| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२५८] ८. मन्धातुजातकवण्णना
[258] 8. Mandhātujātakavaṇṇanā
यावता चन्दिमसूरियाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं उक्कण्ठितभिक्खुं आरब्भ कथेसि। सो किर सावत्थिं पिण्डाय चरमानो एकं अलङ्कतपटियत्तं इत्थिं दिस्वा उक्कण्ठि। अथ नं भिक्खू धम्मसभं आनेत्वा ‘‘अयं, भन्ते, भिक्खु उक्कण्ठितो’’ति सत्थु दस्सेसुं। सत्था ‘‘सच्चं किर त्वं, भिक्खु, उक्कण्ठितो’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्चं, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘कदा त्वं , भिक्खु, अगारं अज्झावसमानो तण्हं पूरेतुं सक्खिस्ससि, कामतण्हा हि नामेसा समुद्दो विय दुप्पूरा, पोराणकराजानो द्विसहस्सपरित्तदीपपरिवारेसु चतूसु महादीपेसु चक्कवत्तिरज्जं कारेत्वा मनुस्सपरिहारेनेव चातुमहाराजिकदेवलोके रज्जं कारेत्वा तावतिंसदेवलोके छत्तिंसाय सक्कानञ्च वसनट्ठाने देवरज्जं कारेत्वापि अत्तनो कामतण्हं पूरेतुं असक्कोन्ताव कालमकंसु, त्वं पनेतं तण्हं कदा पूरेतुं सक्खिस्ससी’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Yāvatā candimasūriyāti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ ukkaṇṭhitabhikkhuṃ ārabbha kathesi. So kira sāvatthiṃ piṇḍāya caramāno ekaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ itthiṃ disvā ukkaṇṭhi. Atha naṃ bhikkhū dhammasabhaṃ ānetvā ‘‘ayaṃ, bhante, bhikkhu ukkaṇṭhito’’ti satthu dassesuṃ. Satthā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ, bhikkhu, ukkaṇṭhito’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, bhante’’ti vutte ‘‘kadā tvaṃ , bhikkhu, agāraṃ ajjhāvasamāno taṇhaṃ pūretuṃ sakkhissasi, kāmataṇhā hi nāmesā samuddo viya duppūrā, porāṇakarājāno dvisahassaparittadīpaparivāresu catūsu mahādīpesu cakkavattirajjaṃ kāretvā manussaparihāreneva cātumahārājikadevaloke rajjaṃ kāretvā tāvatiṃsadevaloke chattiṃsāya sakkānañca vasanaṭṭhāne devarajjaṃ kāretvāpi attano kāmataṇhaṃ pūretuṃ asakkontāva kālamakaṃsu, tvaṃ panetaṃ taṇhaṃ kadā pūretuṃ sakkhissasī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते पठमकप्पिकेसु महासम्मतो नाम राजा अहोसि। तस्स पुत्तो रोजो नाम, तस्स पुत्तो वररोजो नाम, तस्स पुत्तो कल्याणो नाम, तस्स पुत्तो वरकल्याणो नाम, तस्स पुत्तो उपोसथो नाम, तस्स पुत्तो मन्धातु नाम अहोसि। सो सत्तहि रतनेहि चतूहि च इद्धीहि समन्नागतो चक्कवत्तिरज्जं कारेसि। तस्स वामहत्थं समञ्जित्वा दक्खिणहत्थेन अप्फोटितकाले आकासा दिब्बमेघो विय जाणुप्पमाणं सत्तरतनवस्सं वस्सति, एवरूपो अच्छरियमनुस्सो अहोसि। सो चतुरासीति वस्ससहस्सानि कुमारकीळं कीळि। चतुरासीति वस्ससहस्सानि ओपरज्जं कारेसि, चतुरासीति वस्ससहस्सानि चक्कवत्तिरज्जं कारेसि, आयुप्पमाणं असङ्ख्येय्यं अहोसि।
Atīte paṭhamakappikesu mahāsammato nāma rājā ahosi. Tassa putto rojo nāma, tassa putto vararojo nāma, tassa putto kalyāṇo nāma, tassa putto varakalyāṇo nāma, tassa putto uposatho nāma, tassa putto mandhātu nāma ahosi. So sattahi ratanehi catūhi ca iddhīhi samannāgato cakkavattirajjaṃ kāresi. Tassa vāmahatthaṃ samañjitvā dakkhiṇahatthena apphoṭitakāle ākāsā dibbamegho viya jāṇuppamāṇaṃ sattaratanavassaṃ vassati, evarūpo acchariyamanusso ahosi. So caturāsīti vassasahassāni kumārakīḷaṃ kīḷi. Caturāsīti vassasahassāni oparajjaṃ kāresi, caturāsīti vassasahassāni cakkavattirajjaṃ kāresi, āyuppamāṇaṃ asaṅkhyeyyaṃ ahosi.
सो एकदिवसं कामतण्हं पूरेतुं असक्कोन्तो उक्कण्ठिताकारं दस्सेसि। अथामच्चा ‘‘किं नु खो, देव, उक्कण्ठितोसी’’ति पुच्छिंसु। ‘‘मय्हं पुञ्ञबले ओलोकियमाने इदं रज्जं किं करिस्सति, कतरं नु खो ठानं रमणीय’’न्ति? ‘‘देवलोको, महाराजा’’ति। सो चक्करतनं अब्भुक्किरित्वा सद्धिं परिसाय चातुमहाराजिकदेवलोकं अगमासि। अथस्स चत्तारो महाराजानो दिब्बमालागन्धहत्था देवगणपरिवुता पच्चुग्गमनं कत्वा तं आदाय चातुमहाराजिकदेवलोकं गन्त्वा देवरज्जं अदंसु। तस्स सकपरिसाय परिवारितस्सेव तस्मिं रज्जं कारेन्तस्स दीघो अद्धा वीतिवत्तो।
So ekadivasaṃ kāmataṇhaṃ pūretuṃ asakkonto ukkaṇṭhitākāraṃ dassesi. Athāmaccā ‘‘kiṃ nu kho, deva, ukkaṇṭhitosī’’ti pucchiṃsu. ‘‘Mayhaṃ puññabale olokiyamāne idaṃ rajjaṃ kiṃ karissati, kataraṃ nu kho ṭhānaṃ ramaṇīya’’nti? ‘‘Devaloko, mahārājā’’ti. So cakkaratanaṃ abbhukkiritvā saddhiṃ parisāya cātumahārājikadevalokaṃ agamāsi. Athassa cattāro mahārājāno dibbamālāgandhahatthā devagaṇaparivutā paccuggamanaṃ katvā taṃ ādāya cātumahārājikadevalokaṃ gantvā devarajjaṃ adaṃsu. Tassa sakaparisāya parivāritasseva tasmiṃ rajjaṃ kārentassa dīgho addhā vītivatto.
सो तत्थापि तण्हं पूरेतुं असक्कोन्तो उक्कण्ठिताकारं दस्सेसि, चत्तारो महाराजानो ‘‘किं नु खो, देव, उक्कण्ठितोसी’’ति पुच्छिंसु। ‘‘इमम्हा देवलोका कतरं ठानं रमणीय’’न्ति। ‘‘मयं, देव, परेसं उपट्ठाकपरिसा, तावतिंसदेवलोको रमणीयो’’ति। मन्धाता चक्करतनं अब्भुक्किरित्वा अत्तनो परिसाय परिवुतो तावतिंसाभिमुखो पायासि। अथस्स सक्को देवराजा दिब्बमालागन्धहत्थो देवगणपरिवुतो पच्चुग्गमनं कत्वा तं हत्थे गहेत्वा ‘‘इतो एहि, महाराजा’’ति आह। रञ्ञो देवगणपरिवुतस्स गमनकाले परिणायकरतनं चक्करतनं आदाय सद्धिं परिसाय मनुस्सपथं ओतरित्वा अत्तनो नगरमेव पाविसि। सक्को मन्धातुं तावतिंसभवनं नेत्वा देवता द्वे कोट्ठासे कत्वा अत्तनो देवरज्जं मज्झे भिन्दित्वा अदासि। ततो पट्ठाय द्वे राजानो रज्जं कारेसुं। एवं काले गच्छन्ते सक्को सट्ठि च वस्ससतसहस्सानि तिस्सो च वस्सकोटियो आयुं खेपेत्वा चवि, अञ्ञो सक्को निब्बत्ति। सोपि देवरज्जं कारेत्वा आयुक्खयेन चवि। एतेनूपायेन छत्तिंस सक्का चविंसु, मन्धाता पन मनुस्सपरिहारेन देवरज्जं कारेसियेव।
So tatthāpi taṇhaṃ pūretuṃ asakkonto ukkaṇṭhitākāraṃ dassesi, cattāro mahārājāno ‘‘kiṃ nu kho, deva, ukkaṇṭhitosī’’ti pucchiṃsu. ‘‘Imamhā devalokā kataraṃ ṭhānaṃ ramaṇīya’’nti. ‘‘Mayaṃ, deva, paresaṃ upaṭṭhākaparisā, tāvatiṃsadevaloko ramaṇīyo’’ti. Mandhātā cakkaratanaṃ abbhukkiritvā attano parisāya parivuto tāvatiṃsābhimukho pāyāsi. Athassa sakko devarājā dibbamālāgandhahattho devagaṇaparivuto paccuggamanaṃ katvā taṃ hatthe gahetvā ‘‘ito ehi, mahārājā’’ti āha. Rañño devagaṇaparivutassa gamanakāle pariṇāyakaratanaṃ cakkaratanaṃ ādāya saddhiṃ parisāya manussapathaṃ otaritvā attano nagarameva pāvisi. Sakko mandhātuṃ tāvatiṃsabhavanaṃ netvā devatā dve koṭṭhāse katvā attano devarajjaṃ majjhe bhinditvā adāsi. Tato paṭṭhāya dve rājāno rajjaṃ kāresuṃ. Evaṃ kāle gacchante sakko saṭṭhi ca vassasatasahassāni tisso ca vassakoṭiyo āyuṃ khepetvā cavi, añño sakko nibbatti. Sopi devarajjaṃ kāretvā āyukkhayena cavi. Etenūpāyena chattiṃsa sakkā caviṃsu, mandhātā pana manussaparihārena devarajjaṃ kāresiyeva.
तस्स एवं काले गच्छन्ते भिय्योसोमत्ताय कामतण्हा उप्पज्जि, सो ‘‘किं मे उपड्ढरज्जेन, सक्कं मारेत्वा एकरज्जमेव करिस्सामी’’ति चिन्तेसि। सक्कं मारेतुं नाम न सक्का, तण्हा नामेसा विपत्तिमूला, तेनस्स आयुसङ्खारो परिहायि, जरा सरीरं पहरि। मनुस्ससरीरञ्च नाम देवलोके न भिज्जति, अथ सो देवलोका भस्सित्वा उय्याने ओतरि। उय्यानपालो तस्स आगतभावं राजकुले निवेदेसि। राजकुलं आगन्त्वा उय्यानेयेव सयनं पञ्ञपेसि। राजा अनुट्ठानसेय्याय निपज्जि। अमच्चा ‘‘देव, तुम्हाकं परतो किन्ति कथेमा’’ति पुच्छिंसु। ‘‘मम परतो तुम्हे इमं सासनं महाजनस्स कथेय्याथ – ‘मन्धातुमहाराजा द्विसहस्सपरित्तदीपपरिवारेसु चतूसु महादीपेसु चक्कवत्तिरज्जं कारेत्वा दीघरत्तं चातुमहाराजिकेसु रज्जं कारेत्वा छत्तिंसाय सक्कानं आयुप्पमाणेन देवलोके रज्जं कारेत्वा तण्हं अपूरेत्वा कालमकासी’’’ति। सो एवं वत्वा कालं कत्वा यथाकम्मं गतो।
Tassa evaṃ kāle gacchante bhiyyosomattāya kāmataṇhā uppajji, so ‘‘kiṃ me upaḍḍharajjena, sakkaṃ māretvā ekarajjameva karissāmī’’ti cintesi. Sakkaṃ māretuṃ nāma na sakkā, taṇhā nāmesā vipattimūlā, tenassa āyusaṅkhāro parihāyi, jarā sarīraṃ pahari. Manussasarīrañca nāma devaloke na bhijjati, atha so devalokā bhassitvā uyyāne otari. Uyyānapālo tassa āgatabhāvaṃ rājakule nivedesi. Rājakulaṃ āgantvā uyyāneyeva sayanaṃ paññapesi. Rājā anuṭṭhānaseyyāya nipajji. Amaccā ‘‘deva, tumhākaṃ parato kinti kathemā’’ti pucchiṃsu. ‘‘Mama parato tumhe imaṃ sāsanaṃ mahājanassa katheyyātha – ‘mandhātumahārājā dvisahassaparittadīpaparivāresu catūsu mahādīpesu cakkavattirajjaṃ kāretvā dīgharattaṃ cātumahārājikesu rajjaṃ kāretvā chattiṃsāya sakkānaṃ āyuppamāṇena devaloke rajjaṃ kāretvā taṇhaṃ apūretvā kālamakāsī’’’ti. So evaṃ vatvā kālaṃ katvā yathākammaṃ gato.
सत्था इमं अतीतं आहरित्वा अभिसम्बुद्धो हुत्वा इमा गाथा अवोच –
Satthā imaṃ atītaṃ āharitvā abhisambuddho hutvā imā gāthā avoca –
२२.
22.
‘‘यावता चन्दिमसूरिया, परिहरन्ति दिसा भन्ति विरोचना।
‘‘Yāvatā candimasūriyā, pariharanti disā bhanti virocanā;
सब्बेव दासा मन्धातु, ये पाणा पथविस्सिता॥
Sabbeva dāsā mandhātu, ye pāṇā pathavissitā.
२३.
23.
‘‘न कहापणवस्सेन, तित्ति कामेसु विज्जति।
‘‘Na kahāpaṇavassena, titti kāmesu vijjati;
अप्पस्सादा दुखा कामा, इति विञ्ञाय पण्डितो॥
Appassādā dukhā kāmā, iti viññāya paṇḍito.
२४.
24.
‘‘अपि दिब्बेसु कामेसु, रतिं सो नाधिगच्छति।
‘‘Api dibbesu kāmesu, ratiṃ so nādhigacchati;
तण्हक्खयरतो होति, सम्मासम्बुद्धसावको’’ति॥
Taṇhakkhayarato hoti, sammāsambuddhasāvako’’ti.
तत्थ यावताति परिच्छेदवचनं। परिहरन्तीति यत्तकेन परिच्छेदेन सिनेरुं परिहरन्ति। दिसा भन्तीति दससु दिसासु भासन्ति पभासन्ति। विरोचनाति आलोककरणताय विरोचनसभावा। सब्बेव दासा मन्धातु, ये पाणा पथविस्सिताति एत्तके पदेसे ये पथविनिस्सिता पाणा जनपदवासिनो मनुस्सा, सब्बेव ते ‘‘दासा मयं रञ्ञो मन्धातुस्स, अय्यको नो राजा मन्धाता’’ति एवं उपगतत्ता भुजिस्सापि समाना दासायेव।
Tattha yāvatāti paricchedavacanaṃ. Pariharantīti yattakena paricchedena sineruṃ pariharanti. Disā bhantīti dasasu disāsu bhāsanti pabhāsanti. Virocanāti ālokakaraṇatāya virocanasabhāvā. Sabbeva dāsā mandhātu, ye pāṇā pathavissitāti ettake padese ye pathavinissitā pāṇā janapadavāsino manussā, sabbeva te ‘‘dāsā mayaṃ rañño mandhātussa, ayyako no rājā mandhātā’’ti evaṃ upagatattā bhujissāpi samānā dāsāyeva.
न कहापणवस्सेनाति तेसं दासभूतानं मनुस्सानं अनुग्गहाय यं मन्धाता अप्फोटेत्वा सत्तरतनवस्सं वस्सापेति, तं इध ‘‘कहापणवस्स’’न्ति वुत्तं। तित्ति कामेसूति तेनापि कहापणवस्सेन वत्थुकामकिलेसकामेसु तित्ति नाम नत्थि, एवं दुप्पूरा एसा तण्हा। अप्पस्सादा दुखा कामाति सुपिनकूपमत्ता कामा नाम अप्पस्सादा परित्तसुखा, दुक्खमेव पनेत्थ बहुतरं। तं दुक्खक्खन्धसुत्तपरियायेन दीपेतब्बं। इति विञ्ञायाति एवं जानित्वा।
Na kahāpaṇavassenāti tesaṃ dāsabhūtānaṃ manussānaṃ anuggahāya yaṃ mandhātā apphoṭetvā sattaratanavassaṃ vassāpeti, taṃ idha ‘‘kahāpaṇavassa’’nti vuttaṃ. Titti kāmesūti tenāpi kahāpaṇavassena vatthukāmakilesakāmesu titti nāma natthi, evaṃ duppūrā esā taṇhā. Appassādā dukhā kāmāti supinakūpamattā kāmā nāma appassādā parittasukhā, dukkhameva panettha bahutaraṃ. Taṃ dukkhakkhandhasuttapariyāyena dīpetabbaṃ. Iti viññāyāti evaṃ jānitvā.
दिब्बेसूति देवतानं परिभोगेसु रूपादीसु। रतिं सोति सो विपस्सको भिक्खु दिब्बेहि कामेहि निमन्तियमानोपि तेसु रतिं नाधिगच्छति आयस्मा समिद्धि विय। तण्हक्खयरतोति निब्बानरतो। निब्बानञ्हि आगम्म तण्हा खीयति, तस्मा तं ‘‘तण्हक्खयो’’ति वुच्चति। तत्थ रतो होति अभिरतो। सम्मासम्बुद्धसावकोति बुद्धस्स सवनन्ते जातो बहुस्सुतो योगावचरपुग्गलो।
Dibbesūti devatānaṃ paribhogesu rūpādīsu. Ratiṃ soti so vipassako bhikkhu dibbehi kāmehi nimantiyamānopi tesu ratiṃ nādhigacchati āyasmā samiddhi viya. Taṇhakkhayaratoti nibbānarato. Nibbānañhi āgamma taṇhā khīyati, tasmā taṃ ‘‘taṇhakkhayo’’ti vuccati. Tattha rato hoti abhirato. Sammāsambuddhasāvakoti buddhassa savanante jāto bahussuto yogāvacarapuggalo.
एवं सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने उक्कण्ठितभिक्खु सोतापत्तिफले पतिट्ठहि, अञ्ञे पन बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसु। ‘‘तदा मन्धातुराजा अहमेव अहोसि’’न्ति।
Evaṃ satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne ukkaṇṭhitabhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi, aññe pana bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsu. ‘‘Tadā mandhāturājā ahameva ahosi’’nti.
मन्धातुजातकवण्णना अट्ठमा।
Mandhātujātakavaṇṇanā aṭṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २५८. मन्धातुजातकं • 258. Mandhātujātakaṃ
