Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / బుద్ధవంస-అట్ఠకథా • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā |
౫. మఙ్గలబుద్ధవంసవణ్ణనా
5. Maṅgalabuddhavaṃsavaṇṇanā
కోణ్డఞ్ఞే కిర సత్థరి పరినిబ్బుతే తస్స సాసనం వస్ససతసహస్సం పవత్తిత్థ. బుద్ధానుబుద్ధానం సావకానం అన్తరధానేన సాసనమస్స అన్తరధాయి. కోణ్డఞ్ఞస్స పన అపరభాగే ఏకమసఙ్ఖ్యేయ్యమతిక్కమిత్వా ఏకస్మింయేవ కప్పే చత్తారో బుద్ధా నిబ్బత్తింసు మఙ్గలో, సుమనో, రేవతో, సోభితోతి. తత్థ మఙ్గలో పన లోకనాయకో కప్పసతసహస్సాధికాని సోళస అసఙ్ఖ్యేయ్యాని పారమియో పూరేత్వా తుసితపురే నిబ్బత్తిత్వా తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా పఞ్చసు పుబ్బనిమిత్తేసు ఉప్పన్నేసు బుద్ధకోలాహలం నామ ఉదపాది, తదా దససహస్సచక్కవాళే దేవతాయో ఏకస్మిం చక్కవాళే సన్నిపతిత్వా ఆయాచన్తి –
Koṇḍaññe kira satthari parinibbute tassa sāsanaṃ vassasatasahassaṃ pavattittha. Buddhānubuddhānaṃ sāvakānaṃ antaradhānena sāsanamassa antaradhāyi. Koṇḍaññassa pana aparabhāge ekamasaṅkhyeyyamatikkamitvā ekasmiṃyeva kappe cattāro buddhā nibbattiṃsu maṅgalo, sumano, revato, sobhitoti. Tattha maṅgalo pana lokanāyako kappasatasahassādhikāni soḷasa asaṅkhyeyyāni pāramiyo pūretvā tusitapure nibbattitvā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā pañcasu pubbanimittesu uppannesu buddhakolāhalaṃ nāma udapādi, tadā dasasahassacakkavāḷe devatāyo ekasmiṃ cakkavāḷe sannipatitvā āyācanti –
‘‘కాలో ఖో తే మహావీర, ఉప్పజ్జ మాతుకుచ్ఛియం;
‘‘Kālo kho te mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;
సదేవకం తారయన్తో, బుజ్ఝస్సు అమతం పద’’న్తి. (బు॰ వం॰ ౧.౬౭);
Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti. (bu. vaṃ. 1.67);
ఏవం దేవేహి ఆయాచితో కతపఞ్చవిలోకనో తుసితా కాయా చవిత్వా సబ్బనగరుత్తమే ఉత్తరనగరే అనుత్తరస్స ఉత్తరస్స నామ రఞ్ఞో కులే ఉత్తరాయ నామ దేవియా కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గణ్హి. తదా అనేకాని పాటిహారియాని పాతురహుం. తాని దీపఙ్కరబుద్ధవంసే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. తస్సా ఉత్తరాయ కిర మహాదేవియా కుచ్ఛిస్మిం సబ్బలోకమఙ్గలస్స మఙ్గలస్స మహాసత్తస్స పటిసన్ధిగ్గహణతో పట్ఠాయ సరీరప్పభా రత్తిన్దివం అసీతిహత్థప్పమాణం పదేసం ఫరిత్వా చన్దాలోకసూరియాలోకేహి అనభిభవనీయా హుత్వా అట్ఠాసి. సా చ అఞ్ఞేనాలోకేన వినా అత్తనో సరీరప్పభాసముదయేనేవ అన్ధకారం విధమిత్వా అట్ఠసట్ఠియా ధాతీహి పరిచారియమానా విచరతి.
Evaṃ devehi āyācito katapañcavilokano tusitā kāyā cavitvā sabbanagaruttame uttaranagare anuttarassa uttarassa nāma rañño kule uttarāya nāma deviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Tadā anekāni pāṭihāriyāni pāturahuṃ. Tāni dīpaṅkarabuddhavaṃse vuttanayeneva veditabbāni. Tassā uttarāya kira mahādeviyā kucchismiṃ sabbalokamaṅgalassa maṅgalassa mahāsattassa paṭisandhiggahaṇato paṭṭhāya sarīrappabhā rattindivaṃ asītihatthappamāṇaṃ padesaṃ pharitvā candālokasūriyālokehi anabhibhavanīyā hutvā aṭṭhāsi. Sā ca aññenālokena vinā attano sarīrappabhāsamudayeneva andhakāraṃ vidhamitvā aṭṭhasaṭṭhiyā dhātīhi paricāriyamānā vicarati.
సా కిర దేవతాహి కతారక్ఖా దసన్నం మాసానం అచ్చయేన పరమసురభికుసుమఫలధరసాఖావిటపే కమలకువలయసమలఙ్కతే రురు-సీహ-బ్యగ్ఘ-గజ-గవయ-మహింసపసదవివిధమిగగణవిచరితే పరమరమణీయే ఉత్తరమధురుయ్యానే నామ మఙ్గలుయ్యానే మఙ్గలమహాపురిసం విజాయి . సో జాతమత్తోవ మహాసత్తో సబ్బా దిసా విలోకేత్వా ఉత్తరాభిముఖో సత్తపదవీతిహారేన గన్త్వా ఆసభిం వాచం నిచ్ఛారేసి. తస్మిఞ్చ ఖణే సకలదససహస్సిలోకధాతూసు దేవతా దిస్సమానసరీరా దిబ్బమాలాదీహి సమలఙ్కతగత్తా తత్థ తత్థ ఠత్వా జయమఙ్గలథుతివచనాని సమ్పవత్తేసుం. పాటిహారియాని వుత్తనయానేవ. నామగ్గహణదివసే పనస్స లక్ఖణపాఠకా సబ్బమఙ్గలసమ్పత్తియా జాతోతి ‘‘మఙ్గలకుమారో’’ త్వేవ నామం కరింసు.
Sā kira devatāhi katārakkhā dasannaṃ māsānaṃ accayena paramasurabhikusumaphaladharasākhāviṭape kamalakuvalayasamalaṅkate ruru-sīha-byaggha-gaja-gavaya-mahiṃsapasadavividhamigagaṇavicarite paramaramaṇīye uttaramadhuruyyāne nāma maṅgaluyyāne maṅgalamahāpurisaṃ vijāyi . So jātamattova mahāsatto sabbā disā viloketvā uttarābhimukho sattapadavītihārena gantvā āsabhiṃ vācaṃ nicchāresi. Tasmiñca khaṇe sakaladasasahassilokadhātūsu devatā dissamānasarīrā dibbamālādīhi samalaṅkatagattā tattha tattha ṭhatvā jayamaṅgalathutivacanāni sampavattesuṃ. Pāṭihāriyāni vuttanayāneva. Nāmaggahaṇadivase panassa lakkhaṇapāṭhakā sabbamaṅgalasampattiyā jātoti ‘‘maṅgalakumāro’’ tveva nāmaṃ kariṃsu.
తస్స కిర యసవా రుచిమా సిరిమాతి తయో పాసాదా అహేసుం. యసవతీదేవిప్పముఖాని తింసనాటకిత్థిసహస్సాని అహేసుం. తత్థ మహాసత్తో నవవస్ససహస్సాని దిబ్బసుఖసదిసం సుఖం అనుభవిత్వా యసవతియా అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిస్మిం సీలవం నామ పుత్తం లభిత్వా చత్తారి నిమిత్తాని దిస్వా అలఙ్కతం పణ్డరం నామ సున్దరతురఙ్గవరమారుయ్హ మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమిత్వా పబ్బజి. తం పన పబ్బజన్తం తిస్సో మనుస్సకోటియో అనుపబ్బజింసు. తేహి పరివుతో మహాపురిసో అట్ఠ మాసే పధానచరియమచరి.
Tassa kira yasavā rucimā sirimāti tayo pāsādā ahesuṃ. Yasavatīdevippamukhāni tiṃsanāṭakitthisahassāni ahesuṃ. Tattha mahāsatto navavassasahassāni dibbasukhasadisaṃ sukhaṃ anubhavitvā yasavatiyā aggamahesiyā kucchismiṃ sīlavaṃ nāma puttaṃ labhitvā cattāri nimittāni disvā alaṅkataṃ paṇḍaraṃ nāma sundaraturaṅgavaramāruyha mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā pabbaji. Taṃ pana pabbajantaṃ tisso manussakoṭiyo anupabbajiṃsu. Tehi parivuto mahāpuriso aṭṭha māse padhānacariyamacari.
తతో విసాఖపుణ్ణమాయ ఉత్తరగామే ఉత్తరసేట్ఠినో ధీతాయ ఉత్తరాయ నామ దిన్నం పక్ఖిత్తదిబ్బోజం మధుపాయాసం పరిభుఞ్జిత్వా సురభికుసుమాలఙ్కతే నీలోభాసే మనోరమే సాలవనే దివావిహారం వీతినామేత్వా ఉత్తరేన నామ ఆజీవకేన దిన్నా అట్ఠ తిణముట్ఠియో గహేత్వా అసితఞ్జనగిరిసఙ్కాసం అక్కన్తవరకనకజాలకూటంవ సీతచ్ఛాయం వివిధమిగగణసమ్పాతవిరహితం మన్దమాలుతేరితాయ ఘనసాఖాయ సమలఙ్కతం నచ్చన్తమివ పీతియా విరోచమానం నాగబోధిం ఉపసఙ్కమిత్వా మత్తవరనాగగామీ నాగబోధిం పదక్ఖిణం కత్వా పుబ్బుత్తరపస్సే ఠత్వా అట్ఠపణ్ణాసహత్థవిత్థతం తిణసన్థరం సన్థరిత్వా తత్థ పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా చతురఙ్గసమన్నాగతం వీరియం అధిట్ఠహిత్వా సబలం మారబలం విద్ధంసేత్వా పుబ్బేనివాసదిబ్బచక్ఖుఞాణాని పటిలభిత్వా పచ్చయాకారసమ్మసనం కత్వా ఖన్ధేసు అనిచ్చాదివసేన అభినివిసిత్వా అనుక్కమేన అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం పత్వా –
Tato visākhapuṇṇamāya uttaragāme uttaraseṭṭhino dhītāya uttarāya nāma dinnaṃ pakkhittadibbojaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā surabhikusumālaṅkate nīlobhāse manorame sālavane divāvihāraṃ vītināmetvā uttarena nāma ājīvakena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā asitañjanagirisaṅkāsaṃ akkantavarakanakajālakūṭaṃva sītacchāyaṃ vividhamigagaṇasampātavirahitaṃ mandamāluteritāya ghanasākhāya samalaṅkataṃ naccantamiva pītiyā virocamānaṃ nāgabodhiṃ upasaṅkamitvā mattavaranāgagāmī nāgabodhiṃ padakkhiṇaṃ katvā pubbuttarapasse ṭhatvā aṭṭhapaṇṇāsahatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ santharitvā tattha pallaṅkaṃ ābhujitvā caturaṅgasamannāgataṃ vīriyaṃ adhiṭṭhahitvā sabalaṃ mārabalaṃ viddhaṃsetvā pubbenivāsadibbacakkhuñāṇāni paṭilabhitvā paccayākārasammasanaṃ katvā khandhesu aniccādivasena abhinivisitvā anukkamena anuttaraṃ sammāsambodhiṃ patvā –
‘‘అనేకజాతిసంసారం, సన్ధావిస్సం అనిబ్బిసం;
‘‘Anekajātisaṃsāraṃ, sandhāvissaṃ anibbisaṃ;
గహకారం గవేసన్తో, దుక్ఖా జాతి పునప్పునం.
Gahakāraṃ gavesanto, dukkhā jāti punappunaṃ.
‘‘గహకారక దిట్ఠోసి, పున గేహం న కాహసి;
‘‘Gahakāraka diṭṭhosi, puna gehaṃ na kāhasi;
సబ్బా తే ఫాసుకా భగ్గా, గహకూటం విసఙ్ఖతం;
Sabbā te phāsukā bhaggā, gahakūṭaṃ visaṅkhataṃ;
విసఙ్ఖారగతం చిత్తం, తణ్హానం ఖయమజ్ఝగా’’తి. (ధ॰ ప॰ ౧౫౩-౧౫౪) –
Visaṅkhāragataṃ cittaṃ, taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti. (dha. pa. 153-154) –
ఉదానం ఉదానేసి.
Udānaṃ udānesi.
మఙ్గలస్స పన సమ్మాసమ్బుద్ధస్స అఞ్ఞేహి బుద్ధేహి అధికతరా సరీరప్పభా అహోసి. యథా పన అఞ్ఞేసం సమ్మాసమ్బుద్ధానం సమన్తా అసీతిహత్థప్పమాణా వా బ్యామప్పమాణా వా సరీరప్పభా అహోసి, న ఏవం తస్స. తస్స పన భగవతో సరీరప్పభా నిచ్చకాలం దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి. తరుగిరిఘరపాకారఘటకవాటాదయో సువణ్ణపట్టపరియోనద్ధా వియ అహేసుం. నవుతివస్ససతసహస్సాని ఆయు తస్స అహోసి. ఏత్తకం కాలం చన్దసూరియతారకాదీనం పభా నత్థి. రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదో న పఞ్ఞాయిత్థ. దివా సూరియాలోకేన వియ సత్తా నిచ్చం బుద్ధాలోకేనేవ సబ్బకమ్మాని కరోన్తా విచరింసు. సాయం పుప్ఫనకకుసుమానం పాతో చ రవనకసకుణాదీనఞ్చ వసేన లోకో రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదం సల్లక్ఖేసి.
Maṅgalassa pana sammāsambuddhassa aññehi buddhehi adhikatarā sarīrappabhā ahosi. Yathā pana aññesaṃ sammāsambuddhānaṃ samantā asītihatthappamāṇā vā byāmappamāṇā vā sarīrappabhā ahosi, na evaṃ tassa. Tassa pana bhagavato sarīrappabhā niccakālaṃ dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. Tarugirigharapākāraghaṭakavāṭādayo suvaṇṇapaṭṭapariyonaddhā viya ahesuṃ. Navutivassasatasahassāni āyu tassa ahosi. Ettakaṃ kālaṃ candasūriyatārakādīnaṃ pabhā natthi. Rattindivaparicchedo na paññāyittha. Divā sūriyālokena viya sattā niccaṃ buddhālokeneva sabbakammāni karontā vicariṃsu. Sāyaṃ pupphanakakusumānaṃ pāto ca ravanakasakuṇādīnañca vasena loko rattindivaparicchedaṃ sallakkhesi.
కిం పన అఞ్ఞేసం బుద్ధానం అయమానుభావో నత్థీతి? నో నత్థి. తేపి హి ఆకఙ్ఖమానా దససహస్సిలోకధాతుం తతో వా భియ్యో ఆభాయ ఫరేయ్యుం. మఙ్గలస్స పన భగవతో పుబ్బపత్థనావసేన అఞ్ఞేసం బ్యామప్పభా వియ సరీరప్పభా నిచ్చమేవ దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి. సో కిర బోధిసత్తకాలే వేస్సన్తరత్తభావసదిసే అత్తభావే సపుత్తదారో వఙ్కపబ్బతసదిసే పబ్బతే వసి. అథేకో సబ్బజనవిహేఠకో ఖరదాఠికో నామ మనుస్సభక్ఖో మహేసక్ఖో యక్ఖో మహాపురిసస్స దానజ్ఝాసయతం సుత్వా బ్రాహ్మణవణ్ణేన ఉపసఙ్కమిత్వా మహాసత్తం ద్వే దారకే యాచి. మహాసత్తో ‘‘దదామి బ్రాహ్మణస్స పుత్తకే’’తి హట్ఠపహట్ఠో ఉదకపరియన్తం పథవిం కమ్పేన్తో ద్వే దారకే అదాసి. అథ ఖో యక్ఖో తస్స పస్సన్తస్సేవ మహాపురిసస్స తం బ్రాహ్మణవణ్ణం పహాయ అనలజాలపిఙ్గలవిరూపనయనో విసమవిరూపకుటిలభీమదాఠో చిపిటకవిరూపనాసో కపిలఫరుసదీఘకేసో నవదడ్ఢతాలక్ఖన్ధసదిసకాయో హుత్వా తే దారకే ముళాలకలాపం వియ గహేత్వా ఖాది. మహాపురిసస్స యక్ఖం ఓలోకేత్వా ముఖే వివటమత్తే అగ్గిజాలం వియ లోహితధారం ఉగ్గిరన్తం తస్స ముఖం దిస్వాపి కేసగ్గమత్తమ్పి దోమనస్సం న ఉప్పజ్జి. ‘‘సుదిన్నం వత మే దాన’’న్తి చిన్తయతో పనస్స సరీరే మహన్తం పీతిసోమనస్సం ఉదపాది. సో ‘‘ఇమస్స మే నిస్సన్దేన అనాగతే ఇమినా నీహారేన రస్మియో నిక్ఖమన్తూ’’తి పత్థనమకాసి. తస్స తం పత్థనం నిస్సాయ బుద్ధభూతస్స సరీరతో రస్మియో నిక్ఖమిత్వా ఏత్తకం ఠానం ఫరింసు.
Kiṃ pana aññesaṃ buddhānaṃ ayamānubhāvo natthīti? No natthi. Tepi hi ākaṅkhamānā dasasahassilokadhātuṃ tato vā bhiyyo ābhāya phareyyuṃ. Maṅgalassa pana bhagavato pubbapatthanāvasena aññesaṃ byāmappabhā viya sarīrappabhā niccameva dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. So kira bodhisattakāle vessantarattabhāvasadise attabhāve saputtadāro vaṅkapabbatasadise pabbate vasi. Atheko sabbajanaviheṭhako kharadāṭhiko nāma manussabhakkho mahesakkho yakkho mahāpurisassa dānajjhāsayataṃ sutvā brāhmaṇavaṇṇena upasaṅkamitvā mahāsattaṃ dve dārake yāci. Mahāsatto ‘‘dadāmi brāhmaṇassa puttake’’ti haṭṭhapahaṭṭho udakapariyantaṃ pathaviṃ kampento dve dārake adāsi. Atha kho yakkho tassa passantasseva mahāpurisassa taṃ brāhmaṇavaṇṇaṃ pahāya analajālapiṅgalavirūpanayano visamavirūpakuṭilabhīmadāṭho cipiṭakavirūpanāso kapilapharusadīghakeso navadaḍḍhatālakkhandhasadisakāyo hutvā te dārake muḷālakalāpaṃ viya gahetvā khādi. Mahāpurisassa yakkhaṃ oloketvā mukhe vivaṭamatte aggijālaṃ viya lohitadhāraṃ uggirantaṃ tassa mukhaṃ disvāpi kesaggamattampi domanassaṃ na uppajji. ‘‘Sudinnaṃ vata me dāna’’nti cintayato panassa sarīre mahantaṃ pītisomanassaṃ udapādi. So ‘‘imassa me nissandena anāgate iminā nīhārena rasmiyo nikkhamantū’’ti patthanamakāsi. Tassa taṃ patthanaṃ nissāya buddhabhūtassa sarīrato rasmiyo nikkhamitvā ettakaṃ ṭhānaṃ phariṃsu.
అపరమ్పి పుబ్బచరియం తస్స అత్థి. అయం కిర బోధిసత్తకాలే ఏకస్స బుద్ధస్స చేతియం దిస్వా – ‘‘ఇమస్స బుద్ధస్స మమ జీవితం పరిచ్చజితుం వట్టతీ’’తి దణ్డదీపికావేఠననియామేన సకలసరీరం వేఠాపేత్వా రతనమత్తమకుళం సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణపాతిం సుగన్ధసప్పిస్స పూరాపేత్వా తత్థ సహస్సవట్టియో జాలేత్వా తం సీసేనాదాయ సకలసరీరం జాలాపేత్వా జినచేతియం పదక్ఖిణం కరోన్తో సకలరత్తిం వీతినామేసి. ఏవం యావ అరుణుగ్గమనా వాయమన్తస్స లోమకూపమత్తమ్పి ఉసుమం న గణ్హి. పదుమగబ్భం పవిట్ఠకాలో వియ అహోసి. ధమ్మో హి నామేస అత్తానం రక్ఖన్తం రక్ఖతి. తేనాహ భగవా –
Aparampi pubbacariyaṃ tassa atthi. Ayaṃ kira bodhisattakāle ekassa buddhassa cetiyaṃ disvā – ‘‘imassa buddhassa mama jīvitaṃ pariccajituṃ vaṭṭatī’’ti daṇḍadīpikāveṭhananiyāmena sakalasarīraṃ veṭhāpetvā ratanamattamakuḷaṃ satasahassagghanikaṃ suvaṇṇapātiṃ sugandhasappissa pūrāpetvā tattha sahassavaṭṭiyo jāletvā taṃ sīsenādāya sakalasarīraṃ jālāpetvā jinacetiyaṃ padakkhiṇaṃ karonto sakalarattiṃ vītināmesi. Evaṃ yāva aruṇuggamanā vāyamantassa lomakūpamattampi usumaṃ na gaṇhi. Padumagabbhaṃ paviṭṭhakālo viya ahosi. Dhammo hi nāmesa attānaṃ rakkhantaṃ rakkhati. Tenāha bhagavā –
‘‘ధమ్మో హవే రక్ఖతి ధమ్మచారిం, ధమ్మో సుచిణ్ణో సుఖమావహాతి;
‘‘Dhammo have rakkhati dhammacāriṃ, dhammo suciṇṇo sukhamāvahāti;
ఏసానిసంసో ధమ్మే సుచిణ్ణే, న దుగ్గతిం గచ్ఛతి ధమ్మచారీ’’తి. (థేరగా॰ ౩౦౩; జా॰ ౧.౧౦.౧౦౨; ౧.౧౫.౩౮౫);
Esānisaṃso dhamme suciṇṇe, na duggatiṃ gacchati dhammacārī’’ti. (theragā. 303; jā. 1.10.102; 1.15.385);
ఇమస్సాపి కమ్మస్స నిస్సన్దేన తస్స సరీరోభాసో దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా). తేన వుత్తం –
Imassāpi kammassa nissandena tassa sarīrobhāso dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā). Tena vuttaṃ –
౧.
1.
‘‘కోణ్డఞ్ఞస్స అపరేన, మఙ్గలో నామ నాయకో;
‘‘Koṇḍaññassa aparena, maṅgalo nāma nāyako;
తమం లోకే నిహన్త్వాన, ధమ్మోక్కమభిధారయి.
Tamaṃ loke nihantvāna, dhammokkamabhidhārayi.
౨.
2.
‘‘అతులాసి పభా తస్స, జినేహఞ్ఞేహి ఉత్తరిం;
‘‘Atulāsi pabhā tassa, jinehaññehi uttariṃ;
చన్దసూరియప్పభం హన్త్వా, దససహస్సీ విరోచతీ’’తి.
Candasūriyappabhaṃ hantvā, dasasahassī virocatī’’ti.
తత్థ తమన్తి లోకన్ధకారఞ్చ హదయతమఞ్చ. నిహన్త్వానాతి అభిభవిత్వా. ధమ్మోక్కన్తి ఏత్థ అయం పన ఉక్కా-సద్దో సువణ్ణకారమూసాదీసు అనేకేసు అత్థేసు దిస్సతి. తథాహి ‘‘సణ్డాసేన జాతరూపం గహేత్వా ఉక్కాముఖే పక్ఖిపేయ్యా’’తి (మ॰ ని॰ ౩.౩౬౦) ఆగతట్ఠానే సువణ్ణకారానం మూసా ‘‘ఉక్కా’’తి వేదితబ్బా. ‘‘ఉక్కం బన్ధేయ్య, ఉక్కం బన్ధిత్వా ఉక్కాముఖం ఆలిమ్పేయ్యా’’తి ఆగతట్ఠానే కమ్మారానం అఙ్గారకపల్లం. ‘‘కమ్మారానం యథా ఉక్కా, అన్తో ఝాయతి నో బహీ’’తి (జా॰ ౨.౨౨.౬౪౯) ఆగతట్ఠానే కమ్మారుద్ధనం. ‘‘ఏవంవిపాకో ఉక్కాపాతో భవిస్సతీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౧.౨౪, ౨౦౮) ఆగతట్ఠానే వాయువేగో ‘‘ఉక్కా’’తి వుచ్చతి. ‘‘ఉక్కాసు ధారియమానాసూ’’తి (దీ॰ ని॰ ౧.౧౫౯) ఆగతట్ఠానే దీపికా ‘‘ఉక్కా’’తి వుచ్చతి. ఇధాపి దీపికా ఉక్కాతి అధిప్పేతా (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౭౬ ఆదయో). తస్మా ఇధ ధమ్మమయం ఉక్కం అభిధారయి, అవిజ్జన్ధకారపటిచ్ఛన్నస్స అవిజ్జన్ధకారాభిభూతస్స లోకస్స ధమ్మమయం ఉక్కం ధారేసీతి అత్థో.
Tattha tamanti lokandhakārañca hadayatamañca. Nihantvānāti abhibhavitvā. Dhammokkanti ettha ayaṃ pana ukkā-saddo suvaṇṇakāramūsādīsu anekesu atthesu dissati. Tathāhi ‘‘saṇḍāsena jātarūpaṃ gahetvā ukkāmukhe pakkhipeyyā’’ti (ma. ni. 3.360) āgataṭṭhāne suvaṇṇakārānaṃ mūsā ‘‘ukkā’’ti veditabbā. ‘‘Ukkaṃ bandheyya, ukkaṃ bandhitvā ukkāmukhaṃ ālimpeyyā’’ti āgataṭṭhāne kammārānaṃ aṅgārakapallaṃ. ‘‘Kammārānaṃ yathā ukkā, anto jhāyati no bahī’’ti (jā. 2.22.649) āgataṭṭhāne kammāruddhanaṃ. ‘‘Evaṃvipāko ukkāpāto bhavissatī’’ti (dī. ni. 1.24, 208) āgataṭṭhāne vāyuvego ‘‘ukkā’’ti vuccati. ‘‘Ukkāsu dhāriyamānāsū’’ti (dī. ni. 1.159) āgataṭṭhāne dīpikā ‘‘ukkā’’ti vuccati. Idhāpi dīpikā ukkāti adhippetā (ma. ni. aṭṭha. 1.76 ādayo). Tasmā idha dhammamayaṃ ukkaṃ abhidhārayi, avijjandhakārapaṭicchannassa avijjandhakārābhibhūtassa lokassa dhammamayaṃ ukkaṃ dhāresīti attho.
అతులాసీతి అతుల్యా ఆసి. అయమేవ వా పాఠో, అఞ్ఞేహి బుద్ధేహి అసదిసా అహోసీతి అత్థో. జినేహఞ్ఞేహీతి జినేహి అఞ్ఞేహి . చన్దసూరియప్పభం హన్త్వాతి చన్దసూరియానం పభం అభిహన్త్వా. దససహస్సీ విరోచతీతి చన్దసూరియాలోకం వినా బుద్ధాలోకేనేవ దససహస్సీ విరోచతీతి అత్థో.
Atulāsīti atulyā āsi. Ayameva vā pāṭho, aññehi buddhehi asadisā ahosīti attho. Jinehaññehīti jinehi aññehi . Candasūriyappabhaṃ hantvāti candasūriyānaṃ pabhaṃ abhihantvā. Dasasahassī virocatīti candasūriyālokaṃ vinā buddhālokeneva dasasahassī virocatīti attho.
మఙ్గలసమ్మాసమ్బుద్ధో పన అధిగతబోధిఞాణో బోధిమూలేయేవ సత్తసత్తాహాని వీతినామేత్వా బ్రహ్మునో ధమ్మాయాచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా – ‘‘కస్స ను ఖో అహం ఇమం ధమ్మం దేసేయ్య’’న్తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౮౪; ౨.౩౪౧; మహావ॰ ౧౦) ఉపధారేన్తో అత్తనా సహ పబ్బజితానం భిక్ఖూనం తిస్సో కోటియో ఉపనిస్సయసమ్పన్నం అద్దస. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘ఇమే కులపుత్తా మం పబ్బజన్తం అనుపబ్బజితా ఉపనిస్సయసమ్పన్నా చ, తే మయా విసాఖపుణ్ణమాయ వివేకత్థికేన విస్సజ్జితా సిరివడ్ఢననగరం ఉపనిస్సాయ సిరివనగహనం గన్త్వా విహరన్తి, హన్దాహం తత్థ గన్త్వా ధమ్మం తేసం దేసేస్సామీ’’తి అత్తనో పత్తచీవరం గహేత్వా హంసరాజా వియ గగనతలమబ్భుగ్గన్త్వా సిరివనగహనే పచ్చుట్ఠాసి. తే చ భిక్ఖూ భగవన్తం వన్దిత్వా అన్తేవాసికవత్తం దస్సేత్వా భగవన్తం పరివారేత్వా నిసీదింసు. తేసం భగవా సబ్బబుద్ధనిసేవితం ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తన్తం కథేసి. తతో తిస్సో భిక్ఖుకోటియో అరహత్తం పాపుణింసు. దేవమనుస్సానం కోటిసతసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. తేన వుత్తం –
Maṅgalasammāsambuddho pana adhigatabodhiñāṇo bodhimūleyeva sattasattāhāni vītināmetvā brahmuno dhammāyācanaṃ sampaṭicchitvā – ‘‘kassa nu kho ahaṃ imaṃ dhammaṃ deseyya’’nti (ma. ni. 1.284; 2.341; mahāva. 10) upadhārento attanā saha pabbajitānaṃ bhikkhūnaṃ tisso koṭiyo upanissayasampannaṃ addasa. Athassa etadahosi – ‘‘ime kulaputtā maṃ pabbajantaṃ anupabbajitā upanissayasampannā ca, te mayā visākhapuṇṇamāya vivekatthikena vissajjitā sirivaḍḍhananagaraṃ upanissāya sirivanagahanaṃ gantvā viharanti, handāhaṃ tattha gantvā dhammaṃ tesaṃ desessāmī’’ti attano pattacīvaraṃ gahetvā haṃsarājā viya gaganatalamabbhuggantvā sirivanagahane paccuṭṭhāsi. Te ca bhikkhū bhagavantaṃ vanditvā antevāsikavattaṃ dassetvā bhagavantaṃ parivāretvā nisīdiṃsu. Tesaṃ bhagavā sabbabuddhanisevitaṃ dhammacakkappavattanasuttantaṃ kathesi. Tato tisso bhikkhukoṭiyo arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Devamanussānaṃ koṭisatasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –
౩.
3.
‘‘సోపి బుద్ధో పకాసేసి, చతురో సచ్చవరుత్తమే;
‘‘Sopi buddho pakāsesi, caturo saccavaruttame;
తే తే సచ్చరసం పీత్వా, వినోదేన్తి మహాతమం.
Te te saccarasaṃ pītvā, vinodenti mahātamaṃ.
౪.
4.
‘‘పత్వాన బోధిమతులం, పఠమే ధమ్మదేసనే;
‘‘Patvāna bodhimatulaṃ, paṭhame dhammadesane;
కోటిసతసహస్సానం, ధమ్మాభిసమయో అహూ’’తి.
Koṭisatasahassānaṃ, dhammābhisamayo ahū’’ti.
తత్థ చతురోతి చత్తారి. సచ్చవరుత్తమేతి సచ్చాని చ వరాని చ సచ్చవరాని, సచ్చాని ఉత్తమానీతి అత్థో. ‘‘చత్తారో సచ్చవరుత్తమే’’తిపి పాఠో, తస్స చత్తారి సచ్చవరాని ఉత్తమానీతి అత్థో. తే తేతి తే తే దేవమనుస్సా బుద్ధేన భగవతా వినీతా. సచ్చరసన్తి చతుసచ్చపటివేధామతరసం పివిత్వా. వినోదేన్తి మహాతమన్తి తేన తేన మగ్గేన పహాతబ్బం మోహతమం వినోదేన్తి, విద్ధంసేన్తీతి అత్థో. పత్వానాతి పటివిజ్ఝిత్వా. బోధిన్తి ఏత్థ పనాయం బోధి-సద్దో –
Tattha caturoti cattāri. Saccavaruttameti saccāni ca varāni ca saccavarāni, saccāni uttamānīti attho. ‘‘Cattāro saccavaruttame’’tipi pāṭho, tassa cattāri saccavarāni uttamānīti attho. Te teti te te devamanussā buddhena bhagavatā vinītā. Saccarasanti catusaccapaṭivedhāmatarasaṃ pivitvā. Vinodenti mahātamanti tena tena maggena pahātabbaṃ mohatamaṃ vinodenti, viddhaṃsentīti attho. Patvānāti paṭivijjhitvā. Bodhinti ettha panāyaṃ bodhi-saddo –
‘‘మగ్గే ఫలే చ నిబ్బానే, రుక్ఖే పఞ్ఞత్తియం తథా;
‘‘Magge phale ca nibbāne, rukkhe paññattiyaṃ tathā;
సబ్బఞ్ఞుతే చ ఞాణస్మిం, బోధిసద్దో పనాగతో’’.
Sabbaññute ca ñāṇasmiṃ, bodhisaddo panāgato’’.
తథా హి పనేస – ‘‘బోధి వుచ్చతి చతూసు మగ్గేసు ఞాణ’’న్తిఆదీసు (చూళని॰ ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౧) మగ్గే ఆగతో. ‘‘ఉపసమాయ అభిఞ్ఞాయ సమ్బోధాయ సంవత్తతీ’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౩౩; ౩.౩౨౩; మహావ॰ ౧౩; సం॰ ని॰ ౫.౧౦౮౧; పటి॰ మ॰ ౨.౩౦) ఏత్థ ఫలే. ‘‘పత్వాన బోధిం అమతం అసఙ్ఖత’’న్తి ఏత్థ నిబ్బానే. ‘‘అన్తరా చ గయం అన్తరా చ బోధి’’న్తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౮౫; ౨.౩౪౧; మహావ॰ ౧౧) ఏత్థ అస్సత్థరుక్ఖే. ‘‘బోధి ఖో రాజకుమారో భోతో గోతమస్స పాదే సిరసా వన్దతీ’’తి ఏత్థ (మ॰ ని॰ ౨.౩౨౪; చూళవ॰ ౨౬౮) పఞ్ఞత్తియం. ‘‘పప్పోతి బోధిం వరభూరిమేధసో’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౨౧౭) ఏత్థ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణే. ఇధాపి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణే దట్ఠబ్బో. అరహత్తమగ్గఞాణేపి వట్టతి (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౩; ఉదా॰ అట్ఠ॰ ౧; పారా॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౧; చరియా॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా). అతులన్తి తులరహితం పమాణాతీతం, అప్పమాణన్తి అత్థో. సమ్బోధిం పత్వా ధమ్మం దేసేన్తస్స తస్స భగవతో పఠమే ధమ్మదేసనేతి అత్థో గహేతబ్బో.
Tathā hi panesa – ‘‘bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’ntiādīsu (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) magge āgato. ‘‘Upasamāya abhiññāya sambodhāya saṃvattatī’’ti (ma. ni. 1.33; 3.323; mahāva. 13; saṃ. ni. 5.1081; paṭi. ma. 2.30) ettha phale. ‘‘Patvāna bodhiṃ amataṃ asaṅkhata’’nti ettha nibbāne. ‘‘Antarā ca gayaṃ antarā ca bodhi’’nti (ma. ni. 1.285; 2.341; mahāva. 11) ettha assattharukkhe. ‘‘Bodhi kho rājakumāro bhoto gotamassa pāde sirasā vandatī’’ti ettha (ma. ni. 2.324; cūḷava. 268) paññattiyaṃ. ‘‘Pappoti bodhiṃ varabhūrimedhaso’’ti (dī. ni. 3.217) ettha sabbaññutaññāṇe. Idhāpi sabbaññutaññāṇe daṭṭhabbo. Arahattamaggañāṇepi vaṭṭati (ma. ni. aṭṭha. 1.13; udā. aṭṭha. 1; pārā. aṭṭha. 1.11; cariyā. aṭṭha. nidānakathā). Atulanti tularahitaṃ pamāṇātītaṃ, appamāṇanti attho. Sambodhiṃ patvā dhammaṃ desentassa tassa bhagavato paṭhame dhammadesaneti attho gahetabbo.
యదా పన చిత్తం నామ నగరం ఉపనిస్సాయ విహరన్తో చమ్పకరుక్ఖమూలే కణ్డమ్బరుక్ఖమూలే అమ్హాకం భగవా వియ తిత్థియానం మానమద్దనం యమకపాటిహారియం కత్వా సురాసురయువతిరతిసమ్భవనే రుచిరనవకనకరజతమయవరభవనే తావతింసభవనే పారిచ్ఛత్తకరుక్ఖమూలే పణ్డుకమ్బలసిలాతలే నిసీదిత్వా అభిధమ్మం కథేసి, తదా కోటిసతసహస్సానం దేవతానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి, అయం దుతియో అభిసమయో. యదా పన సునన్దో నామ చక్కవత్తిరాజా సురభినగరే పూరితచక్కవత్తివత్తో హుత్వా చక్కరతనం పటిలభి. తం కిర మఙ్గలదసబలే లోకే ఉప్పన్నే చక్కరతనం ఠానా ఓసక్కితం దిస్వా సునన్దో రాజా విగతానన్దో బ్రాహ్మణే పరిపుచ్ఛి – ‘‘ఇమం చక్కరతనం మమ కుసలేన నిబ్బత్తం, కస్మా ఠానా ఓసక్కిత’’న్తి? తతో తే తస్స రఞ్ఞో ఓసక్కనకారణం బ్యాకరింసు. ‘‘చక్కవత్తిరఞ్ఞో ఆయుక్ఖయేన వా పబ్బజ్జూపగమనేన వా బుద్ధపాతుభావేన వా చక్కరతనం ఠానా ఓసక్కతీతి వత్వా తుయ్హం పన, మహారాజ, ఆయుక్ఖయో నత్థి, అతిదీఘాయుకో త్వం, మఙ్గలో పన సమ్మాసమ్బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో, తేన తే చక్కరతనం ఓసక్కిత’’న్తి. తం సుత్వా సునన్దో చక్కవత్తిరాజా సపరిజనో తం చక్కరతనం సిరసా వన్దిత్వా ఆయాచి – ‘‘యావాహం తవానుభావేన మఙ్గలదసబలం సక్కరిస్సామి, తావ త్వం మా అన్తరధాయస్సూ’’తి. అథ నం చక్కరతనం యథాఠానేయేవ అట్ఠాసి.
Yadā pana cittaṃ nāma nagaraṃ upanissāya viharanto campakarukkhamūle kaṇḍambarukkhamūle amhākaṃ bhagavā viya titthiyānaṃ mānamaddanaṃ yamakapāṭihāriyaṃ katvā surāsurayuvatiratisambhavane ruciranavakanakarajatamayavarabhavane tāvatiṃsabhavane pāricchattakarukkhamūle paṇḍukambalasilātale nisīditvā abhidhammaṃ kathesi, tadā koṭisatasahassānaṃ devatānaṃ dhammābhisamayo ahosi, ayaṃ dutiyo abhisamayo. Yadā pana sunando nāma cakkavattirājā surabhinagare pūritacakkavattivatto hutvā cakkaratanaṃ paṭilabhi. Taṃ kira maṅgaladasabale loke uppanne cakkaratanaṃ ṭhānā osakkitaṃ disvā sunando rājā vigatānando brāhmaṇe paripucchi – ‘‘imaṃ cakkaratanaṃ mama kusalena nibbattaṃ, kasmā ṭhānā osakkita’’nti? Tato te tassa rañño osakkanakāraṇaṃ byākariṃsu. ‘‘Cakkavattirañño āyukkhayena vā pabbajjūpagamanena vā buddhapātubhāvena vā cakkaratanaṃ ṭhānā osakkatīti vatvā tuyhaṃ pana, mahārāja, āyukkhayo natthi, atidīghāyuko tvaṃ, maṅgalo pana sammāsambuddho loke uppanno, tena te cakkaratanaṃ osakkita’’nti. Taṃ sutvā sunando cakkavattirājā saparijano taṃ cakkaratanaṃ sirasā vanditvā āyāci – ‘‘yāvāhaṃ tavānubhāvena maṅgaladasabalaṃ sakkarissāmi, tāva tvaṃ mā antaradhāyassū’’ti. Atha naṃ cakkaratanaṃ yathāṭhāneyeva aṭṭhāsi.
తతో సముపాగతానన్దో సునన్దో చక్కవత్తిరాజా ఛత్తింసయోజనపరిమణ్డలాయ పరిసాయ పరివుతో సబ్బలోకమఙ్గలం మఙ్గలదసబలం ఉపసఙ్కమిత్వా ససావకసఙ్ఘం సత్థారం మహాదానేన సన్తప్పేత్వా అరహన్తానం కోటిసతసహస్సానం కాసికవత్థాని దత్వా తథాగతస్స సబ్బపరిక్ఖారే దత్వా సకలలోకవిమ్హయకరం భగవతో పూజం కత్వా మఙ్గలం సబ్బలోకనాథం ఉపసఙ్కమిత్వా దసనఖసమోధానసముజ్జలం విమలకమలమకుళసమమఞ్జలిం సిరసి కత్వా వన్దిత్వా ధమ్మస్సవనత్థాయ ఏకమన్తం నిసీది. పుత్తోపి తస్స అనురాజకుమారో నామ తథేవ నిసీది.
Tato samupāgatānando sunando cakkavattirājā chattiṃsayojanaparimaṇḍalāya parisāya parivuto sabbalokamaṅgalaṃ maṅgaladasabalaṃ upasaṅkamitvā sasāvakasaṅghaṃ satthāraṃ mahādānena santappetvā arahantānaṃ koṭisatasahassānaṃ kāsikavatthāni datvā tathāgatassa sabbaparikkhāre datvā sakalalokavimhayakaraṃ bhagavato pūjaṃ katvā maṅgalaṃ sabbalokanāthaṃ upasaṅkamitvā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ vimalakamalamakuḷasamamañjaliṃ sirasi katvā vanditvā dhammassavanatthāya ekamantaṃ nisīdi. Puttopi tassa anurājakumāro nāma tatheva nisīdi.
తదా సునన్దచక్కవత్తిరాజప్పముఖానం తేసం భగవా అనుపుబ్బికథం కథేసి. సునన్దో చక్కవత్తీ సద్ధిం పరిసాయ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. అథ సత్థా తేసం పుబ్బచరియం ఓలోకేన్తో ఇద్ధిమయపత్తచీవరస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా చక్కజాలసమలఙ్కతం దక్ఖిణహత్థం పసారేత్వా – ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి ఆహ. సబ్బే తఙ్ఖణంయేవ దువఙ్గులకేసా ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా వస్ససట్ఠికత్థేరా వియ ఆకప్పసమ్పన్నా హుత్వా భగవన్తం పరివారయింసు. అయం తతియో అభిసమయో అహోసి. తేన వుత్తం –
Tadā sunandacakkavattirājappamukhānaṃ tesaṃ bhagavā anupubbikathaṃ kathesi. Sunando cakkavattī saddhiṃ parisāya saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Atha satthā tesaṃ pubbacariyaṃ olokento iddhimayapattacīvarassa upanissayaṃ disvā cakkajālasamalaṅkataṃ dakkhiṇahatthaṃ pasāretvā – ‘‘etha, bhikkhavo’’ti āha. Sabbe taṅkhaṇaṃyeva duvaṅgulakesā iddhimayapattacīvaradharā vassasaṭṭhikattherā viya ākappasampannā hutvā bhagavantaṃ parivārayiṃsu. Ayaṃ tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –
౫.
5.
‘‘సురిన్దదేవభవనే, బుద్ధో ధమ్మమదేసయి;
‘‘Surindadevabhavane, buddho dhammamadesayi;
కోటిసతసహస్సానం, దుతియాభిసమయో అహు.
Koṭisatasahassānaṃ, dutiyābhisamayo ahu.
౬.
6.
‘‘యదా సునన్దో చక్కవత్తీ, సమ్బుద్ధం ఉపసఙ్కమి;
‘‘Yadā sunando cakkavattī, sambuddhaṃ upasaṅkami;
తదా ఆహని సమ్బుద్ధో, ధమ్మభేరిం వరుత్తమం.
Tadā āhani sambuddho, dhammabheriṃ varuttamaṃ.
౭.
7.
‘‘సునన్దస్సానుచరా జనతా, తదాసుం నవుతికోటియో;
‘‘Sunandassānucarā janatā, tadāsuṃ navutikoṭiyo;
సబ్బేపి తే నిరవసేసా, అహేసుం ఏహిభిక్ఖుకా’’తి.
Sabbepi te niravasesā, ahesuṃ ehibhikkhukā’’ti.
తత్థ సురిన్దదేవభవనేతి పున దేవిన్దభవనేతి అత్థో. ధమ్మన్తి అభిధమ్మం. ఆహనీతి అభిహని. వరుత్తమన్తి వరో భగవా ఉత్తమం ధమ్మభేరిన్తి అత్థో. అనుచరాతి నిబద్ధచరా సేవకా. ఆసున్తి అహేసుం. ‘‘తదాసి నవుతికోటియో’’తిపి పాఠో. తస్స జనతా ఆసి, సా జనతా కిత్తకాతి చే, నవుతికోటియోతి అత్థో.
Tattha surindadevabhavaneti puna devindabhavaneti attho. Dhammanti abhidhammaṃ. Āhanīti abhihani. Varuttamanti varo bhagavā uttamaṃ dhammabherinti attho. Anucarāti nibaddhacarā sevakā. Āsunti ahesuṃ. ‘‘Tadāsi navutikoṭiyo’’tipi pāṭho. Tassa janatā āsi, sā janatā kittakāti ce, navutikoṭiyoti attho.
అథ మఙ్గలే కిర లోకనాథే మేఖలే పురే విహరన్తే తస్మింయేవ పురే సుదేవో చ ధమ్మసేనో చ మాణవకా మాణవకసహస్సపరివారా తస్స భగవతో సన్తికే ఏహిభిక్ఖుపబ్బజ్జాయ పబ్బజింసు . మాఘపుణ్ణమాయ ద్వీసు అగ్గసావకేసు సపరివారేసు అరహత్తం పత్తేసు సత్థా కోటిసతసహస్సభిక్ఖుగణమజ్ఝే పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసి, అయం పఠమో సన్నిపాతో అహోసి. పున ఉత్తరారామే నామ అనుత్తరే ఞాతిసమాగమే పబ్బజితానం కోటిసతసహస్సానం సమాగమే పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసి, అయం దుతియో సన్నిపాతో అహోసి. సునన్దచక్కవత్తిభిక్ఖుగణసమాగమే నవుతికోటిసహస్సానం భిక్ఖూనం మజ్ఝే పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసి, అయం తతియో సన్నిపాతో అహోసి. తేన వుత్తం –
Atha maṅgale kira lokanāthe mekhale pure viharante tasmiṃyeva pure sudevo ca dhammaseno ca māṇavakā māṇavakasahassaparivārā tassa bhagavato santike ehibhikkhupabbajjāya pabbajiṃsu . Māghapuṇṇamāya dvīsu aggasāvakesu saparivāresu arahattaṃ pattesu satthā koṭisatasahassabhikkhugaṇamajjhe pātimokkhaṃ uddisi, ayaṃ paṭhamo sannipāto ahosi. Puna uttarārāme nāma anuttare ñātisamāgame pabbajitānaṃ koṭisatasahassānaṃ samāgame pātimokkhaṃ uddisi, ayaṃ dutiyo sannipāto ahosi. Sunandacakkavattibhikkhugaṇasamāgame navutikoṭisahassānaṃ bhikkhūnaṃ majjhe pātimokkhaṃ uddisi, ayaṃ tatiyo sannipāto ahosi. Tena vuttaṃ –
౮.
8.
‘‘సన్నిపాతా తయో ఆసుం, మఙ్గలస్స మహేసినో;
‘‘Sannipātā tayo āsuṃ, maṅgalassa mahesino;
కోటిసతసహస్సానం, పఠమో ఆసి సమాగమో.
Koṭisatasahassānaṃ, paṭhamo āsi samāgamo.
౯.
9.
‘‘దుతియో కోటిసతసహస్సానం, తతియో నవుతికోటినం;
‘‘Dutiyo koṭisatasahassānaṃ, tatiyo navutikoṭinaṃ;
ఖీణాసవానం విమలానం, తదా ఆసి సమాగమో’’తి.
Khīṇāsavānaṃ vimalānaṃ, tadā āsi samāgamo’’ti.
తదా అమ్హాకం బోధిసత్తో సురుచిబ్రాహ్మణగామే సురుచి నామ బ్రాహ్మణో హుత్వా తిణ్ణం వేదానం పారగూ సనిఘణ్డుకేటుభానం సాక్ఖరప్పభేదానం ఇతిహాసపఞ్చమానం పదకో వేయ్యాకరణో లోకాయతమహాపురిసలక్ఖణేసు అనవయో అహోసి. సో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా దసబలస్స మధురధమ్మకథం సుత్వా భగవతి పసీదిత్వా సరణం గన్త్వా – ‘‘స్వే మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి ససావకసఙ్ఘం భగవన్తం నిమన్తేసి. సో భగవతా ‘‘బ్రాహ్మణ, కిత్తకేహి భిక్ఖూహి తే అత్థో’’తి వుత్తో – ‘‘కిత్తకా పన వో, భన్తే, పరివారా భిక్ఖూ’’తి ఆహ. తదా పఠమసన్నిపాతోవ హోతి, తస్మా ‘‘కోటిసతసహస్స’’న్తి వుత్తే – ‘‘యది ఏవం, భన్తే, సబ్బేహిపి సద్ధిం మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి నిమన్తేసి. సత్థా అధివాసేసి.
Tadā amhākaṃ bodhisatto surucibrāhmaṇagāme suruci nāma brāhmaṇo hutvā tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū sanighaṇḍukeṭubhānaṃ sākkharappabhedānaṃ itihāsapañcamānaṃ padako veyyākaraṇo lokāyatamahāpurisalakkhaṇesu anavayo ahosi. So satthāraṃ upasaṅkamitvā dasabalassa madhuradhammakathaṃ sutvā bhagavati pasīditvā saraṇaṃ gantvā – ‘‘sve mayhaṃ bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti sasāvakasaṅghaṃ bhagavantaṃ nimantesi. So bhagavatā ‘‘brāhmaṇa, kittakehi bhikkhūhi te attho’’ti vutto – ‘‘kittakā pana vo, bhante, parivārā bhikkhū’’ti āha. Tadā paṭhamasannipātova hoti, tasmā ‘‘koṭisatasahassa’’nti vutte – ‘‘yadi evaṃ, bhante, sabbehipi saddhiṃ mayhaṃ bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti nimantesi. Satthā adhivāsesi.
బ్రాహ్మణో భగవన్తం స్వాతనాయ నిమన్తేత్వా అత్తనో ఘరం గచ్ఛన్తో చిన్తేసి – ‘‘అహం ఏత్తకానం భిక్ఖూనం యాగుభత్తవత్థాదీని దాతుం సక్కోమి, నిసీదనట్ఠానం పన కథం భవిస్సతీ’’తి. తస్స కిర సా చిన్తనా చతురాసీతియోజనసహస్సప్పమాణే మేరుమత్థకే ఠితస్స దేవరాజస్స దససతనయనస్స పణ్డుకమ్బలసిలాసనస్స ఉణ్హాకారం జనేసి. అథ సక్కో దేవరాజా ఆసనస్స ఉణ్హభావం దిస్వా – ‘‘కో ను ఖో మం ఇమమ్హా ఠానా చావేతుకామో’’తి సముప్పన్నపరివితక్కో దిబ్బేన చక్ఖునా మనుస్సలోకం ఓలోకేన్తో మహాపురిసం దిస్వా – ‘‘అయం మహాసత్తో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా తస్స నిసీదనత్థాయ చిన్తేసి, మయాపి తత్థ గన్త్వా పుఞ్ఞకోట్ఠాసం గహేతుం వట్టతీ’’తి వడ్ఢకీవణ్ణం నిమ్మినిత్వా వాసిఫరసుహత్థో మహాపురిసస్స పురతో పాతురహోసి. సో ‘‘అత్థి ను ఖో కస్సచి భతియా కత్తబ్బకమ్మ’’న్తి ఆహ.
Brāhmaṇo bhagavantaṃ svātanāya nimantetvā attano gharaṃ gacchanto cintesi – ‘‘ahaṃ ettakānaṃ bhikkhūnaṃ yāgubhattavatthādīni dātuṃ sakkomi, nisīdanaṭṭhānaṃ pana kathaṃ bhavissatī’’ti. Tassa kira sā cintanā caturāsītiyojanasahassappamāṇe merumatthake ṭhitassa devarājassa dasasatanayanassa paṇḍukambalasilāsanassa uṇhākāraṃ janesi. Atha sakko devarājā āsanassa uṇhabhāvaṃ disvā – ‘‘ko nu kho maṃ imamhā ṭhānā cāvetukāmo’’ti samuppannaparivitakko dibbena cakkhunā manussalokaṃ olokento mahāpurisaṃ disvā – ‘‘ayaṃ mahāsatto buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nimantetvā tassa nisīdanatthāya cintesi, mayāpi tattha gantvā puññakoṭṭhāsaṃ gahetuṃ vaṭṭatī’’ti vaḍḍhakīvaṇṇaṃ nimminitvā vāsipharasuhattho mahāpurisassa purato pāturahosi. So ‘‘atthi nu kho kassaci bhatiyā kattabbakamma’’nti āha.
మహాసత్తో దిస్వా ‘‘కిం కమ్మం కాతుం సక్ఖిస్ససీ’’తి ఆహ. ‘‘మమ అజాననసిప్పం నామ నత్థి, యో యో యం యం ఇచ్ఛతి మణ్డపం వా పాసాదం వా అఞ్ఞం వా కిఞ్చి నివేసనాదికం, తస్స తస్స తం తం కాతుం సమత్థోమ్హీ’’తి. ‘‘తేన హి మయ్హం కమ్మం అత్థీ’’తి. ‘‘కిం, అయ్యా’’తి? ‘‘స్వాతనాయ మయా కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ నిమన్తితా, తేసం నిసీదనమణ్డపం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘అహం నామ కరేయ్యం, సచే మే భతిం దాతుం సక్ఖిస్సథా’’తి. ‘‘సక్ఖిస్సామి, తాతా’’తి. ‘‘యది ఏవం, సాధు, కరిస్సామీ’’తి వత్వా ఏకం పదేసం ఓలోకేసి. సో ద్వాదసయోజనప్పమాణో పదేసో కసిణమణ్డలం వియ సమతలో పరమరమణీయో అహోసి. పున సో ‘‘ఏత్తకే ఠానే సత్తరతనమయో దట్ఠబ్బసారమణ్డో మణ్డపో ఉట్ఠహతూ’’తి చిన్తేత్వా ఓలోకేసి. తతో తావదేవ మణ్డపసదిసో పథవితలం భిన్దిత్వా మణ్డపో ఉట్ఠహి. తస్స సోవణ్ణమయేసు థమ్భేసు రజతమయా ఘటకా అహేసుం, రజతమయేసు థమ్భేసు సోవణ్ణమయా ఘటకా, మణిత్థమ్భేసు పవాళమయా ఘటకా, పవాళమయేసు థమ్భేసు మణిమయా ఘటకా, సత్తరతనమయేసు థమ్భేసు సత్తరతనమయా ఘటకా అహేసుం.
Mahāsatto disvā ‘‘kiṃ kammaṃ kātuṃ sakkhissasī’’ti āha. ‘‘Mama ajānanasippaṃ nāma natthi, yo yo yaṃ yaṃ icchati maṇḍapaṃ vā pāsādaṃ vā aññaṃ vā kiñci nivesanādikaṃ, tassa tassa taṃ taṃ kātuṃ samatthomhī’’ti. ‘‘Tena hi mayhaṃ kammaṃ atthī’’ti. ‘‘Kiṃ, ayyā’’ti? ‘‘Svātanāya mayā koṭisatasahassabhikkhū nimantitā, tesaṃ nisīdanamaṇḍapaṃ karissasī’’ti? ‘‘Ahaṃ nāma kareyyaṃ, sace me bhatiṃ dātuṃ sakkhissathā’’ti. ‘‘Sakkhissāmi, tātā’’ti. ‘‘Yadi evaṃ, sādhu, karissāmī’’ti vatvā ekaṃ padesaṃ olokesi. So dvādasayojanappamāṇo padeso kasiṇamaṇḍalaṃ viya samatalo paramaramaṇīyo ahosi. Puna so ‘‘ettake ṭhāne sattaratanamayo daṭṭhabbasāramaṇḍo maṇḍapo uṭṭhahatū’’ti cintetvā olokesi. Tato tāvadeva maṇḍapasadiso pathavitalaṃ bhinditvā maṇḍapo uṭṭhahi. Tassa sovaṇṇamayesu thambhesu rajatamayā ghaṭakā ahesuṃ, rajatamayesu thambhesu sovaṇṇamayā ghaṭakā, maṇitthambhesu pavāḷamayā ghaṭakā, pavāḷamayesu thambhesu maṇimayā ghaṭakā, sattaratanamayesu thambhesu sattaratanamayā ghaṭakā ahesuṃ.
తతో మణ్డపస్స అన్తరన్తరాపి కిఙ్కిణికజాలా ఓలమ్బతూ’’తి ఓలోకేసి, సహ ఓలోకనేన కిఙ్కిణికజాలా ఓలమ్బి, యస్స మన్దవాతేరితస్స పఞ్చఙ్గికస్సేవ తురియస్స పరమమనోరమో మధురో సద్దో నిచ్ఛరతి, దిబ్బసఙ్గీతివత్తనకాలో వియ అహోసి. ‘‘అన్తరన్తరా దిబ్బగన్ధదామపుప్ఫదామపత్తదామసత్తరతనదామాని ఓలమ్బన్తూ’’తి చిన్తేసి, సహ చిన్తాయ దామాని ఓలమ్బింసు. ‘‘కోటిసతసహస్ససఙ్ఖానం భిక్ఖూనం ఆసనాని చ కప్పియమహగ్ఘపచ్చత్థరణాని ఆధారకాని చ పథవిం భిన్దిత్వా ఉట్ఠహన్తూ’’తి చిన్తేసి, తావదేవ ఉట్ఠహింసు. ‘‘కోణే కోణే ఏకేకా ఉదకచాటి ఉట్ఠహతూ’’తి చిన్తేసి, తఙ్ఖణంయేవ ఉదకచాటియో పరమసీతలేన మధురేన సువిసుద్ధసుగన్ధకప్పియవారినా పుణ్ణా కదలిపణ్ణపిహితముఖా ఉట్ఠహింసు. సో దససతనయనో ఏత్తకం మాపేత్వా బ్రాహ్మణస్స సన్తికం గన్త్వా – ‘‘ఏహి, అయ్య, తవ మణ్డపం దిస్వా మయ్హం భతిం దేహీ’’తి ఆహ. మహాపురిసో గన్త్వా తం మణ్డపం ఓలోకేసి. తస్స ఓలోకేన్తస్సేవ సకలసరీరం పఞ్చవణ్ణాయ పీతియా నిరన్తరం ఫుటం అహోసి.
Tato maṇḍapassa antarantarāpi kiṅkiṇikajālā olambatū’’ti olokesi, saha olokanena kiṅkiṇikajālā olambi, yassa mandavāteritassa pañcaṅgikasseva turiyassa paramamanoramo madhuro saddo niccharati, dibbasaṅgītivattanakālo viya ahosi. ‘‘Antarantarā dibbagandhadāmapupphadāmapattadāmasattaratanadāmāni olambantū’’ti cintesi, saha cintāya dāmāni olambiṃsu. ‘‘Koṭisatasahassasaṅkhānaṃ bhikkhūnaṃ āsanāni ca kappiyamahagghapaccattharaṇāni ādhārakāni ca pathaviṃ bhinditvā uṭṭhahantū’’ti cintesi, tāvadeva uṭṭhahiṃsu. ‘‘Koṇe koṇe ekekā udakacāṭi uṭṭhahatū’’ti cintesi, taṅkhaṇaṃyeva udakacāṭiyo paramasītalena madhurena suvisuddhasugandhakappiyavārinā puṇṇā kadalipaṇṇapihitamukhā uṭṭhahiṃsu. So dasasatanayano ettakaṃ māpetvā brāhmaṇassa santikaṃ gantvā – ‘‘ehi, ayya, tava maṇḍapaṃ disvā mayhaṃ bhatiṃ dehī’’ti āha. Mahāpuriso gantvā taṃ maṇḍapaṃ olokesi. Tassa olokentasseva sakalasarīraṃ pañcavaṇṇāya pītiyā nirantaraṃ phuṭaṃ ahosi.
అథస్స మణ్డపం ఓలోకయతో ఏతదహోసి – ‘‘నాయం మణ్డపో మనుస్సభూతేన కతో, మయ్హం అజ్ఝాసయం మయ్హం గుణం ఆగమ్మ అద్ధా సక్కస్స దేవరఞ్ఞో భవనం ఉణ్హం అహోసి, తతో సక్కేన దేవానమిన్దేన అయం మణ్డపో నిమ్మితో’’తి. ‘‘న ఖో పన మే యుత్తం ఏవరూపే మణ్డపే ఏకదివసంయేవ దానం దాతుం, సత్తాహం దస్సామీ’’తి చిన్తేసి. బాహిరకదానం నామ తత్తకమ్పి సమానం బోధిసత్తానం హదయం తుట్ఠిం కాతుం న సక్కోతి, అలఙ్కతసీసం వా ఛిన్దిత్వా అఞ్జితాని వా అక్ఖీని ఉప్పాటేత్వా హదయమంసం వా ఉబ్బట్టేత్వా దిన్నకాలే బోధిసత్తానం చాగం నిస్సాయ తుట్ఠి నామ హోతి. అమ్హాకం బోధిసత్తస్స హి సివిజాతకే (జా॰ ౧.౧౫.౫౨ ఆదయో) దేవసికం పఞ్చకహాపణసతసహస్సాని విస్సజ్జేత్వా చతూసు నగరద్వారేసు నగరమజ్ఝేతి పఞ్చసు ఠానేసు దానం దేన్తస్స తం దానం చాగతుట్ఠిం ఉప్పాదేతుం నాసక్ఖి. యదా పనస్స బ్రాహ్మణవణ్ణేన ఆగన్త్వా సక్కో దేవరాజా అక్ఖీని యాచి, తదా సో తాని చక్ఖూని ఉప్పాటేత్వా అదాసి, దదమానస్సేవ హాసో ఉప్పజ్జి, కేసగ్గమత్తమ్పి చిత్తస్స అఞ్ఞథత్తం నాహోసి. ఏవం సబ్బఞ్ఞుబోధిసత్తానం బాహిరదానం నిస్సాయ తిత్తి నామ నత్థి. తస్మా సోపి మహాపురిసో – ‘‘మయా కోటిసతసహస్ససఙ్ఖానం భిక్ఖూనం దానం దాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా తస్మిం మణ్డపే నిసీదాపేత్వా సత్తాహం గవపానం నామ దానం అదాసి.
Athassa maṇḍapaṃ olokayato etadahosi – ‘‘nāyaṃ maṇḍapo manussabhūtena kato, mayhaṃ ajjhāsayaṃ mayhaṃ guṇaṃ āgamma addhā sakkassa devarañño bhavanaṃ uṇhaṃ ahosi, tato sakkena devānamindena ayaṃ maṇḍapo nimmito’’ti. ‘‘Na kho pana me yuttaṃ evarūpe maṇḍape ekadivasaṃyeva dānaṃ dātuṃ, sattāhaṃ dassāmī’’ti cintesi. Bāhirakadānaṃ nāma tattakampi samānaṃ bodhisattānaṃ hadayaṃ tuṭṭhiṃ kātuṃ na sakkoti, alaṅkatasīsaṃ vā chinditvā añjitāni vā akkhīni uppāṭetvā hadayamaṃsaṃ vā ubbaṭṭetvā dinnakāle bodhisattānaṃ cāgaṃ nissāya tuṭṭhi nāma hoti. Amhākaṃ bodhisattassa hi sivijātake (jā. 1.15.52 ādayo) devasikaṃ pañcakahāpaṇasatasahassāni vissajjetvā catūsu nagaradvāresu nagaramajjheti pañcasu ṭhānesu dānaṃ dentassa taṃ dānaṃ cāgatuṭṭhiṃ uppādetuṃ nāsakkhi. Yadā panassa brāhmaṇavaṇṇena āgantvā sakko devarājā akkhīni yāci, tadā so tāni cakkhūni uppāṭetvā adāsi, dadamānasseva hāso uppajji, kesaggamattampi cittassa aññathattaṃ nāhosi. Evaṃ sabbaññubodhisattānaṃ bāhiradānaṃ nissāya titti nāma natthi. Tasmā sopi mahāpuriso – ‘‘mayā koṭisatasahassasaṅkhānaṃ bhikkhūnaṃ dānaṃ dātuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā tasmiṃ maṇḍape nisīdāpetvā sattāhaṃ gavapānaṃ nāma dānaṃ adāsi.
ఏత్థ గవపానన్తి మహన్తే మహన్తే కోలమ్బే ఖీరస్స పూరేత్వా ఉద్ధనేసు ఆరోపేత్వా ఘనపాకపక్కే ఖీరే థోకథోకే తణ్డులే పక్ఖిపిత్వా పక్కమధుసక్ఖరచుణ్ణసప్పీహి అభిసఙ్ఖతభోజనం వుచ్చతి. ఇదమేవ చతుమధురభోజనన్తిపి వుచ్చతి. మనుస్సాయేవ పన పరివిసితుం నాసక్ఖింసు. దేవాపి ఏకన్తరికా హుత్వా పరివిసింసు. ద్వాదసయోజనప్పమాణమ్పి తం ఠానం తే భిక్ఖూ గణ్హితుం నప్పహోసియేవ, తే పన భిక్ఖూ అత్తనో అత్తనో అనుభావేన నిసీదింసు. పరియోసానదివసే సబ్బేసం భిక్ఖూనం పత్తే ధోవాపేత్వా భేసజ్జత్థాయ సప్పినవనీతమధుఫాణితాదీనం పూరేత్వా తిచీవరేహి సద్ధిం అదాసి. తత్థ సఙ్ఘనవకభిక్ఖునా లద్ధచీవరసాటకా సతసహస్సగ్ఘనికా అహేసుం.
Ettha gavapānanti mahante mahante kolambe khīrassa pūretvā uddhanesu āropetvā ghanapākapakke khīre thokathoke taṇḍule pakkhipitvā pakkamadhusakkharacuṇṇasappīhi abhisaṅkhatabhojanaṃ vuccati. Idameva catumadhurabhojanantipi vuccati. Manussāyeva pana parivisituṃ nāsakkhiṃsu. Devāpi ekantarikā hutvā parivisiṃsu. Dvādasayojanappamāṇampi taṃ ṭhānaṃ te bhikkhū gaṇhituṃ nappahosiyeva, te pana bhikkhū attano attano anubhāvena nisīdiṃsu. Pariyosānadivase sabbesaṃ bhikkhūnaṃ patte dhovāpetvā bhesajjatthāya sappinavanītamadhuphāṇitādīnaṃ pūretvā ticīvarehi saddhiṃ adāsi. Tattha saṅghanavakabhikkhunā laddhacīvarasāṭakā satasahassagghanikā ahesuṃ.
అథ సత్థా అనుమోదనం కరోన్తో – ‘‘అయం మహాపురిసో ఏవరూపం మహాదానం అదాసి, కో ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తో – ‘‘అనాగతే కప్పసతసహస్సాధికానం ద్విన్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి దిస్వా తతో మహాసత్తం ఆమన్తేత్వా – ‘‘త్వం ఏత్తకం నామ కాలం అతిక్కమిత్వా గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. అథ మహాపురిసో భగవతో బ్యాకరణం సుత్వా పముదితహదయో – ‘‘అహం కిర బుద్ధో భవిస్సామి, న మే ఘరావాసేన అత్థో, పబ్బజిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా తథారూపం సమ్పత్తిం ఖేళపిణ్డం వియ పహాయ సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా అభిఞ్ఞా చ అట్ఠ సమాపత్తియో చ నిబ్బత్తేత్వా అపరిహీనజ్ఝానో యావతాయుకం ఠత్వా ఆయుపరియోసానే బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తి. తేన వుత్తం –
Atha satthā anumodanaṃ karonto – ‘‘ayaṃ mahāpuriso evarūpaṃ mahādānaṃ adāsi, ko nu kho bhavissatī’’ti upadhārento – ‘‘anāgate kappasatasahassādhikānaṃ dvinnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti disvā tato mahāsattaṃ āmantetvā – ‘‘tvaṃ ettakaṃ nāma kālaṃ atikkamitvā gotamo nāma buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Atha mahāpuriso bhagavato byākaraṇaṃ sutvā pamuditahadayo – ‘‘ahaṃ kira buddho bhavissāmi, na me gharāvāsena attho, pabbajissāmī’’ti cintetvā tathārūpaṃ sampattiṃ kheḷapiṇḍaṃ viya pahāya satthu santike pabbajitvā buddhavacanaṃ uggaṇhitvā abhiññā ca aṭṭha samāpattiyo ca nibbattetvā aparihīnajjhāno yāvatāyukaṃ ṭhatvā āyupariyosāne brahmaloke nibbatti. Tena vuttaṃ –
౧౦.
10.
‘‘అహం తేన సమయేన, సురుచీ నామ బ్రాహ్మణో;
‘‘Ahaṃ tena samayena, surucī nāma brāhmaṇo;
అజ్ఝాయకో మన్తధరో, తిణ్ణం వేదాన పారగూ.
Ajjhāyako mantadharo, tiṇṇaṃ vedāna pāragū.
౧౧.
11.
‘‘తమహం ఉపసఙ్కమ్మ, సరణం గన్త్వాన సత్థునో;
‘‘Tamahaṃ upasaṅkamma, saraṇaṃ gantvāna satthuno;
సమ్బుద్ధప్పముఖం సఙ్ఘం, గన్ధమాలేన పూజయిం;
Sambuddhappamukhaṃ saṅghaṃ, gandhamālena pūjayiṃ;
పూజేత్వా గన్ధమాలేన, గవపానేన తప్పయిం.
Pūjetvā gandhamālena, gavapānena tappayiṃ.
౧౨.
12.
‘‘సోపి మం బుద్ధో బ్యాకాసి, మఙ్గలో ద్విపదుత్తమో;
‘‘Sopi maṃ buddho byākāsi, maṅgalo dvipaduttamo;
అపరిమేయ్యితో కప్పే, అయం బుద్ధో భవిస్సతి.
Aparimeyyito kappe, ayaṃ buddho bhavissati.
౧౩.
13.
‘‘పధానం పదహిత్వాన…పే॰… హేస్సామ సమ్ముఖా ఇమ’’న్తి. –
‘‘Padhānaṃ padahitvāna…pe… hessāma sammukhā ima’’nti. –
అట్ఠ గాథా విత్థారేతబ్బా.
Aṭṭha gāthā vitthāretabbā.
౧౪.
14.
‘‘తస్సాపి వచనం సుత్వా, భియ్యో చిత్తం పసాదయిం;
‘‘Tassāpi vacanaṃ sutvā, bhiyyo cittaṃ pasādayiṃ;
ఉత్తరిం వతమధిట్ఠాసిం, దసపారమిపూరియా.
Uttariṃ vatamadhiṭṭhāsiṃ, dasapāramipūriyā.
౧౫.
15.
‘‘తదా పీతిమనుబ్రూహన్తో, సమ్బోధివరపత్తియా;
‘‘Tadā pītimanubrūhanto, sambodhivarapattiyā;
బుద్ధే దత్వాన మం గేహం, పబ్బజిం తస్స సన్తికే.
Buddhe datvāna maṃ gehaṃ, pabbajiṃ tassa santike.
౧౬.
16.
‘‘సుత్తన్తం వినయం చాపి, నవఙ్గం సత్థుసాసనం;
‘‘Suttantaṃ vinayaṃ cāpi, navaṅgaṃ satthusāsanaṃ;
సబ్బం పరియాపుణిత్వా, సోభయిం జినసాసనం.
Sabbaṃ pariyāpuṇitvā, sobhayiṃ jinasāsanaṃ.
౧౭.
17.
‘‘తత్థప్పమత్తో విహరన్తో, బ్రహ్మం భావేత్వ భావనం;
‘‘Tatthappamatto viharanto, brahmaṃ bhāvetva bhāvanaṃ;
అభిఞ్ఞాపారమిం గన్త్వా, బ్రహ్మలోకమగఞ్ఛహ’’న్తి.
Abhiññāpāramiṃ gantvā, brahmalokamagañchaha’’nti.
తత్థ గన్ధమాలేనాతి గన్ధేహి చేవ మాలేహి చ. గవపానేనాతి ఇదం వుత్తమేవ. ‘‘ఘతపానేనా’’తిపి కేచి పఠన్తి. తప్పయిన్తి తప్పేసిం. ఉత్తరిం వతమధిట్ఠాసిన్తి భియ్యోపి వతమధిట్ఠాసిం. దసపారమిపూరియాతి దసన్నం పారమీనం పూరణత్థాయ. పీతిన్తి హదయతుట్ఠిం. అనుబ్రూహన్తోతి వడ్ఢేన్తో. సమ్బోధివరపత్తియాతి బుద్ధత్తప్పత్తియా. బుద్ధే దత్వానాతి బుద్ధస్స పరిచ్చజిత్వా . మం గేహన్తి మమ గేహం, సబ్బం సాపతేయ్యం చతుపచ్చయత్థాయ బుద్ధస్స భగవతో పరిచ్చజిత్వాతి అత్థో. తత్థాతి తస్మిం బుద్ధసాసనే. బ్రహ్మన్తి బ్రహ్మవిహారభావనం భావేత్వా.
Tattha gandhamālenāti gandhehi ceva mālehi ca. Gavapānenāti idaṃ vuttameva. ‘‘Ghatapānenā’’tipi keci paṭhanti. Tappayinti tappesiṃ. Uttariṃ vatamadhiṭṭhāsinti bhiyyopi vatamadhiṭṭhāsiṃ. Dasapāramipūriyāti dasannaṃ pāramīnaṃ pūraṇatthāya. Pītinti hadayatuṭṭhiṃ. Anubrūhantoti vaḍḍhento. Sambodhivarapattiyāti buddhattappattiyā. Buddhe datvānāti buddhassa pariccajitvā . Maṃ gehanti mama gehaṃ, sabbaṃ sāpateyyaṃ catupaccayatthāya buddhassa bhagavato pariccajitvāti attho. Tatthāti tasmiṃ buddhasāsane. Brahmanti brahmavihārabhāvanaṃ bhāvetvā.
మఙ్గలస్స పన భగవతో నగరం ఉత్తరం నామ అహోసి, పితాపిస్స ఉత్తరో నామ రాజా ఖత్తియో, మాతాపి ఉత్తరా నామ, సుదేవో చ ధమ్మసేనో చ ద్వే అగ్గసావకా, పాలితో నామ ఉపట్ఠాకో, సీవలా చ అసోకా చ ద్వే అగ్గసావికా, నాగరుక్ఖో బోధి, అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం సరీరం అహోసి, నవుతివస్ససహస్సం ఆయుపరిమాణం, భరియా పనస్స యసవతీ నామ, సీవలో నామ పుత్తో, అస్సయానేన నిక్ఖమి. ఉత్తరారామే వసి. ఉత్తరో నామ ఉపట్ఠాకో, తస్మిం పన నవుతివస్ససహస్సాని ఠత్వా పరినిబ్బుతే భగవతి ఏకప్పహారేనేవ దసచక్కవాళసహస్సాని ఏకన్ధకారాని అహేసుం. సబ్బచక్కవాళేసు మనుస్సానం మహన్తం ఆరోదనపరిదేవనం అహోసి. తేన వుత్తం –
Maṅgalassa pana bhagavato nagaraṃ uttaraṃ nāma ahosi, pitāpissa uttaro nāma rājā khattiyo, mātāpi uttarā nāma, sudevo ca dhammaseno ca dve aggasāvakā, pālito nāma upaṭṭhāko, sīvalā ca asokā ca dve aggasāvikā, nāgarukkho bodhi, aṭṭhāsītihatthubbedhaṃ sarīraṃ ahosi, navutivassasahassaṃ āyuparimāṇaṃ, bhariyā panassa yasavatī nāma, sīvalo nāma putto, assayānena nikkhami. Uttarārāme vasi. Uttaro nāma upaṭṭhāko, tasmiṃ pana navutivassasahassāni ṭhatvā parinibbute bhagavati ekappahāreneva dasacakkavāḷasahassāni ekandhakārāni ahesuṃ. Sabbacakkavāḷesu manussānaṃ mahantaṃ ārodanaparidevanaṃ ahosi. Tena vuttaṃ –
౧౮.
18.
‘‘ఉత్తరం నామ నగరం, ఉత్తరో నామ ఖత్తియో;
‘‘Uttaraṃ nāma nagaraṃ, uttaro nāma khattiyo;
ఉత్తరా నామ జనికా, మఙ్గలస్స మహేసినో.
Uttarā nāma janikā, maṅgalassa mahesino.
౨౩.
23.
‘‘సుదేవో ధమ్మసేనో చ, అహేసుం అగ్గసావకా;
‘‘Sudevo dhammaseno ca, ahesuṃ aggasāvakā;
పాలితో నాముపట్ఠాకో, మఙ్గలస్స మహేసినో.
Pālito nāmupaṭṭhāko, maṅgalassa mahesino.
౨౪.
24.
‘‘సీవలా చ అసోకా చ, అహేసుం అగ్గసావికా;
‘‘Sīvalā ca asokā ca, ahesuṃ aggasāvikā;
బోధి తస్స భగవతో, నాగరుక్ఖోతి వుచ్చతి.
Bodhi tassa bhagavato, nāgarukkhoti vuccati.
౨౬.
26.
‘‘అట్ఠాసీతి రతనాని, అచ్చుగ్గతో మహాముని;
‘‘Aṭṭhāsīti ratanāni, accuggato mahāmuni;
తతో నిద్ధావతీ రంసీ, అనేకసతసహస్సియో.
Tato niddhāvatī raṃsī, anekasatasahassiyo.
౨౭.
27.
‘‘నవుతివస్ససహస్సాని, ఆయు విజ్జతి తావదే;
‘‘Navutivassasahassāni, āyu vijjati tāvade;
తావతా తిట్ఠమానో సో, తారేసి జనతం బహుం.
Tāvatā tiṭṭhamāno so, tāresi janataṃ bahuṃ.
౨౮.
28.
‘‘యథాపి సాగరే ఊమీ, న సక్కా తా గణేతుయే;
‘‘Yathāpi sāgare ūmī, na sakkā tā gaṇetuye;
తథేవ సావకా తస్స, న సక్కా తే గణేతుయే.
Tatheva sāvakā tassa, na sakkā te gaṇetuye.
౨౯.
29.
‘‘యావ అట్ఠాసి సమ్బుద్ధో, మఙ్గలో లోకనాయకో;
‘‘Yāva aṭṭhāsi sambuddho, maṅgalo lokanāyako;
న తస్స సాసనే అత్థి, సకిలేసమరణం తదా.
Na tassa sāsane atthi, sakilesamaraṇaṃ tadā.
౩౦.
30.
‘‘ధమ్మోక్కం ధారయిత్వాన, సన్తారేత్వా మహాజనం;
‘‘Dhammokkaṃ dhārayitvāna, santāretvā mahājanaṃ;
జలిత్వా ధుమకేతూవ, నిబ్బుతో సో మహాయసో.
Jalitvā dhumaketūva, nibbuto so mahāyaso.
౩౧.
31.
‘‘సఙ్ఖారానం సభావత్తం, దస్సయిత్వా సదేవకే;
‘‘Saṅkhārānaṃ sabhāvattaṃ, dassayitvā sadevake;
జలిత్వా అగ్గిక్ఖన్ధోవ, సూరియో అత్థఙ్గతో యథా’’తి.
Jalitvā aggikkhandhova, sūriyo atthaṅgato yathā’’ti.
తత్థ తతోతి తస్స మఙ్గలస్స సరీరతో. నిద్ధావతీతి నిద్ధావన్తి, వచనవిపరియాయో దట్ఠబ్బో. రంసీతి రస్మియో. అనేకసతసహస్సియోతి అనేకసతసహస్సా. ఊమీతి వీచియో తరఙ్గా. గణేతుయేతి గణేతుం సఙ్ఖాతుం. ఏత్తకా సాగరే ఊమియోతి యథా న సక్కా గణేతుం, ఏవం తస్స భగవతో సావకాపి న సక్కా గణేతుం, అథ ఖో గణనపథం వీతివత్తాతి అత్థో. యావాతి యావతకం కాలం. సకిలేసమరణం తదాతి సహ కిలేసేహి సకిలేసో, సకిలేసస్స మరణం సకిలేసమరణం, తం నత్థి. తదా కిర తస్స భగవతో సాసనే సావకా సబ్బే అరహత్తం పత్వాయేవ పరినిబ్బాయింసు. పుథుజ్జనా వా సోతాపన్నాదయో వా హుత్వా న కాలమకంసూతి అత్థో. కేచి ‘‘సమ్మోహమారణం తదా’’తి పఠన్తి.
Tattha tatoti tassa maṅgalassa sarīrato. Niddhāvatīti niddhāvanti, vacanavipariyāyo daṭṭhabbo. Raṃsīti rasmiyo. Anekasatasahassiyoti anekasatasahassā. Ūmīti vīciyo taraṅgā. Gaṇetuyeti gaṇetuṃ saṅkhātuṃ. Ettakā sāgare ūmiyoti yathā na sakkā gaṇetuṃ, evaṃ tassa bhagavato sāvakāpi na sakkā gaṇetuṃ, atha kho gaṇanapathaṃ vītivattāti attho. Yāvāti yāvatakaṃ kālaṃ. Sakilesamaraṇaṃ tadāti saha kilesehi sakileso, sakilesassa maraṇaṃ sakilesamaraṇaṃ, taṃ natthi. Tadā kira tassa bhagavato sāsane sāvakā sabbe arahattaṃ patvāyeva parinibbāyiṃsu. Puthujjanā vā sotāpannādayo vā hutvā na kālamakaṃsūti attho. Keci ‘‘sammohamāraṇaṃ tadā’’ti paṭhanti.
ధమ్మోక్కన్తి ధమ్మదీపకం. ధూమకేతూతి అగ్గి వుచ్చతి, ఇధ పన పదీపో దట్ఠబ్బో తస్మా పదీపో వియ జలిత్వా నిబ్బుతోతి అత్థో. మహాయసోతి మహాపరివారో . కేచి ‘‘నిబ్బుతో సో ససావకో’’తి పఠన్తి. సఙ్ఖారానన్తి సఙ్ఖాతధమ్మానం సప్పచ్చయధమ్మానం. సభావత్తన్తి అనిచ్చాదిసామఞ్ఞలక్ఖణం. సూరియో అత్థఙ్గతో యథాతి యథా సహస్సకిరణో దివసకరో సబ్బం తమగణం విధమిత్వా సబ్బఞ్చ లోకం ఓభాసేత్వా అత్థముపగచ్ఛతి, ఏవం మఙ్గలదివసకరోపి వేనేయ్యకమలవనవికసనకరో సబ్బం అజ్ఝత్తికబాహిరలోకతమం విధమిత్వా అత్తనో సరీరప్పభాయ జలిత్వా అత్థఙ్గతోతి అత్థో. సేసగాథా సబ్బత్థ ఉత్తానా ఏవాతి.
Dhammokkanti dhammadīpakaṃ. Dhūmaketūti aggi vuccati, idha pana padīpo daṭṭhabbo tasmā padīpo viya jalitvā nibbutoti attho. Mahāyasoti mahāparivāro . Keci ‘‘nibbuto so sasāvako’’ti paṭhanti. Saṅkhārānanti saṅkhātadhammānaṃ sappaccayadhammānaṃ. Sabhāvattanti aniccādisāmaññalakkhaṇaṃ. Sūriyo atthaṅgato yathāti yathā sahassakiraṇo divasakaro sabbaṃ tamagaṇaṃ vidhamitvā sabbañca lokaṃ obhāsetvā atthamupagacchati, evaṃ maṅgaladivasakaropi veneyyakamalavanavikasanakaro sabbaṃ ajjhattikabāhiralokatamaṃ vidhamitvā attano sarīrappabhāya jalitvā atthaṅgatoti attho. Sesagāthā sabbattha uttānā evāti.
మఙ్గలబుద్ధవంసవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Maṅgalabuddhavaṃsavaṇṇanā niṭṭhitā.
నిట్ఠితో తతియో బుద్ధవంసో.
Niṭṭhito tatiyo buddhavaṃso.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / సుత్తపిటక • Suttapiṭaka / ఖుద్దకనికాయ • Khuddakanikāya / బుద్ధవంసపాళి • Buddhavaṃsapāḷi / ౫. మఙ్గలబుద్ధవంసో • 5. Maṅgalabuddhavaṃso