुब्बङ्गमभूतं सहजातचित्तं निस्सायेव उप्पज्जन्ति, न विना चित्तेनाति इममत्थं दीपेति। न हेत्थ ‘‘सुराति अजानित्वा पिवन्तस्स अकुसलमेवा’’ति वुत्ते सहजातचित्तं विनापि लोभादिअकुसलचेतसिका धम्मा उप्पज्जन्तीति अयमत्थो आपज्जति। येन तं निसेधाय इदं सुत्तं आहरणीयं सिया, अभिधम्मविरोधोपेत्थ नत्थि पुब्बे नामजातिआदिवसेन अजानन्तस्सेव पञ्चविञ्ञाणवीथियं कुसलाकुसलजवनुप्पत्तिवचनतो।
Yaṃ panettha keci vadanti ‘‘manopubbaṅgamā dhammāti (dha. pa. 1, 2) vuttattā sabbāni akusalāni pubbe vītikkamavatthuṃ jānantasseva hontī’’ti. Taṃ tesaṃ suttādhippāyānabhiññātameva pakāseti. Na hi ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti idaṃ vacanaṃ pubbe vītikkamavatthuṃ jānantasseva akusalā dhammā uppajjantīti imamatthaṃ dīpeti, atha kho kusalākusalā dhammā uppajjamānā uppādapaccayaṭṭhena pubbaṅgamabhūtaṃ sahajātacittaṃ nissāyeva uppajjanti, na vinā cittenāti imamatthaṃ dīpeti. Na hettha ‘‘surāti ajānitvā pivantassa akusalamevā’’ti vutte sahajātacittaṃ vināpi lobhādiakusalacetasikā dhammā uppajjantīti ayamattho āpajjati. Yena taṃ nisedhāya idaṃ suttaṃ āharaṇīyaṃ siyā, abhidhammavirodhopettha natthi pubbe nāmajātiādivasena ajānantasseva pañcaviññāṇavīthiyaṃ kusalākusalajavanuppattivacanato.
अपिच बालपुथुज्जनानं छसु द्वारेसु उप्पज्जमानानि जवनानि येभुय्येन अकुसलानेव उप्पज्जन्ति। कुसलानि पन तेसं कल्याणमित्तादिउपनिस्सयबलेन अप्पकानेव उप्पज्जन्ति, तुण्हीभूतानम्पि निद्दायित्वा सुपिनं पस्सन्तानम्पि उद्धच्चादिअकुसलजवनस्सेव येभुय्यप्पवत्तितो कुसलाकुसलविरहितस्स जवनस्स तेसं अभावा। अकुसला हि विसयानुगुणं वासनानुगुणञ्च यथापच्चयं समुप्पज्जन्ति, तत्थ किं पुब्बे जाननाजानननिबद्धेन। ये पन जाननादिअङ्गसम्पन्ना पाणातिपातादयो, ये च जाननादिं विनापि सिज्झमाना सुरापानमिच्छादिट्ठिआदयो, ते ते तथा तथा याथावतो ञत्वा सम्मासम्बुद्धेन निद्दिट्ठा, तेसञ्च यथानिद्दिट्ठवसेन गहणे को नाम अभिधम्मविरोधो। एवं सुत्तादिविरोधाभावतो, अट्ठकथाय च वुत्तत्ता यथावुत्तवसेनेवेत्थ अत्थो गहेतब्बो। यदि एवं कस्मा ‘‘सामणेरो जानित्वा पिवन्तो सीलभेदं आपज्जति, न अजानित्वा’’ति अट्ठकथायं वुत्तन्ति? नायं दोसो सीलभेदस्स भगवतो आणायत्तत्ता उक्खित्तानुवत्तिकादीनं सीलभेदो विय। न हि तासं अकुसलुप्पत्तिया एव सीलभेदो होति सङ्घायत्तसमनुभासनानन्तरेयेव विहितत्ता। एवमिधापि जानित्वा पिवने एव विहितो, न अजानित्वा पिवने। अञ्ञो हि सिक्खापदविसयो, अञ्ञो अकुसलविसयो। तेनेव सामणेरानं पुरिमेसु पञ्चसु सिक्खापदेसु एकस्मिं भिन्ने सब्बानिपि सिक्खापदानि भिज्जन्ति। अकुसलं पन यं भिन्नं, तेन एकेनेव होति, नाञ्ञेहि। तस्मा सामणेरस्स अजानित्वा पिवन्तस्स सीलभेदाभावेपि कम्मपथप्पत्तं अकुसलमेवाति गहेतब्बं।
Apica bālaputhujjanānaṃ chasu dvāresu uppajjamānāni javanāni yebhuyyena akusalāneva uppajjanti. Kusalāni pana tesaṃ kalyāṇamittādiupanissayabalena appakāneva uppajjanti, tuṇhībhūtānampi niddāyitvā supinaṃ passantānampi uddhaccādiakusalajavanasseva yebhuyyappavattito kusalākusalavirahitassa javanassa tesaṃ abhāvā. Akusalā hi visayānuguṇaṃ vāsanānuguṇañca yathāpaccayaṃ samuppajjanti, tattha kiṃ pubbe jānanājānananibaddhena. Ye pana jānanādiaṅgasampannā pāṇātipātādayo, ye ca jānanādiṃ vināpi sijjhamānā surāpānamicchādiṭṭhiādayo, te te tathā tathā yāthāvato ñatvā sammāsambuddhena niddiṭṭhā, tesañca yathāniddiṭṭhavasena gahaṇe ko nāma abhidhammavirodho. Evaṃ suttādivirodhābhāvato, aṭṭhakathāya ca vuttattā yathāvuttavasenevettha attho gahetabbo. Yadi evaṃ kasmā ‘‘sāmaṇero jānitvā pivanto sīlabhedaṃ āpajjati, na ajānitvā’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttanti? Nāyaṃ doso sīlabhedassa bhagavato āṇāyattattā ukkhittānuvattikādīnaṃ sīlabhedo viya. Na hi tāsaṃ akusaluppattiyā eva sīlabhedo hoti saṅghāyattasamanubhāsanānantareyeva vihitattā. Evamidhāpi jānitvā pivane eva vihito, na ajānitvā pivane. Añño hi sikkhāpadavisayo, añño akusalavisayo. Teneva sāmaṇerānaṃ purimesu pañcasu sikkhāpadesu ekasmiṃ bhinne sabbānipi sikkhāpadāni bhijjanti. Akusalaṃ pana yaṃ bhinnaṃ, tena ekeneva hoti, nāññehi. Tasmā sāmaṇerassa ajānitvā pivantassa sīlabhedābhāvepi kammapathappattaṃ akusalamevāti gahetabbaṃ.
यं पन सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ पाराजिककण्ड २.४२) ‘‘सामणेरस्स सुराति अजानित्वा पिवन्तस्स पाराजिकं नत्थि, अकुसलं पन होती’’ति केहिचि वुत्तवचनं ‘‘तं तेसं मतिमत्त’’न्ति पटिक्खिपित्वा ‘‘भिक्खुनो अजानित्वापि बीजतो पट्ठाय मज्जं पिवन्तस्स पाचित्तियं। सामणेरो जानित्वा पिवन्तो सीलभेदं आपज्जति, न अजानित्वाति एत्तकमेव हि अट्ठकथायं वुत्तं, अकुसलं पन होतीति न वुत्त’’न्ति तत्थ कारणं वुत्तं, तं अकारणं। न हि अट्ठकथायं सामणेरानं जानित्वा पिवने एव सीलभेदो, न अजानित्वाति सीलभेदकथनट्ठाने अकुसलं पन होतीति अवचनं अजाननपक्खे अकुसलाभावस्स कारणं होति, तत्थ पसङ्गाभावा, वत्तब्बट्ठाने एव ‘‘अकुसलेनेव पातब्बताय लोकवज्जता’’ति वुत्तत्ता च। न च ते ‘‘अकुसलं पन होती’’ति वदन्ता आचरिया इमं सामणेरानं सीलभेदप्पकासकं खन्धकट्ठकथापाठमेव गहेत्वा अवोचुं, येन ‘‘एत्तकमेव अट्ठकथायं वुत्त’’न्ति वत्तब्बं सिया, अथ खो सुरापानट्ठकथागतं सुत्तपिटकट्ठकथागतञ्च अनेकविधं वचनं, महाविहारवासीनं परम्परोपदेसञ्च गहेत्वा अवोचुं। भिन्नलद्धिकानं अभयगिरिकादीनं मतञ्हेतं, यदिदं जानित्वा पिवन्तस्सेव अकुसलन्ति गहणं। तस्मा यं वुत्तं केहिचि ‘‘सामणेरस्स सुराति अजानित्वा पिवन्तस्स पाराजिकं नत्थि, अकुसलं पन होती’’ति, तं सुवुत्तन्ति गहेतब्बं।
Yaṃ pana sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. pārājikakaṇḍa 2.42) ‘‘sāmaṇerassa surāti ajānitvā pivantassa pārājikaṃ natthi, akusalaṃ pana hotī’’ti kehici vuttavacanaṃ ‘‘taṃ tesaṃ matimatta’’nti paṭikkhipitvā ‘‘bhikkhuno ajānitvāpi bījato paṭṭhāya majjaṃ pivantassa pācittiyaṃ. Sāmaṇero jānitvā pivanto sīlabhedaṃ āpajjati, na ajānitvāti ettakameva hi aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ, akusalaṃ pana hotīti na vutta’’nti tattha kāraṇaṃ vuttaṃ, taṃ akāraṇaṃ. Na hi aṭṭhakathāyaṃ sāmaṇerānaṃ jānitvā pivane eva sīlabhedo, na ajānitvāti sīlabhedakathanaṭṭhāne akusalaṃ pana hotīti avacanaṃ ajānanapakkhe akusalābhāvassa kāraṇaṃ hoti, tattha pasaṅgābhāvā, vattabbaṭṭhāne eva ‘‘akusaleneva pātabbatāya lokavajjatā’’ti vuttattā ca. Na ca te ‘‘akusalaṃ pana hotī’’ti vadantā ācariyā imaṃ sāmaṇerānaṃ sīlabhedappakāsakaṃ khandhakaṭṭhakathāpāṭhameva gahetvā avocuṃ, yena ‘‘ettakameva aṭṭhakathāyaṃ vutta’’nti vattabbaṃ siyā, atha kho surāpānaṭṭhakathāgataṃ suttapiṭakaṭṭhakathāgatañca anekavidhaṃ vacanaṃ, mahāvihāravāsīnaṃ paramparopadesañca gahetvā avocuṃ. Bhinnaladdhikānaṃ abhayagirikādīnaṃ matañhetaṃ, yadidaṃ jānitvā pivantasseva akusalanti gahaṇaṃ. Tasmā yaṃ vuttaṃ kehici ‘‘sāmaṇerassa surāti ajānitvā pivantassa pārājikaṃ natthi, akusalaṃ pana hotī’’ti, taṃ suvuttanti gahetabbaṃ.
यञ्च सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ पाराजिककण्ड २.४२) ‘‘अजानित्वा पिवन्तस्सापि सोतापन्नस्स मुखं सुरा न पविसति कम्मपथप्पत्तअकुसलचित्तेनेव पातब्बतो’’ति केहिचि वुत्तवचनं ‘‘न सुन्दर’’न्ति पटिक्खिपित्वा ‘‘बोधिसत्ते कुच्छिगते बोधिसत्तमातु सीलं विय हि इदम्पि अरियसावकानं धम्मतासिद्धन्ति वेदितब्ब’’न्ति वत्वा धम्मतासिद्धत्तंयेव समत्थेतुं ‘‘भवन्तरेपि हि अरियसावको जीवितहेतुपि नेव पाणं हनति, न सुरं पिवति। सचे पिस्स सुरञ्च खीरञ्च मिस्सेत्वा मुखे पक्खिपन्ति, खीरमेव पविसति, न सुरा। यथा किं? यथा कोञ्चसकुणानं खीरमिस्सके उदके खीरमेव पविसति, न उदकं। इदं योनिसिद्धन्ति चे, इदम्पि धम्मतासिद्धन्ति वेदितब्ब’’न्ति इदं अट्ठकथावचनं दस्सितं, तम्पि न युत्तमेव। यथा हि बोधिसत्तमातु सीलं विय अरियसावकानं धम्मतासिद्धन्ति एत्थ बोधिसत्तमातु धम्मता नाम बोधिसत्तस्स च अत्तनो च पारमितानुभावेन अकुसलानुप्पत्तिनियमो एव। तथा अरियसावकानम्पि भवन्तरे पाणातिपातादीनं दसन्नं कम्मपथानं अञ्ञेसञ्च अपायहेतुकानं अकुसलानं अच्चन्तप्पहायकस्स मग्गस्स आनुभावेन तंतंसीलवीतिक्कमहेतुकस्स अकुसलस्स अनुप्पत्तिनियमो एव धम्मता। न हि सभाववादीनं धम्मता विय अहेतुकता इध धम्मता नाम। यथा वा एवंधम्मतानये कारणस्स भावे अभावे च कारियस्स भावो अभावो च धम्मता, न अहेतुअप्पच्चयाभावाभावो, एवमिधापि पाणातिपातादिकम्मपथानं हेतुभूतस्स किलेसस्स अच्चन्ताभावेन तेसं अभावो, तदवसेसानं अकुसलानं हेतुनो भावेन भावो च धम्मता , न अहेतुकता। तस्मा अपायहेतुनो रागस्स अभावेनेव अरियानं अजानित्वापि सुराय अनज्झोहरणन्ति सुवुत्तमेविदं केहिचि ‘‘अजानित्वा पिवन्तस्सापि सोतापन्नस्स मुखं सुरा न पविसति कम्मपथप्पत्तअकुसलचित्तेनेव पातब्बतो’’ति, तं केन हेतुना न सुन्दरं जातन्ति न ञायति, धम्मतासिद्धन्ति वा कथनेन कथं तं पटिक्खित्तन्ति।
Yañca sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. pārājikakaṇḍa 2.42) ‘‘ajānitvā pivantassāpi sotāpannassa mukhaṃ surā na pavisati kammapathappattaakusalacitteneva pātabbato’’ti kehici vuttavacanaṃ ‘‘na sundara’’nti paṭikkhipitvā ‘‘bodhisatte kucchigate bodhisattamātu sīlaṃ viya hi idampi ariyasāvakānaṃ dhammatāsiddhanti veditabba’’nti vatvā dhammatāsiddhattaṃyeva samatthetuṃ ‘‘bhavantarepi hi ariyasāvako jīvitahetupi neva pāṇaṃ hanati, na suraṃ pivati. Sace pissa surañca khīrañca missetvā mukhe pakkhipanti, khīrameva pavisati, na surā. Yathā kiṃ? Yathā koñcasakuṇānaṃ khīramissake udake khīrameva pavisati, na udakaṃ. Idaṃ yonisiddhanti ce, idampi dhammatāsiddhanti veditabba’’nti idaṃ aṭṭhakathāvacanaṃ dassitaṃ, tampi na yuttameva. Yathā hi bodhisattamātu sīlaṃ viya ariyasāvakānaṃ dhammatāsiddhanti ettha bodhisattamātu dhammatā nāma bodhisattassa ca attano ca pāramitānubhāvena akusalānuppattiniyamo eva. Tathā ariyasāvakānampi bhavantare pāṇātipātādīnaṃ dasannaṃ kammapathānaṃ aññesañca apāyahetukānaṃ akusalānaṃ accantappahāyakassa maggassa ānubhāvena taṃtaṃsīlavītikkamahetukassa akusalassa anuppattiniyamo eva dhammatā. Na hi sabhāvavādīnaṃ dhammatā viya ahetukatā idha dhammatā nāma. Yathā vā evaṃdhammatānaye kāraṇassa bhāve abhāve ca kāriyassa bhāvo abhāvo ca dhammatā, na ahetuappaccayābhāvābhāvo, evamidhāpi pāṇātipātādikammapathānaṃ hetubhūtassa kilesassa accantābhāvena tesaṃ abhāvo, tadavasesānaṃ akusalānaṃ hetuno bhāvena bhāvo ca dhammatā , na ahetukatā. Tasmā apāyahetuno rāgassa abhāveneva ariyānaṃ ajānitvāpi surāya anajjhoharaṇanti suvuttamevidaṃ kehici ‘‘ajānitvā pivantassāpi sotāpannassa mukhaṃ surā na pavisati kammapathappattaakusalacitteneva pātabbato’’ti, taṃ kena hetunā na sundaraṃ jātanti na ñāyati, dhammatāsiddhanti vā kathanena kathaṃ taṃ paṭikkhittanti.
यम्पि दीघनिकायट्ठकथायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३५२) ‘‘सुरञ्च खीरञ्च मिस्सेत्वा…पे॰… इदं धम्मतासिद्ध’’न्ति वचनं, तम्पि सुरापानस्स अचित्तकपक्खेपि अकुसलचित्तञ्ञेव साधेति। तथा हि ‘‘भवन्तरेपि हि अरियसावको जीवितहेतुपि पाणं न हनति, नादिन्नं आदियति…पे॰… न सुरं पिवती’’ति वुत्ते ‘‘पुरिमानं ताव चतुन्नं कम्मपथानं सचित्तकत्ता विरमणं सुकरं, पच्छिमस्स पन सुरापानस्स अचित्तकत्ता कथं विरमणं भवेय्या’’ति चोदनासम्भवं मनसिकत्वा वत्थुअजाननवसेन अचित्तकत्तेपि यस्मा कम्मपथप्पत्तअकुसलेनेव सुरा अज्झोहरितब्बा, तादिसी च अकुसलप्पवत्ति अरियसावकस्स मग्गेनेव हता, तस्मास्स परगलं सुराय पविसनं नत्थीति अत्थतो गम्यमानत्थं परिहारवचनं वदता ‘‘सचे पिस्स सुरञ्च खीरञ्चा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ खीरमेव पविसति, न सुराति इदं सुराय सब्बथापि परगलप्पवेसाभावदस्सनपरं, न पन सुरामिस्सखीरस्स सुराय वियोजनसामत्थियदस्सनपरं। अयञ्हेत्थ अधिप्पायो – यदि हि सुरामिस्से खीरे किञ्चि पविसेय्य, खीरमेव पविसेय्य, न सुरा। खीरे पन सुराय अवियुत्ते न किञ्चि पविसतीति । इदं योनिसिद्धन्ति उदकस्स मुखे अप्पविसनं योनिसिद्धं। योनीति चेत्थ जाति अधिप्पेता। तस्मा कोञ्चजातिकानं मुखतुण्डसङ्खातानं रूपधम्मानं खीरमिस्सउदकज्झोहरणहेतुत्ताभावेन तं अप्पविसनं सिद्धन्ति अत्थो। इदम्पि हि खीरमिस्साय सुराय खीरे पविसन्तेपि परगलापविसनन्ति। धम्मतासिद्धन्ति अरियसावकस्स अरूपधम्मानं सुरापिवनहेतुभूतकिलेससहितत्ताभावसङ्खाताय धम्मताय सिद्धं। एवमेत्थ अचित्तकपक्खेपि सुराय अकुसलचित्तेनेव पातब्बतो अरियसावकानं अपिवनं समत्थितन्ति वेदितब्बं। अथापि सिया अजाननपक्खे अकुसलचित्तेन विनाव पातब्बत्तेपि सुराय अपिवनं अरियानं धम्मताति समत्थनपरमेतन्ति, तं न, अट्ठकथावचनन्तरेहि विरुज्झनतो। यथा हि वचनन्तरेहि न विरुज्झति, तथायेव अत्थो गहेतब्बो।
Yampi dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.352) ‘‘surañca khīrañca missetvā…pe… idaṃ dhammatāsiddha’’nti vacanaṃ, tampi surāpānassa acittakapakkhepi akusalacittaññeva sādheti. Tathā hi ‘‘bhavantarepi hi ariyasāvako jīvitahetupi pāṇaṃ na hanati, nādinnaṃ ādiyati…pe… na suraṃ pivatī’’ti vutte ‘‘purimānaṃ tāva catunnaṃ kammapathānaṃ sacittakattā viramaṇaṃ sukaraṃ, pacchimassa pana surāpānassa acittakattā kathaṃ viramaṇaṃ bhaveyyā’’ti codanāsambhavaṃ manasikatvā vatthuajānanavasena acittakattepi yasmā kammapathappattaakusaleneva surā ajjhoharitabbā, tādisī ca akusalappavatti ariyasāvakassa maggeneva hatā, tasmāssa paragalaṃ surāya pavisanaṃ natthīti atthato gamyamānatthaṃ parihāravacanaṃ vadatā ‘‘sace pissa surañca khīrañcā’’tiādi vuttaṃ. Tattha khīrameva pavisati, na surāti idaṃ surāya sabbathāpi paragalappavesābhāvadassanaparaṃ, na pana surāmissakhīrassa surāya viyojanasāmatthiyadassanaparaṃ. Ayañhettha adhippāyo – yadi hi surāmisse khīre kiñci paviseyya, khīrameva paviseyya, na surā. Khīre pana surāya aviyutte na kiñci pavisatīti . Idaṃ yonisiddhanti udakassa mukhe appavisanaṃ yonisiddhaṃ. Yonīti cettha jāti adhippetā. Tasmā koñcajātikānaṃ mukhatuṇḍasaṅkhātānaṃ rūpadhammānaṃ khīramissaudakajjhoharaṇahetuttābhāvena taṃ appavisanaṃ siddhanti attho. Idampi hi khīramissāya surāya khīre pavisantepi paragalāpavisananti. Dhammatāsiddhanti ariyasāvakassa arūpadhammānaṃ surāpivanahetubhūtakilesasahitattābhāvasaṅkhātāya dhammatāya siddhaṃ. Evamettha acittakapakkhepi surāya akusalacitteneva pātabbato ariyasāvakānaṃ apivanaṃ samatthitanti veditabbaṃ. Athāpi siyā ajānanapakkhe akusalacittena vināva pātabbattepi surāya apivanaṃ ariyānaṃ dhammatāti samatthanaparametanti, taṃ na, aṭṭhakathāvacanantarehi virujjhanato. Yathā hi vacanantarehi na virujjhati, tathāyeva attho gahetabbo.
अपिच पाणातिपातादीनं पञ्चन्नं कम्मपथानं भवन्तरेपि अकरणं अरियानं धम्मतासीलमेव, तेसञ्च यदि सचित्तकतं समानं। सुरापानं विय इतरानिपि चत्तारि अजानन्तेनापि अरियसावकेन न कत्तब्बानि सियुं, तथा च अजानन्तानं अरियानं कुसलाब्याकतचित्तेहिपि विरमणपरमारणपरसन्तकगहणादीसु कायवचीपवत्ति न सम्पज्जेय्य, नो चे सम्पज्जति, चक्खुपालत्थेरस्स चङ्कमनेन पाणवियोगस्स, उप्पलवण्णत्थेरिया बलक्कारेन मग्गेनमग्गफुसनस्स च पवत्तत्ता। तस्मा सुरापानस्स अचित्तकपक्खेपि अकुसलेनेव पातब्बताय सुरा अरियानं परगलं न पविसतीति विसेसेत्वा वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Apica pāṇātipātādīnaṃ pañcannaṃ kammapathānaṃ bhavantarepi akaraṇaṃ ariyānaṃ dhammatāsīlameva, tesañca yadi sacittakataṃ samānaṃ. Surāpānaṃ viya itarānipi cattāri ajānantenāpi ariyasāvakena na kattabbāni siyuṃ, tathā ca ajānantānaṃ ariyānaṃ kusalābyākatacittehipi viramaṇaparamāraṇaparasantakagahaṇādīsu kāyavacīpavatti na sampajjeyya, no ce sampajjati, cakkhupālattherassa caṅkamanena pāṇaviyogassa, uppalavaṇṇattheriyā balakkārena maggenamaggaphusanassa ca pavattattā. Tasmā surāpānassa acittakapakkhepi akusaleneva pātabbatāya surā ariyānaṃ paragalaṃ na pavisatīti visesetvā vuttanti veditabbaṃ.
ननु वत्थुं जानन्तस्सेव सब्बे कम्मपथा वुत्ताति? न, मिच्छादिट्ठिया विपरीतग्गहणेनेव पवत्तत्ता। कथञ्हि नाम असब्बञ्ञुं सब्बञ्ञुतो, अनिच्चादिं निच्चादितो च गहणन्ती दिट्ठि वत्थुं विजानाति। यदि हि जानेय्य, मिच्छादिट्ठियेव न सिया। सा च कम्मपथेसु गणिताति कुतो जानन्तस्सेव कम्मपथप्पवत्तिनियमो। अथ सब्बञ्ञुं सब्बञ्ञूति गण्हन्तीपि ‘‘अयं सत्तो’’ति तस्स सरूपग्गहणतो दिट्ठिपि वत्थुं विजानातीति चे? न, सुरापानस्सपि ‘‘अयं न सुरा’’ति सरूपग्गहणस्स समानत्ता। ‘‘अय’’न्ति च वत्थुपरामसनेपि ‘‘सुरा’’ति विसेसविजाननाभावा न जानातीति चे? ‘‘अय’’न्ति पुग्गलत्तं जानन्तीपि ‘‘असब्बञ्ञू’’तिपि विसेसजाननाभावा दिट्ठिपि वत्थुं न जानातीति समानमेव। एवञ्हि तेसं बुद्धाति अहितोति अहितं वा पूरणकस्सपादिं हितो पटिघस्स वा अनुनयस्स वा उप्पादनेपि एसेव नयो। विपल्लासपुब्बकञ्हि सब्बं अकुसलं।
Nanu vatthuṃ jānantasseva sabbe kammapathā vuttāti? Na, micchādiṭṭhiyā viparītaggahaṇeneva pavattattā. Kathañhi nāma asabbaññuṃ sabbaññuto, aniccādiṃ niccādito ca gahaṇantī diṭṭhi vatthuṃ vijānāti. Yadi hi jāneyya, micchādiṭṭhiyeva na siyā. Sā ca kammapathesu gaṇitāti kuto jānantasseva kammapathappavattiniyamo. Atha sabbaññuṃ sabbaññūti gaṇhantīpi ‘‘ayaṃ satto’’ti tassa sarūpaggahaṇato diṭṭhipi vatthuṃ vijānātīti ce? Na, surāpānassapi ‘‘ayaṃ na surā’’ti sarūpaggahaṇassa samānattā. ‘‘Aya’’nti ca vatthuparāmasanepi ‘‘surā’’ti visesavijānanābhāvā na jānātīti ce? ‘‘Aya’’nti puggalattaṃ jānantīpi ‘‘asabbaññū’’tipi visesajānanābhāvā diṭṭhipi vatthuṃ na jānātīti samānameva. Evañhi tesaṃ buddhāti ahitoti ahitaṃ vā pūraṇakassapādiṃ hito paṭighassa vā anunayassa vā uppādanepi eseva nayo. Vipallāsapubbakañhi sabbaṃ akusalaṃ.
अपिच सुराय पीयमानाय नियमेन अकुसलुप्पादनं सभावो पीताय विय। खीरादिसञ्ञाय पीतसुरस्स पुग्गलस्स मातुभगिनिआदीसुपि रागदोसादिअकुसलप्पबन्धो वत्थुसभावेनेव उप्पज्जति, एवं पीयमानक्खणेपि तिखिणो रागो उप्पज्जतेव, तेनेव सागतत्थेरस्स अजानित्वा पिवनकाले पञ्चाभिञ्ञादिझानपरिहानि, पच्छा च बुद्धादीसु अगारवादिअकुसलप्पबन्धो याव सुराविगमा पवत्तित्थ। तेनेव भगवापि तस्स अगारवादिअकउसलप्पवत्तिदस्सनमुखेन सुरादोसं पकासेत्वा सिक्खापदं पञ्ञपेसि। न हि पञ्चनीवरणुप्पत्तिं विना झानपरिहानि होति। तस्मा अजानन्तस्सापि सुरा पीयमाना पीता च अत्तनो सभावेनेव अकुसलुप्पादिकाति अयमत्थो सागतत्थेरस्स झानपरिहानिया अन्वयतोपि, अरियानं किलेसाभावेन मुखेन सुराय अप्पवेससङ्खातब्यतिरेकतोपि सिज्झतीति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं, एवं गहणमेव हि विभज्जवादीमतानुसारं।
Apica surāya pīyamānāya niyamena akusaluppādanaṃ sabhāvo pītāya viya. Khīrādisaññāya pītasurassa puggalassa mātubhaginiādīsupi rāgadosādiakusalappabandho vatthusabhāveneva uppajjati, evaṃ pīyamānakkhaṇepi tikhiṇo rāgo uppajjateva, teneva sāgatattherassa ajānitvā pivanakāle pañcābhiññādijhānaparihāni, pacchā ca buddhādīsu agāravādiakusalappabandho yāva surāvigamā pavattittha. Teneva bhagavāpi tassa agāravādiakausalappavattidassanamukhena surādosaṃ pakāsetvā sikkhāpadaṃ paññapesi. Na hi pañcanīvaraṇuppattiṃ vinā jhānaparihāni hoti. Tasmā ajānantassāpi surā pīyamānā pītā ca attano sabhāveneva akusaluppādikāti ayamattho sāgatattherassa jhānaparihāniyā anvayatopi, ariyānaṃ kilesābhāvena mukhena surāya appavesasaṅkhātabyatirekatopi sijjhatīti niṭṭhamettha gantabbaṃ, evaṃ gahaṇameva hi vibhajjavādīmatānusāraṃ.
यं पन ‘‘जानित्वा पिवन्तस्सेव अकुसल’’न्ति गहणं, तं भिन्नलद्धिकानं अभयगिरिकादीनमेव मतं, तं पन गण्ठिपदकारकादीहि ‘‘परवादो’’ति अजानन्तेहि अत्तनो मतिया संसन्दित्वा लिखितं विभज्जवादीमण्डलम्पि पविसित्वा यावज्जतना सासनं दूसेति, पुरापि किर इमस्मिम्पि दमिळरट्ठे कोचि भिन्नलद्धिको नागसेनो नाम थेरो कुण्डलकेसीवत्थुं परवादमथननयदस्सनत्थं दमिळकब्बरूपेन कारेन्तो ‘‘इमं सुरापानस्स जानित्वाव पिवने अकुसलनयं, अञ्ञञ्च देसकालादिभेदेन अनन्तम्पि ञेय्यं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं सलक्खणवसेनेव ञातुं न सक्कोति ञाणेन परिच्छिन्नत्तेन ञेय्यस्स अनन्तत्तहानिप्पसङ्गतो। अनिच्चादिसामञ्ञलक्खणवसेनेव पन ञातुं सक्कोती’’ति च, ‘‘परमत्थधम्मेसु नामरूपन्तिआदिभेदो विय पुग्गलादिसम्मुतिपि विसुं वत्थुभेदो एवा’’ति च एवमादिकं बहुं विपरीतत्थनयं कब्बाकारस्स कविनो उपदिसित्वा तस्मिं पबन्धे कारणाभासेहि सतिं सम्मोहेत्वा पबन्धापेसि, तञ्च कब्बं निस्साय इमं भिन्नलद्धिकमतं इध विभज्जवादीमते सम्मिस्सं चिरं पवत्तित्थ। तं पन पच्छा आचरियबुद्धप्पियमहाथेरेन बाहिरब्भरिकं दिट्ठिजालं विघाटेत्वा इध परिसुद्धं सासनं पतिट्ठापेन्तेन सोधितम्पि सारत्थदीपनिया (सारत्थ॰ टी॰ पाराजिककण्ड २.४२) विनयटीकाय सुरापानस्स सचित्तकपक्खेयेव चित्तं अकुसलन्ति समत्थनवचनं निस्साय केहिचि विपल्लत्तचित्तेहि पुन उक्खित्तसिरं जातं, तञ्च महाथेरेहि विनिच्छिनित्वा गारय्हवादं कत्वा मद्दित्वा लद्धिगाहके च भिक्खू वियोजेत्वा धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन चिरेनेव वूपसमितं। तेनेवेत्थ मयं एवं वित्थारतो इदं पटिक्खिपिम्ह ‘‘मा अञ्ञेपि विभज्जवादिनो अयं लद्धि दूसेसी’’ति। तस्मा इध वुत्तानि अवुत्तानि च कारणानि सुट्ठु सल्लक्खेत्वा यथा आगमविरोधो न होति, तथा अत्थो गहेतब्बो।
Yaṃ pana ‘‘jānitvā pivantasseva akusala’’nti gahaṇaṃ, taṃ bhinnaladdhikānaṃ abhayagirikādīnameva mataṃ, taṃ pana gaṇṭhipadakārakādīhi ‘‘paravādo’’ti ajānantehi attano matiyā saṃsanditvā likhitaṃ vibhajjavādīmaṇḍalampi pavisitvā yāvajjatanā sāsanaṃ dūseti, purāpi kira imasmimpi damiḷaraṭṭhe koci bhinnaladdhiko nāgaseno nāma thero kuṇḍalakesīvatthuṃ paravādamathananayadassanatthaṃ damiḷakabbarūpena kārento ‘‘imaṃ surāpānassa jānitvāva pivane akusalanayaṃ, aññañca desakālādibhedena anantampi ñeyyaṃ sabbaññutaññāṇaṃ salakkhaṇavaseneva ñātuṃ na sakkoti ñāṇena paricchinnattena ñeyyassa anantattahānippasaṅgato. Aniccādisāmaññalakkhaṇavaseneva pana ñātuṃ sakkotī’’ti ca, ‘‘paramatthadhammesu nāmarūpantiādibhedo viya puggalādisammutipi visuṃ vatthubhedo evā’’ti ca evamādikaṃ bahuṃ viparītatthanayaṃ kabbākārassa kavino upadisitvā tasmiṃ pabandhe kāraṇābhāsehi satiṃ sammohetvā pabandhāpesi, tañca kabbaṃ nissāya imaṃ bhinnaladdhikamataṃ idha vibhajjavādīmate sammissaṃ ciraṃ pavattittha. Taṃ pana pacchā ācariyabuddhappiyamahātherena bāhirabbharikaṃ diṭṭhijālaṃ vighāṭetvā idha parisuddhaṃ sāsanaṃ patiṭṭhāpentena sodhitampi sāratthadīpaniyā (sārattha. ṭī. pārājikakaṇḍa 2.42) vinayaṭīkāya surāpānassa sacittakapakkheyeva cittaṃ akusalanti samatthanavacanaṃ nissāya kehici vipallattacittehi puna ukkhittasiraṃ jātaṃ, tañca mahātherehi vinicchinitvā gārayhavādaṃ katvā madditvā laddhigāhake ca bhikkhū viyojetvā dhammena vinayena satthusāsanena cireneva vūpasamitaṃ. Tenevettha mayaṃ evaṃ vitthārato idaṃ paṭikkhipimha ‘‘mā aññepi vibhajjavādino ayaṃ laddhi dūsesī’’ti. Tasmā idha vuttāni avuttāni ca kāraṇāni suṭṭhu sallakkhetvā yathā āgamavirodho na hoti, tathā attho gahetabbo.
सेसन्ति यस्स वत्थुविजाननचित्तेन सचित्तकपक्खेपि चित्तं अकुसलमेवाति नियमो नत्थि, तं सब्बन्ति अत्थो। रुन्धन्तीति ‘‘तिरच्छानगतित्थिया दोसो नत्थी’’तिआदिना अनापत्तिया लेसग्गहणं निवारेन्ती। द्वारं पिदहन्तीति ‘‘तञ्च खो मनुस्सित्थिया’’तिआदिना (पारा॰ ४१) लेसग्गहणस्स कारणसङ्खातं द्वारं पिदहन्ती। सोतं पच्छिन्दमानाति तदुभयलेसग्गहणद्वारानं वसेन अविच्छिन्नं वीतिक्कमसोतं पच्छिन्दमाना। गाळ्हतरं करोन्तीति यथावुत्तेहि कारणेहि पठमपञ्ञत्तिसिद्धं आपत्तिञ्ञेव दळ्हं करोन्ती, अनापत्तिया ओकासं अददमानाति अत्थो। सा च यस्मा वीतिक्कमाभावे, अविसयताय अब्बोहारिके वीतिक्कमे च लोकवज्जेपि सिथिलं करोन्ती उप्पज्जति, तस्मा तथा उप्पत्तिं उप्पत्तिकारणञ्च दस्सेन्तो आह अञ्ञत्र अधिमानातिआदि। अञ्ञत्र अधिमानाति इमिस्सा अनुपञ्ञत्तिया ‘‘वीतिक्कमाभावा’’ति कारणं वुत्तं। अञ्ञत्र सुपिनन्ताति इमिस्सा ‘‘अब्बोहारिकत्ता’’ति कारणं वुत्तं। तत्थ वीतिक्कमाभावाति पापिच्छाय अविज्जमानस्स उत्तरिमनुस्सधम्मस्स विज्जमानतो पकासनवसप्पवत्तविसंवादनाधिप्पायसङ्खातस्स वीतिक्कमस्स अभावतो। अधिमानिकस्स हि अनधिगते अधिगतसञ्ञिताय यथावुत्तवीतिक्कमो नत्थि। अब्बोहारिकत्ताति ‘‘अत्थेसा, भिक्खवे, चेतना, सा च खो अब्बोहारिका’’ति (पारा॰ २३५) वचनतो मोचनस्सादचेतनाय उपक्कमनस्स च विज्जमानत्तेपि थिनमिद्धेन अभिभूतताय अवसत्तेन अब्बोहारिकत्ता, आपत्तिकारणवोहाराभावाति अत्थो। वा-सद्दो चेत्थ समुच्चयत्थो दट्ठब्बो, ‘‘अब्बोहारिकत्ता चा’’ति वा पाठो। वुत्ताति दुविधापि चेसा अनुपञ्ञत्ति अनापत्तिकरा वुत्ताति अधिप्पायो।
Sesanti yassa vatthuvijānanacittena sacittakapakkhepi cittaṃ akusalamevāti niyamo natthi, taṃ sabbanti attho. Rundhantīti ‘‘tiracchānagatitthiyā doso natthī’’tiādinā anāpattiyā lesaggahaṇaṃ nivārentī. Dvāraṃ pidahantīti ‘‘tañca kho manussitthiyā’’tiādinā (pārā. 41) lesaggahaṇassa kāraṇasaṅkhātaṃ dvāraṃ pidahantī. Sotaṃ pacchindamānāti tadubhayalesaggahaṇadvārānaṃ vasena avicchinnaṃ vītikkamasotaṃ pacchindamānā. Gāḷhataraṃ karontīti yathāvuttehi kāraṇehi paṭhamapaññattisiddhaṃ āpattiññeva daḷhaṃ karontī, anāpattiyā okāsaṃ adadamānāti attho. Sā ca yasmā vītikkamābhāve, avisayatāya abbohārike vītikkame ca lokavajjepi sithilaṃ karontī uppajjati, tasmā tathā uppattiṃ uppattikāraṇañca dassento āha aññatra adhimānātiādi. Aññatra adhimānāti imissā anupaññattiyā ‘‘vītikkamābhāvā’’ti kāraṇaṃ vuttaṃ. Aññatra supinantāti imissā ‘‘abbohārikattā’’ti kāraṇaṃ vuttaṃ. Tattha vītikkamābhāvāti pāpicchāya avijjamānassa uttarimanussadhammassa vijjamānato pakāsanavasappavattavisaṃvādanādhippāyasaṅkhātassa vītikkamassa abhāvato. Adhimānikassa hi anadhigate adhigatasaññitāya yathāvuttavītikkamo natthi. Abbohārikattāti ‘‘atthesā, bhikkhave, cetanā, sā ca kho abbohārikā’’ti (pārā. 235) vacanato mocanassādacetanāya upakkamanassa ca vijjamānattepi thinamiddhena abhibhūtatāya avasattena abbohārikattā, āpattikāraṇavohārābhāvāti attho. Vā-saddo cettha samuccayattho daṭṭhabbo, ‘‘abbohārikattā cā’’ti vā pāṭho. Vuttāti duvidhāpi cesā anupaññatti anāpattikarā vuttāti adhippāyo.
अकते वीतिक्कमेति आपदासुपि भिक्खूहि सिक्खापदवीतिक्कमे अकते, कुक्कुच्चा न भुञ्जिंसूतिआदीसु विय वीतिक्कमं अकत्वा भिक्खूहि अत्तनो दुक्खुप्पत्तिया आरोचितायाति अत्थो। सिथिलं करोन्तीति पठमं सामञ्ञतो बद्धसिक्खापदं मोचेत्वा अत्तनो विसये अनापत्तिकरणवसेन सिथिलं करोन्ती। द्वारं ददमानाति अनापत्तिया द्वारं ददमाना। अपरापरम्पि अनापत्तिं कुरुमानाति दिन्नेन तेन द्वारेन उपरूपरि अनापत्तिभावं दीपेन्ती। पञ्ञत्तेपि सिक्खापदे उदायिना ‘‘मुहुत्तिकाय वेसिया न दोसो’’ति लेसेन वीतिक्कमित्वा सञ्चरित्तापज्जनवत्थुस्मिं (पारा॰ २९६ आदयो) पञ्ञत्तत्ता ‘‘कते वीतिक्कमे’’ति वुत्तं। पञ्ञत्तिगतिकाति अत्थतो मूलपञ्ञत्तियेवाति अधिप्पायो।
Akate vītikkameti āpadāsupi bhikkhūhi sikkhāpadavītikkame akate, kukkuccā na bhuñjiṃsūtiādīsu viya vītikkamaṃ akatvā bhikkhūhi attano dukkhuppattiyā ārocitāyāti attho. Sithilaṃ karontīti paṭhamaṃ sāmaññato baddhasikkhāpadaṃ mocetvā attano visaye anāpattikaraṇavasena sithilaṃ karontī. Dvāraṃ dadamānāti anāpattiyā dvāraṃ dadamānā. Aparāparampi anāpattiṃ kurumānāti dinnena tena dvārena uparūpari anāpattibhāvaṃ dīpentī. Paññattepi sikkhāpade udāyinā ‘‘muhuttikāya vesiyā na doso’’ti lesena vītikkamitvā sañcarittāpajjanavatthusmiṃ (pārā. 296 ādayo) paññattattā ‘‘kate vītikkame’’ti vuttaṃ. Paññattigatikāti atthato mūlapaññattiyevāti adhippāyo.
मक्कटीवत्थुकथावण्णनानयो निट्ठितो।
Makkaṭīvatthukathāvaṇṇanānayo niṭṭhito.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १. पठमपाराजिकं • 1. Paṭhamapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / १. पठमपाराजिकं • 1. Paṭhamapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / मक्कटिवत्थुकथावण्णना • Makkaṭivatthukathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / मक्कटीवत्थुकथावण्णना • Makkaṭīvatthukathāvaṇṇanā
