Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā

    ॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    खुद्दकनिकाये

    Khuddakanikāye

    सुत्तनिपात-अट्ठकथा

    Suttanipāta-aṭṭhakathā

    (दुतियो भागो)

    (Dutiyo bhāgo)

    २. चूळवग्गो

    2. Cūḷavaggo

    ४. मङ्गलसुत्तवण्णना

    4. Maṅgalasuttavaṇṇanā

    एवं मे सुतन्ति मङ्गलसुत्तं। का उप्पत्ति? जम्बुदीपे किर तत्थ तत्थ नगरद्वारसन्थागारसभादीसु महाजना सन्‍निपतित्वा हिरञ्‍ञसुवण्णं दत्वा नानप्पकारं सीताहरणादिबाहिरककथं कथापेन्ति, एकेका कथा चतुमासच्‍चयेन निट्ठाति। तत्थ एकदिवसं मङ्गलकथा समुट्ठासि – ‘‘किं नु खो मङ्गलं, किं दिट्ठं मङ्गलं, सुतं मङ्गलं, मुतं मङ्गलं, को मङ्गलं जानाती’’ति?

    Evaṃme sutanti maṅgalasuttaṃ. Kā uppatti? Jambudīpe kira tattha tattha nagaradvārasanthāgārasabhādīsu mahājanā sannipatitvā hiraññasuvaṇṇaṃ datvā nānappakāraṃ sītāharaṇādibāhirakakathaṃ kathāpenti, ekekā kathā catumāsaccayena niṭṭhāti. Tattha ekadivasaṃ maṅgalakathā samuṭṭhāsi – ‘‘kiṃ nu kho maṅgalaṃ, kiṃ diṭṭhaṃ maṅgalaṃ, sutaṃ maṅgalaṃ, mutaṃ maṅgalaṃ, ko maṅgalaṃ jānātī’’ti?

    अथ दिट्ठमङ्गलिको नामेको पुरिसो आह – ‘‘अहं मङ्गलं जानामि, दिट्ठं लोके मङ्गलं, दिट्ठं नाम अभिमङ्गलसम्मतं रूपं। सेय्यथिदं – इधेकच्‍चो कालस्सेव वुट्ठाय चातकसकुणं वा पस्सति, बेलुवलट्ठिं वा गब्भिनिं वा कुमारके वा अलङ्कतपटियत्ते पुण्णघटं वा अल्‍लरोहितमच्छं वा आजञ्‍ञं वा आजञ्‍ञरथं वा उसभं वा गाविं वा कपिलं वा, यं वा पनञ्‍ञम्पि किञ्‍चि एवरूपं अभिमङ्गलसम्मतं रूपं पस्सति, इदं वुच्‍चति दिट्ठमङ्गल’’न्ति। तस्स वचनं एकच्‍चे अग्गहेसुं, एकच्‍चे नाग्गहेसुं। ये नाग्गहेसुं, ते तेन सह विवदिंसु।

    Atha diṭṭhamaṅgaliko nāmeko puriso āha – ‘‘ahaṃ maṅgalaṃ jānāmi, diṭṭhaṃ loke maṅgalaṃ, diṭṭhaṃ nāma abhimaṅgalasammataṃ rūpaṃ. Seyyathidaṃ – idhekacco kālasseva vuṭṭhāya cātakasakuṇaṃ vā passati, beluvalaṭṭhiṃ vā gabbhiniṃ vā kumārake vā alaṅkatapaṭiyatte puṇṇaghaṭaṃ vā allarohitamacchaṃ vā ājaññaṃ vā ājaññarathaṃ vā usabhaṃ vā gāviṃ vā kapilaṃ vā, yaṃ vā panaññampi kiñci evarūpaṃ abhimaṅgalasammataṃ rūpaṃ passati, idaṃ vuccati diṭṭhamaṅgala’’nti. Tassa vacanaṃ ekacce aggahesuṃ, ekacce nāggahesuṃ. Ye nāggahesuṃ, te tena saha vivadiṃsu.

    अथ सुतमङ्गलिको नामेको पुरिसो आह – ‘‘चक्खु नामेतं, भो, सुचिम्पि असुचिम्पि पस्सति, तथा सुन्दरम्पि असुन्दरम्पि, मनापम्पि अमनापम्पि। यदि तेन दिट्ठं मङ्गलं सिया, सब्बम्पि मङ्गलं सिया, तस्मा न दिट्ठं मङ्गलं, अपिच खो पन सुतं मङ्गलं, सुतं नाम अभिमङ्गलसम्मतो सद्दो। सेय्यथिदं – इधेकच्‍चो कालस्सेव वुट्ठाय वड्ढाति वा वड्ढमानाति वा पुण्णाति वा फुस्साति वा सुमनाति वा सिरीति वा सिरिवड्ढाति वा अज्‍ज सुनक्खत्तं सुमुहुत्तं सुदिवसं सुमङ्गलन्ति एवरूपं वा यंकिञ्‍चि अभिमङ्गलसम्मतं सद्दं सुणाति, इदं वुच्‍चति सुतमङ्गल’’न्ति। तस्सपि वचनं एकच्‍चे अग्गहेसुं, एकच्‍चे नाग्गहेसुं। ये नाग्गहेसुं, ते तेन सह विवदिंसु।

    Atha sutamaṅgaliko nāmeko puriso āha – ‘‘cakkhu nāmetaṃ, bho, sucimpi asucimpi passati, tathā sundarampi asundarampi, manāpampi amanāpampi. Yadi tena diṭṭhaṃ maṅgalaṃ siyā, sabbampi maṅgalaṃ siyā, tasmā na diṭṭhaṃ maṅgalaṃ, apica kho pana sutaṃ maṅgalaṃ, sutaṃ nāma abhimaṅgalasammato saddo. Seyyathidaṃ – idhekacco kālasseva vuṭṭhāya vaḍḍhāti vā vaḍḍhamānāti vā puṇṇāti vā phussāti vā sumanāti vā sirīti vā sirivaḍḍhāti vā ajja sunakkhattaṃ sumuhuttaṃ sudivasaṃ sumaṅgalanti evarūpaṃ vā yaṃkiñci abhimaṅgalasammataṃ saddaṃ suṇāti, idaṃ vuccati sutamaṅgala’’nti. Tassapi vacanaṃ ekacce aggahesuṃ, ekacce nāggahesuṃ. Ye nāggahesuṃ, te tena saha vivadiṃsu.

    अथ मुतमङ्गलिको नामेको पुरिसो आह – ‘‘सोतम्पि हि नामेतं भो साधुम्पि असाधुम्पि मनापम्पि अमनापम्पि सुणाति। यदि तेन सुतं मङ्गलं सिया, सब्बम्पि मङ्गलं सिया, तस्मा न सुतं मङ्गलं, अपिच खो पन मुतं मङ्गलं, मुतं नाम अभिमङ्गलसम्मतं गन्धरसफोट्ठब्बं। सेय्यथिदं – इधेकच्‍चो कालस्सेव वुट्ठाय पदुमगन्धादिपुप्फगन्धं वा घायति, फुस्सदन्तकट्ठं वा खादति, पथविं वा आमसति, हरितसस्सं वा अल्‍लगोमयं वा कच्छपं वा तिलवाहं वा पुप्फं वा फलं वा आमसति, फुस्समत्तिकाय वा सम्मा लिम्पति, फुस्ससाटकं वा निवासेति, फुस्सवेठनं वा धारेति, यं वा पनञ्‍ञम्पि किञ्‍चि एवरूपं अभिमङ्गलसम्मतं गन्धं वा घायति, रसं वा सायति, फोट्ठब्बं वा फुसति, इदं वुच्‍चति मुतमङ्गल’’न्ति। तस्सपि वचनं एकच्‍चे अग्गहेसुं, एकच्‍चे नाग्गहेसुं।

    Atha mutamaṅgaliko nāmeko puriso āha – ‘‘sotampi hi nāmetaṃ bho sādhumpi asādhumpi manāpampi amanāpampi suṇāti. Yadi tena sutaṃ maṅgalaṃ siyā, sabbampi maṅgalaṃ siyā, tasmā na sutaṃ maṅgalaṃ, apica kho pana mutaṃ maṅgalaṃ, mutaṃ nāma abhimaṅgalasammataṃ gandharasaphoṭṭhabbaṃ. Seyyathidaṃ – idhekacco kālasseva vuṭṭhāya padumagandhādipupphagandhaṃ vā ghāyati, phussadantakaṭṭhaṃ vā khādati, pathaviṃ vā āmasati, haritasassaṃ vā allagomayaṃ vā kacchapaṃ vā tilavāhaṃ vā pupphaṃ vā phalaṃ vā āmasati, phussamattikāya vā sammā limpati, phussasāṭakaṃ vā nivāseti, phussaveṭhanaṃ vā dhāreti, yaṃ vā panaññampi kiñci evarūpaṃ abhimaṅgalasammataṃ gandhaṃ vā ghāyati, rasaṃ vā sāyati, phoṭṭhabbaṃ vā phusati, idaṃ vuccati mutamaṅgala’’nti. Tassapi vacanaṃ ekacce aggahesuṃ, ekacce nāggahesuṃ.

    तत्थ न दिट्ठमङ्गलिको सुतमुतमङ्गलिके असक्खि सञ्‍ञापेतुं। न तेसं अञ्‍ञतरो इतरे द्वे। तेसु च मनुस्सेसु ये दिट्ठमङ्गलिकस्स वचनं गण्हिंसु, ते ‘‘दिट्ठंयेव मङ्गल’’न्ति गता। ये सुतमुतमङ्गलिकानं वचनं गण्हिंसु, ते ‘‘सुतंयेव मुतंयेव मङ्गल’’न्ति गता। एवमयं मङ्गलकथा सकलजम्बुदीपे पाकटा जाता।

    Tattha na diṭṭhamaṅgaliko sutamutamaṅgalike asakkhi saññāpetuṃ. Na tesaṃ aññataro itare dve. Tesu ca manussesu ye diṭṭhamaṅgalikassa vacanaṃ gaṇhiṃsu, te ‘‘diṭṭhaṃyeva maṅgala’’nti gatā. Ye sutamutamaṅgalikānaṃ vacanaṃ gaṇhiṃsu, te ‘‘sutaṃyeva mutaṃyeva maṅgala’’nti gatā. Evamayaṃ maṅgalakathā sakalajambudīpe pākaṭā jātā.

    अथ सकलजम्बुदीपे मनुस्सा गुम्बगुम्बा हुत्वा ‘‘किं नु खो मङ्गल’’न्ति मङ्गलानि चिन्तयिंसु । तेसं मनुस्सानं आरक्खदेवता तं कथं सुत्वा तथेव मङ्गलानि चिन्तयिंसु। तासं देवतानं भुम्मदेवता मित्ता होन्ति, अथ ततो सुत्वा भुम्मदेवतापि तथेव मङ्गलानि चिन्तयिंसु। तासम्पि देवतानं आकासट्ठदेवता मित्ता होन्ति, आकासट्ठदेवतानं चातुमहाराजिकदेवता। एतेनेव उपायेन याव सुदस्सीदेवतानं अकनिट्ठदेवता मित्ता होन्ति, अथ ततो सुत्वा अकनिट्ठदेवतापि तथेव गुम्बगुम्बा हुत्वा मङ्गलानि चिन्तयिंसु। एवं दससहस्सचक्‍कवाळेसु सब्बत्थ मङ्गलचिन्ता उदपादि। उप्पन्‍ना च सा ‘‘इदं मङ्गलं इदं मङ्गल’’न्ति विनिच्छियमानापि अप्पत्ता एव विनिच्छयं द्वादस वस्सानि अट्ठासि। सब्बे मनुस्सा च देवा च ब्रह्मानो च ठपेत्वा अरियसावके दिट्ठसुतमुतवसेन तिधा भिन्‍ना। एकोपि ‘‘इदमेव मङ्गल’’न्ति यथाभुच्‍चतो निट्ठङ्गतो नाहोसि, मङ्गलकोलाहलं लोके उप्पज्‍जि।

    Atha sakalajambudīpe manussā gumbagumbā hutvā ‘‘kiṃ nu kho maṅgala’’nti maṅgalāni cintayiṃsu . Tesaṃ manussānaṃ ārakkhadevatā taṃ kathaṃ sutvā tatheva maṅgalāni cintayiṃsu. Tāsaṃ devatānaṃ bhummadevatā mittā honti, atha tato sutvā bhummadevatāpi tatheva maṅgalāni cintayiṃsu. Tāsampi devatānaṃ ākāsaṭṭhadevatā mittā honti, ākāsaṭṭhadevatānaṃ cātumahārājikadevatā. Eteneva upāyena yāva sudassīdevatānaṃ akaniṭṭhadevatā mittā honti, atha tato sutvā akaniṭṭhadevatāpi tatheva gumbagumbā hutvā maṅgalāni cintayiṃsu. Evaṃ dasasahassacakkavāḷesu sabbattha maṅgalacintā udapādi. Uppannā ca sā ‘‘idaṃ maṅgalaṃ idaṃ maṅgala’’nti vinicchiyamānāpi appattā eva vinicchayaṃ dvādasa vassāni aṭṭhāsi. Sabbe manussā ca devā ca brahmāno ca ṭhapetvā ariyasāvake diṭṭhasutamutavasena tidhā bhinnā. Ekopi ‘‘idameva maṅgala’’nti yathābhuccato niṭṭhaṅgato nāhosi, maṅgalakolāhalaṃ loke uppajji.

    कोलाहलं नाम पञ्‍चविधं – कप्पकोलाहलं, चक्‍कवत्तिकोलाहलं, बुद्धकोलाहलं, मङ्गलकोलाहलं, मोनेय्यकोलाहलन्ति। तत्थ कामावचरदेवा मुत्तसिरा विकिण्णकेसा रुदम्मुखा अस्सूनि हत्थेहि पुञ्छमाना रत्तवत्थनिवत्था अतिविय विरूपवेसधारिनो हुत्वा, ‘‘वस्ससतसहस्सस्स अच्‍चयेन कप्पुट्ठानं भविस्सति। अयं लोको विनस्सिस्सति, महासमुद्दो सुस्सिस्सति, अयञ्‍च महापथवी सिनेरु च पब्बतराजा उड्ढय्हिस्सति विनस्सिस्सति, याव ब्रह्मलोका लोकविनासो भविस्सति। मेत्तं, मारिसा, भावेथ, करुणं मुदितं उपेक्खं, मारिसा, भावेथ, मातरं उपट्ठहथ, पितरं उपट्ठहथ, कुले जेट्ठापचायिनो होथ, जागरथ मा पमादत्था’’ति मनुस्सपथे विचरित्वा आरोचेन्ति। इदं कप्पकोलाहलं नाम।

    Kolāhalaṃ nāma pañcavidhaṃ – kappakolāhalaṃ, cakkavattikolāhalaṃ, buddhakolāhalaṃ, maṅgalakolāhalaṃ, moneyyakolāhalanti. Tattha kāmāvacaradevā muttasirā vikiṇṇakesā rudammukhā assūni hatthehi puñchamānā rattavatthanivatthā ativiya virūpavesadhārino hutvā, ‘‘vassasatasahassassa accayena kappuṭṭhānaṃ bhavissati. Ayaṃ loko vinassissati, mahāsamuddo sussissati, ayañca mahāpathavī sineru ca pabbatarājā uḍḍhayhissati vinassissati, yāva brahmalokā lokavināso bhavissati. Mettaṃ, mārisā, bhāvetha, karuṇaṃ muditaṃ upekkhaṃ, mārisā, bhāvetha, mātaraṃ upaṭṭhahatha, pitaraṃ upaṭṭhahatha, kule jeṭṭhāpacāyino hotha, jāgaratha mā pamādatthā’’ti manussapathe vicaritvā ārocenti. Idaṃ kappakolāhalaṃ nāma.

    कामावचरदेवायेव ‘‘वस्ससतस्सच्‍चयेन चक्‍कवत्तिराजा लोके उप्पज्‍जिस्सती’’ति मनुस्सपथे विचरित्वा आरोचेन्ति। इदं चक्‍कवत्तिकोलाहलं नाम।

    Kāmāvacaradevāyeva ‘‘vassasatassaccayena cakkavattirājā loke uppajjissatī’’ti manussapathe vicaritvā ārocenti. Idaṃ cakkavattikolāhalaṃ nāma.

    सुद्धावासा पन देवा ब्रह्माभरणेन अलङ्करित्वा ब्रह्मवेठनं सीसे कत्वा पीतिसोमनस्सजाता बुद्धगुणवादिनो ‘‘वस्ससहस्सस्स अच्‍चयेन बुद्धो लोके उप्पज्‍जिस्सती’’ति मनुस्सपथे विचरित्वा आरोचेन्ति। इदं बुद्धकोलाहलं नाम।

    Suddhāvāsā pana devā brahmābharaṇena alaṅkaritvā brahmaveṭhanaṃ sīse katvā pītisomanassajātā buddhaguṇavādino ‘‘vassasahassassa accayena buddho loke uppajjissatī’’ti manussapathe vicaritvā ārocenti. Idaṃ buddhakolāhalaṃ nāma.

    सुद्धावासा एव देवा मनुस्सानं चित्तं ञत्वा ‘‘द्वादसन्‍नं वस्सानं अच्‍चयेन सम्मासम्बुद्धो मङ्गलं कथेस्सती’’ति मनुस्सपथे विचरित्वा आरोचेन्ति। इदं मङ्गलकोलाहलं नाम।

    Suddhāvāsā eva devā manussānaṃ cittaṃ ñatvā ‘‘dvādasannaṃ vassānaṃ accayena sammāsambuddho maṅgalaṃ kathessatī’’ti manussapathe vicaritvā ārocenti. Idaṃ maṅgalakolāhalaṃ nāma.

    सुद्धावासा एव देवा ‘‘सत्तन्‍नं वस्सानं अच्‍चयेन अञ्‍ञतरो भिक्खु भगवता सद्धिं समागम्म मोनेय्यपटिपदं पुच्छिस्सती’’ति मनुस्सपथे विचरित्वा आरोचेन्ति। इदं मोनेय्यकोलाहलं नाम। इमेसु पञ्‍चसु कोलाहलेसु दिट्ठमङ्गलादिवसेन तिधा भिन्‍नेसु देवमनुस्सेसु इदं मङ्गलकोलाहलं लोके उप्पज्‍जि।

    Suddhāvāsā eva devā ‘‘sattannaṃ vassānaṃ accayena aññataro bhikkhu bhagavatā saddhiṃ samāgamma moneyyapaṭipadaṃ pucchissatī’’ti manussapathe vicaritvā ārocenti. Idaṃ moneyyakolāhalaṃ nāma. Imesu pañcasu kolāhalesu diṭṭhamaṅgalādivasena tidhā bhinnesu devamanussesu idaṃ maṅgalakolāhalaṃ loke uppajji.

    अथ देवेसु च मनुस्सेसु च विचिनित्वा विचिनित्वा मङ्गलानि अलभमानेसु द्वादसन्‍नं वस्सानं अच्‍चयेन तावतिंसकायिका देवता सङ्गम्म समागम्म एवं समचिन्तेसुं – ‘‘सेय्यथापि नाम, मारिसा, घरसामिको अन्तोघरजनानं, गामसामिको गामवासीनं, राजा सब्बमनुस्सानं, एवमेवं अयं सक्‍को देवानमिन्दो अम्हाकं अग्गो च सेट्ठो च यदिदं पुञ्‍ञेन तेजेन इस्सरियेन पञ्‍ञाय द्विन्‍नं देवलोकानं अधिपति। यंनून मयं सक्‍कं देवानमिन्दं एतमत्थं पुच्छेय्यामा’’ति। ता सक्‍कस्स सन्तिकं गन्त्वा सक्‍कं देवानमिन्दं तङ्खणानुरूपनिवासनाभरणसस्सिरिकसरीरं अड्ढतेय्यकोटिअच्छरागणपरिवुतं पारिच्छत्तकमूले पण्डुकम्बलवरासने निसिन्‍नं अभिवादेत्वा एकमन्तं ठत्वा एतदवोचुं – ‘‘यग्घे, मारिस, जानेय्यासि, एतरहि मङ्गलपञ्हा समुट्ठिता, एके दिट्ठं मङ्गलन्ति वदन्ति, एके सुतं मङ्गलन्ति वदन्ति, एके मुतं मङ्गलन्ति वदन्ति। तत्थ मयञ्‍च अञ्‍ञे च अनिट्ठङ्गता, साधु वत नो त्वं याथावतो ब्याकरोही’’ति। देवराजा पकतियापि पञ्‍ञवा ‘‘अयं मङ्गलकथा कत्थ पठमं समुट्ठिता’’ति आह। ‘‘मयं देव चातुमहाराजिकानं अस्सुम्हा’’ति आहंसु। ततो चातुमहाराजिका आकासट्ठदेवतानं, आकासट्ठदेवता भुम्मदेवतानं, भुम्मदेवता मनुस्सारक्खदेवतानं, मनुस्सारक्खदेवता ‘‘मनुस्सलोके समुट्ठिता’’ति आहंसु।

    Atha devesu ca manussesu ca vicinitvā vicinitvā maṅgalāni alabhamānesu dvādasannaṃ vassānaṃ accayena tāvatiṃsakāyikā devatā saṅgamma samāgamma evaṃ samacintesuṃ – ‘‘seyyathāpi nāma, mārisā, gharasāmiko antogharajanānaṃ, gāmasāmiko gāmavāsīnaṃ, rājā sabbamanussānaṃ, evamevaṃ ayaṃ sakko devānamindo amhākaṃ aggo ca seṭṭho ca yadidaṃ puññena tejena issariyena paññāya dvinnaṃ devalokānaṃ adhipati. Yaṃnūna mayaṃ sakkaṃ devānamindaṃ etamatthaṃ puccheyyāmā’’ti. Tā sakkassa santikaṃ gantvā sakkaṃ devānamindaṃ taṅkhaṇānurūpanivāsanābharaṇasassirikasarīraṃ aḍḍhateyyakoṭiaccharāgaṇaparivutaṃ pāricchattakamūle paṇḍukambalavarāsane nisinnaṃ abhivādetvā ekamantaṃ ṭhatvā etadavocuṃ – ‘‘yagghe, mārisa, jāneyyāsi, etarahi maṅgalapañhā samuṭṭhitā, eke diṭṭhaṃ maṅgalanti vadanti, eke sutaṃ maṅgalanti vadanti, eke mutaṃ maṅgalanti vadanti. Tattha mayañca aññe ca aniṭṭhaṅgatā, sādhu vata no tvaṃ yāthāvato byākarohī’’ti. Devarājā pakatiyāpi paññavā ‘‘ayaṃ maṅgalakathā kattha paṭhamaṃ samuṭṭhitā’’ti āha. ‘‘Mayaṃ deva cātumahārājikānaṃ assumhā’’ti āhaṃsu. Tato cātumahārājikā ākāsaṭṭhadevatānaṃ, ākāsaṭṭhadevatā bhummadevatānaṃ, bhummadevatā manussārakkhadevatānaṃ, manussārakkhadevatā ‘‘manussaloke samuṭṭhitā’’ti āhaṃsu.

    अथ देवानमिन्दो ‘‘सम्मासम्बुद्धो कत्थ वसती’’ति पुच्छि। ‘‘मनुस्सलोके, देवा’’ति आहंसु। ‘‘तं भगवन्तं कोचि पुच्छी’’ति आह। ‘‘न कोचि देवा’’ति। ‘‘किं नु खो नाम तुम्हे मारिसा अग्गिं छड्डेत्वा खज्‍जोपनकं उज्‍जालेथ, ये अनवसेसमङ्गलदेसकं तं भगवन्तं अतिक्‍कमित्वा मं पुच्छितब्बं मञ्‍ञथ? आगच्छथ, मारिसा, तं भगवन्तं पुच्छाम, अद्धा सस्सिरिकं पञ्हब्याकरणं लभिस्सामा’’ति एकं देवपुत्तं आणापेसि – ‘‘त्वं भगवन्तं पुच्छा’’ति। सो देवपुत्तो तङ्खणानुरूपेन अलङ्कारेन अत्तानं अलङ्करित्वा विज्‍जुरिव विज्‍जोतमानो देवगणपरिवुतो जेतवनमहाविहारं आगन्त्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं ठत्वा मङ्गलपञ्हं पुच्छन्तो गाथाय अज्झभासि। भगवा तस्स तं पञ्हं विस्सज्‍जेन्तो इमं सुत्तमभासि।

    Atha devānamindo ‘‘sammāsambuddho kattha vasatī’’ti pucchi. ‘‘Manussaloke, devā’’ti āhaṃsu. ‘‘Taṃ bhagavantaṃ koci pucchī’’ti āha. ‘‘Na koci devā’’ti. ‘‘Kiṃ nu kho nāma tumhe mārisā aggiṃ chaḍḍetvā khajjopanakaṃ ujjāletha, ye anavasesamaṅgaladesakaṃ taṃ bhagavantaṃ atikkamitvā maṃ pucchitabbaṃ maññatha? Āgacchatha, mārisā, taṃ bhagavantaṃ pucchāma, addhā sassirikaṃ pañhabyākaraṇaṃ labhissāmā’’ti ekaṃ devaputtaṃ āṇāpesi – ‘‘tvaṃ bhagavantaṃ pucchā’’ti. So devaputto taṅkhaṇānurūpena alaṅkārena attānaṃ alaṅkaritvā vijjuriva vijjotamāno devagaṇaparivuto jetavanamahāvihāraṃ āgantvā bhagavantaṃ abhivādetvā ekamantaṃ ṭhatvā maṅgalapañhaṃ pucchanto gāthāya ajjhabhāsi. Bhagavā tassa taṃ pañhaṃ vissajjento imaṃ suttamabhāsi.

    तत्थ एवं मे सुतन्तिआदीनमत्थो सङ्खेपतो कसिभारद्वाजसुत्तवण्णनायं वुत्तो, वित्थारं पन इच्छन्तेहि पपञ्‍चसूदनिया मज्झिमट्ठकथायं वुत्तनयेन गहेतब्बो। कसिभारद्वाजसुत्ते च ‘‘मगधेसु विहरति दक्खिणागिरिस्मिं एकनाळायं ब्राह्मणगामे’’ति वुत्तं, इध ‘‘सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे’’ति। तस्मा ‘‘सावत्थिय’’न्ति इमं पदं आदिं कत्वा इध अपुब्बपदवण्णनं करिस्साम।

    Tattha evaṃ me sutantiādīnamattho saṅkhepato kasibhāradvājasuttavaṇṇanāyaṃ vutto, vitthāraṃ pana icchantehi papañcasūdaniyā majjhimaṭṭhakathāyaṃ vuttanayena gahetabbo. Kasibhāradvājasutte ca ‘‘magadhesu viharati dakkhiṇāgirismiṃ ekanāḷāyaṃ brāhmaṇagāme’’ti vuttaṃ, idha ‘‘sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti. Tasmā ‘‘sāvatthiya’’nti imaṃ padaṃ ādiṃ katvā idha apubbapadavaṇṇanaṃ karissāma.

    सेय्यथिदं, सावत्थियन्ति एवंनामके नगरे। तं किर सवत्थस्स नाम इसिनो निवासट्ठानं अहोसि। तस्मा यथा कुसम्बस्स निवासो कोसम्बी, काकण्डस्स निवासो काकण्डीति, एवं इत्थिलिङ्गवसेन ‘‘सावत्थी’’ति वुच्‍चति। पोराणा पन वण्णयन्ति – यस्मा तस्मिं ठाने सत्थसमायोगे ‘‘किंभण्डमत्थी’’ति पुच्छिते ‘‘सब्बमत्थी’’ति आहंसु, तस्मा तं वचनमुपादाय ‘‘सावत्थी’’ति वुच्‍चति। तस्सं सावत्थियं। एतेनस्स गोचरगामो दीपितो होति। जेतो नाम राजकुमारो, तेन रोपितसंवड्ढितत्ता तस्स जेतस्स वनन्ति जेतवनं, तस्मिं जेतवने। अनाथानं पिण्डो एतस्मिं अत्थीति अनाथपिण्डिको, तस्स अनाथपिण्डिकस्स। अनाथपिण्डिकेन गहपतिना चतुपण्णासकोटिपरिच्‍चागेन निट्ठापितारामेति अत्थो। एतेनस्स पब्बजितानुरूपनिवासोकासो दीपितो होति।

    Seyyathidaṃ, sāvatthiyanti evaṃnāmake nagare. Taṃ kira savatthassa nāma isino nivāsaṭṭhānaṃ ahosi. Tasmā yathā kusambassa nivāso kosambī, kākaṇḍassa nivāso kākaṇḍīti, evaṃ itthiliṅgavasena ‘‘sāvatthī’’ti vuccati. Porāṇā pana vaṇṇayanti – yasmā tasmiṃ ṭhāne satthasamāyoge ‘‘kiṃbhaṇḍamatthī’’ti pucchite ‘‘sabbamatthī’’ti āhaṃsu, tasmā taṃ vacanamupādāya ‘‘sāvatthī’’ti vuccati. Tassaṃ sāvatthiyaṃ. Etenassa gocaragāmo dīpito hoti. Jeto nāma rājakumāro, tena ropitasaṃvaḍḍhitattā tassa jetassa vananti jetavanaṃ, tasmiṃ jetavane. Anāthānaṃ piṇḍo etasmiṃ atthīti anāthapiṇḍiko, tassa anāthapiṇḍikassa. Anāthapiṇḍikena gahapatinā catupaṇṇāsakoṭipariccāgena niṭṭhāpitārāmeti attho. Etenassa pabbajitānurūpanivāsokāso dīpito hoti.

    अथाति अविच्छेदत्थे, खोति अधिकारन्तरनिदस्सनत्थे निपातो। तेन अविच्छिन्‍नेयेव तत्थ भगवतो विहारे ‘‘इदमधिकारन्तरं उदपादी’’ति दस्सेति। किं तन्ति? अञ्‍ञतरा देवतातिआदि। तत्थ अञ्‍ञतराति अनियमितनिद्देसो। सा हि नामगोत्ततो अपाकटा, तस्मा ‘‘अञ्‍ञतरा’’ति वुत्ता। देवो एव देवता, इत्थिपुरिससाधारणमेतं। इध पन पुरिसो एव सो देवपुत्तो, किन्तु साधारणनामवसेन ‘‘देवता’’ति वुत्तो।

    Athāti avicchedatthe, khoti adhikārantaranidassanatthe nipāto. Tena avicchinneyeva tattha bhagavato vihāre ‘‘idamadhikārantaraṃ udapādī’’ti dasseti. Kiṃ tanti? Aññatarā devatātiādi. Tattha aññatarāti aniyamitaniddeso. Sā hi nāmagottato apākaṭā, tasmā ‘‘aññatarā’’ti vuttā. Devo eva devatā, itthipurisasādhāraṇametaṃ. Idha pana puriso eva so devaputto, kintu sādhāraṇanāmavasena ‘‘devatā’’ti vutto.

    अभिक्‍कन्ताय रत्तियाति एत्थ अभिक्‍कन्तसद्दो खयसुन्दराभिरूपअब्भनुमोदनादीसु दिस्सति। तत्थ ‘‘अभिक्‍कन्ता, भन्ते, रत्ति, निक्खन्तो पठमो यामो, चिरनिसिन्‍नो भिक्खुसङ्घो। उद्दिसतु, भगवा भिक्खूनं पातिमोक्ख’’न्ति एवमादीसु (चूळव॰ ३८३; अ॰ नि॰ ८.२०; उदा॰ ४५) खये दिस्सति। ‘‘अयं इमेसं चतुन्‍नं पुग्गलानं अभिक्‍कन्ततरो च पणीततरो चा’’ति एवमादीसु (अ॰ नि॰ ४.१००) सुन्दरे।

    Abhikkantāyarattiyāti ettha abhikkantasaddo khayasundarābhirūpaabbhanumodanādīsu dissati. Tattha ‘‘abhikkantā, bhante, ratti, nikkhanto paṭhamo yāmo, ciranisinno bhikkhusaṅgho. Uddisatu, bhagavā bhikkhūnaṃ pātimokkha’’nti evamādīsu (cūḷava. 383; a. ni. 8.20; udā. 45) khaye dissati. ‘‘Ayaṃ imesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ abhikkantataro ca paṇītataro cā’’ti evamādīsu (a. ni. 4.100) sundare.

    ‘‘को मे वन्दति पादानि, इद्धिया यससा जलं।

    ‘‘Ko me vandati pādāni, iddhiyā yasasā jalaṃ;

    अभिक्‍कन्तेन वण्णेन, सब्बा ओभासयं दिसा’’ति॥ (वि॰ व॰ ८५७) –

    Abhikkantena vaṇṇena, sabbā obhāsayaṃ disā’’ti. (vi. va. 857) –

    एवमादीसु अभिरूपे। ‘‘अभिक्‍कन्तं, भो गोतम, अभिक्‍कन्तं, भो गोतमा’’ति एवमादीसु (अ॰ नि॰ २.१६; पारा॰ १५) अब्भनुमोदने। इध पन खये। तेन अभिक्‍कन्ताय रत्तिया, परिक्खीणाय रत्तियाति वुत्तं होति।

    Evamādīsu abhirūpe. ‘‘Abhikkantaṃ, bho gotama, abhikkantaṃ, bho gotamā’’ti evamādīsu (a. ni. 2.16; pārā. 15) abbhanumodane. Idha pana khaye. Tena abhikkantāya rattiyā, parikkhīṇāya rattiyāti vuttaṃ hoti.

    अभिक्‍कन्तवण्णाति एत्थ अभिक्‍कन्तसद्दो अभिरूपे, वण्णसद्दो पन छविथुतिकुलवग्गकारणसण्ठानप्पमाणरूपायतनादीसु दिस्सति। तत्थ ‘‘सुवण्णवण्णोसि भगवा’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ २.३९९; सु॰ नि॰ ५५३) छवियं। ‘‘कदा सञ्‍ञूळ्हा पन ते, गहपति, इमे समणस्स गोतमस्स वण्णा’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ २.७७) थुतियं। ‘‘चत्तारोमे, भो गोतम, वण्णा’’ति एवमादीसु (दी॰ नि॰ ३.११५) कुलवग्गे। ‘‘अथ केन नु वण्णेन, गन्धत्थेनोति वुच्‍चती’’ति एवमादीसु (सं॰ नि॰ १.२३४) कारणे। ‘‘महन्तं हत्थिराजवण्णं अभिनिम्मिनित्वा’’ति एवमादीसु (सं॰ नि॰ १.१३८) सण्ठाने। ‘‘तयो पत्तस्स वण्णा’’ति एवमादीसु पमाणे। ‘‘वण्णो गन्धो रसो ओजा’’ति एवमादीसु रूपायतने। सो इध छवियं दट्ठब्बो। तेन अभिक्‍कन्तवण्णा अभिरूपच्छवीति वुत्तं होति।

    Abhikkantavaṇṇāti ettha abhikkantasaddo abhirūpe, vaṇṇasaddo pana chavithutikulavaggakāraṇasaṇṭhānappamāṇarūpāyatanādīsu dissati. Tattha ‘‘suvaṇṇavaṇṇosi bhagavā’’ti evamādīsu (ma. ni. 2.399; su. ni. 553) chaviyaṃ. ‘‘Kadā saññūḷhā pana te, gahapati, ime samaṇassa gotamassa vaṇṇā’’ti evamādīsu (ma. ni. 2.77) thutiyaṃ. ‘‘Cattārome, bho gotama, vaṇṇā’’ti evamādīsu (dī. ni. 3.115) kulavagge. ‘‘Atha kena nu vaṇṇena, gandhatthenoti vuccatī’’ti evamādīsu (saṃ. ni. 1.234) kāraṇe. ‘‘Mahantaṃ hatthirājavaṇṇaṃ abhinimminitvā’’ti evamādīsu (saṃ. ni. 1.138) saṇṭhāne. ‘‘Tayo pattassa vaṇṇā’’ti evamādīsu pamāṇe. ‘‘Vaṇṇo gandho raso ojā’’ti evamādīsu rūpāyatane. So idha chaviyaṃ daṭṭhabbo. Tena abhikkantavaṇṇā abhirūpacchavīti vuttaṃ hoti.

    केवलकप्पन्ति एत्थ केवलसद्दो अनवसेसयेभुय्यअब्यामिस्सअनतिरेकदळ्हत्थविसंयोगादिअनेकत्थो। तथा हिस्स ‘‘केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरिय’’न्ति एवमादीसु (दी॰ नि॰ १.२५५; पारा॰ १) अनवसेसता अत्थो। ‘‘केवलकप्पा च अङ्गमागधा पहूतं खादनीयं भोजनीयं आदाय उपसङ्कमिस्सन्ती’’ति एवमादीसु (महाव॰ ४३) येभुय्यता। ‘‘केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होती’’ति एवमादीसु (विभ॰ २२५) अब्यामिस्सता। ‘‘केवलं सद्धामत्तकं नून अयमायस्मा’’ति एवमादीसु (महाव॰ २४४) अनतिरेकता। ‘‘आयस्मतो भन्ते अनुरुद्धस्स बाहिको नाम सद्धिविहारिको केवलकप्पं सङ्घभेदाय ठितो’’ति एवमादीसु (अ॰ नि॰ ४.२४३) दळ्हत्थता। ‘‘केवली वुसितवा उत्तमपुरिसोति वुच्‍चती’’ति एवमादीसु (सं॰ नि॰ ३.५७) विसंयोगो। इध पनस्स अनवसेसतो अत्थो अधिप्पेतो।

    Kevalakappanti ettha kevalasaddo anavasesayebhuyyaabyāmissaanatirekadaḷhatthavisaṃyogādianekattho. Tathā hissa ‘‘kevalaparipuṇṇaṃ parisuddhaṃ brahmacariya’’nti evamādīsu (dī. ni. 1.255; pārā. 1) anavasesatā attho. ‘‘Kevalakappā ca aṅgamāgadhā pahūtaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ ādāya upasaṅkamissantī’’ti evamādīsu (mahāva. 43) yebhuyyatā. ‘‘Kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hotī’’ti evamādīsu (vibha. 225) abyāmissatā. ‘‘Kevalaṃ saddhāmattakaṃ nūna ayamāyasmā’’ti evamādīsu (mahāva. 244) anatirekatā. ‘‘Āyasmato bhante anuruddhassa bāhiko nāma saddhivihāriko kevalakappaṃ saṅghabhedāya ṭhito’’ti evamādīsu (a. ni. 4.243) daḷhatthatā. ‘‘Kevalī vusitavā uttamapurisoti vuccatī’’ti evamādīsu (saṃ. ni. 3.57) visaṃyogo. Idha panassa anavasesato attho adhippeto.

    कप्पसद्दो पनायं अभिसद्दहनवोहारकालपञ्‍ञत्तिछेदनविकप्पलेससमन्तभावादिअनेकत्थो। तथा हिस्स ‘‘ओकप्पनियमेतं भोतो गोतमस्स, यता तं अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ १.३८७) अभिसद्दहनमत्थो। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्‍चहि समणकप्पेहि फलं परिभुञ्‍जितु’’न्ति एवमादीसु (चूळव॰ २५०) वोहारो। ‘‘येन सुदं निच्‍चकप्पं विहरामी’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ १.३८७) कालो। ‘‘इच्‍चायस्मा कप्पो’’ति एवमादीसु (सु॰ नि॰ १०९८; चूळनि॰ कप्पमाणवपुच्छा ११७) पञ्‍ञत्ति। ‘‘अलङ्कतो कप्पितकेसमस्सू’’ति एवमादीसु (जा॰ २.२२.१३६८) छेदनं। ‘‘कप्पति द्वङ्गुलकप्पो’’ति एवमादीसु (चूळव॰ ४४६) विकप्पो। ‘‘अत्थि कप्पो निपज्‍जितु’’न्ति एवमादीसु (अ॰ नि॰ ८.८०) लेसो। ‘‘केवलकप्पं वेळुवनं ओभासेत्वा’’ति एवमादीसु (सं॰ नि॰ १.९४) समन्तभावो। इध पनस्स समन्तभावो अत्थोति अधिप्पेतो। यतो केवलकप्पं जेतवनन्ति एत्थ अनवसेसं समन्ततो जेतवनन्ति एवमत्थो दट्ठब्बो।

    Kappasaddo panāyaṃ abhisaddahanavohārakālapaññattichedanavikappalesasamantabhāvādianekattho. Tathā hissa ‘‘okappaniyametaṃ bhoto gotamassa, yatā taṃ arahato sammāsambuddhassā’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.387) abhisaddahanamattho. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, pañcahi samaṇakappehi phalaṃ paribhuñjitu’’nti evamādīsu (cūḷava. 250) vohāro. ‘‘Yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.387) kālo. ‘‘Iccāyasmā kappo’’ti evamādīsu (su. ni. 1098; cūḷani. kappamāṇavapucchā 117) paññatti. ‘‘Alaṅkato kappitakesamassū’’ti evamādīsu (jā. 2.22.1368) chedanaṃ. ‘‘Kappati dvaṅgulakappo’’ti evamādīsu (cūḷava. 446) vikappo. ‘‘Atthi kappo nipajjitu’’nti evamādīsu (a. ni. 8.80) leso. ‘‘Kevalakappaṃ veḷuvanaṃ obhāsetvā’’ti evamādīsu (saṃ. ni. 1.94) samantabhāvo. Idha panassa samantabhāvo atthoti adhippeto. Yato kevalakappaṃ jetavananti ettha anavasesaṃ samantato jetavananti evamattho daṭṭhabbo.

    ओभासेत्वाति आभाय फरित्वा, चन्दिमा विय सूरियो विय च एकोभासं एकपज्‍जोतं करित्वाति अत्थो।

    Obhāsetvāti ābhāya pharitvā, candimā viya sūriyo viya ca ekobhāsaṃ ekapajjotaṃ karitvāti attho.

    येन भगवा तेनुपसङ्कमीति भुम्मत्थे करणवचनं, यतो यत्थ भगवा, तत्थ उपसङ्कमीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। येन वा कारणेन भगवा देवमनुस्सेहि उपसङ्कमितब्बो, तेनेव कारणेन उपसङ्कमीति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। केन च कारणेन भगवा उपसङ्कमितब्बो? नानप्पकारगुणविसेसाधिगमाधिप्पायेन सादुफलूपभोगाधिप्पायेन दिजगणेहि निच्‍चफलितमहारुक्खो विय। उपसङ्कमीति च गताति वुत्तं होति। उपसङ्कमित्वाति उपसङ्कमनपरियोसानदीपनं। अथ वा एवं गता ततो आसन्‍नतरं ठानं भगवतो समीपसङ्खातं गन्त्वातिपि वुत्तं होति। भगवन्तं अभिवादेत्वाति भगवन्तं वन्दित्वा पणमित्वा नमस्सित्वा।

    Yena bhagavā tenupasaṅkamīti bhummatthe karaṇavacanaṃ, yato yattha bhagavā, tattha upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo. Yena vā kāraṇena bhagavā devamanussehi upasaṅkamitabbo, teneva kāraṇena upasaṅkamīti evampettha attho daṭṭhabbo. Kena ca kāraṇena bhagavā upasaṅkamitabbo? Nānappakāraguṇavisesādhigamādhippāyena sāduphalūpabhogādhippāyena dijagaṇehi niccaphalitamahārukkho viya. Upasaṅkamīti ca gatāti vuttaṃ hoti. Upasaṅkamitvāti upasaṅkamanapariyosānadīpanaṃ. Atha vā evaṃ gatā tato āsannataraṃ ṭhānaṃ bhagavato samīpasaṅkhātaṃ gantvātipi vuttaṃ hoti. Bhagavantaṃ abhivādetvāti bhagavantaṃ vanditvā paṇamitvā namassitvā.

    एकमन्तन्ति भावनपुंसकनिद्देसो, एकोकासं एकपस्सन्ति वुत्तं होति। भुम्मत्थे वा उपयोगवचनं। अट्ठासीति निसज्‍जादिपटिक्खेपो, ठानं कप्पेसि, ठिता अहोसीति अत्थो।

    Ekamantanti bhāvanapuṃsakaniddeso, ekokāsaṃ ekapassanti vuttaṃ hoti. Bhummatthe vā upayogavacanaṃ. Aṭṭhāsīti nisajjādipaṭikkhepo, ṭhānaṃ kappesi, ṭhitā ahosīti attho.

    कथं ठिता पन सा एकमन्तं ठिता अहूति?

    Kathaṃ ṭhitā pana sā ekamantaṃ ṭhitā ahūti?

    ‘‘न पच्छतो न पुरतो, नापि आसन्‍नदूरतो।

    ‘‘Na pacchato na purato, nāpi āsannadūrato;

    न कच्छे नोपि पटिवाते, न चापि ओणतुण्णते।

    Na kacche nopi paṭivāte, na cāpi oṇatuṇṇate;

    इमे दोसे विवज्‍जेत्वा, एकमन्तं ठिता अहू’’ति॥

    Ime dose vivajjetvā, ekamantaṃ ṭhitā ahū’’ti.

    कस्मा पनायं अट्ठासि एव, न निसीदीति? लहुं निवत्तितुकामताय। देवता हि कञ्‍चिदेव अत्थवसं पटिच्‍च सुचिपुरिसो विय वच्‍चट्ठानं मनुस्सलोकं आगच्छन्ति। पकतिया पनेतासं योजनसततो पभुति मनुस्सलोको दुग्गन्धताय पटिकूलो होति, न तत्थ अभिरमन्ति। तेन सा आगतकिच्‍चं कत्वा लहुं निवत्तितुकामताय न निसीदि। यस्स च गमनादिइरियापथपरिस्समस्स विनोदनत्थं निसीदन्ति, सो देवानं परिस्समो नत्थि, तस्मापि न निसीदि। ये च महासावका भगवन्तं परिवारेत्वा ठिता, ते पतिमानेसि, तस्मापि न निसीदि। अपिच भगवति गारवेनेव न निसीदि। देवानञ्हि निसीदितुकामानं आसनं निब्बत्तति, तं अनिच्छमाना निसज्‍जाय चित्तम्पि अकत्वा एकमन्तं अट्ठासि।

    Kasmā panāyaṃ aṭṭhāsi eva, na nisīdīti? Lahuṃ nivattitukāmatāya. Devatā hi kañcideva atthavasaṃ paṭicca sucipuriso viya vaccaṭṭhānaṃ manussalokaṃ āgacchanti. Pakatiyā panetāsaṃ yojanasatato pabhuti manussaloko duggandhatāya paṭikūlo hoti, na tattha abhiramanti. Tena sā āgatakiccaṃ katvā lahuṃ nivattitukāmatāya na nisīdi. Yassa ca gamanādiiriyāpathaparissamassa vinodanatthaṃ nisīdanti, so devānaṃ parissamo natthi, tasmāpi na nisīdi. Ye ca mahāsāvakā bhagavantaṃ parivāretvā ṭhitā, te patimānesi, tasmāpi na nisīdi. Apica bhagavati gāraveneva na nisīdi. Devānañhi nisīditukāmānaṃ āsanaṃ nibbattati, taṃ anicchamānā nisajjāya cittampi akatvā ekamantaṃ aṭṭhāsi.

    एकमन्तं ठिता खो सा देवताति एवं इमेहि कारणेहि एकमन्तं ठिता खो सा देवता। भगवन्तं गाथाय अज्झभासीति भगवन्तं गाथाय अक्खरपदनियमितगन्थितेन वचनेन अभासीति अत्थो।

    Ekamantaṃ ṭhitā kho sā devatāti evaṃ imehi kāraṇehi ekamantaṃ ṭhitā kho sā devatā. Bhagavantaṃ gāthāya ajjhabhāsīti bhagavantaṃ gāthāya akkharapadaniyamitaganthitena vacanena abhāsīti attho.

    २६१. तत्थ बहूति अनियमितसङ्ख्यानिद्देसो। तेन अनेकसता अनेकसहस्सा अनेकसतसहस्साति वुत्तं होति। दिब्बन्तीति देवा, पञ्‍चहि कामगुणेहि कीळन्ति, अत्तनो वा सिरिया जोतन्तीति अत्थो। अपिच तिविधा देवा सम्मुतिउपपत्तिविसुद्धिवसेन। यथाह –

    261. Tattha bahūti aniyamitasaṅkhyāniddeso. Tena anekasatā anekasahassā anekasatasahassāti vuttaṃ hoti. Dibbantīti devā, pañcahi kāmaguṇehi kīḷanti, attano vā siriyā jotantīti attho. Apica tividhā devā sammutiupapattivisuddhivasena. Yathāha –

    ‘‘देवाति तयो देवा सम्मुतिदेवा, उपपत्तिदेवा, विसुद्धिदेवा। तत्थ सम्मुतिदेवा नाम राजानो, देवियो, राजकुमारा। उपपत्तिदेवा नाम चातुमहाराजिके देवे उपादाय तदुत्तरिदेवा। विसुद्धिदेवा नाम अरहन्तो वुच्‍चन्ती’’ति (चूळनि॰ धोतकमाणवपुच्छानिद्देस ३२, पारायनानुगीतिगाथानिद्देस ११९)।

    ‘‘Devāti tayo devā sammutidevā, upapattidevā, visuddhidevā. Tattha sammutidevā nāma rājāno, deviyo, rājakumārā. Upapattidevā nāma cātumahārājike deve upādāya taduttaridevā. Visuddhidevā nāma arahanto vuccantī’’ti (cūḷani. dhotakamāṇavapucchāniddesa 32, pārāyanānugītigāthāniddesa 119).

    तेसु इध उपपत्तिदेवा अधिप्पेता। मनुनो अपच्‍चाति मनुस्सा। पोराणा पन भणन्ति – मनस्स उस्सन्‍नताय मनुस्सा। ते जम्बुदीपका, अपरगोयानका, उत्तरकुरुका, पुब्बविदेहकाति चतुब्बिधा। इध जम्बुदीपका अधिप्पेता। मङ्गलन्ति इमेहि सत्ताति मङ्गलानि, इद्धिं वुद्धिञ्‍च पापुणन्तीति अत्थो। अचिन्तयुन्ति चिन्तेसुं। आकङ्खमानाति इच्छमाना पत्थयमाना पिहयमाना। सोत्थानन्ति सोत्थिभावं, सब्बेसं दिट्ठधम्मिकसम्परायिकानं सोभनानं सुन्दरानं कल्याणानं धम्मानमत्थितन्ति वुत्तं होति। ब्रूहीति देसेहि पकासेहि आचिक्ख विवर विभज उत्तानीकरोहि। मङ्गलन्ति इद्धिकारणं वुद्धिकारणं सब्बसम्पत्तिकारणं। उत्तमन्ति विसिट्ठं पवरं सब्बलोकहितसुखावहन्ति अयं गाथाय अनुपुब्बपदवण्णना।

    Tesu idha upapattidevā adhippetā. Manuno apaccāti manussā. Porāṇā pana bhaṇanti – manassa ussannatāya manussā. Te jambudīpakā, aparagoyānakā, uttarakurukā, pubbavidehakāti catubbidhā. Idha jambudīpakā adhippetā. Maṅgalanti imehi sattāti maṅgalāni, iddhiṃ vuddhiñca pāpuṇantīti attho. Acintayunti cintesuṃ. Ākaṅkhamānāti icchamānā patthayamānā pihayamānā. Sotthānanti sotthibhāvaṃ, sabbesaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikānaṃ sobhanānaṃ sundarānaṃ kalyāṇānaṃ dhammānamatthitanti vuttaṃ hoti. Brūhīti desehi pakāsehi ācikkha vivara vibhaja uttānīkarohi. Maṅgalanti iddhikāraṇaṃ vuddhikāraṇaṃ sabbasampattikāraṇaṃ. Uttamanti visiṭṭhaṃ pavaraṃ sabbalokahitasukhāvahanti ayaṃ gāthāya anupubbapadavaṇṇanā.

    अयं पन पिण्डत्थो – सो देवपुत्तो दससहस्सचक्‍कवाळेसु देवता मङ्गलपञ्हं सोतुकामताय इमस्मिं एकचक्‍कवाळे सन्‍निपतित्वा एकवालग्गकोटिओकासमत्ते दसपि वीसम्पि तिंसम्पि चत्तालीसम्पि पञ्‍ञासम्पि सट्ठिपि सत्ततिपि असीतिपि सुखुमत्तभावे निम्मिनित्वा सब्बदेवमारब्रह्मानो सिरिया च तेजसा च अधिगय्ह विरोचमानं पञ्‍ञत्तवरबुद्धासने निसिन्‍नं भगवन्तं परिवारेत्वा ठिता दिस्वा तस्मिं च समये अनागतानम्पि सकलजम्बुदीपकानं मनुस्सानं चेतसा चेतोपरिवितक्‍कमञ्‍ञाय सब्बदेवमनुस्सानं विचिकिच्छासल्‍लसमुद्धरणत्थं आह – ‘‘बहू देवा मनुस्सा च, मङ्गलानि अचिन्तयुं, आकङ्खमाना सोत्थानं अत्तनो सोत्थिभावं इच्छन्ता, ब्रूहि मङ्गलमुत्तमं, तेसं देवानं अनुमतिया मनुस्सानञ्‍च अनुग्गहेन मया पुट्ठो समानो यं सब्बेसमेव अम्हाकं एकन्तहितसुखावहनतो उत्तमं मङ्गलं, तं नो अनुकम्पं उपादाय ब्रूहि भगवा’’ति।

    Ayaṃ pana piṇḍattho – so devaputto dasasahassacakkavāḷesu devatā maṅgalapañhaṃ sotukāmatāya imasmiṃ ekacakkavāḷe sannipatitvā ekavālaggakoṭiokāsamatte dasapi vīsampi tiṃsampi cattālīsampi paññāsampi saṭṭhipi sattatipi asītipi sukhumattabhāve nimminitvā sabbadevamārabrahmāno siriyā ca tejasā ca adhigayha virocamānaṃ paññattavarabuddhāsane nisinnaṃ bhagavantaṃ parivāretvā ṭhitā disvā tasmiṃ ca samaye anāgatānampi sakalajambudīpakānaṃ manussānaṃ cetasā cetoparivitakkamaññāya sabbadevamanussānaṃ vicikicchāsallasamuddharaṇatthaṃ āha – ‘‘bahū devā manussā ca, maṅgalāni acintayuṃ, ākaṅkhamānā sotthānaṃ attano sotthibhāvaṃ icchantā, brūhi maṅgalamuttamaṃ, tesaṃ devānaṃ anumatiyā manussānañca anuggahena mayā puṭṭho samāno yaṃ sabbesameva amhākaṃ ekantahitasukhāvahanato uttamaṃ maṅgalaṃ, taṃ no anukampaṃ upādāya brūhi bhagavā’’ti.

    २६२. एवमेतं देवपुत्तस्स वचनं सुत्वा भगवा ‘‘असेवना च बालान’’न्ति गाथमाह। तत्थ असेवनाति अभजना अपयिरुपासना। बालानन्ति बलन्ति अस्ससन्तीति बाला, अस्ससितपस्ससितमत्तेन जीवन्ति, न पञ्‍ञाजीवितेनाति अधिप्पायो। तेसं बालानं पण्डितानन्ति पण्डन्तीति पण्डिता, सन्दिट्ठिकसम्परायिकेसु अत्थेसु ञाणगतिया गच्छन्तीति अधिप्पायो। तेसं पण्डितानं। सेवनाति भजना पयिरुपासना तंसहायता तंसम्पवङ्कता। पूजाति सक्‍कारगरुकारमाननवन्दना। पूजनेय्यानन्ति पूजारहानं। एतं मङ्गलमुत्तमन्ति या च बालानं असेवना, या च पण्डितानं सेवना, या च पूजनेय्यानं पूजा, तं सब्बं सम्पिण्डेत्वा आह एतं मङ्गलमुत्तमन्ति। यं तया पुट्ठं ‘‘ब्रूहि मङ्गलमुत्तम’’न्ति, एत्थ ताव एतं मङ्गलमुत्तमन्ति गण्हाहीति वुत्तं होति। अयमेतिस्सा गाथाय पदवण्णना।

    262. Evametaṃ devaputtassa vacanaṃ sutvā bhagavā ‘‘asevanā ca bālāna’’nti gāthamāha. Tattha asevanāti abhajanā apayirupāsanā. Bālānanti balanti assasantīti bālā, assasitapassasitamattena jīvanti, na paññājīvitenāti adhippāyo. Tesaṃ bālānaṃ paṇḍitānanti paṇḍantīti paṇḍitā, sandiṭṭhikasamparāyikesu atthesu ñāṇagatiyā gacchantīti adhippāyo. Tesaṃ paṇḍitānaṃ. Sevanāti bhajanā payirupāsanā taṃsahāyatā taṃsampavaṅkatā. Pūjāti sakkāragarukāramānanavandanā. Pūjaneyyānanti pūjārahānaṃ. Etaṃ maṅgalamuttamanti yā ca bālānaṃ asevanā, yā ca paṇḍitānaṃ sevanā, yā ca pūjaneyyānaṃ pūjā, taṃ sabbaṃ sampiṇḍetvā āha etaṃ maṅgalamuttamanti. Yaṃ tayā puṭṭhaṃ ‘‘brūhi maṅgalamuttama’’nti, ettha tāva etaṃ maṅgalamuttamanti gaṇhāhīti vuttaṃ hoti. Ayametissā gāthāya padavaṇṇanā.

    अत्थवण्णना पनस्सा एवं वेदितब्बा – एवमेतं देवपुत्तस्स वचनं सुत्वा भगवा इमं गाथमाह। तत्थ यस्मा चतुब्बिधा कथा पुच्छितकथा, अपुच्छितकथा, सानुसन्धिकथा, अननुसन्धिकथाति। तत्थ ‘‘पुच्छामि तं, गोतम, भूरिपञ्‍ञं, कथंकरो सावको साधु होती’’ति (सु॰ नि॰ ३७८) च, ‘‘कथं नु त्वं, मारिस, ओघमतरी’’ति (सं॰ नि॰ १.१) च एवमादीसु पुच्छितेन कथिका पुच्छितकथा। ‘‘यं परे सुखतो आहु, तदरिया आहु दुक्खतो’’ति एवमादीसु (सु॰ नि॰ ७६७) अपुच्छितेन अत्तज्झासयवसेनेव कथिता अपुच्छितकथा। सब्बापि बुद्धानं कथा ‘‘सनिदानाहं, भिक्खवे, धम्मं देसेमी’’ति (अ॰ नि॰ ३.१२६; कथा॰ ८०६) वचनतो सानुसन्धिकथा। अननुसन्धिकथा इमस्मिं सासने नत्थि। एवमेतासु कथासु अयं देवपुत्तेन पुच्छितेन भगवता कथितत्ता पुच्छितकथा। पुच्छितकथायञ्‍च यथा छेको पुरिसो कुसलो मग्गस्स, कुसलो अमग्गस्स, मग्गं पुट्ठो पठमं विजहितब्बं आचिक्खित्वा पच्छा गहेतब्बं आचिक्खति – ‘‘असुकस्मिं नाम ठाने द्वेधापथो होति, तत्थ वामं मुञ्‍चित्वा दक्खिणं गण्हथा’’ति, एवं सेवितब्बासेवितब्बेसु असेवितब्बं आचिक्खित्वा सेवितब्बं आचिक्खति। भगवा च मग्गकुसलपुरिससदिसो। यथाह –

    Atthavaṇṇanā panassā evaṃ veditabbā – evametaṃ devaputtassa vacanaṃ sutvā bhagavā imaṃ gāthamāha. Tattha yasmā catubbidhā kathā pucchitakathā, apucchitakathā, sānusandhikathā, ananusandhikathāti. Tattha ‘‘pucchāmi taṃ, gotama, bhūripaññaṃ, kathaṃkaro sāvako sādhu hotī’’ti (su. ni. 378) ca, ‘‘kathaṃ nu tvaṃ, mārisa, oghamatarī’’ti (saṃ. ni. 1.1) ca evamādīsu pucchitena kathikā pucchitakathā. ‘‘Yaṃ pare sukhato āhu, tadariyā āhu dukkhato’’ti evamādīsu (su. ni. 767) apucchitena attajjhāsayavaseneva kathitā apucchitakathā. Sabbāpi buddhānaṃ kathā ‘‘sanidānāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemī’’ti (a. ni. 3.126; kathā. 806) vacanato sānusandhikathā. Ananusandhikathā imasmiṃ sāsane natthi. Evametāsu kathāsu ayaṃ devaputtena pucchitena bhagavatā kathitattā pucchitakathā. Pucchitakathāyañca yathā cheko puriso kusalo maggassa, kusalo amaggassa, maggaṃ puṭṭho paṭhamaṃ vijahitabbaṃ ācikkhitvā pacchā gahetabbaṃ ācikkhati – ‘‘asukasmiṃ nāma ṭhāne dvedhāpatho hoti, tattha vāmaṃ muñcitvā dakkhiṇaṃ gaṇhathā’’ti, evaṃ sevitabbāsevitabbesu asevitabbaṃ ācikkhitvā sevitabbaṃ ācikkhati. Bhagavā ca maggakusalapurisasadiso. Yathāha –

    ‘‘पुरिसो मग्गकुसलोति खो, तिस्स, तथागतस्सेतं अधिवचनं अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति (सं॰ नि॰ ३.८४)।

    ‘‘Puriso maggakusaloti kho, tissa, tathāgatassetaṃ adhivacanaṃ arahato sammāsambuddhassā’’ti (saṃ. ni. 3.84).

    सो हि कुसलो इमस्स लोकस्स, कुसलो परस्स लोकस्स, कुसलो मच्‍चुधेय्यस्स, कुसलो अमच्‍चुधेय्यस्स, कुसलो मारधेय्यस्स, कुसलो अमारधेय्यस्साति। तस्मा पठमं असेवितब्बं आचिक्खित्वा सेवितब्बं आचिक्खन्तो आह – ‘‘असेवना च बालानं, पण्डितानञ्‍च सेवना’’ति। विजहितब्बमग्गो विय हि पठमं बाला न सेवितब्बा न पयिरुपासितब्बा, ततो गहेतब्बमग्गो विय पण्डिता सेवितब्बा पयिरुपासितब्बाति।

    So hi kusalo imassa lokassa, kusalo parassa lokassa, kusalo maccudheyyassa, kusalo amaccudheyyassa, kusalo māradheyyassa, kusalo amāradheyyassāti. Tasmā paṭhamaṃ asevitabbaṃ ācikkhitvā sevitabbaṃ ācikkhanto āha – ‘‘asevanā ca bālānaṃ, paṇḍitānañca sevanā’’ti. Vijahitabbamaggo viya hi paṭhamaṃ bālā na sevitabbā na payirupāsitabbā, tato gahetabbamaggo viya paṇḍitā sevitabbā payirupāsitabbāti.

    कस्मा पन भगवता मङ्गलं कथेन्तेन पठमं बालानं असेवना पण्डितानञ्‍च सेवना कथिताति? वुच्‍चते – यस्मा इमं दिट्ठादीसु मङ्गलदिट्ठिं बालसेवनाय देवमनुस्सा गण्हिंसु, सा च अमङ्गलं, तस्मा नेसं तं इधलोकत्थपरलोकत्थभञ्‍जकं अकल्याणमित्तसंसग्गं गरहन्तेन उभयलोकत्थसाधकञ्‍च कल्याणमित्तसंसग्गं पसंसन्तेन भगवता पठमं बालानं असेवना पण्डितानञ्‍च सेवना कथिताति।

    Kasmā pana bhagavatā maṅgalaṃ kathentena paṭhamaṃ bālānaṃ asevanā paṇḍitānañca sevanā kathitāti? Vuccate – yasmā imaṃ diṭṭhādīsu maṅgaladiṭṭhiṃ bālasevanāya devamanussā gaṇhiṃsu, sā ca amaṅgalaṃ, tasmā nesaṃ taṃ idhalokatthaparalokatthabhañjakaṃ akalyāṇamittasaṃsaggaṃ garahantena ubhayalokatthasādhakañca kalyāṇamittasaṃsaggaṃ pasaṃsantena bhagavatā paṭhamaṃ bālānaṃ asevanā paṇḍitānañca sevanā kathitāti.

    तत्थ बाला नाम ये केचि पाणातिपातादिअकुसलकम्मपथसमन्‍नागता सत्ता। ते तीहाकारेहि जानितब्बा। यथाह – ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, बालस्स बाललक्खणानी’’ति (अ॰ नि॰ ३.३; म॰ नि॰ ३.२४६) सुत्तं। अपिच पूरणकस्सपादयो छ सत्थारो देवदत्तकोकालिककटमोदकतिस्सखण्डदेवियापुत्तसमुद्ददत्तचिञ्‍चमाणविकादयो अतीतकाले च दीघविदस्स भाताति इमे अञ्‍ञे च एवरूपा सत्ता बालाति वेदितब्बा।

    Tattha bālā nāma ye keci pāṇātipātādiakusalakammapathasamannāgatā sattā. Te tīhākārehi jānitabbā. Yathāha – ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, bālassa bālalakkhaṇānī’’ti (a. ni. 3.3; ma. ni. 3.246) suttaṃ. Apica pūraṇakassapādayo cha satthāro devadattakokālikakaṭamodakatissakhaṇḍadeviyāputtasamuddadattaciñcamāṇavikādayo atītakāle ca dīghavidassa bhātāti ime aññe ca evarūpā sattā bālāti veditabbā.

    ते अग्गिपदित्तमिव अङ्गारं अत्तना दुग्गहितेन अत्तानञ्‍च अत्तनो वचनकारके च विनासेन्ति, यथा दीघविदस्स भाता चतुबुद्धन्तरं सट्ठियोजनमत्तेन अत्तभावेन उत्तानो पतितो महानिरये पच्‍चति, यथा च तस्स दिट्ठिं अभिरुचिकानि पञ्‍च कुलसतानि तस्सेव सहब्यतं उपपन्‍नानि निरये पच्‍चन्ति। वुत्तं हेतं –

    Te aggipadittamiva aṅgāraṃ attanā duggahitena attānañca attano vacanakārake ca vināsenti, yathā dīghavidassa bhātā catubuddhantaraṃ saṭṭhiyojanamattena attabhāvena uttāno patito mahāniraye paccati, yathā ca tassa diṭṭhiṃ abhirucikāni pañca kulasatāni tasseva sahabyataṃ upapannāni niraye paccanti. Vuttaṃ hetaṃ –

    ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, नळागारा वा तिणागारा वा अग्गि मुत्तो कूटागारानिपि डहति उल्‍लित्तावलित्तानि निवातानि फुसितग्गळानि पिहितवातपानानि, एवमेव खो, भिक्खवे, यानि कानिचि भयानि उप्पज्‍जन्ति, सब्बानि तानि बालतो उप्पज्‍जन्ति, नो पण्डिततो। ये केचि उपद्दवा उप्पज्‍जन्ति…पे॰… ये केचि उपसग्गा…पे॰… नो पण्डिततो। इति खो, भिक्खवे, सप्पटिभयो बालो, अप्पटिभयो पण्डितो। सउपद्दवो बालो, अनुपद्दवो पण्डितो, सउपसग्गो बालो, अनुपसग्गो पण्डितो’’ति (अ॰ नि॰ ३.१)।

    ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, naḷāgārā vā tiṇāgārā vā aggi mutto kūṭāgārānipi ḍahati ullittāvalittāni nivātāni phusitaggaḷāni pihitavātapānāni, evameva kho, bhikkhave, yāni kānici bhayāni uppajjanti, sabbāni tāni bālato uppajjanti, no paṇḍitato. Ye keci upaddavā uppajjanti…pe… ye keci upasaggā…pe… no paṇḍitato. Iti kho, bhikkhave, sappaṭibhayo bālo, appaṭibhayo paṇḍito. Saupaddavo bālo, anupaddavo paṇḍito, saupasaggo bālo, anupasaggo paṇḍito’’ti (a. ni. 3.1).

    अपिच पूतिमच्छसदिसो बालो, पूतिमच्छबन्धपत्तपुटसदिसो होति तदुपसेवी, छड्डनीयतं जिगुच्छनीयतञ्‍च आपज्‍जति विञ्‍ञूनं। वुत्तञ्‍चेतं –

    Apica pūtimacchasadiso bālo, pūtimacchabandhapattapuṭasadiso hoti tadupasevī, chaḍḍanīyataṃ jigucchanīyatañca āpajjati viññūnaṃ. Vuttañcetaṃ –

    ‘‘पूतिमच्छं कुसग्गेन, यो नरो उपनय्हति।

    ‘‘Pūtimacchaṃ kusaggena, yo naro upanayhati;

    कुसापि पूती वायन्ति, एवं बालूपसेवना’’ति॥ (इतिवु॰ ७६; जा॰ १.१५.१८३; २.२२.१२५७)।

    Kusāpi pūtī vāyanti, evaṃ bālūpasevanā’’ti. (itivu. 76; jā. 1.15.183; 2.22.1257);

    अकित्तिपण्डितो चापि सक्‍केन देवानमिन्देन वरे दिय्यमाने एवमाह –

    Akittipaṇḍito cāpi sakkena devānamindena vare diyyamāne evamāha –

    ‘‘बालं न पस्से न सुणे, न च बालेन संवसे।

    ‘‘Bālaṃ na passe na suṇe, na ca bālena saṃvase;

    बालेनल्‍लापसल्‍लापं, न करे न च रोचये॥

    Bālenallāpasallāpaṃ, na kare na ca rocaye.

    ‘‘किन्‍नु ते अकरं बालो, वद कस्सप कारणं।

    ‘‘Kinnu te akaraṃ bālo, vada kassapa kāraṇaṃ;

    केन कस्सप बालस्स, दस्सनं नाभिकङ्खसि॥

    Kena kassapa bālassa, dassanaṃ nābhikaṅkhasi.

    ‘‘अनयं नयति दुम्मेधो, अधुरायं नियुञ्‍जति।

    ‘‘Anayaṃ nayati dummedho, adhurāyaṃ niyuñjati;

    दुन्‍नयो सेय्यसो होति, सम्मा वुत्तो पकुप्पति।

    Dunnayo seyyaso hoti, sammā vutto pakuppati;

    विनयं सो न जानाति, साधु तस्स अदस्सन’’न्ति॥ (जा॰ १.१३.९०-९२)।

    Vinayaṃ so na jānāti, sādhu tassa adassana’’nti. (jā. 1.13.90-92);

    एवं भगवा सब्बाकारेन बालूपसेवनं गरहन्तो बालानं असेवनं ‘‘मङ्गल’’न्ति वत्वा इदानि पण्डितसेवनं पसंसन्तो ‘‘पण्डितानञ्‍च सेवना मङ्गल’’न्ति आह। तत्थ पण्डिता नाम ये केचि पाणातिपातावेरमणिआदिदसकुसलकम्मपथसमन्‍नागता सत्ता, ते तीहाकारेहि जानितब्बा। यथाह – ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, पण्डितस्स पण्डितलक्खणानी’’ति (अ॰ नि॰ ३.३; म॰ नि॰ ३.२५३) वुत्तं। अपिच बुद्धपच्‍चेकबुद्धअसीतिमहासावका अञ्‍ञे च तथागतस्स सावका सुनेत्तमहागोविन्दविधुरसरभङ्गमहोसधसुतसोमनिमिराज- अयोघरकुमारअकित्तिपण्डितादयो च पण्डिताति वेदितब्बा।

    Evaṃ bhagavā sabbākārena bālūpasevanaṃ garahanto bālānaṃ asevanaṃ ‘‘maṅgala’’nti vatvā idāni paṇḍitasevanaṃ pasaṃsanto ‘‘paṇḍitānañca sevanā maṅgala’’nti āha. Tattha paṇḍitā nāma ye keci pāṇātipātāveramaṇiādidasakusalakammapathasamannāgatā sattā, te tīhākārehi jānitabbā. Yathāha – ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, paṇḍitassa paṇḍitalakkhaṇānī’’ti (a. ni. 3.3; ma. ni. 3.253) vuttaṃ. Apica buddhapaccekabuddhaasītimahāsāvakā aññe ca tathāgatassa sāvakā sunettamahāgovindavidhurasarabhaṅgamahosadhasutasomanimirāja- ayogharakumāraakittipaṇḍitādayo ca paṇḍitāti veditabbā.

    ते भये विय रक्खा, अन्धकारे विय पदीपो, खुप्पिपासादिदुक्खाभिभवे विय अन्‍नपानादिपटिलाभो, अत्तनो वचनकरानं सब्बभयउपद्दवूपसग्गविद्धंसनसमत्था होन्ति। तथा हि तथागतं आगम्म असङ्ख्येय्या अपरिमाणा देवमनुस्सा आसवक्खयं पत्ता, ब्रह्मलोके पतिट्ठिता, देवलोके पतिट्ठिता, सुगतिलोके उप्पन्‍ना। सारिपुत्तत्थेरे चित्तं पसादेत्वा चतूहि पच्‍चयेहि थेरं उपट्ठहित्वा असीति कुलसहस्सानि सग्गे निब्बत्तानि। तथा महामोग्गल्‍लानमहाकस्सपप्पभुतीसु सब्बमहासावकेसु, सुनेत्तस्स सत्थुनो सावका अप्पेकच्‍चे ब्रह्मलोके उप्पज्‍जिंसु, अप्पेकच्‍चे परनिम्मितवसवत्तीनं देवानं सहब्यतं…पे॰… अप्पेकच्‍चे गहपतिमहासालकुलानं सहब्यतं उपपज्‍जिंसु। वुत्तञ्‍चेतं –

    Te bhaye viya rakkhā, andhakāre viya padīpo, khuppipāsādidukkhābhibhave viya annapānādipaṭilābho, attano vacanakarānaṃ sabbabhayaupaddavūpasaggaviddhaṃsanasamatthā honti. Tathā hi tathāgataṃ āgamma asaṅkhyeyyā aparimāṇā devamanussā āsavakkhayaṃ pattā, brahmaloke patiṭṭhitā, devaloke patiṭṭhitā, sugatiloke uppannā. Sāriputtatthere cittaṃ pasādetvā catūhi paccayehi theraṃ upaṭṭhahitvā asīti kulasahassāni sagge nibbattāni. Tathā mahāmoggallānamahākassapappabhutīsu sabbamahāsāvakesu, sunettassa satthuno sāvakā appekacce brahmaloke uppajjiṃsu, appekacce paranimmitavasavattīnaṃ devānaṃ sahabyataṃ…pe… appekacce gahapatimahāsālakulānaṃ sahabyataṃ upapajjiṃsu. Vuttañcetaṃ –

    ‘‘नत्थि, भिक्खवे, पण्डिततो भयं, नत्थि पण्डिततो उपद्दवो, नत्थि पण्डिततो उपसग्गो’’ति (अ॰ नि॰ ३.१)।

    ‘‘Natthi, bhikkhave, paṇḍitato bhayaṃ, natthi paṇḍitato upaddavo, natthi paṇḍitato upasaggo’’ti (a. ni. 3.1).

    अपिच तगरमालादिगन्धभण्डसदिसो पण्डितो, तगरमालादिगन्धभण्डपलिवेठनपत्तसदिसो होति तदुपसेवी, भावनीयतं मनुञ्‍ञतञ्‍च आपज्‍जति विञ्‍ञूनं। वुत्तञ्‍चेतं –

    Apica tagaramālādigandhabhaṇḍasadiso paṇḍito, tagaramālādigandhabhaṇḍapaliveṭhanapattasadiso hoti tadupasevī, bhāvanīyataṃ manuññatañca āpajjati viññūnaṃ. Vuttañcetaṃ –

    ‘‘तगरञ्‍च पलासेन, यो नरो उपनय्हति।

    ‘‘Tagarañca palāsena, yo naro upanayhati;

    पत्तापि सुरभी वायन्ति, एवं धीरूपसेवना’’ति॥ (इतिवु॰ ७६; जा॰ १.१५.१८४; २.२२.१२५८)।

    Pattāpi surabhī vāyanti, evaṃ dhīrūpasevanā’’ti. (itivu. 76; jā. 1.15.184; 2.22.1258);

    अकित्तिपण्डितो चापि सक्‍केन देवानमिन्देन वरे दिय्यमाने एवमाह –

    Akittipaṇḍito cāpi sakkena devānamindena vare diyyamāne evamāha –

    ‘‘धीरं पस्से सुणे धीरं, धीरेन सह संवसे।

    ‘‘Dhīraṃ passe suṇe dhīraṃ, dhīrena saha saṃvase;

    धीरेनल्‍लापसल्‍लापं, तं करे तञ्‍च रोचये॥

    Dhīrenallāpasallāpaṃ, taṃ kare tañca rocaye.

    ‘‘किन्‍नु ते अकरं धीरो, वद कस्सप कारणं।

    ‘‘Kinnu te akaraṃ dhīro, vada kassapa kāraṇaṃ;

    केन कस्सप धीरस्स, दस्सनं अभिकङ्खसि॥

    Kena kassapa dhīrassa, dassanaṃ abhikaṅkhasi.

    ‘‘नयं नयति मेधावी, अधुरायं न युञ्‍जति।

    ‘‘Nayaṃ nayati medhāvī, adhurāyaṃ na yuñjati;

    सुनयो सेय्यसो होति, सम्मा वुत्तो न कुप्पति।

    Sunayo seyyaso hoti, sammā vutto na kuppati;

    विनयं सो पजानाति, साधु तेन समागमो’’ति॥ (जा॰ १.१३.९४-९६)।

    Vinayaṃ so pajānāti, sādhu tena samāgamo’’ti. (jā. 1.13.94-96);

    एवं भगवा सब्बाकारेन पण्डितसेवनं पसंसन्तो, पण्डितानं सेवनं ‘‘मङ्गल’’न्ति वत्वा इदानि ताय बालानं असेवनाय पण्डितानं सेवनाय च अनुपुब्बेन पूजनेय्यभावं उपगतानं पूजं पसंसन्तो ‘‘पूजा च पूजनेय्यानं एतं मङ्गलमुत्तम’’न्ति आह। तत्थ पूजनेय्या नाम सब्बदोसविरहितत्ता सब्बगुणसमन्‍नागतत्ता च बुद्धा भगवन्तो, ततो पच्छा पच्‍चेकबुद्धा अरियसावका च। तेसञ्हि पूजा अप्पकापि दीघरत्तं हिताय सुखाय होति, सुमनमालाकारमल्‍लिकादयो चेत्थ निदस्सनं।

    Evaṃ bhagavā sabbākārena paṇḍitasevanaṃ pasaṃsanto, paṇḍitānaṃ sevanaṃ ‘‘maṅgala’’nti vatvā idāni tāya bālānaṃ asevanāya paṇḍitānaṃ sevanāya ca anupubbena pūjaneyyabhāvaṃ upagatānaṃ pūjaṃ pasaṃsanto ‘‘pūjā ca pūjaneyyānaṃ etaṃ maṅgalamuttama’’nti āha. Tattha pūjaneyyā nāma sabbadosavirahitattā sabbaguṇasamannāgatattā ca buddhā bhagavanto, tato pacchā paccekabuddhā ariyasāvakā ca. Tesañhi pūjā appakāpi dīgharattaṃ hitāya sukhāya hoti, sumanamālākāramallikādayo cettha nidassanaṃ.

    तत्थेकं निदस्सनमत्तं भणाम। भगवा किर एकदिवसं पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय राजगहं पिण्डाय पाविसि। अथ खो सुमनमालाकारो रञ्‍ञो मागधस्स सेनियस्स बिम्बिसारस्स पुप्फानि गहेत्वा गच्छन्तो अद्दस भगवन्तं नगरद्वारं अनुप्पत्तं पासादिकं पसादनीयं द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणासीतानुब्यञ्‍जनपटिमण्डितं बुद्धसिरिया जलन्तं। दिस्वानस्स एतदहोसि – ‘‘राजा पुप्फानि गहेत्वा सतं वा सहस्सं वा ददेय्य, तञ्‍च इधलोकमत्तमेव सुखं भवेय्य, भगवतो पन पूजा अप्पमेय्यअसङ्ख्येय्यफला दीघरत्तं हितसुखावहा होति। हन्दाहं इमेहि पुप्फेहि भगवन्तं पूजेमी’’ति पसन्‍नचित्तो एकं पुप्फमुट्ठिं गहेत्वा भगवतो पटिमुखं खिपि, पुप्फानि आकासेन गन्त्वा भगवतो उपरि मालावितानं हुत्वा अट्ठंसु। मालाकारो तं आनुभावं दिस्वा पसन्‍नतरचित्तो पुन एकं पुप्फमुट्ठिं खिपि, तानि गन्त्वा मालाकञ्‍चुको हुत्वा अट्ठंसु। एवं अट्ठ पुप्फमुट्ठियो खिपि, तानि गन्त्वा पुप्फकूटागारं हुत्वा अट्ठंसु। भगवा अन्तोकूटागारे विय अहोसि, महाजनकायो सन्‍निपति। भगवा मालाकारं पस्सन्तो सितं पात्वाकासि। आनन्दत्थेरो ‘‘न बुद्धा अहेतु अप्पच्‍चया सितं पातुकरोन्ती’’ति सितकारणं पुच्छि। भगवा आह – ‘‘एसो, आनन्द, मालाकारो इमिस्सा पूजाय आनुभावेन सतसहस्सकप्पे देवेसु च मनुस्सेसु च संसरित्वा परियोसाने सुमनिस्सरो नाम पच्‍चेकबुद्धो भविस्सती’’ति। वचनपरियोसाने च धम्मदेसनत्थं इमं गाथं अभासि –

    Tatthekaṃ nidassanamattaṃ bhaṇāma. Bhagavā kira ekadivasaṃ pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya rājagahaṃ piṇḍāya pāvisi. Atha kho sumanamālākāro rañño māgadhassa seniyassa bimbisārassa pupphāni gahetvā gacchanto addasa bhagavantaṃ nagaradvāraṃ anuppattaṃ pāsādikaṃ pasādanīyaṃ dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāsītānubyañjanapaṭimaṇḍitaṃ buddhasiriyā jalantaṃ. Disvānassa etadahosi – ‘‘rājā pupphāni gahetvā sataṃ vā sahassaṃ vā dadeyya, tañca idhalokamattameva sukhaṃ bhaveyya, bhagavato pana pūjā appameyyaasaṅkhyeyyaphalā dīgharattaṃ hitasukhāvahā hoti. Handāhaṃ imehi pupphehi bhagavantaṃ pūjemī’’ti pasannacitto ekaṃ pupphamuṭṭhiṃ gahetvā bhagavato paṭimukhaṃ khipi, pupphāni ākāsena gantvā bhagavato upari mālāvitānaṃ hutvā aṭṭhaṃsu. Mālākāro taṃ ānubhāvaṃ disvā pasannataracitto puna ekaṃ pupphamuṭṭhiṃ khipi, tāni gantvā mālākañcuko hutvā aṭṭhaṃsu. Evaṃ aṭṭha pupphamuṭṭhiyo khipi, tāni gantvā pupphakūṭāgāraṃ hutvā aṭṭhaṃsu. Bhagavā antokūṭāgāre viya ahosi, mahājanakāyo sannipati. Bhagavā mālākāraṃ passanto sitaṃ pātvākāsi. Ānandatthero ‘‘na buddhā ahetu appaccayā sitaṃ pātukarontī’’ti sitakāraṇaṃ pucchi. Bhagavā āha – ‘‘eso, ānanda, mālākāro imissā pūjāya ānubhāvena satasahassakappe devesu ca manussesu ca saṃsaritvā pariyosāne sumanissaro nāma paccekabuddho bhavissatī’’ti. Vacanapariyosāne ca dhammadesanatthaṃ imaṃ gāthaṃ abhāsi –

    ‘‘तञ्‍च कम्मं कतं साधु, यं कत्वा नानुतप्पति।

    ‘‘Tañca kammaṃ kataṃ sādhu, yaṃ katvā nānutappati;

    यस्स पतीतो सुमनो, विपाकं पटिसेवती’’ति॥ (ध॰ प॰ ६८)।

    Yassa patīto sumano, vipākaṃ paṭisevatī’’ti. (dha. pa. 68);

    गाथापरियोसाने चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि, एवं अप्पकापि तेसं पूजा दीघरत्तं हिताय सुखाय होतीति वेदितब्बा। सा च आमिसपूजाव को पन वादो पटिपत्तिपूजाय। यतो ये कुलपुत्ता सरणगमनेन सिक्खापदपटिग्गहणेन उपोसथङ्गसमादानेन चतुपारिसुद्धिसीलादीहि च अत्तनो गुणेहि भगवन्तं पूजेन्ति, को तेसं पूजाय फलं वण्णयिस्सति। ते हि तथागतं परमाय पूजाय पूजेन्तीति वुत्ता। यथाह –

    Gāthāpariyosāne caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi, evaṃ appakāpi tesaṃ pūjā dīgharattaṃ hitāya sukhāya hotīti veditabbā. Sā ca āmisapūjāva ko pana vādo paṭipattipūjāya. Yato ye kulaputtā saraṇagamanena sikkhāpadapaṭiggahaṇena uposathaṅgasamādānena catupārisuddhisīlādīhi ca attano guṇehi bhagavantaṃ pūjenti, ko tesaṃ pūjāya phalaṃ vaṇṇayissati. Te hi tathāgataṃ paramāya pūjāya pūjentīti vuttā. Yathāha –

    ‘‘यो खो, आनन्द, भिक्खु वा भिक्खुनी वा उपासको वा उपासिका वा धम्मानुधम्मपटिपन्‍नो विहरति सामीचिप्पटिपन्‍नो अनुधम्मचारी, सो तथागतं सक्‍करोति गरुं करोति मानेति पूजेति अपचियति परमाय पूजाया’’ति।

    ‘‘Yo kho, ānanda, bhikkhu vā bhikkhunī vā upāsako vā upāsikā vā dhammānudhammapaṭipanno viharati sāmīcippaṭipanno anudhammacārī, so tathāgataṃ sakkaroti garuṃ karoti māneti pūjeti apaciyati paramāya pūjāyā’’ti.

    एतेनानुसारेन पच्‍चेकबुद्धअरियसावकानम्पि पूजाय हितसुखावहता वेदितब्बा।

    Etenānusārena paccekabuddhaariyasāvakānampi pūjāya hitasukhāvahatā veditabbā.

    अपिच गहट्ठानं कनिट्ठस्स जेट्ठो भातापि भगिनीपि पूजनेय्या, पुत्तस्स मातापितरो, कुलवधूनं सामिकसस्सुससुराति एवम्पेत्थ पूजनेय्या वेदितब्बा। एतेसम्पि हि पूजा कुसलधम्मसङ्खातत्ता आयुआदिवड्ढिहेतुत्ता च मङ्गलमेव। वुत्तञ्हेतं –

    Apica gahaṭṭhānaṃ kaniṭṭhassa jeṭṭho bhātāpi bhaginīpi pūjaneyyā, puttassa mātāpitaro, kulavadhūnaṃ sāmikasassusasurāti evampettha pūjaneyyā veditabbā. Etesampi hi pūjā kusaladhammasaṅkhātattā āyuādivaḍḍhihetuttā ca maṅgalameva. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ते मत्तेय्या भविस्सन्ति पेत्तेय्या सामञ्‍ञा ब्रह्मञ्‍ञा कुले जेट्ठापचायिनो, इदं कुसलं धम्मं समादाय वत्तिस्सन्ति। ते तेसं कुसलानं धम्मानं समादानहेतु आयुनापि वड्ढिस्सन्ति, वण्णेनपि वड्ढिस्सन्ती’’तिआदि।

    ‘‘Te matteyyā bhavissanti petteyyā sāmaññā brahmaññā kule jeṭṭhāpacāyino, idaṃ kusalaṃ dhammaṃ samādāya vattissanti. Te tesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ samādānahetu āyunāpi vaḍḍhissanti, vaṇṇenapi vaḍḍhissantī’’tiādi.

    एवमेतिस्सा गाथाय बालानं असेवना पण्डितानं सेवना पूजनेय्यानं पूजाति तीणि मङ्गलानि वुत्तानि। तत्थ बालानं असेवना बालसेवनपच्‍चयभयादिपरित्ताणेन उभयलोकहितहेतुत्ता पण्डितानं सेवना पूजनेय्यानं पूजा च तासं फलविभूतिवण्णनायं वुत्तनयेनेव निब्बानसुगतिहेतुत्ता ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बा। इतो परं तु मातिकं अदस्सेत्वा एव यं यत्थ मङ्गलं, तं ववत्थपेस्साम, तस्स च मङ्गलत्तं विभावयिस्सामाति।

    Evametissā gāthāya bālānaṃ asevanā paṇḍitānaṃ sevanā pūjaneyyānaṃ pūjāti tīṇi maṅgalāni vuttāni. Tattha bālānaṃ asevanā bālasevanapaccayabhayādiparittāṇena ubhayalokahitahetuttā paṇḍitānaṃ sevanā pūjaneyyānaṃ pūjā ca tāsaṃ phalavibhūtivaṇṇanāyaṃ vuttanayeneva nibbānasugatihetuttā ‘‘maṅgala’’nti veditabbā. Ito paraṃ tu mātikaṃ adassetvā eva yaṃ yattha maṅgalaṃ, taṃ vavatthapessāma, tassa ca maṅgalattaṃ vibhāvayissāmāti.

    निट्ठिता असेवना च बालानन्ति इमिस्सा गाथाय अत्थवण्णना।

    Niṭṭhitā asevanā ca bālānanti imissā gāthāya atthavaṇṇanā.

    २६३. एवं भगवा ‘‘ब्रूहि मङ्गलमुत्तम’’न्ति एकं अज्झेसितोपि अप्पं याचितो बहुदायको उळारपुरिसो विय एकाय गाथाय तीणि मङ्गलानि वत्वा ततो उत्तरिपि देवतानं सोतुकामताय मङ्गलानञ्‍च अत्थिताय येसं येसं यं यं अनुकूलं, ते ते सत्ते तत्थ तत्थ मङ्गले नियोजेतुकामताय च ‘‘पतिरूपदेसवासो चा’’तिआदीहि गाथाहि पुनपि अनेकानि मङ्गलानि वत्तुमारद्धो।

    263. Evaṃ bhagavā ‘‘brūhi maṅgalamuttama’’nti ekaṃ ajjhesitopi appaṃ yācito bahudāyako uḷārapuriso viya ekāya gāthāya tīṇi maṅgalāni vatvā tato uttaripi devatānaṃ sotukāmatāya maṅgalānañca atthitāya yesaṃ yesaṃ yaṃ yaṃ anukūlaṃ, te te satte tattha tattha maṅgale niyojetukāmatāya ca ‘‘patirūpadesavāso cā’’tiādīhi gāthāhi punapi anekāni maṅgalāni vattumāraddho.

    तत्थ पठमगाथाय ताव पतिरूपोति अनुच्छविको। देसोति गामोपि निगमोपि नगरम्पि जनपदोपि यो कोचि सत्तानं निवासोकासो। वासोति तत्थ निवासो। पुब्बेति पुरा अतीतासु जातीसु। कतपुञ्‍ञताति उपचितकुसलता। अत्ताति चित्तं वुच्‍चति, सकलो वा अत्तभावो। सम्मापणिधीति तस्स अत्तनो सम्मा पणिधानं नियुञ्‍जनं, ठपनन्ति वुत्तं होति। सेसं वुत्तनयमेवाति अयमेत्थ पदवण्णना।

    Tattha paṭhamagāthāya tāva patirūpoti anucchaviko. Desoti gāmopi nigamopi nagarampi janapadopi yo koci sattānaṃ nivāsokāso. Vāsoti tattha nivāso. Pubbeti purā atītāsu jātīsu. Katapuññatāti upacitakusalatā. Attāti cittaṃ vuccati, sakalo vā attabhāvo. Sammāpaṇidhīti tassa attano sammā paṇidhānaṃ niyuñjanaṃ, ṭhapananti vuttaṃ hoti. Sesaṃ vuttanayamevāti ayamettha padavaṇṇanā.

    अत्थवण्णना पन एवं वेदितब्बा पतिरूपदेसो नाम यत्थ चतस्सो परिसा विहरन्ति, दानादीनि पुञ्‍ञकिरियावत्थूनि वत्तन्ति, नवङ्गं सत्थु सासनं दिप्पति। तत्थ निवासो सत्तानं पुञ्‍ञकिरियाय पच्‍चयत्ता ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति। सीहळदीपपविट्ठकेवट्टादयो चेत्थ निदस्सनं।

    Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā patirūpadeso nāma yattha catasso parisā viharanti, dānādīni puññakiriyāvatthūni vattanti, navaṅgaṃ satthu sāsanaṃ dippati. Tattha nivāso sattānaṃ puññakiriyāya paccayattā ‘‘maṅgala’’nti vuccati. Sīhaḷadīpapaviṭṭhakevaṭṭādayo cettha nidassanaṃ.

    अपरो नयो – पतिरूपदेसो नाम भगवतो बोधिमण्डप्पदेसो, धम्मचक्‍कप्पवत्तितप्पदेसो, द्वादसयोजनाय परिसाय मज्झे सब्बतित्थियमतं भिन्दित्वा यमकपाटिहारियदस्सितकण्डम्बरुक्खमूलप्पदेसो, देवोरोहनप्पदेसो, यो वा पनञ्‍ञोपि सावत्थिराजगहादिबुद्धादिवासप्पदेसो। तत्थ निवासो सत्तानं छअनुत्तरियपटिलाभपच्‍चयतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति।

    Aparo nayo – patirūpadeso nāma bhagavato bodhimaṇḍappadeso, dhammacakkappavattitappadeso, dvādasayojanāya parisāya majjhe sabbatitthiyamataṃ bhinditvā yamakapāṭihāriyadassitakaṇḍambarukkhamūlappadeso, devorohanappadeso, yo vā panaññopi sāvatthirājagahādibuddhādivāsappadeso. Tattha nivāso sattānaṃ chaanuttariyapaṭilābhapaccayato ‘‘maṅgala’’nti vuccati.

    अपरो नयो – पुरत्थिमाय दिसाय कजङ्गलं नाम निगमो, तस्स अपरेन महासाला, ततो परं पच्‍चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे। दक्खिणपुरत्थिमाय दिसाय सल्‍लवती नाम नदी, ततो परं पच्‍चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे। दक्खिणाय दिसाय सेतकण्णिकं नाम निगमो, ततो परं पच्‍चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे। पच्छिमाय दिसाय थूणं नाम ब्राह्मणगामो, ततो परं पच्‍चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे। उत्तराय दिसाय उसिरद्धजो नाम पब्बतो, ततो परं पच्‍चन्तिमा जनपदा , ओरतो मज्झे (महाव॰ २५९)। अयं मज्झिमप्पदेसो आयामेन तीणि योजनसतानि, वित्थारेन अड्ढतेय्यानि, परिक्खेपेन नवयोजनसतानि होन्ति, एसो पतिरूपदेसो नाम।

    Aparo nayo – puratthimāya disāya kajaṅgalaṃ nāma nigamo, tassa aparena mahāsālā, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe. Dakkhiṇapuratthimāya disāya sallavatī nāma nadī, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe. Dakkhiṇāya disāya setakaṇṇikaṃ nāma nigamo, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe. Pacchimāya disāya thūṇaṃ nāma brāhmaṇagāmo, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe. Uttarāya disāya usiraddhajo nāma pabbato, tato paraṃ paccantimā janapadā , orato majjhe (mahāva. 259). Ayaṃ majjhimappadeso āyāmena tīṇi yojanasatāni, vitthārena aḍḍhateyyāni, parikkhepena navayojanasatāni honti, eso patirūpadeso nāma.

    एत्थ चतुन्‍नं महादीपानं द्विसहस्सानं परित्तदीपानञ्‍च इस्सरियाधिपच्‍चकारका चक्‍कवत्ती उप्पज्‍जन्ति, एकं असङ्ख्येय्यं कप्पसतसहस्सञ्‍च पारमियो पूरेत्वा सारिपुत्तमहामोग्गल्‍लानादयो महासावका उप्पज्‍जन्ति, द्वे असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्‍च पारमियो पूरेत्वा पच्‍चेकबुद्धा, चत्तारि अट्ठ सोळस वा असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्‍च पारमियो पूरेत्वा सम्मासम्बुद्धा च उप्पज्‍जन्ति। तत्थ सत्ता चक्‍कवत्तिरञ्‍ञो ओवादं गहेत्वा पञ्‍चसु सीलेसु पतिट्ठाय सग्गपरायणा होन्ति, तथा पच्‍चेकबुद्धानं ओवादे पतिट्ठाय। सम्मासम्बुद्धसावकानं पन ओवादे पतिट्ठाय सग्गपरायणा निब्बानपरायणा च होन्ति। तस्मा तत्थ वासो इमासं सम्पत्तीनं पच्‍चयतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति।

    Ettha catunnaṃ mahādīpānaṃ dvisahassānaṃ parittadīpānañca issariyādhipaccakārakā cakkavattī uppajjanti, ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ kappasatasahassañca pāramiyo pūretvā sāriputtamahāmoggallānādayo mahāsāvakā uppajjanti, dve asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca pāramiyo pūretvā paccekabuddhā, cattāri aṭṭha soḷasa vā asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca pāramiyo pūretvā sammāsambuddhā ca uppajjanti. Tattha sattā cakkavattirañño ovādaṃ gahetvā pañcasu sīlesu patiṭṭhāya saggaparāyaṇā honti, tathā paccekabuddhānaṃ ovāde patiṭṭhāya. Sammāsambuddhasāvakānaṃ pana ovāde patiṭṭhāya saggaparāyaṇā nibbānaparāyaṇā ca honti. Tasmā tattha vāso imāsaṃ sampattīnaṃ paccayato ‘‘maṅgala’’nti vuccati.

    पुब्बे कतपुञ्‍ञता नाम अतीतजातियं बुद्धपच्‍चेकबुद्धखीणासवे आरब्भ उपचितकुसलता, सापि मङ्गलं। कस्मा? बुद्धपच्‍चेकबुद्धे सम्मुखतो दस्सेत्वा बुद्धानं वा बुद्धसावकानं वा सम्मुखा सुताय चतुप्पदिकायपि गाथाय परियोसाने अरहत्तं पापेतीति कत्वा। यो च मनुस्सो पुब्बे कताधिकारो उस्सन्‍नकुसलमूलो होति, सो तेनेव कुसलमूलेन विपस्सनं उप्पादेत्वा आसवक्खयं पापुणाति यथा राजा महाकप्पिनो अग्गमहेसी च। तेन वुत्तं ‘‘पुब्बे च कतपुञ्‍ञता मङ्गल’’न्ति।

    Pubbe katapuññatā nāma atītajātiyaṃ buddhapaccekabuddhakhīṇāsave ārabbha upacitakusalatā, sāpi maṅgalaṃ. Kasmā? Buddhapaccekabuddhe sammukhato dassetvā buddhānaṃ vā buddhasāvakānaṃ vā sammukhā sutāya catuppadikāyapi gāthāya pariyosāne arahattaṃ pāpetīti katvā. Yo ca manusso pubbe katādhikāro ussannakusalamūlo hoti, so teneva kusalamūlena vipassanaṃ uppādetvā āsavakkhayaṃ pāpuṇāti yathā rājā mahākappino aggamahesī ca. Tena vuttaṃ ‘‘pubbe ca katapuññatā maṅgala’’nti.

    अत्तसम्मापणिधि नाम इधेकच्‍चो अत्तानं दुस्सीलं सीले पतिट्ठापेति, अस्सद्धं सद्धासम्पदाय पतिट्ठापेति, मच्छरिं चागसम्पदाय पतिट्ठापेति। अयं वुच्‍चति ‘‘अत्तसम्मापणिधी’’ति। एसो च मङ्गलं। कस्मा? दिट्ठधम्मिकसम्परायिकवेरप्पहानविविधानिसंसाधिगमहेतुतोति।

    Attasammāpaṇidhi nāma idhekacco attānaṃ dussīlaṃ sīle patiṭṭhāpeti, assaddhaṃ saddhāsampadāya patiṭṭhāpeti, macchariṃ cāgasampadāya patiṭṭhāpeti. Ayaṃ vuccati ‘‘attasammāpaṇidhī’’ti. Eso ca maṅgalaṃ. Kasmā? Diṭṭhadhammikasamparāyikaverappahānavividhānisaṃsādhigamahetutoti.

    एवं इमिस्सापि गाथाय पतिरूपदेसवासो, पुब्बे च कतपुञ्‍ञता, अत्तसम्मापणिधीति तीणियेव मङ्गलानि वुत्तानि, मङ्गलत्तञ्‍च नेसं तत्थ तत्थ विभावितमेवाति।

    Evaṃ imissāpi gāthāya patirūpadesavāso, pubbe ca katapuññatā, attasammāpaṇidhīti tīṇiyeva maṅgalāni vuttāni, maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti.

    निट्ठिता पतिरूपदेसवासो चाति इमिस्सा गाथाय अत्थवण्णना।

    Niṭṭhitā patirūpadesavāso cāti imissā gāthāya atthavaṇṇanā.

    २६४. इदानि बाहुसच्‍चञ्‍चाति एत्थ बाहुसच्‍चन्ति बहुस्सुतभावो। सिप्पन्ति यंकिञ्‍चि हत्थकोसल्‍लं। विनयोति कायवाचाचित्तविनयनं। सुसिक्खितोति सुट्ठु सिक्खितो। सुभासिताति सुट्ठु भासिता। याति अनियमनिद्देसो। वाचाति गिरा ब्यप्पथो। सेसं वुत्तनयमेवाति। अयमेत्थ पदवण्णना।

    264. Idāni bāhusaccañcāti ettha bāhusaccanti bahussutabhāvo. Sippanti yaṃkiñci hatthakosallaṃ. Vinayoti kāyavācācittavinayanaṃ. Susikkhitoti suṭṭhu sikkhito. Subhāsitāti suṭṭhu bhāsitā. Yāti aniyamaniddeso. Vācāti girā byappatho. Sesaṃ vuttanayamevāti. Ayamettha padavaṇṇanā.

    अत्थवण्णना पन एवं वेदितब्बा – बाहुसच्‍चं नाम यं तं ‘‘सुतधरो होति सुतसन्‍निचयो’’ति (म॰ नि॰ १.३३९; अ॰ नि॰ ४.२२) च ‘‘इध, भिक्खवे, एकच्‍चस्स पुग्गलस्स बहुकं सुतं होति सुत्तं गेय्यं वेय्याकरण’’न्ति (अ॰ नि॰ ४.६) च एवमादिना नयेन सत्थुसासनधरत्तं वण्णितं, तं अकुसलप्पहानकुसलाधिगमहेतुतो अनुपुब्बेन परमत्थसच्‍चसच्छिकिरियहेतुतो च ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति। वुत्तञ्हेतं भगवता –

    Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā – bāhusaccaṃ nāma yaṃ taṃ ‘‘sutadharo hoti sutasannicayo’’ti (ma. ni. 1.339; a. ni. 4.22) ca ‘‘idha, bhikkhave, ekaccassa puggalassa bahukaṃ sutaṃ hoti suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇa’’nti (a. ni. 4.6) ca evamādinā nayena satthusāsanadharattaṃ vaṇṇitaṃ, taṃ akusalappahānakusalādhigamahetuto anupubbena paramatthasaccasacchikiriyahetuto ca ‘‘maṅgala’’nti vuccati. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘सुतवा च खो, भिक्खवे, अरियसावको अकुसलं पजहति, कुसलं भावेति, सावज्‍जं पजहति, अनवज्‍जं भावेति, सुद्धमत्तानं परिहरती’’ति (अ॰ नि॰ ७.६७)।

    ‘‘Sutavā ca kho, bhikkhave, ariyasāvako akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāveti, sāvajjaṃ pajahati, anavajjaṃ bhāveti, suddhamattānaṃ pariharatī’’ti (a. ni. 7.67).

    अपरम्पि वुत्तं –

    Aparampi vuttaṃ –

    ‘‘धतानं धम्मानं अत्थमुपपरिक्खति, अत्थं उपपरिक्खतो धम्मा निज्झानं खमन्ति, धम्मनिज्झानक्खन्तिया सति छन्दो जायति, छन्दजातो उस्सहति, उस्सहन्तो तुलयति, तुलयन्तो पदहति, पदहन्तो कायेन चेव परमत्थसच्‍चं सच्छिकरोति, पञ्‍ञाय च अतिविज्झ पस्सती’’ति (म॰ नि॰ २.४३२)।

    ‘‘Dhatānaṃ dhammānaṃ atthamupaparikkhati, atthaṃ upaparikkhato dhammā nijjhānaṃ khamanti, dhammanijjhānakkhantiyā sati chando jāyati, chandajāto ussahati, ussahanto tulayati, tulayanto padahati, padahanto kāyena ceva paramatthasaccaṃ sacchikaroti, paññāya ca ativijjha passatī’’ti (ma. ni. 2.432).

    अपिच अगारिकबाहुसच्‍चम्पि यं अनवज्‍जं, तं उभयलोकहितसुखावहनतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बं।

    Apica agārikabāhusaccampi yaṃ anavajjaṃ, taṃ ubhayalokahitasukhāvahanato ‘‘maṅgala’’nti veditabbaṃ.

    सिप्पं नाम अगारिकसिप्पञ्‍च अनगारिकसिप्पञ्‍च। तत्थ अगारिकसिप्पं नाम यं परूपरोधविरहितं अकुसलविवज्‍जितं मणिकारसुवण्णकारकम्मादि, तं इधलोकत्थावहनतो मङ्गलं। अनगारिकसिप्पं नाम चीवरविचारणसिब्बनादि समणपरिक्खाराभिसङ्खरणं, यं तं ‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु यानि तानि सब्रह्मचारीनं उच्‍चावचानि किंकरणीयानि, तत्थ दक्खो होती’’तिआदिना नयेन तत्थ तत्थ संवण्णितं, यं ‘‘नाथकरणो धम्मो’’ति (दी॰ नि॰ ३.३४५; अ॰ नि॰ १०.१७) च वुत्तं, तं अत्तनो च परेसञ्‍च उभयलोकहितसुखावहनतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बं।

    Sippaṃ nāma agārikasippañca anagārikasippañca. Tattha agārikasippaṃ nāma yaṃ parūparodhavirahitaṃ akusalavivajjitaṃ maṇikārasuvaṇṇakārakammādi, taṃ idhalokatthāvahanato maṅgalaṃ. Anagārikasippaṃ nāma cīvaravicāraṇasibbanādi samaṇaparikkhārābhisaṅkharaṇaṃ, yaṃ taṃ ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhu yāni tāni sabrahmacārīnaṃ uccāvacāni kiṃkaraṇīyāni, tattha dakkho hotī’’tiādinā nayena tattha tattha saṃvaṇṇitaṃ, yaṃ ‘‘nāthakaraṇo dhammo’’ti (dī. ni. 3.345; a. ni. 10.17) ca vuttaṃ, taṃ attano ca paresañca ubhayalokahitasukhāvahanato ‘‘maṅgala’’nti veditabbaṃ.

    विनयो नाम अगारिकविनयो च अनगारिकविनयो च। तत्थ अगारिकविनयो नाम दसअकुसलकम्मपथविरमणं, सो तत्थ असंकिलेसापज्‍जनेन आचारगुणववत्थानेन च सुसिक्खितो उभयलोकहितसुखावहनतो मङ्गलं। अनगारिकविनयो नाम सत्तापत्तिक्खन्धे अनापज्‍जनं, सोपि वुत्तनयेनेव सुसिक्खितो। चतुपारिसुद्धिसीलं वा अनगारिकविनयो। सो यथा तत्थ पतिट्ठाय अरहत्तं पापुणाति, एवं सिक्खनेन सुसिक्खितो लोकियलोकुत्तरसुखाधिगमहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बो।

    Vinayo nāma agārikavinayo ca anagārikavinayo ca. Tattha agārikavinayo nāma dasaakusalakammapathaviramaṇaṃ, so tattha asaṃkilesāpajjanena ācāraguṇavavatthānena ca susikkhito ubhayalokahitasukhāvahanato maṅgalaṃ. Anagārikavinayo nāma sattāpattikkhandhe anāpajjanaṃ, sopi vuttanayeneva susikkhito. Catupārisuddhisīlaṃ vā anagārikavinayo. So yathā tattha patiṭṭhāya arahattaṃ pāpuṇāti, evaṃ sikkhanena susikkhito lokiyalokuttarasukhādhigamahetuto ‘‘maṅgala’’nti veditabbo.

    सुभासिता वाचा नाम मुसावादादिदोसविरहिता वाचा। यथाह – ‘‘चतूहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्‍नागता वाचा सुभासिता होती’’ति। असम्फप्पलापा वाचा एव वा सुभासिता। यथाह –

    Subhāsitā vācā nāma musāvādādidosavirahitā vācā. Yathāha – ‘‘catūhi, bhikkhave, aṅgehi samannāgatā vācā subhāsitā hotī’’ti. Asamphappalāpā vācā eva vā subhāsitā. Yathāha –

    ‘‘सुभासितं उत्तममाहु सन्तो,

    ‘‘Subhāsitaṃ uttamamāhu santo,

    धम्मं भणे नाधम्मं तं दुतियं।

    Dhammaṃ bhaṇe nādhammaṃ taṃ dutiyaṃ;

    पियं भणे नाप्पियं तं ततियं,

    Piyaṃ bhaṇe nāppiyaṃ taṃ tatiyaṃ,

    सच्‍चं भणे नालिकं तं चतुत्थ’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ १.२१३; सु॰ नि॰ ४५२)।

    Saccaṃ bhaṇe nālikaṃ taṃ catuttha’’nti. (saṃ. ni. 1.213; su. ni. 452);

    अयम्पि उभयलोकहितसुखावहनतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बा। यस्मा च अयं विनयपरियापन्‍ना एव, तस्मा विनयग्गहणेन एतं असङ्गण्हित्वा विनयो सङ्गहेतब्बो। अथवा किं इमिना परिस्समेन परेसं धम्मदेसनावाचा इध ‘‘सुभासिता वाचा’’ति वेदितब्बा। सा हि यथा पतिरूपदेसवासो, एवं सत्तानं उभयलोकहितसुखनिब्बानाधिगमपच्‍चयतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति। आह च –

    Ayampi ubhayalokahitasukhāvahanato ‘‘maṅgala’’nti veditabbā. Yasmā ca ayaṃ vinayapariyāpannā eva, tasmā vinayaggahaṇena etaṃ asaṅgaṇhitvā vinayo saṅgahetabbo. Athavā kiṃ iminā parissamena paresaṃ dhammadesanāvācā idha ‘‘subhāsitā vācā’’ti veditabbā. Sā hi yathā patirūpadesavāso, evaṃ sattānaṃ ubhayalokahitasukhanibbānādhigamapaccayato ‘‘maṅgala’’nti vuccati. Āha ca –

    ‘‘यं बुद्धो भासति वाचं, खेमं निब्बानपत्तिया।

    ‘‘Yaṃ buddho bhāsati vācaṃ, khemaṃ nibbānapattiyā;

    दुक्खस्सन्तकिरियाय, सा वे वाचानमुत्तमा’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.२१३; सु॰ नि॰ ४५६)।

    Dukkhassantakiriyāya, sā ve vācānamuttamā’’ti. (saṃ. ni. 1.213; su. ni. 456);

    एवं इमिस्सा गाथाय बाहुसच्‍चं, सिप्पं, विनयो सुसिक्खितो, सुभासिता वाचाति चत्तारि मङ्गलानि वुत्तानि, मङ्गलत्तञ्‍च नेसं तत्थ तत्थ विभावितमेवाति।

    Evaṃ imissā gāthāya bāhusaccaṃ, sippaṃ, vinayo susikkhito, subhāsitā vācāti cattāri maṅgalāni vuttāni, maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti.

    निट्ठिता बाहुसच्‍चञ्‍चाति इमिस्सा गाथाय अत्थवण्णना।

    Niṭṭhitā bāhusaccañcāti imissā gāthāya atthavaṇṇanā.

    २६५. इदानि मातापितुउपट्ठानन्ति एत्थ मातु च पितु चाति मातापितु। उपट्ठानन्ति उपट्ठहनं। पुत्तानञ्‍च दारानञ्‍चाति पुत्तदारस्स। सङ्गण्हनं सङ्गहो। न आकुला अनाकुला। कम्मानि एव कम्मन्ता। सेसं वुत्तनयमेवाति अयं पदवण्णना।

    265. Idāni mātāpituupaṭṭhānanti ettha mātu ca pitu cāti mātāpitu. Upaṭṭhānanti upaṭṭhahanaṃ. Puttānañca dārānañcāti puttadārassa. Saṅgaṇhanaṃ saṅgaho. Na ākulā anākulā. Kammāni eva kammantā. Sesaṃ vuttanayamevāti ayaṃ padavaṇṇanā.

    अत्थवण्णना पन एवं वेदितब्बा – माता नाम जनिका वुच्‍चति, तथा पिता। उपट्ठानं नाम पादधोवनसम्बाहनउच्छादनन्हापनेहि चतुपच्‍चयसम्पदानेन च उपकारकरणं। तत्थ यस्मा मातापितरो बहूपकारा पुत्तानं अत्थकामा अनुकम्पका, यं पुत्तके बहि कीळित्वा पंसुमक्खितसरीरके आगते दिस्वा पंसुकं पुञ्छित्वा मत्थकं उपसिङ्घायन्ता परिचुम्बन्ता च सिनेहं उप्पादेन्ति, वस्ससतम्पि मातापितरो सीसेन परिहरन्ता पुत्ता तेसं पटिकारं कातुं असमत्था। यस्मा च ते आपादका पोसका इमस्स लोकस्स दस्सेतारो ब्रह्मसम्मता पुब्बाचरियसम्मता, तस्मा तेसं उपट्ठानं इध पसंसं पेच्‍च सग्गसुखञ्‍च आवहति, तेन ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति। वुत्तञ्हेतं भगवता –

    Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā – mātā nāma janikā vuccati, tathā pitā. Upaṭṭhānaṃ nāma pādadhovanasambāhanaucchādananhāpanehi catupaccayasampadānena ca upakārakaraṇaṃ. Tattha yasmā mātāpitaro bahūpakārā puttānaṃ atthakāmā anukampakā, yaṃ puttake bahi kīḷitvā paṃsumakkhitasarīrake āgate disvā paṃsukaṃ puñchitvā matthakaṃ upasiṅghāyantā paricumbantā ca sinehaṃ uppādenti, vassasatampi mātāpitaro sīsena pariharantā puttā tesaṃ paṭikāraṃ kātuṃ asamatthā. Yasmā ca te āpādakā posakā imassa lokassa dassetāro brahmasammatā pubbācariyasammatā, tasmā tesaṃ upaṭṭhānaṃ idha pasaṃsaṃ pecca saggasukhañca āvahati, tena ‘‘maṅgala’’nti vuccati. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘ब्रह्माति मातापितरो, पुब्बाचरियाति वुच्‍चरे।

    ‘‘Brahmāti mātāpitaro, pubbācariyāti vuccare;

    आहुनेय्या च पुत्तानं, पजाय अनुकम्पका॥

    Āhuneyyā ca puttānaṃ, pajāya anukampakā.

    ‘‘तस्मा हि ने नमस्सेय्य, सक्‍करेय्य च पण्डितो।

    ‘‘Tasmā hi ne namasseyya, sakkareyya ca paṇḍito;

    अन्‍नेन अथ पानेन, वत्थेन सयनेन च॥

    Annena atha pānena, vatthena sayanena ca.

    ‘‘उच्छादनेन न्हापनेन, पादानं धोवनेन च।

    ‘‘Ucchādanena nhāpanena, pādānaṃ dhovanena ca;

    ताय नं पारिचरियाय, मातापितूसु पण्डिता।

    Tāya naṃ pāricariyāya, mātāpitūsu paṇḍitā;

    इधेव नं पसंसन्ति, पेच्‍च सग्गे पमोदती’’ति॥ (अ॰ नि॰ ३.३१; इतिवु॰ १०६; जा॰ २.२०.१८१-१८३)।

    Idheva naṃ pasaṃsanti, pecca sagge pamodatī’’ti. (a. ni. 3.31; itivu. 106; jā. 2.20.181-183);

    अपरो नयो – उपट्ठानं नाम भरणकिच्‍चकरणकुलवंसट्ठपनादिपञ्‍चविधं, तं पापनिवारणादिपञ्‍चविधदिट्ठधम्मिकहितहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बं। वुत्तञ्हेतं भगवता –

    Aparo nayo – upaṭṭhānaṃ nāma bharaṇakiccakaraṇakulavaṃsaṭṭhapanādipañcavidhaṃ, taṃ pāpanivāraṇādipañcavidhadiṭṭhadhammikahitahetuto ‘‘maṅgala’’nti veditabbaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘पञ्‍चहि खो, गहपतिपुत्त, ठानेहि पुत्तेन पुरत्थिमा दिसा मातापितरो पच्‍चुपट्ठातब्बा ‘भतो ने भरिस्सामि, किच्‍चं नेसं करिस्सामि, कुलवंसं ठपेस्सामि, दायज्‍जं पटिपज्‍जिस्सामि, अथ वा पन पेतानं कालकतानं दक्खिणं अनुप्पदस्सामी’ति । इमेहि खो, गहपतिपुत्त, पञ्‍चहि ठानेहि पुत्तेन पुरत्थिमा दिसा मातापितरो पच्‍चुपट्ठिता पञ्‍चहि ठानेहि पुत्तं अनुकम्पन्ति, पापा निवारेन्ति, कल्याणे निवेसेन्ति, सिप्पं सिक्खापेन्ति, पतिरूपेन दारेन संयोजेन्ति, समये दायज्‍जं निय्यादेन्ती’’ति (दी॰ नि॰ ३.२६७)।

    ‘‘Pañcahi kho, gahapatiputta, ṭhānehi puttena puratthimā disā mātāpitaro paccupaṭṭhātabbā ‘bhato ne bharissāmi, kiccaṃ nesaṃ karissāmi, kulavaṃsaṃ ṭhapessāmi, dāyajjaṃ paṭipajjissāmi, atha vā pana petānaṃ kālakatānaṃ dakkhiṇaṃ anuppadassāmī’ti . Imehi kho, gahapatiputta, pañcahi ṭhānehi puttena puratthimā disā mātāpitaro paccupaṭṭhitā pañcahi ṭhānehi puttaṃ anukampanti, pāpā nivārenti, kalyāṇe nivesenti, sippaṃ sikkhāpenti, patirūpena dārena saṃyojenti, samaye dāyajjaṃ niyyādentī’’ti (dī. ni. 3.267).

    अपिच यो मातापितरो तीसु वत्थूसु पसादुप्पादनेन सीलसमादापनेन पब्बज्‍जाय वा उपट्ठहति, अयं मातापितुउपट्ठाकानं अग्गो, तस्स तं मातापितुउपट्ठानं मातापितूहि कतस्स उपकारस्स पच्‍चुपकारभूतं अनेकेसं दिट्ठधम्मिकानं सम्परायिकानञ्‍च अत्थानं पदट्ठानतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति।

    Apica yo mātāpitaro tīsu vatthūsu pasāduppādanena sīlasamādāpanena pabbajjāya vā upaṭṭhahati, ayaṃ mātāpituupaṭṭhākānaṃ aggo, tassa taṃ mātāpituupaṭṭhānaṃ mātāpitūhi katassa upakārassa paccupakārabhūtaṃ anekesaṃ diṭṭhadhammikānaṃ samparāyikānañca atthānaṃ padaṭṭhānato ‘‘maṅgala’’nti vuccati.

    पुत्तदारस्साति एत्थ अत्तना जनिता पुत्तापि धीतरोपि ‘‘पुत्ता’’ त्वेव सङ्ख्यं गच्छन्ति। दाराति वीसतिया भरियानं या काचि भरिया। पुत्ता च दारा च पुत्तदारं, तस्स पुत्तदारस्स। सङ्गहोति सम्माननादीहि उपकारकरणं। तं सुसंविहितकम्मन्ततादिदिट्ठधम्मिकहितहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बं। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘पच्छिमा दिसा पुत्तदारा वेदितब्बा’’ति (दी॰ नि॰ ३.२६६) एत्थ उद्दिट्ठं पुत्तदारं भरियासद्देन सङ्गण्हित्वा –

    Puttadārassāti ettha attanā janitā puttāpi dhītaropi ‘‘puttā’’ tveva saṅkhyaṃ gacchanti. Dārāti vīsatiyā bhariyānaṃ yā kāci bhariyā. Puttā ca dārā ca puttadāraṃ, tassa puttadārassa. Saṅgahoti sammānanādīhi upakārakaraṇaṃ. Taṃ susaṃvihitakammantatādidiṭṭhadhammikahitahetuto ‘‘maṅgala’’nti veditabbaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘pacchimā disā puttadārā veditabbā’’ti (dī. ni. 3.266) ettha uddiṭṭhaṃ puttadāraṃ bhariyāsaddena saṅgaṇhitvā –

    ‘‘पञ्‍चहि खो, गहपतिपुत्त, ठानेहि सामिकेन पच्छिमा दिसा भरिया पच्‍चुपट्ठातब्बा, सम्माननाय अनवमाननाय अनतिचरियाय इस्सरियवोस्सग्गेन अलङ्कारानुप्पदानेन। इमेहि खो, गहपतिपुत्त, पञ्‍चहि ठानेहि सामिकेन पच्छिमा दिसा भरिया पच्‍चुपट्ठिता पञ्‍चहि ठानेहि सामिकं अनुकम्पति, सुसंविहितकम्मन्ता च होति, सङ्गहितपरिजना च, अनतिचारिनी च, सम्भतञ्‍च अनुरक्खति, दक्खा च होति अनलसा सब्बकिच्‍चेसू’’ति (दी॰ नि॰ ३.२६९)।

    ‘‘Pañcahi kho, gahapatiputta, ṭhānehi sāmikena pacchimā disā bhariyā paccupaṭṭhātabbā, sammānanāya anavamānanāya anaticariyāya issariyavossaggena alaṅkārānuppadānena. Imehi kho, gahapatiputta, pañcahi ṭhānehi sāmikena pacchimā disā bhariyā paccupaṭṭhitā pañcahi ṭhānehi sāmikaṃ anukampati, susaṃvihitakammantā ca hoti, saṅgahitaparijanā ca, anaticārinī ca, sambhatañca anurakkhati, dakkhā ca hoti analasā sabbakiccesū’’ti (dī. ni. 3.269).

    अयं वा अपरो नयो – सङ्गहोति धम्मिकाहि दानपियवाचअत्थचरियाहि सङ्गण्हनं। सेय्यथिदं – उपोसथदिवसेसु परिब्बयदानं, नक्खत्तदिवसेसु नक्खत्तदस्सापनं, मङ्गलदिवसेसु मङ्गलकरणं, दिट्ठधम्मिकसम्परायिकेसु अत्थेसु ओवादानुसासनन्ति। तं वुत्तनयेनेव दिट्ठधम्मिकहितहेतुतो सम्परायिकहितहेतुतो देवताहिपि नमस्सनीयभावहेतुतो च ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बं। यथाह सक्‍को देवानमिन्दो –

    Ayaṃ vā aparo nayo – saṅgahoti dhammikāhi dānapiyavācaatthacariyāhi saṅgaṇhanaṃ. Seyyathidaṃ – uposathadivasesu paribbayadānaṃ, nakkhattadivasesu nakkhattadassāpanaṃ, maṅgaladivasesu maṅgalakaraṇaṃ, diṭṭhadhammikasamparāyikesu atthesu ovādānusāsananti. Taṃ vuttanayeneva diṭṭhadhammikahitahetuto samparāyikahitahetuto devatāhipi namassanīyabhāvahetuto ca ‘‘maṅgala’’nti veditabbaṃ. Yathāha sakko devānamindo –

    ‘‘ये गहट्ठा पुञ्‍ञकरा, सीलवन्तो उपासका।

    ‘‘Ye gahaṭṭhā puññakarā, sīlavanto upāsakā;

    धम्मेन दारं पोसेन्ति, ते नमस्सामि मातली’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.२६४)।

    Dhammena dāraṃ posenti, te namassāmi mātalī’’ti. (saṃ. ni. 1.264);

    अनाकुला कम्मन्ता नाम कालञ्‍ञुताय पतिरूपकारिताय अनलसताय उट्ठानवीरियसम्पदाय अब्यसनीयताय च कालातिक्‍कमनअप्पतिरूपकरणाकरणसिथिलकरणादिआकुलभावविरहिता कसिगोरक्खवणिज्‍जादयो कम्मन्ता। एते अत्तनो वा पुत्तदारस्स वा दासकम्मकरानं वा ब्यत्तताय एवं पयोजिता दिट्ठेव धम्मे धनधञ्‍ञवुड्ढिपटिलाभहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वुत्ता। वुत्तञ्‍चेतं भगवता –

    Anākulākammantā nāma kālaññutāya patirūpakāritāya analasatāya uṭṭhānavīriyasampadāya abyasanīyatāya ca kālātikkamanaappatirūpakaraṇākaraṇasithilakaraṇādiākulabhāvavirahitā kasigorakkhavaṇijjādayo kammantā. Ete attano vā puttadārassa vā dāsakammakarānaṃ vā byattatāya evaṃ payojitā diṭṭheva dhamme dhanadhaññavuḍḍhipaṭilābhahetuto ‘‘maṅgala’’nti vuttā. Vuttañcetaṃ bhagavatā –

    ‘‘पतिरूपकारी धुरवा, उट्ठाता विन्दते धन’’न्ति॥ (सु॰ नि॰ १८९; सं॰ नि॰ १.२४६) च।

    ‘‘Patirūpakārī dhuravā, uṭṭhātā vindate dhana’’nti. (su. ni. 189; saṃ. ni. 1.246) ca;

    ‘‘न दिवा सोप्पसीलेन, रत्तिमुट्ठानदेस्सिना।

    ‘‘Na divā soppasīlena, rattimuṭṭhānadessinā;

    निच्‍चं मत्तेन सोण्डेन, सक्‍का आवसितुं घरं॥

    Niccaṃ mattena soṇḍena, sakkā āvasituṃ gharaṃ.

    ‘‘अतिसीतं अतिउण्हं, अतिसायमिदं अहु।

    ‘‘Atisītaṃ atiuṇhaṃ, atisāyamidaṃ ahu;

    इति विस्सट्ठकम्मन्ते, अत्था अच्‍चेन्ति माणवे॥

    Iti vissaṭṭhakammante, atthā accenti māṇave.

    ‘‘योध सीतञ्‍च उण्हञ्‍च, तिणा भिय्यो न मञ्‍ञति।

    ‘‘Yodha sītañca uṇhañca, tiṇā bhiyyo na maññati;

    करं पुरिसकिच्‍चानि, सो सुखा न विहायती’’ति॥ च (दी॰ नि॰ ३.२५३)।

    Karaṃ purisakiccāni, so sukhā na vihāyatī’’ti. ca (dī. ni. 3.253);

    ‘‘भोगे संहरमानस्स, भमरस्सेव इरीयतो।

    ‘‘Bhoge saṃharamānassa, bhamarasseva irīyato;

    भोगा सन्‍निचयं यन्ति, वम्मिकोवूपचीयती’’ति॥ (दी॰ नि॰ ३.२६५) –

    Bhogā sannicayaṃ yanti, vammikovūpacīyatī’’ti. (dī. ni. 3.265) –

    च एवमादि।

    Ca evamādi.

    एवं इमिस्सापि गाथाय मातुपट्ठानं, पितुपट्ठानं, पुत्तदारस्स सङ्गहो, अनाकुला च कम्मन्ताति चत्तारि मङ्गलानि वुत्तानि, पुत्तदारस्स सङ्गहं वा द्विधा कत्वा पञ्‍च, मातापितुउपट्ठानं वा एकमेव कत्वा तीणि। मङ्गलत्तञ्‍च नेसं तत्थ तत्थ विभावितमेवाति।

    Evaṃ imissāpi gāthāya mātupaṭṭhānaṃ, pitupaṭṭhānaṃ, puttadārassa saṅgaho, anākulā ca kammantāti cattāri maṅgalāni vuttāni, puttadārassa saṅgahaṃ vā dvidhā katvā pañca, mātāpituupaṭṭhānaṃ vā ekameva katvā tīṇi. Maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti.

    निट्ठिता मातापितुउपट्ठानन्ति इमिस्सा गाथाय अत्थवण्णना।

    Niṭṭhitā mātāpituupaṭṭhānanti imissā gāthāya atthavaṇṇanā.

    २६६. इदानि दानञ्‍चाति एत्थ दीयते इमिनाति दानं, अत्तनो सन्तकं परस्स पटिपादीयतीति वुत्तं होति। धम्मस्स चरिया, धम्मा वा अनपेता चरिया धम्मचरिया। ञायन्ते ‘‘अम्हाकं इमे’’ति ञातका। न अवज्‍जानि अनवज्‍जानि, अनिन्दितानि अगरहितानीति वुत्तं होति। सेसं वुत्तनयमेवाति अयं पदवण्णना।

    266. Idāni dānañcāti ettha dīyate imināti dānaṃ, attano santakaṃ parassa paṭipādīyatīti vuttaṃ hoti. Dhammassa cariyā, dhammā vā anapetā cariyā dhammacariyā. Ñāyante ‘‘amhākaṃ ime’’ti ñātakā. Na avajjāni anavajjāni, aninditāni agarahitānīti vuttaṃ hoti. Sesaṃ vuttanayamevāti ayaṃ padavaṇṇanā.

    अत्थवण्णना पन एवं वेदितब्बा – दानं नाम परं उद्दिस्स सुबुद्धिपुब्बिका अन्‍नादिदसदानवत्थुपरिच्‍चागचेतना तंसम्पयुत्तो वा अलोभो। अलोभेन हि तं वत्थुं परस्स पटिपादेति। तेन वुत्तं ‘‘दीयते इमिनाति दान’’न्ति। तं बहुजनपियमनापतादीनं दिट्ठधम्मिकसम्परायिकानं फलविसेसानं अधिगमहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वुत्तं। ‘‘दायको सीह दानपति बहुनो जनस्स पियो होति मनापो’’ति एवमादीनि चेत्थ सुत्तानि (अ॰ नि॰ ५.३४) अनुस्सरितब्बानि।

    Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā – dānaṃ nāma paraṃ uddissa subuddhipubbikā annādidasadānavatthupariccāgacetanā taṃsampayutto vā alobho. Alobhena hi taṃ vatthuṃ parassa paṭipādeti. Tena vuttaṃ ‘‘dīyate imināti dāna’’nti. Taṃ bahujanapiyamanāpatādīnaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikānaṃ phalavisesānaṃ adhigamahetuto ‘‘maṅgala’’nti vuttaṃ. ‘‘Dāyako sīha dānapati bahuno janassa piyo hoti manāpo’’ti evamādīni cettha suttāni (a. ni. 5.34) anussaritabbāni.

    अपरो नयो – दानं नाम दुविधं आमिसदानञ्‍च, धम्मदानञ्‍च। तत्थ आमिसदानं वुत्तप्पकारमेव। इधलोकपरलोकदुक्खक्खयसुखावहस्स पन सम्मासम्बुद्धप्पवेदितस्स धम्मस्स परेसं हितकामताय देसना धम्मदानं। इमेसञ्‍च द्विन्‍नं दानानं एतदेव अग्गं। यथाह –

    Aparo nayo – dānaṃ nāma duvidhaṃ āmisadānañca, dhammadānañca. Tattha āmisadānaṃ vuttappakārameva. Idhalokaparalokadukkhakkhayasukhāvahassa pana sammāsambuddhappaveditassa dhammassa paresaṃ hitakāmatāya desanā dhammadānaṃ. Imesañca dvinnaṃ dānānaṃ etadeva aggaṃ. Yathāha –

    ‘‘सब्बदानं धम्मदानं जिनाति,

    ‘‘Sabbadānaṃ dhammadānaṃ jināti,

    सब्बरसं धम्मरसो जिनाति।

    Sabbarasaṃ dhammaraso jināti;

    सब्बरतिं धम्मरती जिनाति,

    Sabbaratiṃ dhammaratī jināti,

    तण्हक्खयो सब्बदुक्खं जिनाती’’ति॥ (ध॰ प॰ ३५४)।

    Taṇhakkhayo sabbadukkhaṃ jinātī’’ti. (dha. pa. 354);

    तत्थ आमिसदानस्स मङ्गलत्तं वुत्तमेव। धम्मदानं पन यस्मा अत्थपटिसंवेदितादीनं गुणानं पदट्ठानं, तस्मा ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति। वुत्तञ्हेतं भगवता –

    Tattha āmisadānassa maṅgalattaṃ vuttameva. Dhammadānaṃ pana yasmā atthapaṭisaṃveditādīnaṃ guṇānaṃ padaṭṭhānaṃ, tasmā ‘‘maṅgala’’nti vuccati. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘यथा यथा, भिक्खवे, भिक्खु यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं वित्थारेन परेसं देसेति, तथा तथा सो तस्मिं धम्मे अत्थपटिसंवेदी च होति धम्मपटिसंवेदी चा’’ति एवमादि (दी॰ नि॰ ३.३५५; अ॰ नि॰ ५.२६)।

    ‘‘Yathā yathā, bhikkhave, bhikkhu yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti, tathā tathā so tasmiṃ dhamme atthapaṭisaṃvedī ca hoti dhammapaṭisaṃvedī cā’’ti evamādi (dī. ni. 3.355; a. ni. 5.26).

    धम्मचरिया नाम दसकुसलकम्मपथचरिया। यथाह – ‘‘तिविधं खो, गहपतयो, कायेन धम्मचरियासमचरिया होती’’ति एवमादि। सा पनेसा धम्मचरिया सग्गलोकूपपत्तिहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बा। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘धम्मचरियासमचरियाहेतु खो, गहपतयो, एवमिधेकच्‍चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्‍जन्ती’’ति (म॰ नि॰ १.४४१)।

    Dhammacariyā nāma dasakusalakammapathacariyā. Yathāha – ‘‘tividhaṃ kho, gahapatayo, kāyena dhammacariyāsamacariyā hotī’’ti evamādi. Sā panesā dhammacariyā saggalokūpapattihetuto ‘‘maṅgala’’nti veditabbā. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘dhammacariyāsamacariyāhetu kho, gahapatayo, evamidhekacce sattā kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapajjantī’’ti (ma. ni. 1.441).

    ञातका नाम मातितो वा पितितो वा याव सत्तमा पितामहयुगा सम्बन्धा। तेसं भोगपारिजुञ्‍ञेन वा ब्याधिपारिजुञ्‍ञेन वा अभिहतानं अत्तनो समीपं आगतानं यथाबलं घासच्छादनधनधञ्‍ञादीहि सङ्गहो पसंसादीनं दिट्ठधम्मिकानं सुगतिगमनादीनञ्‍च सम्परायिकानं विसेसाधिगमानं हेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति।

    Ñātakā nāma mātito vā pitito vā yāva sattamā pitāmahayugā sambandhā. Tesaṃ bhogapārijuññena vā byādhipārijuññena vā abhihatānaṃ attano samīpaṃ āgatānaṃ yathābalaṃ ghāsacchādanadhanadhaññādīhi saṅgaho pasaṃsādīnaṃ diṭṭhadhammikānaṃ sugatigamanādīnañca samparāyikānaṃ visesādhigamānaṃ hetuto ‘‘maṅgala’’nti vuccati.

    अनवज्‍जानि कम्मानि नाम उपोसथङ्गसमादानवेय्यावच्‍चकरणआरामवनरोपनसेतुकरणादीनि कायवचीमनोसुचरितकम्मानि। तानि हि नानप्पकारहितसुखाधिगमहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति। ‘‘ठानं खो पनेतं, विसाखे, विज्‍जति यं इधेकच्‍चो इत्थी वा पुरिसो वा अट्ठङ्गसमन्‍नागतं उपोसथं उपवसित्वा कायस्स भेदा परं मरणा चातुमहाराजिकानं देवानं सहब्यतं उपपज्‍जेय्या’’ति एवमादीनि चेत्थ सुत्तानि (अ॰ नि॰ ८.४३) अनुस्सरितब्बानि।

    Anavajjāni kammāni nāma uposathaṅgasamādānaveyyāvaccakaraṇaārāmavanaropanasetukaraṇādīni kāyavacīmanosucaritakammāni. Tāni hi nānappakārahitasukhādhigamahetuto ‘‘maṅgala’’nti vuccati. ‘‘Ṭhānaṃ kho panetaṃ, visākhe, vijjati yaṃ idhekacco itthī vā puriso vā aṭṭhaṅgasamannāgataṃ uposathaṃ upavasitvā kāyassa bhedā paraṃ maraṇā cātumahārājikānaṃ devānaṃ sahabyataṃ upapajjeyyā’’ti evamādīni cettha suttāni (a. ni. 8.43) anussaritabbāni.

    एवं इमिस्सा गाथाय दानं, धम्मचरिया, ञातकानं सङ्गहो, अनवज्‍जानि कम्मानीति चत्तारि मङ्गलानि वुत्तानि, मङ्गलत्तञ्‍च नेसं तत्थ तत्थ विभावितमेवाति।

    Evaṃ imissā gāthāya dānaṃ, dhammacariyā, ñātakānaṃ saṅgaho, anavajjāni kammānīti cattāri maṅgalāni vuttāni, maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti.

    निट्ठिता दानञ्‍चाति इमिस्सा गाथाय अत्थवण्णना।

    Niṭṭhitā dānañcāti imissā gāthāya atthavaṇṇanā.

    २६७. इदानि आरती विरतीति एत्थ आरतीति आरमणं। विरतीति विरमणं, विरमन्ति वा एताय सत्ताति विरति। पापाति अकुसला। मदनीयट्ठेन मज्‍जं, मज्‍जस्स पानं मज्‍जपानं, ततो मज्‍जपाना। संयमनं संयमो। अप्पमज्‍जनं अप्पमादो। धम्मेसूति कुसलेसु। सेसं वुत्तनयमेवाति अयं पदवण्णना।

    267. Idāni āratī viratīti ettha āratīti āramaṇaṃ. Viratīti viramaṇaṃ, viramanti vā etāya sattāti virati. Pāpāti akusalā. Madanīyaṭṭhena majjaṃ, majjassa pānaṃ majjapānaṃ, tato majjapānā. Saṃyamanaṃ saṃyamo. Appamajjanaṃ appamādo. Dhammesūti kusalesu. Sesaṃ vuttanayamevāti ayaṃ padavaṇṇanā.

    अत्थवण्णना पन एवं वेदितब्बा – आरति नाम पापे आदीनवदस्साविनो मनसा एव अनभिरति। विरति नाम कम्मद्वारवसेन कायवाचाहि विरमणं। सा चेसा विरति नाम सम्पत्तविरति समादानविरति समुच्छेदविरतीति तिविधा होति। तत्थ या कुलपुत्तस्स अत्तनो जातिं वा कुलं वा गोत्तं वा पटिच्‍च ‘‘न मे एतं पतिरूपं, य्वाहं इमं पाणं हनेय्यं, अदिन्‍नं आदियेय्य’’न्तिआदिना नयेन सम्पत्तवत्थुतो विरति, अयं सम्पत्तविरति नाम। सिक्खापदसमादानवसेन पन पवत्ता समादानविरति नाम, यस्सा पवत्तितो पभुति कुलपुत्तो पाणातिपातादीनि न समाचरति। अरियमग्गसम्पयुत्ता समुच्छेदविरति नाम, यस्सा पवत्तितो पभुति अरियसावकस्स पञ्‍च भयानि वेरानि वूपसन्तानि होन्ति। पापं नाम यं तं ‘‘पाणातिपातो खो, गहपतिपुत्त, कम्मकिलेसो अदिन्‍नादानं…पे॰… कामेसुमिच्छाचारो…पे॰… मुसावादो’’ति एवं वित्थारेत्वा –

    Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā – ārati nāma pāpe ādīnavadassāvino manasā eva anabhirati. Virati nāma kammadvāravasena kāyavācāhi viramaṇaṃ. Sā cesā virati nāma sampattavirati samādānavirati samucchedaviratīti tividhā hoti. Tattha yā kulaputtassa attano jātiṃ vā kulaṃ vā gottaṃ vā paṭicca ‘‘na me etaṃ patirūpaṃ, yvāhaṃ imaṃ pāṇaṃ haneyyaṃ, adinnaṃ ādiyeyya’’ntiādinā nayena sampattavatthuto virati, ayaṃ sampattavirati nāma. Sikkhāpadasamādānavasena pana pavattā samādānavirati nāma, yassā pavattito pabhuti kulaputto pāṇātipātādīni na samācarati. Ariyamaggasampayuttā samucchedavirati nāma, yassā pavattito pabhuti ariyasāvakassa pañca bhayāni verāni vūpasantāni honti. Pāpaṃ nāma yaṃ taṃ ‘‘pāṇātipāto kho, gahapatiputta, kammakileso adinnādānaṃ…pe… kāmesumicchācāro…pe… musāvādo’’ti evaṃ vitthāretvā –

    ‘‘पाणातिपातो अदिन्‍नादानं, मुसावादो च वुच्‍चति।

    ‘‘Pāṇātipāto adinnādānaṃ, musāvādo ca vuccati;

    परदारगमनञ्‍चेव, नप्पसंसन्ति पण्डिता’’ति॥ (दी॰ नि॰ ३.२४५) –

    Paradāragamanañceva, nappasaṃsanti paṇḍitā’’ti. (dī. ni. 3.245) –

    एवं गाथाय सङ्गहितं कम्मकिलेससङ्खातं चतुब्बिधं अकुसलं, ततो पापा। सब्बापेसा आरति च विरति च दिट्ठधम्मिकसम्परायिकभयवेरप्पहानादिनानप्पकारविसेसाधिगमहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति। ‘‘पाणातिपाता पटिविरतो खो, गहपतिपुत्त, अरियसावको’’तिआदीनि चेत्थ सुत्तानि अनुस्सरितब्बानि।

    Evaṃ gāthāya saṅgahitaṃ kammakilesasaṅkhātaṃ catubbidhaṃ akusalaṃ, tato pāpā. Sabbāpesā ārati ca virati ca diṭṭhadhammikasamparāyikabhayaverappahānādinānappakāravisesādhigamahetuto ‘‘maṅgala’’nti vuccati. ‘‘Pāṇātipātā paṭivirato kho, gahapatiputta, ariyasāvako’’tiādīni cettha suttāni anussaritabbāni.

    मज्‍जपाना च संयमो नाम पुब्बे वुत्तसुरामेरयमज्‍जपमादट्ठाना वेरमणियावेतं अधिवचनं। यस्मा पन मज्‍जपायी अत्थं न जानाति, धम्मं न जानाति, मातुपि अन्तरायं करोति, पितु बुद्धपच्‍चेकबुद्धतथागतसावकानम्पि अन्तरायं करोति, दिट्ठेव धम्मे गरहं, सम्पराये दुग्गतिं, अपरापरियाये उम्मादञ्‍च पापुणाति। मज्‍जपाना पन संयतो तेसं दोसानं वूपसमं तब्बिपरीतगुणसम्पदञ्‍च पापुणाति। तस्मा अयं मज्‍जपाना संयमो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बो।

    Majjapānāca saṃyamo nāma pubbe vuttasurāmerayamajjapamādaṭṭhānā veramaṇiyāvetaṃ adhivacanaṃ. Yasmā pana majjapāyī atthaṃ na jānāti, dhammaṃ na jānāti, mātupi antarāyaṃ karoti, pitu buddhapaccekabuddhatathāgatasāvakānampi antarāyaṃ karoti, diṭṭheva dhamme garahaṃ, samparāye duggatiṃ, aparāpariyāye ummādañca pāpuṇāti. Majjapānā pana saṃyato tesaṃ dosānaṃ vūpasamaṃ tabbiparītaguṇasampadañca pāpuṇāti. Tasmā ayaṃ majjapānā saṃyamo ‘‘maṅgala’’nti veditabbo.

    कुसलेसु धम्मेसु अप्पमादो नाम ‘‘कुसलानं वा धम्मानं भावनाय असक्‍कच्‍चकिरियता असातच्‍चकिरियता अनट्ठितकिरियता ओलीनवुत्तिता निक्खित्तछन्दता निक्खित्तधुरता अनासेवना अभावना अबहुलीकम्मं अनधिट्ठानं अननुयोगो पमादो। यो एवरूपो पमादो पमज्‍जना पमज्‍जितत्तं, अयं वुच्‍चति पमादो’’ति (विभ॰ ८४६) एत्थ वुत्तस्स पमादस्स पटिपक्खनयेन अत्थतो कुसलेसु धम्मेसु सतिया अविप्पवासो वेदितब्बो। सो नानप्पकारकुसलाधिगमहेतुतो अमताधिगमहेतुतो च ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति। तत्थ ‘‘अप्पमत्तस्स आतापिनो’’ति (म॰ नि॰ २.१८-१९; अ॰ नि॰ ५.२६) च ‘‘अप्पमादो अमतपद’’न्ति (ध॰ प॰ २१) च एवमादि सत्थुसासनं अनुस्सरितब्बं।

    Kusalesu dhammesu appamādo nāma ‘‘kusalānaṃ vā dhammānaṃ bhāvanāya asakkaccakiriyatā asātaccakiriyatā anaṭṭhitakiriyatā olīnavuttitā nikkhittachandatā nikkhittadhuratā anāsevanā abhāvanā abahulīkammaṃ anadhiṭṭhānaṃ ananuyogo pamādo. Yo evarūpo pamādo pamajjanā pamajjitattaṃ, ayaṃ vuccati pamādo’’ti (vibha. 846) ettha vuttassa pamādassa paṭipakkhanayena atthato kusalesu dhammesu satiyā avippavāso veditabbo. So nānappakārakusalādhigamahetuto amatādhigamahetuto ca ‘‘maṅgala’’nti vuccati. Tattha ‘‘appamattassa ātāpino’’ti (ma. ni. 2.18-19; a. ni. 5.26) ca ‘‘appamādo amatapada’’nti (dha. pa. 21) ca evamādi satthusāsanaṃ anussaritabbaṃ.

    एवं इमिस्सा गाथाय पापा विरति, मज्‍जपाना संयमो, कुसलेसु धम्मेसु अप्पमादोति तीणि मङ्गलानि वुत्तानि, मङ्गलत्तञ्‍च नेसं तत्थ तत्थ विभावितमेवाति।

    Evaṃ imissā gāthāya pāpā virati, majjapānā saṃyamo, kusalesu dhammesu appamādoti tīṇi maṅgalāni vuttāni, maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti.

    निट्ठिता आरती विरतीति इमिस्सा गाथाय अत्थवण्णना।

    Niṭṭhitā āratī viratīti imissā gāthāya atthavaṇṇanā.

    २६८. इदानि गारवो चाति एत्थ गारवोति गरुभावो। निवातोति नीचवुत्तिता। सन्तुट्ठीति सन्तोसो। कतस्स जाननता कतञ्‍ञुता। कालेनाति खणेन समयेन। धम्मस्स सवनं धम्मस्सवनं। सेसं वुत्तनयमेवाति अयं पदवण्णना।

    268. Idāni gāravo cāti ettha gāravoti garubhāvo. Nivātoti nīcavuttitā. Santuṭṭhīti santoso. Katassa jānanatā kataññutā. Kālenāti khaṇena samayena. Dhammassa savanaṃ dhammassavanaṃ. Sesaṃ vuttanayamevāti ayaṃ padavaṇṇanā.

    अत्थवण्णना पन एवं वेदितब्बा – गारवो नाम गरुकारपयोगारहेसु बुद्धपच्‍चेकबुद्धतथागतसावकआचरियुपज्झायमातापितुजेट्ठभातिकभगिनिआदीसु यथानुरूपं गरुकारो गरुकरणं सगारवता। स्वायं गारवो यस्मा सुगतिगमनादीनं हेतु। यथाह –

    Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā – gāravo nāma garukārapayogārahesu buddhapaccekabuddhatathāgatasāvakaācariyupajjhāyamātāpitujeṭṭhabhātikabhaginiādīsu yathānurūpaṃ garukāro garukaraṇaṃ sagāravatā. Svāyaṃ gāravo yasmā sugatigamanādīnaṃ hetu. Yathāha –

    ‘‘गरुकातब्बं गरुं करोति, मानेतब्बं मानेति, पूजेतब्बं पूजेति। सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्‍नेन कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्‍जति। नो चे कायस्स भेदा…पे॰… उपपज्‍जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति, यत्थ यत्थ पच्‍चाजायति, उच्‍चाकुलीनो होती’’ति (म॰ नि॰ ३.२९५)।

    ‘‘Garukātabbaṃ garuṃ karoti, mānetabbaṃ māneti, pūjetabbaṃ pūjeti. So tena kammena evaṃ samattena evaṃ samādinnena kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapajjati. No ce kāyassa bhedā…pe… upapajjati, sace manussattaṃ āgacchati, yattha yattha paccājāyati, uccākulīno hotī’’ti (ma. ni. 3.295).

    यथा चाह – ‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, अपरिहानिया धम्मा। कतमे सत्त? सत्थुगारवता’’तिआदि (अ॰ नि॰ ७.३२-३३)। तस्मा ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति।

    Yathā cāha – ‘‘sattime, bhikkhave, aparihāniyā dhammā. Katame satta? Satthugāravatā’’tiādi (a. ni. 7.32-33). Tasmā ‘‘maṅgala’’nti vuccati.

    निवातो नाम नीचमनता निवातवुत्तिता, याय समन्‍नागतो पुग्गलो निहतमानो निहतदप्पो पादपुञ्छनचोळकसमो छिन्‍नविसाणुसभसमो उद्धटदाठसप्पसमो च हुत्वा सण्हो सखिलो सुखसम्भासो होति, अयं निवातो। स्वायं यसादिगुणपटिलाभहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति। आह च – ‘‘निवातवुत्ति अत्थद्धो, तादिसो लभते यस’’न्ति एवमादि (दी॰ नि॰ ३.२७३)।

    Nivāto nāma nīcamanatā nivātavuttitā, yāya samannāgato puggalo nihatamāno nihatadappo pādapuñchanacoḷakasamo chinnavisāṇusabhasamo uddhaṭadāṭhasappasamo ca hutvā saṇho sakhilo sukhasambhāso hoti, ayaṃ nivāto. Svāyaṃ yasādiguṇapaṭilābhahetuto ‘‘maṅgala’’nti vuccati. Āha ca – ‘‘nivātavutti atthaddho, tādiso labhate yasa’’nti evamādi (dī. ni. 3.273).

    सन्तुट्ठि नाम इतरीतरपच्‍चयसन्तोसो, सो द्वादसविधो होति। सेय्यथिदं – चीवरे यथालाभसन्तोसो, यथाबलसन्तोसो, यथासारुप्पसन्तोसोति तिविधो। एवं पिण्डपातादीसु।

    Santuṭṭhi nāma itarītarapaccayasantoso, so dvādasavidho hoti. Seyyathidaṃ – cīvare yathālābhasantoso, yathābalasantoso, yathāsāruppasantosoti tividho. Evaṃ piṇḍapātādīsu.

    तस्सायं पभेदवण्णना – इध भिक्खु चीवरं लभति सुन्दरं वा असुन्दरं वा, सो तेनेव यापेति, अञ्‍ञं न पत्थेति, लभन्तोपि न गण्हाति, अयमस्स चीवरे यथालाभसन्तोसो। अथ पन आबाधिको होति, गरुं चीवरं पारुपन्तो ओणमति वा किलमति वा। सो सभागेन भिक्खुना सद्धिं तं परिवत्तेत्वा लहुकेन यापेन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स चीवरे यथाबलसन्तोसो। अपरो भिक्खु पणीतपच्‍चयलाभी होति, सो पट्टचीवरादीनं अञ्‍ञतरं महग्घं चीवरं लभित्वा ‘‘इदं थेरानं चिरपब्बजितानं बहुस्सुतानञ्‍च अनुरूप’’न्ति तेसं दत्वा अत्तना सङ्कारकूटा वा अञ्‍ञतो वा कुतोचि नन्तकानि उच्‍चिनित्वा सङ्घाटिं कत्वा धारेन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स चीवरे यथासारुप्पसन्तोसो।

    Tassāyaṃ pabhedavaṇṇanā – idha bhikkhu cīvaraṃ labhati sundaraṃ vā asundaraṃ vā, so teneva yāpeti, aññaṃ na pattheti, labhantopi na gaṇhāti, ayamassa cīvare yathālābhasantoso. Atha pana ābādhiko hoti, garuṃ cīvaraṃ pārupanto oṇamati vā kilamati vā. So sabhāgena bhikkhunā saddhiṃ taṃ parivattetvā lahukena yāpentopi santuṭṭhova hoti, ayamassa cīvare yathābalasantoso. Aparo bhikkhu paṇītapaccayalābhī hoti, so paṭṭacīvarādīnaṃ aññataraṃ mahagghaṃ cīvaraṃ labhitvā ‘‘idaṃ therānaṃ cirapabbajitānaṃ bahussutānañca anurūpa’’nti tesaṃ datvā attanā saṅkārakūṭā vā aññato vā kutoci nantakāni uccinitvā saṅghāṭiṃ katvā dhārentopi santuṭṭhova hoti, ayamassa cīvare yathāsāruppasantoso.

    इध पन भिक्खु पिण्डपातं लभति लूखं वा पणीतं वा, सो तेनेव यापेति, अञ्‍ञं न पत्थेति, लभन्तोपि न गण्हाति, अयमस्स पिण्डपाते यथालाभसन्तोसो। अथ पन आबाधिको होति, लूखं पिण्डपातं भुञ्‍जित्वा बाळ्हं रोगातङ्कं पापुणाति, सो सभागस्स भिक्खुनो तं दत्वा तस्स हत्थतो सप्पिमधुखीरादीनि भुञ्‍जित्वा समणधम्मं करोन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स पिण्डपाते यथाबलसन्तोसो। अपरो भिक्खु पणीतं पिण्डपातं लभति, सो ‘‘अयं पिण्डपातो थेरानं चिरपब्बजितानं अञ्‍ञेसञ्‍च पणीतपिण्डपातं विना अयापेन्तानं सब्रह्मचारीनं अनुरूपो’’ति तेसं दत्वा अत्तना पिण्डाय चरित्वा मिस्सकाहारं भुञ्‍जन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स पिण्डपाते यथासारुप्पसन्तोसो।

    Idha pana bhikkhu piṇḍapātaṃ labhati lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā, so teneva yāpeti, aññaṃ na pattheti, labhantopi na gaṇhāti, ayamassa piṇḍapāte yathālābhasantoso. Atha pana ābādhiko hoti, lūkhaṃ piṇḍapātaṃ bhuñjitvā bāḷhaṃ rogātaṅkaṃ pāpuṇāti, so sabhāgassa bhikkhuno taṃ datvā tassa hatthato sappimadhukhīrādīni bhuñjitvā samaṇadhammaṃ karontopi santuṭṭhova hoti, ayamassa piṇḍapāte yathābalasantoso. Aparo bhikkhu paṇītaṃ piṇḍapātaṃ labhati, so ‘‘ayaṃ piṇḍapāto therānaṃ cirapabbajitānaṃ aññesañca paṇītapiṇḍapātaṃ vinā ayāpentānaṃ sabrahmacārīnaṃ anurūpo’’ti tesaṃ datvā attanā piṇḍāya caritvā missakāhāraṃ bhuñjantopi santuṭṭhova hoti, ayamassa piṇḍapāte yathāsāruppasantoso.

    इध पन भिक्खुनो सेनासनं पापुणाति, सो तेनेव सन्तुस्सति, पुन अञ्‍ञं सुन्दरतरम्पि पापुणन्तं न गण्हाति, अयमस्स सेनासने यथालाभसन्तोसो। अथ पन आबाधिको होति, निवातसेनासने वसन्तो अतिविय पित्तरोगादीहि आतुरीयति, सो सभागस्स भिक्खुनो तं दत्वा तस्स पापुणनके सवातसीतलसेनासने वसित्वा समणधम्मं करोन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स सेनासने यथाबलसन्तोसो। अपरो भिक्खु सुन्दरं सेनासनं पत्तम्पि न सम्पटिच्छति ‘‘सुन्दरसेनासनं पमादट्ठानं, तत्र निसिन्‍नस्स थिनमिद्धं ओक्‍कमति, निद्दाभिभूतस्स च पुन पटिबुज्झतो कामवितक्‍का समुदाचरन्ती’’ति, सो तं पटिक्खिपित्वा अब्भोकासरुक्खमूलपण्णकुटीसु यत्थ कत्थचि निवसन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स सेनासने यथासारुप्पसन्तोसो।

    Idha pana bhikkhuno senāsanaṃ pāpuṇāti, so teneva santussati, puna aññaṃ sundaratarampi pāpuṇantaṃ na gaṇhāti, ayamassa senāsane yathālābhasantoso. Atha pana ābādhiko hoti, nivātasenāsane vasanto ativiya pittarogādīhi āturīyati, so sabhāgassa bhikkhuno taṃ datvā tassa pāpuṇanake savātasītalasenāsane vasitvā samaṇadhammaṃ karontopi santuṭṭhova hoti, ayamassa senāsane yathābalasantoso. Aparo bhikkhu sundaraṃ senāsanaṃ pattampi na sampaṭicchati ‘‘sundarasenāsanaṃ pamādaṭṭhānaṃ, tatra nisinnassa thinamiddhaṃ okkamati, niddābhibhūtassa ca puna paṭibujjhato kāmavitakkā samudācarantī’’ti, so taṃ paṭikkhipitvā abbhokāsarukkhamūlapaṇṇakuṭīsu yattha katthaci nivasantopi santuṭṭhova hoti, ayamassa senāsane yathāsāruppasantoso.

    इध पन भिक्खु भेसज्‍जं लभति हरीतकं वा आमलकं वा, सो तेनेव यापेति, अञ्‍ञेहि लद्धं सप्पिमधुफाणितादिम्पि न पत्थेति, लभन्तोपि न गण्हाति, अयमस्स गिलानपच्‍चये यथालाभसन्तोसो। अथ पन आबाधिको तेलेन अत्थिको फाणितं लभति, सो तं सभागस्स भिक्खुनो दत्वा तस्स हत्थतो तेलेन भेसज्‍जं कत्वा समणधम्मं करोन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स गिलानपच्‍चये यथाबलसन्तोसो। अपरो भिक्खु एकस्मिं भाजने पूतिमुत्तहरीतकं ठपेत्वा एकस्मिं चतुमधुरं ‘‘गण्हथ, भन्ते, यदिच्छसी’’ति वुच्‍चमानो सचस्स तेसं द्विन्‍नं अञ्‍ञतरेनपि ब्याधि वूपसम्मति, अथ ‘‘पूतिमुत्तहरीतकं नाम बुद्धादीहि वण्णितं, अयञ्‍च पूतिमुत्तभेसज्‍जं निस्साय पब्बज्‍जा, तत्थ ते यावजीवं उस्साहो करणीयो’’ति (महाव॰ १२८) वुत्तन्ति चिन्तेन्तो चतुमधुरभेसज्‍जं पटिक्खिपित्वा मुत्तहरीतकेन भेसज्‍जं करोन्तोपि परमसन्तुट्ठोव होति, अयमस्स गिलानपच्‍चये यथासारुप्पसन्तोसो।

    Idha pana bhikkhu bhesajjaṃ labhati harītakaṃ vā āmalakaṃ vā, so teneva yāpeti, aññehi laddhaṃ sappimadhuphāṇitādimpi na pattheti, labhantopi na gaṇhāti, ayamassa gilānapaccaye yathālābhasantoso. Atha pana ābādhiko telena atthiko phāṇitaṃ labhati, so taṃ sabhāgassa bhikkhuno datvā tassa hatthato telena bhesajjaṃ katvā samaṇadhammaṃ karontopi santuṭṭhova hoti, ayamassa gilānapaccaye yathābalasantoso. Aparo bhikkhu ekasmiṃ bhājane pūtimuttaharītakaṃ ṭhapetvā ekasmiṃ catumadhuraṃ ‘‘gaṇhatha, bhante, yadicchasī’’ti vuccamāno sacassa tesaṃ dvinnaṃ aññatarenapi byādhi vūpasammati, atha ‘‘pūtimuttaharītakaṃ nāma buddhādīhi vaṇṇitaṃ, ayañca pūtimuttabhesajjaṃ nissāya pabbajjā, tattha te yāvajīvaṃ ussāho karaṇīyo’’ti (mahāva. 128) vuttanti cintento catumadhurabhesajjaṃ paṭikkhipitvā muttaharītakena bhesajjaṃ karontopi paramasantuṭṭhova hoti, ayamassa gilānapaccaye yathāsāruppasantoso.

    एवं पभेदो सब्बोपेसो सन्तोसो सन्तुट्ठीति वुच्‍चति। सा अत्रिच्छतापापिच्छतामहिच्छतादीनं पापधम्मानं पहानाधिगमहेतुतो सुगतिहेतुतो अरियमग्गसम्भारभावतो चातुद्दिसादिभावहेतुतो च ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बा। आह च –

    Evaṃ pabhedo sabbopeso santoso santuṭṭhīti vuccati. Sā atricchatāpāpicchatāmahicchatādīnaṃ pāpadhammānaṃ pahānādhigamahetuto sugatihetuto ariyamaggasambhārabhāvato cātuddisādibhāvahetuto ca ‘‘maṅgala’’nti veditabbā. Āha ca –

    ‘‘चातुद्दिसो अप्पटिघो च होति,

    ‘‘Cātuddiso appaṭigho ca hoti,

    सन्तुस्समानो इतरीतरेना’’ति॥ (सु॰ नि॰ ४२; चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२८) एवमादि।

    Santussamāno itarītarenā’’ti. (su. ni. 42; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 128) evamādi;

    कतञ्‍ञुता नाम अप्पस्स वा बहुस्स वा येन केनचि कतस्स उपकारस्स पुनप्पुनं अनुस्सरणभावेन जाननता। अपिच नेरयिकादिदुक्खपरित्ताणतो पुञ्‍ञानि एव पाणीनं बहूपकारानि, ततो तेसम्पि उपकारानुस्सरणता ‘‘कतञ्‍ञुता’’ति वेदितब्बा। सा सप्पुरिसेहि पसंसनीयतादिनानप्पकारविसेसाधिगमहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वुत्ता। आह च – ‘‘द्वेमे, भिक्खवे, पुग्गला दुल्‍लभा लोकस्मिं। कतमे द्वे? यो च पुब्बकारी, यो च कतञ्‍ञू कतवेदी’’ति (अ॰ नि॰ २.१२०)।

    Kataññutā nāma appassa vā bahussa vā yena kenaci katassa upakārassa punappunaṃ anussaraṇabhāvena jānanatā. Apica nerayikādidukkhaparittāṇato puññāni eva pāṇīnaṃ bahūpakārāni, tato tesampi upakārānussaraṇatā ‘‘kataññutā’’ti veditabbā. Sā sappurisehi pasaṃsanīyatādinānappakāravisesādhigamahetuto ‘‘maṅgala’’nti vuttā. Āha ca – ‘‘dveme, bhikkhave, puggalā dullabhā lokasmiṃ. Katame dve? Yo ca pubbakārī, yo ca kataññū katavedī’’ti (a. ni. 2.120).

    कालेन धम्मस्सवनं नाम यस्मिं काले उद्धच्‍चसहगतं चित्तं होति, कामवितक्‍कादीनं वा अञ्‍ञतरेन अभिभूतं, तस्मिं काले तेसं विनोदनत्थं धम्मस्सवनं। अपरे आहु – पञ्‍चमे पञ्‍चमे दिवसे धम्मस्सवनं कालेन धम्मस्सवनं नाम। यथाह आयस्मा अनुरुद्धो ‘‘पञ्‍चाहिकं खो पन मयं, भन्ते, सब्बरत्तिं धम्मिया कथाय सन्‍निसीदामा’’ति (म॰ नि॰ १.३२७; महाव॰ ४६६)।

    Kālena dhammassavanaṃ nāma yasmiṃ kāle uddhaccasahagataṃ cittaṃ hoti, kāmavitakkādīnaṃ vā aññatarena abhibhūtaṃ, tasmiṃ kāle tesaṃ vinodanatthaṃ dhammassavanaṃ. Apare āhu – pañcame pañcame divase dhammassavanaṃ kālena dhammassavanaṃ nāma. Yathāha āyasmā anuruddho ‘‘pañcāhikaṃ kho pana mayaṃ, bhante, sabbarattiṃ dhammiyā kathāya sannisīdāmā’’ti (ma. ni. 1.327; mahāva. 466).

    अपिच यस्मिं काले कल्याणमित्ते उपसङ्कमित्वा सक्‍का होति अत्तनो कङ्खापटिविनोदकं धम्मं सोतुं, तस्मिं कालेपि धम्मस्सवनं ‘‘कालेन धम्मस्सवन’’न्ति वेदितब्बं। यथाह – ‘‘ते कालेन कालं उपसङ्कमित्वा परिपुच्छति परिपञ्हती’’तिआदि (दी॰ नि॰ ३.३५८)। तदेतं कालेन धम्मस्सवनं नीवरणप्पहानचतुरानिसंसआसवक्खयादिनानप्पकारविसेसाधिगमहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बं। वुत्तञ्हेतं –

    Apica yasmiṃ kāle kalyāṇamitte upasaṅkamitvā sakkā hoti attano kaṅkhāpaṭivinodakaṃ dhammaṃ sotuṃ, tasmiṃ kālepi dhammassavanaṃ ‘‘kālena dhammassavana’’nti veditabbaṃ. Yathāha – ‘‘te kālena kālaṃ upasaṅkamitvā paripucchati paripañhatī’’tiādi (dī. ni. 3.358). Tadetaṃ kālena dhammassavanaṃ nīvaraṇappahānacaturānisaṃsaāsavakkhayādinānappakāravisesādhigamahetuto ‘‘maṅgala’’nti veditabbaṃ. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘यस्मिं, भिक्खवे, समये अरियसावको अट्ठिं कत्वा मनसि कत्वा सब्बं चेतसो समन्‍नाहरित्वा ओहितसोतो धम्मं सुणाति, पञ्‍चस्स नीवरणानि तस्मिं समये न होन्ती’’ति (सं॰ नि॰ ५.२१९) च।

    ‘‘Yasmiṃ, bhikkhave, samaye ariyasāvako aṭṭhiṃ katvā manasi katvā sabbaṃ cetaso samannāharitvā ohitasoto dhammaṃ suṇāti, pañcassa nīvaraṇāni tasmiṃ samaye na hontī’’ti (saṃ. ni. 5.219) ca.

    ‘‘सोतानुगतानं, भिक्खवे, धम्मानं…पे॰… सुप्पटिविद्धानं चत्तारो आनिसंसा पाटिकङ्खा’’ति (अ॰ नि॰ ४.१९१) च।

    ‘‘Sotānugatānaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ…pe… suppaṭividdhānaṃ cattāro ānisaṃsā pāṭikaṅkhā’’ti (a. ni. 4.191) ca.

    ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, धम्मा कालेन कालं सम्मा भावियमाना सम्मा अनुपरिवत्तियमाना अनुपुब्बेन आसवानं खयं पापेन्ति। कतमे चत्तारो? कालेन धम्मस्सवन’’न्ति च एवमादीनि (अ॰ नि॰ ४.१४७)।

    ‘‘Cattārome, bhikkhave, dhammā kālena kālaṃ sammā bhāviyamānā sammā anuparivattiyamānā anupubbena āsavānaṃ khayaṃ pāpenti. Katame cattāro? Kālena dhammassavana’’nti ca evamādīni (a. ni. 4.147).

    एवं इमिस्सा गाथाय गारवो, निवातो, सन्तुट्ठि, कतञ्‍ञुता, कालेन धम्मस्सवनन्ति पञ्‍च मङ्गलानि वुत्तानि, मङ्गलत्तञ्‍च नेसं तत्थ तत्थ विभावितमेवाति।

    Evaṃ imissā gāthāya gāravo, nivāto, santuṭṭhi, kataññutā, kālena dhammassavananti pañca maṅgalāni vuttāni, maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti.

    निट्ठिता गारवो च निवातो चाति इमिस्सा गाथाय अत्थवण्णना।

    Niṭṭhitā gāravo ca nivāto cāti imissā gāthāya atthavaṇṇanā.

    २६९. इदानि खन्ती चाति एत्थ खमनं खन्ति। पदक्खिणग्गाहिताय सुखं वचो अस्मिन्ति सुवचो, सुवचस्स कम्मं सोवचस्सं, सोवचस्सस्स भावो सोवचस्सता। किलेसानं समितत्ता समणा। दस्सनन्ति पेक्खनं। धम्मस्स साकच्छा धम्मसाकच्छा। सेसं वुत्तनयमेवाति अयं पदवण्णना।

    269. Idāni khantī cāti ettha khamanaṃ khanti. Padakkhiṇaggāhitāya sukhaṃ vaco asminti suvaco, suvacassa kammaṃ sovacassaṃ, sovacassassa bhāvo sovacassatā. Kilesānaṃ samitattā samaṇā. Dassananti pekkhanaṃ. Dhammassa sākacchā dhammasākacchā. Sesaṃ vuttanayamevāti ayaṃ padavaṇṇanā.

    अत्थवण्णना पन एवं वेदितब्बा खन्ति नाम अधिवासनक्खन्ति, याय समन्‍नागतो भिक्खु दसहि अक्‍कोसवत्थूहि अक्‍कोसन्ते, वधबन्धादीहि वा विहिंसन्ते पुग्गले असुणन्तो विय च अपस्सन्तो विय च निब्बिकारो होति खन्तिवादी विय। यथाह –

    Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā khanti nāma adhivāsanakkhanti, yāya samannāgato bhikkhu dasahi akkosavatthūhi akkosante, vadhabandhādīhi vā vihiṃsante puggale asuṇanto viya ca apassanto viya ca nibbikāro hoti khantivādī viya. Yathāha –

    ‘‘अहू अतीतमद्धानं, समणो खन्तिदीपनो।

    ‘‘Ahū atītamaddhānaṃ, samaṇo khantidīpano;

    तं खन्तियायेव ठितं, कासिराजा अछेदयी’’ति॥ (जा॰ १.४.५१)।

    Taṃ khantiyāyeva ṭhitaṃ, kāsirājā achedayī’’ti. (jā. 1.4.51);

    भद्दकतो वा मनसि करोति ततो उत्तरि अपराधाभावेन आयस्मा पुण्णत्थेरो विय। यथाह –

    Bhaddakato vā manasi karoti tato uttari aparādhābhāvena āyasmā puṇṇatthero viya. Yathāha –

    ‘‘सचे मं, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा अक्‍कोसिस्सन्ति परिभासिस्सन्ति, तत्थ मे एवं भविस्सति ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे नयिमे पाणिना पहारं देन्ती’’’तिआदि (म॰ नि॰ ३.३९६; सं॰ नि॰ ४.८८)।

    ‘‘Sace maṃ, bhante, sunāparantakā manussā akkosissanti paribhāsissanti, tattha me evaṃ bhavissati ‘bhaddakā vatime sunāparantakā manussā, subhaddakā vatime sunāparantakā manussā, yaṃ me nayime pāṇinā pahāraṃ dentī’’’tiādi (ma. ni. 3.396; saṃ. ni. 4.88).

    याय च समन्‍नागतो इसीनम्पि पसंसनीयो होति। यथाह सरभङ्गो इसि –

    Yāya ca samannāgato isīnampi pasaṃsanīyo hoti. Yathāha sarabhaṅgo isi –

    ‘‘कोधं वधित्वा न कदाचि सोचति,

    ‘‘Kodhaṃ vadhitvā na kadāci socati,

    मक्खप्पहानं इसयो वण्णयन्ति।

    Makkhappahānaṃ isayo vaṇṇayanti;

    सब्बेसं वुत्तं फरुसं खमेथ,

    Sabbesaṃ vuttaṃ pharusaṃ khametha,

    एतं खन्तिं उत्तममाहु सन्तो’’ति॥ (जा॰ २.१७.६४)।

    Etaṃ khantiṃ uttamamāhu santo’’ti. (jā. 2.17.64);

    देवतानम्पि पसंसनीयो होति। यथाह सक्‍को देवानमिन्दो –

    Devatānampi pasaṃsanīyo hoti. Yathāha sakko devānamindo –

    ‘‘यो हवे बलवा सन्तो, दुब्बलस्स तितिक्खति।

    ‘‘Yo have balavā santo, dubbalassa titikkhati;

    तमाहु परमं खन्तिं, निच्‍चं खमति दुब्बलो’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.२५०-२५१)।

    Tamāhu paramaṃ khantiṃ, niccaṃ khamati dubbalo’’ti. (saṃ. ni. 1.250-251);

    बुद्धानम्पि पसंसनीयो होति। यथाह भगवा –

    Buddhānampi pasaṃsanīyo hoti. Yathāha bhagavā –

    ‘‘अक्‍कोसं वधबन्धञ्‍च, अदुट्ठो यो तितिक्खति।

    ‘‘Akkosaṃ vadhabandhañca, aduṭṭho yo titikkhati;

    खन्तीबलं बलानीकं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ३९९)।

    Khantībalaṃ balānīkaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti. (dha. pa. 399);

    सा पनेसा खन्ति एतेसञ्‍च इध वण्णितानं अञ्‍ञेसञ्‍च गुणानं अधिगमहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बा।

    Sā panesā khanti etesañca idha vaṇṇitānaṃ aññesañca guṇānaṃ adhigamahetuto ‘‘maṅgala’’nti veditabbā.

    सोवचस्सता नाम सहधम्मिकं वुच्‍चमाने विक्खेपं वा तुण्हीभावं वा गुणदोसचिन्तनं वा अनापज्‍जित्वा अतिविय आदरञ्‍च गारवञ्‍च नीचमनतञ्‍च पुरक्खत्वा ‘‘साधू’’ति वचनकरणता। सा सब्रह्मचारीनं सन्तिका ओवादानुसासनीपटिलाभहेतुतो दोसप्पहानगुणाधिगमहेतुतो च ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति।

    Sovacassatā nāma sahadhammikaṃ vuccamāne vikkhepaṃ vā tuṇhībhāvaṃ vā guṇadosacintanaṃ vā anāpajjitvā ativiya ādarañca gāravañca nīcamanatañca purakkhatvā ‘‘sādhū’’ti vacanakaraṇatā. Sā sabrahmacārīnaṃ santikā ovādānusāsanīpaṭilābhahetuto dosappahānaguṇādhigamahetuto ca ‘‘maṅgala’’nti vuccati.

    समणानं दस्सनं नाम उपसमितकिलेसानं भावितकायवचीचित्तपञ्‍ञानं उत्तमदमथसमथसमन्‍नागतानं पब्बजितानं उपसङ्कमनुपट्ठानअनुस्सरणसवनदस्सनं, सब्बम्पि ओमकदेसनाय ‘‘दस्सन’’न्ति वुत्तं। तं ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बं। कस्मा? बहूपकारत्ता। आह च – ‘‘दस्सनम्पहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहूपकारं वदामी’’तिआदि (इतिवु॰ १०४)। यतो हितकामेन कुलपुत्तेन सीलवन्ते भिक्खू घरद्वारं सम्पत्ते दिस्वा यदि देय्यधम्मो अत्थि, यथाबलं देय्यधम्मेन पतिमानेतब्बा। यदि नत्थि, पञ्‍चपतिट्ठितं कत्वा वन्दितब्बा। तस्मिं असम्पज्‍जमाने अञ्‍जलिं पग्गहेत्वा नमस्सितब्बा, तस्मिम्पि असम्पज्‍जमाने पसन्‍नचित्तेन पियचक्खूहि सम्पस्सितब्बा। एवं दस्सनमूलकेनापि हि पुञ्‍ञेन अनेकानि जातिसहस्सानि चक्खुम्हि रोगो वा दाहो वा उस्सदा वा पिळका वा न होन्ति, विप्पसन्‍नपञ्‍चवण्णसस्सिरिकानि होन्ति चक्खूनि रतनविमाने उग्घाटितमणिकवाटसदिसानि , सतसहस्सकप्पमत्तं देवेसु च मनुस्सेसु च सब्बसम्पत्तीनं लाभी होति। अनच्छरियञ्‍चेतं, यं मनुस्सभूतो सप्पञ्‍ञजातिको सम्मा पवत्तितेन समणदस्सनमयेन पुञ्‍ञेन एवरूपं विपाकसम्पत्तिं अनुभवेय्य, यत्थ तिरच्छानगतानम्पि केवलं सद्धामत्तकजनितस्स समणदस्सनस्स एवं विपाकसम्पत्तिं वण्णयन्ति –

    Samaṇānaṃdassanaṃ nāma upasamitakilesānaṃ bhāvitakāyavacīcittapaññānaṃ uttamadamathasamathasamannāgatānaṃ pabbajitānaṃ upasaṅkamanupaṭṭhānaanussaraṇasavanadassanaṃ, sabbampi omakadesanāya ‘‘dassana’’nti vuttaṃ. Taṃ ‘‘maṅgala’’nti veditabbaṃ. Kasmā? Bahūpakārattā. Āha ca – ‘‘dassanampahaṃ, bhikkhave, tesaṃ bhikkhūnaṃ bahūpakāraṃ vadāmī’’tiādi (itivu. 104). Yato hitakāmena kulaputtena sīlavante bhikkhū gharadvāraṃ sampatte disvā yadi deyyadhammo atthi, yathābalaṃ deyyadhammena patimānetabbā. Yadi natthi, pañcapatiṭṭhitaṃ katvā vanditabbā. Tasmiṃ asampajjamāne añjaliṃ paggahetvā namassitabbā, tasmimpi asampajjamāne pasannacittena piyacakkhūhi sampassitabbā. Evaṃ dassanamūlakenāpi hi puññena anekāni jātisahassāni cakkhumhi rogo vā dāho vā ussadā vā piḷakā vā na honti, vippasannapañcavaṇṇasassirikāni honti cakkhūni ratanavimāne ugghāṭitamaṇikavāṭasadisāni , satasahassakappamattaṃ devesu ca manussesu ca sabbasampattīnaṃ lābhī hoti. Anacchariyañcetaṃ, yaṃ manussabhūto sappaññajātiko sammā pavattitena samaṇadassanamayena puññena evarūpaṃ vipākasampattiṃ anubhaveyya, yattha tiracchānagatānampi kevalaṃ saddhāmattakajanitassa samaṇadassanassa evaṃ vipākasampattiṃ vaṇṇayanti –

    ‘‘उलूको मण्डलक्खिको,

    ‘‘Ulūko maṇḍalakkhiko,

    वेदियके चिरदीघवासिको।

    Vediyake ciradīghavāsiko;

    सुखितो वत कोसियो अयं,

    Sukhito vata kosiyo ayaṃ,

    कालुट्ठितं पस्सति बुद्धवरं॥

    Kāluṭṭhitaṃ passati buddhavaraṃ.

    ‘‘मयि चित्तं पसादेत्वा, भिक्खुसङ्घे अनुत्तरे।

    ‘‘Mayi cittaṃ pasādetvā, bhikkhusaṅghe anuttare;

    कप्पानं सतसहस्सानि, दुग्गतिं सो न गच्छति॥

    Kappānaṃ satasahassāni, duggatiṃ so na gacchati.

    ‘‘देवलोका चवित्वान, कुसलकम्मेन चोदितो।

    ‘‘Devalokā cavitvāna, kusalakammena codito;

    भविस्सति अनन्तञाणो, सोमनस्सोति विस्सुतो’’ति॥ (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४४; खु॰ पा॰ अट्ठ॰ ५.१०)।

    Bhavissati anantañāṇo, somanassoti vissuto’’ti. (ma. ni. aṭṭha. 1.144; khu. pā. aṭṭha. 5.10);

    कालेन धम्मसाकच्छा नाम पदोसे वा पच्‍चूसे वा द्वे सुत्तन्तिका भिक्खू अञ्‍ञमञ्‍ञं सुत्तन्तं साकच्छन्ति, विनयधरा विनयं, आभिधम्मिका अभिधम्मं , जातकभाणका जातकं, अट्ठकथिका अट्ठकथं, लीनुद्धतविचिकिच्छापरेतचित्तविसोधनत्थं वा तम्हि तम्हि काले साकच्छन्ति, अयं कालेन धम्मसाकच्छा। सा आगमब्यत्तिआदीनं गुणानं हेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चतीति।

    Kālena dhammasākacchā nāma padose vā paccūse vā dve suttantikā bhikkhū aññamaññaṃ suttantaṃ sākacchanti, vinayadharā vinayaṃ, ābhidhammikā abhidhammaṃ , jātakabhāṇakā jātakaṃ, aṭṭhakathikā aṭṭhakathaṃ, līnuddhatavicikicchāparetacittavisodhanatthaṃ vā tamhi tamhi kāle sākacchanti, ayaṃ kālena dhammasākacchā. Sā āgamabyattiādīnaṃ guṇānaṃ hetuto ‘‘maṅgala’’nti vuccatīti.

    एवं इमिस्सा गाथाय खन्ति, सोवचस्सता, समणदस्सनं, कालेन धम्मसाकच्छाति चत्तारि मङ्गलानि वुत्तानि, मङ्गलत्तञ्‍च नेसं तत्थ तत्थ विभावितमेवाति।

    Evaṃ imissā gāthāya khanti, sovacassatā, samaṇadassanaṃ, kālena dhammasākacchāti cattāri maṅgalāni vuttāni, maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti.

    निट्ठिता खन्ती चाति इमिस्सा गाथाय अत्थवण्णना।

    Niṭṭhitā khantī cāti imissā gāthāya atthavaṇṇanā.

    २७०. इदानि तपो चाति एत्थ पापके अकुसले धम्मे तपतीति तपो। ब्रह्मं चरियं, ब्रह्मानं वा चरियं ब्रह्मचरियं, सेट्ठचरियन्ति वुत्तं होति। अरियसच्‍चानं दस्सनं अरियसच्‍चान दस्सनं। अरियसच्‍चानि दस्सनन्तिपि एके, तं न सुन्दरं। निक्खन्तं वानतोति निब्बानं, सच्छिकरणं सच्छिकिरिया, निब्बानस्स सच्छिकिरिया निब्बानसच्छिकिरिया। सेसं वुत्तनयमेवाति अयं पदवण्णना।

    270. Idāni tapo cāti ettha pāpake akusale dhamme tapatīti tapo. Brahmaṃ cariyaṃ, brahmānaṃ vā cariyaṃ brahmacariyaṃ, seṭṭhacariyanti vuttaṃ hoti. Ariyasaccānaṃ dassanaṃ ariyasaccāna dassanaṃ. Ariyasaccāni dassanantipi eke, taṃ na sundaraṃ. Nikkhantaṃ vānatoti nibbānaṃ, sacchikaraṇaṃ sacchikiriyā, nibbānassa sacchikiriyā nibbānasacchikiriyā. Sesaṃ vuttanayamevāti ayaṃ padavaṇṇanā.

    अत्थवण्णना पन एवं वेदितब्बा – तपो नाम अभिज्झादोमनस्सादीनं तपनतो इन्द्रियसंवरो, कोसज्‍जस्स वा तपनतो वीरियं। तेन हि समन्‍नागतो पुग्गलो आतापीति वुच्‍चति। स्वायं अभिज्झादिप्पहानझानादिपटिलाभहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बो।

    Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā – tapo nāma abhijjhādomanassādīnaṃ tapanato indriyasaṃvaro, kosajjassa vā tapanato vīriyaṃ. Tena hi samannāgato puggalo ātāpīti vuccati. Svāyaṃ abhijjhādippahānajhānādipaṭilābhahetuto ‘‘maṅgala’’nti veditabbo.

    ब्रह्मचरियं नाम मेथुनविरतिसमणधम्मसासनमग्गानं अधिवचनं। तथा हि ‘‘अब्रह्मचरियं पहाय ब्रह्मचारी होती’’ति (दी॰ नि॰ १.१९४; म॰ नि॰ १.२९२) एवमादीसु मेथुनविरति ब्रह्मचरियन्ति वुच्‍चति। ‘‘भगवति नो, आवुसो, ब्रह्मचरियं वुस्सती’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ १.२५७) समणधम्मो। ‘‘न तावाहं, पापिम, परिनिब्बायिस्सामि, याव मे इदं ब्रह्मचरियं न इद्धञ्‍चेव भविस्सति फीतञ्‍च वित्थारिकं बाहुजञ्‍ञ’’न्ति एवमादीसु (दी॰ नि॰ २.१६८; सं॰ नि॰ ५.८२२; उदा॰ ५१) सासनं। ‘‘अयमेव खो, भिक्खु, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो ब्रह्मचरियं। सेय्यथिदं, सम्मादिट्ठी’’ति एवमादीसु (सं॰ नि॰ ५.६) मग्गो। इध पन अरियसच्‍चदस्सनेन परतो मग्गस्स गहितत्ता अवसेसं सब्बम्पि वट्टति। तञ्‍चेतं उपरूपरि नानप्पकारविसेसाधिगमहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बं।

    Brahmacariyaṃ nāma methunaviratisamaṇadhammasāsanamaggānaṃ adhivacanaṃ. Tathā hi ‘‘abrahmacariyaṃ pahāya brahmacārī hotī’’ti (dī. ni. 1.194; ma. ni. 1.292) evamādīsu methunavirati brahmacariyanti vuccati. ‘‘Bhagavati no, āvuso, brahmacariyaṃ vussatī’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.257) samaṇadhammo. ‘‘Na tāvāhaṃ, pāpima, parinibbāyissāmi, yāva me idaṃ brahmacariyaṃ na iddhañceva bhavissati phītañca vitthārikaṃ bāhujañña’’nti evamādīsu (dī. ni. 2.168; saṃ. ni. 5.822; udā. 51) sāsanaṃ. ‘‘Ayameva kho, bhikkhu, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo brahmacariyaṃ. Seyyathidaṃ, sammādiṭṭhī’’ti evamādīsu (saṃ. ni. 5.6) maggo. Idha pana ariyasaccadassanena parato maggassa gahitattā avasesaṃ sabbampi vaṭṭati. Tañcetaṃ uparūpari nānappakāravisesādhigamahetuto ‘‘maṅgala’’nti veditabbaṃ.

    अरियसच्‍चान दस्सनं नाम कुमारपञ्हे वुत्तत्थानं चतुन्‍नं अरियसच्‍चानं अभिसमयवसेन मग्गदस्सनं। तं संसारदुक्खवीतिक्‍कमहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वुच्‍चति।

    Ariyasaccānadassanaṃ nāma kumārapañhe vuttatthānaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ abhisamayavasena maggadassanaṃ. Taṃ saṃsāradukkhavītikkamahetuto ‘‘maṅgala’’nti vuccati.

    निब्बानसच्छिकिरिया नाम इध अरहत्तफलं ‘‘निब्बान’’न्ति अधिप्पेतं। तम्पि हि पञ्‍चगतिवाननेन वानसञ्‍ञिताय तण्हाय निक्खन्तत्ता ‘‘निब्बान’’न्ति वुच्‍चति। तस्स पत्ति वा पच्‍चवेक्खणा वा ‘‘सच्छिकिरिया’’ति वुच्‍चति। इतरस्स पन निब्बानस्स अरियसच्‍चानं दस्सनेनेव सच्छिकिरिया सिद्धा, तेनेतं इध न अधिप्पेतं। एवमेसा निब्बानसच्छिकिरिया दिट्ठधम्मसुखविहारादिहेतुतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बा।

    Nibbānasacchikiriyā nāma idha arahattaphalaṃ ‘‘nibbāna’’nti adhippetaṃ. Tampi hi pañcagativānanena vānasaññitāya taṇhāya nikkhantattā ‘‘nibbāna’’nti vuccati. Tassa patti vā paccavekkhaṇā vā ‘‘sacchikiriyā’’ti vuccati. Itarassa pana nibbānassa ariyasaccānaṃ dassaneneva sacchikiriyā siddhā, tenetaṃ idha na adhippetaṃ. Evamesā nibbānasacchikiriyā diṭṭhadhammasukhavihārādihetuto ‘‘maṅgala’’nti veditabbā.

    एवं इमिस्सापि गाथाय तपो, ब्रह्मचरियं, अरियसच्‍चान दस्सनं, निब्बानसच्छिकिरियाति चत्तारि मङ्गलानि वुत्तानि, मङ्गलत्तञ्‍च नेसं तत्थ तत्थ विभावितमेवाति।

    Evaṃ imissāpi gāthāya tapo, brahmacariyaṃ, ariyasaccāna dassanaṃ, nibbānasacchikiriyāti cattāri maṅgalāni vuttāni, maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti.

    निट्ठिता तपो चाति इमिस्सा गाथाय अत्थवण्णना।

    Niṭṭhitā tapo cāti imissā gāthāya atthavaṇṇanā.

    २७१. इदानि फुट्ठस्स लोकधम्मेहीति एत्थ फुट्ठस्साति फुसितस्स छुपितस्स सम्पत्तस्स। लोके धम्मा लोकधम्मा, याव लोकप्पवत्ति, ताव अनिवत्तका धम्माति वुत्तं होति। चित्तन्ति मनो मानसं। यस्साति नवस्स वा मज्झिमस्स वा थेरस्स वा। न कम्पतीति न चलति, न वेधति। असोकन्ति निस्सोकं अब्बूळ्हसोकसल्‍लं। विरजन्ति विगतरजं विद्धंसितरजं। खेमन्ति अभयं निरुपद्दवं। सेसं वुत्तनयमेवाति अयं ताव पदवण्णना।

    271. Idāni phuṭṭhassa lokadhammehīti ettha phuṭṭhassāti phusitassa chupitassa sampattassa. Loke dhammā lokadhammā, yāva lokappavatti, tāva anivattakā dhammāti vuttaṃ hoti. Cittanti mano mānasaṃ. Yassāti navassa vā majjhimassa vā therassa vā. Na kampatīti na calati, na vedhati. Asokanti nissokaṃ abbūḷhasokasallaṃ. Virajanti vigatarajaṃ viddhaṃsitarajaṃ. Khemanti abhayaṃ nirupaddavaṃ. Sesaṃ vuttanayamevāti ayaṃ tāva padavaṇṇanā.

    अत्थवण्णना पन एवं वेदितब्बा – फुट्ठस्स लोकधम्मेहि यस्स चित्तं न कम्पति, यस्स लाभालाभादीहि अट्ठहि लोकधम्मेहि फुट्ठस्स अज्झोत्थटस्स चित्तं न कम्पति, न चलति, न वेधति, तस्स तं चित्तं केनचि अकम्पनीयलोकुत्तरभावावहनतो ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बं।

    Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā – phuṭṭhassa lokadhammehi yassa cittaṃ na kampati, yassa lābhālābhādīhi aṭṭhahi lokadhammehi phuṭṭhassa ajjhotthaṭassa cittaṃ na kampati, na calati, na vedhati, tassa taṃ cittaṃ kenaci akampanīyalokuttarabhāvāvahanato ‘‘maṅgala’’nti veditabbaṃ.

    कस्स पन एतेहि फुट्ठस्स चित्तं न कम्पति? अरहतो खीणासवस्स, न अञ्‍ञस्स कस्सचि। वुत्तञ्हेतं –

    Kassa pana etehi phuṭṭhassa cittaṃ na kampati? Arahato khīṇāsavassa, na aññassa kassaci. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘सेलो यथा एकग्घनो, वातेन न समीरति।

    ‘‘Selo yathā ekagghano, vātena na samīrati;

    एवं रूपा रसा सद्दा, गन्धा फस्सा च केवला॥

    Evaṃ rūpā rasā saddā, gandhā phassā ca kevalā.

    ‘‘इट्ठा धम्मा अनिट्ठा च, न पवेधेन्ति तादिनो।

    ‘‘Iṭṭhā dhammā aniṭṭhā ca, na pavedhenti tādino;

    ठितं चित्तं विप्पमुत्तं, वयञ्‍चस्सानुपस्सती’’ति॥ (अ॰ नि॰ ६.५५; महाव॰ २४४)।

    Ṭhitaṃ cittaṃ vippamuttaṃ, vayañcassānupassatī’’ti. (a. ni. 6.55; mahāva. 244);

    असोकं नाम खीणासवस्सेव चित्तं। तञ्हि यो ‘‘सोको सोचना सोचितत्तं अन्तोसोको अन्तोपरिसोको चेतसो परिनिज्झायितत्त’’न्तिआदिना (विभ॰ २३७) नयेन वुच्‍चति सोको, तस्स अभावतो असोकं। केचि निब्बानं वदन्ति, तं पुरिमपदेन नानुसन्धियति। यथा च असोकं, एवं विरजं खेमन्तिपि खीणासवस्सेव चित्तं। तञ्हि रागदोसमोहरजानं विगतत्ता विरजं, चतूहि च योगेहि खेमत्ता खेमं। यतो एतं तेन तेनाकारेन तम्हि तम्हि पवत्तिक्खणे गहेत्वा निद्दिट्ठवसेन तिविधम्पि अप्पवत्तक्खन्धतादिलोकुत्तमभावावहनतो आहुनेय्यादिभावावहनतो च ‘‘मङ्गल’’न्ति वेदितब्बं।

    Asokaṃ nāma khīṇāsavasseva cittaṃ. Tañhi yo ‘‘soko socanā socitattaṃ antosoko antoparisoko cetaso parinijjhāyitatta’’ntiādinā (vibha. 237) nayena vuccati soko, tassa abhāvato asokaṃ. Keci nibbānaṃ vadanti, taṃ purimapadena nānusandhiyati. Yathā ca asokaṃ, evaṃ virajaṃ khemantipi khīṇāsavasseva cittaṃ. Tañhi rāgadosamoharajānaṃ vigatattā virajaṃ, catūhi ca yogehi khemattā khemaṃ. Yato etaṃ tena tenākārena tamhi tamhi pavattikkhaṇe gahetvā niddiṭṭhavasena tividhampi appavattakkhandhatādilokuttamabhāvāvahanato āhuneyyādibhāvāvahanato ca ‘‘maṅgala’’nti veditabbaṃ.

    एवं इमिस्सा गाथाय अट्ठलोकधम्मेहि अकम्पितचित्तं, असोकचित्तं, विरजचित्तं, खेमचित्तन्ति चत्तारि मङ्गलानि वुत्तानि, मङ्गलत्तञ्‍च नेसं तत्थ तत्थ विभावितमेवाति।

    Evaṃ imissā gāthāya aṭṭhalokadhammehi akampitacittaṃ, asokacittaṃ, virajacittaṃ, khemacittanti cattāri maṅgalāni vuttāni, maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti.

    निट्ठिता फुट्ठस्स लोकधम्मेहीति इमिस्सा गाथाय अत्थवण्णना।

    Niṭṭhitā phuṭṭhassa lokadhammehīti imissā gāthāya atthavaṇṇanā.

    २७२. एवं भगवा ‘‘असेवना च बालान’’न्तिआदीहि दसहि गाथाहि अट्ठतिंस मङ्गलानि कथेत्वा इदानि एतानेव अत्तना वुत्तमङ्गलानि थुनन्तो ‘‘एतादिसानि कत्वाना’’ति इमं अवसानगाथमभासि।

    272. Evaṃ bhagavā ‘‘asevanā ca bālāna’’ntiādīhi dasahi gāthāhi aṭṭhatiṃsa maṅgalāni kathetvā idāni etāneva attanā vuttamaṅgalāni thunanto ‘‘etādisāni katvānā’’ti imaṃ avasānagāthamabhāsi.

    तस्सायं अत्थवण्णना – एतादिसानीति एतानि ईदिसानि मया वुत्तप्पकारानि बालानं असेवनादीनि। कत्वानाति कत्वा। कत्वान कत्वा करित्वाति हि अत्थतो अनञ्‍ञं। सब्बत्थमपराजिताति सब्बत्थ खन्धकिलेसाभिसङ्खारदेवपुत्तमारप्पभेदेसु चतूसु पच्‍चत्थिकेसु एकेनपि अपराजिता हुत्वा, सयमेव ते चत्तारो मारे पराजेत्वाति वुत्तं होति। मकारो चेत्थ पदसन्धिकरणमत्तोति विञ्‍ञातब्बो।

    Tassāyaṃ atthavaṇṇanā – etādisānīti etāni īdisāni mayā vuttappakārāni bālānaṃ asevanādīni. Katvānāti katvā. Katvāna katvā karitvāti hi atthato anaññaṃ. Sabbatthamaparājitāti sabbattha khandhakilesābhisaṅkhāradevaputtamārappabhedesu catūsu paccatthikesu ekenapi aparājitā hutvā, sayameva te cattāro māre parājetvāti vuttaṃ hoti. Makāro cettha padasandhikaraṇamattoti viññātabbo.

    सब्बत्थ सोत्थिं गच्छन्तीति एतादिसानि मङ्गलानि कत्वा चतूहि मारेहि अपराजिता हुत्वा सब्बत्थ इधलोकपरलोकेसु ठानचङ्कमनादीसु च सोत्थिं गच्छन्ति, बालसेवनादीहि ये उप्पज्‍जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा , तेसं अभावा सोत्थिं गच्छन्ति, अनुपद्दुता अनुपसट्ठा खेमिनो अप्पटिभया गच्छन्तीति वुत्तं होति। अनुनासिको चेत्थ गाथाबन्धसुखत्थं वुत्तोति वेदितब्बो।

    Sabbattha sotthiṃ gacchantīti etādisāni maṅgalāni katvā catūhi mārehi aparājitā hutvā sabbattha idhalokaparalokesu ṭhānacaṅkamanādīsu ca sotthiṃ gacchanti, bālasevanādīhi ye uppajjeyyuṃ āsavā vighātapariḷāhā , tesaṃ abhāvā sotthiṃ gacchanti, anupaddutā anupasaṭṭhā khemino appaṭibhayā gacchantīti vuttaṃ hoti. Anunāsiko cettha gāthābandhasukhatthaṃ vuttoti veditabbo.

    तं तेसं मङ्गलमुत्तमन्ति इमिना गाथापादेन भगवा देसनं निट्ठापेसि। कथं? एवं देवपुत्त ये एतादिसानि करोन्ति, ते यस्मा सब्बत्थ सोत्थिं गच्छन्ति, तस्मा तं बालानं असेवनादि अट्ठतिंसविधम्पि तेसं एतादिसकारकानं मङ्गलं उत्तमं सेट्ठं पवरन्ति गण्हाहीति।

    Taṃ tesaṃ maṅgalamuttamanti iminā gāthāpādena bhagavā desanaṃ niṭṭhāpesi. Kathaṃ? Evaṃ devaputta ye etādisāni karonti, te yasmā sabbattha sotthiṃ gacchanti, tasmā taṃ bālānaṃ asevanādi aṭṭhatiṃsavidhampi tesaṃ etādisakārakānaṃ maṅgalaṃ uttamaṃ seṭṭhaṃ pavaranti gaṇhāhīti.

    एवञ्‍च भगवता निट्ठापिताय देसनाय परियोसाने कोटिसतसहस्सदेवता अरहत्तं पापुणिंसु, सोतापत्तिसकदागामिअनागामिफलप्पत्तानं गणना असङ्ख्येय्या अहोसि। अथ भगवा दुतियदिवसे आनन्दत्थेरं आमन्तेसि – ‘‘इमं, आनन्द, रत्तिं अञ्‍ञतरा देवता मं उपसङ्कमित्वा मङ्गलपञ्हं पुच्छि। अथस्साहं अट्ठतिंस मङ्गलानि अभासिं, उग्गण्ह, आनन्द, इमं मङ्गलपरियायं, उग्गहेत्वा भिक्खू वाचेही’’ति। थेरो उग्गहेत्वा भिक्खू वाचेसि। तयिदं आचरियपरम्पराभतं यावज्‍जतना पवत्तति, एवमिदं ब्रह्मचरियं इद्धञ्‍चेव फीतञ्‍च वित्थारिकं बाहुजञ्‍ञं पुथुभूतं याव देवमनुस्सेहि सुप्पकासितन्ति वेदितब्बं।

    Evañca bhagavatā niṭṭhāpitāya desanāya pariyosāne koṭisatasahassadevatā arahattaṃ pāpuṇiṃsu, sotāpattisakadāgāmianāgāmiphalappattānaṃ gaṇanā asaṅkhyeyyā ahosi. Atha bhagavā dutiyadivase ānandattheraṃ āmantesi – ‘‘imaṃ, ānanda, rattiṃ aññatarā devatā maṃ upasaṅkamitvā maṅgalapañhaṃ pucchi. Athassāhaṃ aṭṭhatiṃsa maṅgalāni abhāsiṃ, uggaṇha, ānanda, imaṃ maṅgalapariyāyaṃ, uggahetvā bhikkhū vācehī’’ti. Thero uggahetvā bhikkhū vācesi. Tayidaṃ ācariyaparamparābhataṃ yāvajjatanā pavattati, evamidaṃ brahmacariyaṃ iddhañceva phītañca vitthārikaṃ bāhujaññaṃ puthubhūtaṃ yāva devamanussehi suppakāsitanti veditabbaṃ.

    इदानि एतेस्वेव मङ्गलेसु ञाणपरिचयपाटवत्थं अयं आदितो पभुति योजना – एवमिमे इधलोकपरलोकलोकुत्तरसुखकामा सत्ता बालजनसेवनं पहाय, पण्डिते निस्साय, पूजनेय्ये पूजेन्ता, पतिरूपदेसवासेन पुब्बे कतपुञ्‍ञताय च कुसलप्पवत्तियं चोदियमाना, अत्तानं सम्मा पणिधाय, बाहुसच्‍चसिप्पविनयेहि अलङ्कतत्तभावा, विनयानुरूपं सुभासितं भासमाना , याव गिहिभावं न विजहन्ति, ताव मातापितुउपट्ठानेन पोराणं इणमूलं विसोधयमाना, पुत्तदारसङ्गहेन नवं इणमूलं पयोजयमाना, अनाकुलकम्मन्तताय धनधञ्‍ञादिसमिद्धिं पापुणन्ता, दानेन भोगसारं धम्मचरियाय जीवितसारञ्‍च गहेत्वा, ञातिसङ्गहेन सकजनहितं अनवज्‍जकम्मन्तताय परजनहितञ्‍च करोन्ता, पापविरतिया परूपघातं मज्‍जपानसंयमेन अत्तूपघातञ्‍च विवज्‍जेत्वा, धम्मेसु अप्पमादेन कुसलपक्खं वड्ढेत्वा, वड्ढितकुसलताय गिहिब्यञ्‍जनं ओहाय पब्बजितभावे ठितापि बुद्धबुद्धसावकुपज्झाचरियादीसु गारवेन निवातेन च वत्तसम्पदं आराधेत्वा, सन्तुट्ठिया पच्‍चयगेधं पहाय, कतञ्‍ञुताय सप्पुरिसभूमियं ठत्वा, धम्मस्सवनेन चित्तलीनतं पहाय, खन्तिया सब्बपरिस्सये अभिभवित्वा, सोवचस्सताय सनाथमत्तानं कत्वा, समणदस्सनेन पटिपत्तिपयोगं पस्सन्ता, धम्मसाकच्छाय कङ्खाट्ठानियेसु धम्मेसु कङ्खं पटिविनोदेत्वा, इन्द्रियसंवरतपेन सीलविसुद्धिं समणधम्मब्रह्मचरियेन चित्तविसुद्धिं ततो परा च चतस्सो विसुद्धियो सम्पादेन्ता, इमाय पटिपदाय अरियसच्‍चदस्सनपरियायं ञाणदस्सनविसुद्धिं पत्वा अरहत्तफलसङ्खातं निब्बानं सच्छिकरोन्ति। यं सच्छिकत्वा सिनेरुपब्बतो विय वातवुट्ठीहि अट्ठहि लोकधम्मेहि अविकम्पमानचित्ता असोका विरजा खेमिनो होन्ति। ये च खेमिनो, ते सब्बत्थ एकेनापि अपराजिता होन्ति, सब्बत्थ च सोत्थिं गच्छन्ति। तेनाह भगवा –

    Idāni etesveva maṅgalesu ñāṇaparicayapāṭavatthaṃ ayaṃ ādito pabhuti yojanā – evamime idhalokaparalokalokuttarasukhakāmā sattā bālajanasevanaṃ pahāya, paṇḍite nissāya, pūjaneyye pūjentā, patirūpadesavāsena pubbe katapuññatāya ca kusalappavattiyaṃ codiyamānā, attānaṃ sammā paṇidhāya, bāhusaccasippavinayehi alaṅkatattabhāvā, vinayānurūpaṃ subhāsitaṃ bhāsamānā , yāva gihibhāvaṃ na vijahanti, tāva mātāpituupaṭṭhānena porāṇaṃ iṇamūlaṃ visodhayamānā, puttadārasaṅgahena navaṃ iṇamūlaṃ payojayamānā, anākulakammantatāya dhanadhaññādisamiddhiṃ pāpuṇantā, dānena bhogasāraṃ dhammacariyāya jīvitasārañca gahetvā, ñātisaṅgahena sakajanahitaṃ anavajjakammantatāya parajanahitañca karontā, pāpaviratiyā parūpaghātaṃ majjapānasaṃyamena attūpaghātañca vivajjetvā, dhammesu appamādena kusalapakkhaṃ vaḍḍhetvā, vaḍḍhitakusalatāya gihibyañjanaṃ ohāya pabbajitabhāve ṭhitāpi buddhabuddhasāvakupajjhācariyādīsu gāravena nivātena ca vattasampadaṃ ārādhetvā, santuṭṭhiyā paccayagedhaṃ pahāya, kataññutāya sappurisabhūmiyaṃ ṭhatvā, dhammassavanena cittalīnataṃ pahāya, khantiyā sabbaparissaye abhibhavitvā, sovacassatāya sanāthamattānaṃ katvā, samaṇadassanena paṭipattipayogaṃ passantā, dhammasākacchāya kaṅkhāṭṭhāniyesu dhammesu kaṅkhaṃ paṭivinodetvā, indriyasaṃvaratapena sīlavisuddhiṃ samaṇadhammabrahmacariyena cittavisuddhiṃ tato parā ca catasso visuddhiyo sampādentā, imāya paṭipadāya ariyasaccadassanapariyāyaṃ ñāṇadassanavisuddhiṃ patvā arahattaphalasaṅkhātaṃ nibbānaṃ sacchikaronti. Yaṃ sacchikatvā sinerupabbato viya vātavuṭṭhīhi aṭṭhahi lokadhammehi avikampamānacittā asokā virajā khemino honti. Ye ca khemino, te sabbattha ekenāpi aparājitā honti, sabbattha ca sotthiṃ gacchanti. Tenāha bhagavā –

    ‘‘एतादिसानि कत्वान, सब्बत्थमपराजिता।

    ‘‘Etādisāni katvāna, sabbatthamaparājitā;

    सब्बत्थ सोत्थिं गच्छन्ति, तं तेसं मङ्गलमुत्तम’’न्ति॥

    Sabbattha sotthiṃ gacchanti, taṃ tesaṃ maṅgalamuttama’’nti.

    इति परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय

    Iti paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya

    सुत्तनिपात-अट्ठकथाय मङ्गलसुत्तवण्णना निट्ठिता।

    Suttanipāta-aṭṭhakathāya maṅgalasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ५. सूचिलोमसुत्तवण्णना • 5. Sūcilomasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / ४. मङ्गलसुत्तं • 4. Maṅgalasuttaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact