| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२५३] ३. मणिकण्ठजातकवण्णना
[253] 3. Maṇikaṇṭhajātakavaṇṇanā
ममन्नपानन्ति इदं सत्था आळविं निस्साय अग्गाळवे चेतिये विहरन्तो कुटिकारसिक्खापदं (पारा॰ ३४२) आरब्भ कथेसि। आळवका हि भिक्खू सञ्ञाचिकाय कुटियो कारयमाना याचनबहुला विञ्ञत्तिबहुला विहरिंसु ‘‘पुरिसं देथ, पुरिसत्थकरं देथा’’तिआदीनि वदन्ता। मनुस्सा उपद्दुता याचनाय उपद्दुता विञ्ञत्तिया भिक्खू दिस्वा उब्बिज्जिंसुपि उत्तसिंसुपि पलायिंसुपि। अथायस्मा महाकस्सपो आळविं उपसङ्कमित्वा पिण्डाय पाविसि, मनुस्सा थेरम्पि दिस्वा तथेव पटिपज्जिंसु। सो पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो भिक्खू आमन्तेत्वा ‘‘पुब्बायं, आवुसो, आळवी सुलभपिण्डा, इदानि कस्मा दुल्लभपिण्डा जाता’’ति पुच्छित्वा तं कारणं सुत्वा भगवति आळविं आगन्त्वा अग्गाळवचेतिये विहरन्ते भगवन्तं उपसङ्कमित्वा एतमत्थं आरोचेसि। सत्था एतस्मिं कारणे भिक्खुसङ्घं सन्निपातापेत्वा आळवके भिक्खू पटिपुच्छि – ‘‘सच्चं किर तुम्हे, भिक्खवे, सञ्ञाचिकाय कुटियो कारेथा’’ति। ‘‘सच्चं, भन्ते’’ति वुत्ते ते भिक्खू गरहित्वा ‘‘भिक्खवे, याचना नामेसा सत्तरतनपरिपुण्णे नागभवने वसन्तानं नागानम्पि अमनापा, पगेव मनुस्सानं, येसं एकं कहापणकं उप्पादेन्तानं पासाणतो मंसं उप्पाटनकालो विय होती’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Mamannapānanti idaṃ satthā āḷaviṃ nissāya aggāḷave cetiye viharanto kuṭikārasikkhāpadaṃ (pārā. 342) ārabbha kathesi. Āḷavakā hi bhikkhū saññācikāya kuṭiyo kārayamānā yācanabahulā viññattibahulā vihariṃsu ‘‘purisaṃ detha, purisatthakaraṃ dethā’’tiādīni vadantā. Manussā upaddutā yācanāya upaddutā viññattiyā bhikkhū disvā ubbijjiṃsupi uttasiṃsupi palāyiṃsupi. Athāyasmā mahākassapo āḷaviṃ upasaṅkamitvā piṇḍāya pāvisi, manussā therampi disvā tatheva paṭipajjiṃsu. So pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkanto bhikkhū āmantetvā ‘‘pubbāyaṃ, āvuso, āḷavī sulabhapiṇḍā, idāni kasmā dullabhapiṇḍā jātā’’ti pucchitvā taṃ kāraṇaṃ sutvā bhagavati āḷaviṃ āgantvā aggāḷavacetiye viharante bhagavantaṃ upasaṅkamitvā etamatthaṃ ārocesi. Satthā etasmiṃ kāraṇe bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā āḷavake bhikkhū paṭipucchi – ‘‘saccaṃ kira tumhe, bhikkhave, saññācikāya kuṭiyo kārethā’’ti. ‘‘Saccaṃ, bhante’’ti vutte te bhikkhū garahitvā ‘‘bhikkhave, yācanā nāmesā sattaratanaparipuṇṇe nāgabhavane vasantānaṃ nāgānampi amanāpā, pageva manussānaṃ, yesaṃ ekaṃ kahāpaṇakaṃ uppādentānaṃ pāsāṇato maṃsaṃ uppāṭanakālo viya hotī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो महाविभवे ब्राह्मणकुले निब्बत्ति। तस्स आधावित्वा परिधावित्वा विचरणकाले अञ्ञोपि पुञ्ञवा सत्तो तस्स मातु कुच्छिस्मिं निब्बत्ति। ते उभोपि भातरो वयप्पत्ता मातापितूनं कालकिरियाय संविग्गहदया इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा गङ्गातीरे पण्णसालं मापेत्वा वसिंसु। तेसु जेट्ठस्स उपरिगङ्गाय पण्णसाला अहोसि, कनिट्ठस्स अधोगङ्गाय। अथेकदिवसं मणिकण्ठो नाम नागराजा नागभवना निक्खमित्वा गङ्गातीरे माणवकवेसेन विचरन्तो कनिट्ठस्स अस्समं गन्त्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि, ते अञ्ञमञ्ञं सम्मोदनीयकथं कथेत्वा विस्सासिका अहेसुं, विना वत्तितुं नासक्खिंसु। मणिकण्ठो अभिण्हं कनिट्ठतापसस्स सन्तिकं आगन्त्वा कथासल्लापेन निसीदित्वा गमनकाले तापसे सिनेहेन अत्तभावं विजहित्वा भोगेहि तापसं परिक्खिपन्तो परिस्सजित्वा उपरिमुद्धनि महन्तं फणं धारेत्वा थोकं वसित्वा तं सिनेहं विनोदेत्वा सरीरं विनिवेठेत्वा तापसं वन्दित्वा सकट्ठानमेव गच्छति। तापसो तस्स भयेन किसो अहोसि लूखो दुब्बण्णो उप्पण्डुप्पण्डुकजातो धमनिसन्थतगत्तो।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto mahāvibhave brāhmaṇakule nibbatti. Tassa ādhāvitvā paridhāvitvā vicaraṇakāle aññopi puññavā satto tassa mātu kucchismiṃ nibbatti. Te ubhopi bhātaro vayappattā mātāpitūnaṃ kālakiriyāya saṃviggahadayā isipabbajjaṃ pabbajitvā gaṅgātīre paṇṇasālaṃ māpetvā vasiṃsu. Tesu jeṭṭhassa uparigaṅgāya paṇṇasālā ahosi, kaniṭṭhassa adhogaṅgāya. Athekadivasaṃ maṇikaṇṭho nāma nāgarājā nāgabhavanā nikkhamitvā gaṅgātīre māṇavakavesena vicaranto kaniṭṭhassa assamaṃ gantvā vanditvā ekamantaṃ nisīdi, te aññamaññaṃ sammodanīyakathaṃ kathetvā vissāsikā ahesuṃ, vinā vattituṃ nāsakkhiṃsu. Maṇikaṇṭho abhiṇhaṃ kaniṭṭhatāpasassa santikaṃ āgantvā kathāsallāpena nisīditvā gamanakāle tāpase sinehena attabhāvaṃ vijahitvā bhogehi tāpasaṃ parikkhipanto parissajitvā uparimuddhani mahantaṃ phaṇaṃ dhāretvā thokaṃ vasitvā taṃ sinehaṃ vinodetvā sarīraṃ viniveṭhetvā tāpasaṃ vanditvā sakaṭṭhānameva gacchati. Tāpaso tassa bhayena kiso ahosi lūkho dubbaṇṇo uppaṇḍuppaṇḍukajāto dhamanisanthatagatto.
सो एकदिवसं भातु सन्तिकं अगमासि। अथ नं सो पुच्छि – ‘‘किस्स, त्वं भो, किसो लूखो दुब्बण्णो उप्पण्डुप्पण्डुकजातो धमनिसन्थतगत्तो’’ति। सो तस्स तं पवत्तिं आरोचेत्वा ‘‘किं पन, त्वं भो, तस्स नागराजस्स आगमनं इच्छसि, न इच्छसी’’ति पुट्ठो ‘‘न इच्छामी’’ति वत्वा ‘‘सो पन नागराजा तव सन्तिकं आगच्छन्तो किं पिळन्धनं पिळन्धित्वा आगच्छती’’ति वुत्ते ‘‘मणिरतन’’न्ति आह। तेन हि त्वं तस्मिं नागराजे तव सन्तिकं आगन्त्वा अनिसिन्नेयेव ‘‘मणिं मे देही’’ति याच, एवं सो नागो तं भोगेहि अपरिक्खिपित्वाव गमिस्सति। पुनदिवसे अस्समपदद्वारे ठत्वा आगच्छन्तमेव नं याचेय्यासि, ततियदिवसे गङ्गातीरे ठत्वा उदका उम्मुज्जन्तमेव नं याचेय्यासि, एवं सो तव सन्तिकं पुन न आगमिस्सतीति।
So ekadivasaṃ bhātu santikaṃ agamāsi. Atha naṃ so pucchi – ‘‘kissa, tvaṃ bho, kiso lūkho dubbaṇṇo uppaṇḍuppaṇḍukajāto dhamanisanthatagatto’’ti. So tassa taṃ pavattiṃ ārocetvā ‘‘kiṃ pana, tvaṃ bho, tassa nāgarājassa āgamanaṃ icchasi, na icchasī’’ti puṭṭho ‘‘na icchāmī’’ti vatvā ‘‘so pana nāgarājā tava santikaṃ āgacchanto kiṃ piḷandhanaṃ piḷandhitvā āgacchatī’’ti vutte ‘‘maṇiratana’’nti āha. Tena hi tvaṃ tasmiṃ nāgarāje tava santikaṃ āgantvā anisinneyeva ‘‘maṇiṃ me dehī’’ti yāca, evaṃ so nāgo taṃ bhogehi aparikkhipitvāva gamissati. Punadivase assamapadadvāre ṭhatvā āgacchantameva naṃ yāceyyāsi, tatiyadivase gaṅgātīre ṭhatvā udakā ummujjantameva naṃ yāceyyāsi, evaṃ so tava santikaṃ puna na āgamissatīti.
तापसो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा अत्तनो पण्णसालं गन्त्वा पुनदिवसे नागराजानं आगन्त्वा ठितमत्तमेव ‘‘एतं अत्तनो पिळन्धनमणिं मे देही’’ति याचि, सो अनिसीदित्वाव पलायि। अथ नं दुतियदिवसे अस्समपदद्वारे ठत्वा आगच्छन्तमेव ‘‘हिय्यो मे मणिरतनं नादासि, अज्ज दानं लद्धुं वट्टती’’ति आह। नागो अस्समपदं अपविसित्वाव पलायि। ततियदिवसे उदकतो उम्मुज्जन्तमेव नं ‘‘अज्ज मे ततियो दिवसो याचन्तस्स, देहि दानि मे एतं मणिरतन’’न्ति आह। नागराजा उदके ठत्वाव तापसं पटिक्खिपन्तो द्वे गाथा आह –
Tāpaso ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā attano paṇṇasālaṃ gantvā punadivase nāgarājānaṃ āgantvā ṭhitamattameva ‘‘etaṃ attano piḷandhanamaṇiṃ me dehī’’ti yāci, so anisīditvāva palāyi. Atha naṃ dutiyadivase assamapadadvāre ṭhatvā āgacchantameva ‘‘hiyyo me maṇiratanaṃ nādāsi, ajja dānaṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti āha. Nāgo assamapadaṃ apavisitvāva palāyi. Tatiyadivase udakato ummujjantameva naṃ ‘‘ajja me tatiyo divaso yācantassa, dehi dāni me etaṃ maṇiratana’’nti āha. Nāgarājā udake ṭhatvāva tāpasaṃ paṭikkhipanto dve gāthā āha –
७.
7.
‘‘ममन्नपानं विपुलं उळारं, उप्पज्जतीमस्स मणिस्स हेतु।
‘‘Mamannapānaṃ vipulaṃ uḷāraṃ, uppajjatīmassa maṇissa hetu;
तं ते न दस्सं अतियाचकोसि, न चापि ते अस्सममागमिस्सं॥
Taṃ te na dassaṃ atiyācakosi, na cāpi te assamamāgamissaṃ.
८.
8.
‘‘सुसू यथा सक्खरधोतपाणी, तासेसिमं सेलं याचमानो।
‘‘Susū yathā sakkharadhotapāṇī, tāsesimaṃ selaṃ yācamāno;
तं ते न दस्सं अतियाचकोसि, न चापि ते अस्सममागमिस्स’’न्ति॥
Taṃ te na dassaṃ atiyācakosi, na cāpi te assamamāgamissa’’nti.
तत्थ ममन्नपानन्ति मम यागुभत्तादिदिब्बभोजनं अट्ठपानकभेदञ्च दिब्बपानं। विपुलन्ति बहु। उळारन्ति सेट्ठं पणीतं। तं तेति तं मणिं तुय्हं। अतियाचकोसीति कालञ्च पमाणञ्च अतिक्कमित्वा अज्ज तीणि दिवसानि मय्हं पियं मनापं मणिरतनं याचमानो अतिक्कम्म याचकोसि। न चापि तेति न केवलं न दस्सं, अस्समम्पि ते नागमिस्सं। सुसू यथाति यथा नाम युवा तरुणमनुस्सो। सक्खरधोतपाणीति सक्खराय धोतपाणि, तेलेन पासाणे धोतअसिहत्थो। तासेसिमं सेलं याचमानोति इमं मणिं याचन्तो त्वं कञ्चनथरुखग्गं अब्बाहित्वा ‘‘सीसं ते छिन्दामी’’ति वदन्तो तरुणपुरिसो विय मं तासेसि।
Tattha mamannapānanti mama yāgubhattādidibbabhojanaṃ aṭṭhapānakabhedañca dibbapānaṃ. Vipulanti bahu. Uḷāranti seṭṭhaṃ paṇītaṃ. Taṃ teti taṃ maṇiṃ tuyhaṃ. Atiyācakosīti kālañca pamāṇañca atikkamitvā ajja tīṇi divasāni mayhaṃ piyaṃ manāpaṃ maṇiratanaṃ yācamāno atikkamma yācakosi. Na cāpi teti na kevalaṃ na dassaṃ, assamampi te nāgamissaṃ. Susū yathāti yathā nāma yuvā taruṇamanusso. Sakkharadhotapāṇīti sakkharāya dhotapāṇi, telena pāsāṇe dhotaasihattho. Tāsesimaṃ selaṃ yācamānoti imaṃ maṇiṃ yācanto tvaṃ kañcanatharukhaggaṃ abbāhitvā ‘‘sīsaṃ te chindāmī’’ti vadanto taruṇapuriso viya maṃ tāsesi.
एवं वत्वा सो नागराजा उदके निमुज्जित्वा अत्तनो नागभवनमेव गन्त्वा न पच्चागञ्छि। अथ सो तापसो तस्स दस्सनीयस्स नागराजस्स अदस्सनेन भिय्योसोमत्ताय किसो अहोसि लूखो दुब्बण्णो उप्पण्डुप्पण्डुकजातो धमनिसन्थतगत्तो। अथ जेट्ठतापसो ‘‘कनिट्ठस्स पवत्तिं जानिस्सामी’’ति तस्स सन्तिकं आगन्त्वा तं भिय्योसोमत्ताय पण्डुरोगिनं दिस्वा ‘‘किं नु खो, भो, त्वं भिय्योसोमत्ताय पण्डुरोगी जातो’’ति वत्वा ‘‘तस्स दस्सनीयस्स नागराजस्स अदस्सनेना’’ति सुत्वा ‘‘अयं तापसो नागराजानं विना वत्तितुं न सक्कोती’’ति सल्लक्खेत्वा ततियं गाथमाह –
Evaṃ vatvā so nāgarājā udake nimujjitvā attano nāgabhavanameva gantvā na paccāgañchi. Atha so tāpaso tassa dassanīyassa nāgarājassa adassanena bhiyyosomattāya kiso ahosi lūkho dubbaṇṇo uppaṇḍuppaṇḍukajāto dhamanisanthatagatto. Atha jeṭṭhatāpaso ‘‘kaniṭṭhassa pavattiṃ jānissāmī’’ti tassa santikaṃ āgantvā taṃ bhiyyosomattāya paṇḍuroginaṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho, bho, tvaṃ bhiyyosomattāya paṇḍurogī jāto’’ti vatvā ‘‘tassa dassanīyassa nāgarājassa adassanenā’’ti sutvā ‘‘ayaṃ tāpaso nāgarājānaṃ vinā vattituṃ na sakkotī’’ti sallakkhetvā tatiyaṃ gāthamāha –
९.
9.
‘‘न तं याचे यस्स पियं जिगीसे, देस्सो होति अतियाचनाय।
‘‘Na taṃ yāce yassa piyaṃ jigīse, desso hoti atiyācanāya;
नागो मणिं याचितो ब्राह्मणेन, अदस्सनंयेव तदज्झगमा’’ति॥
Nāgo maṇiṃ yācito brāhmaṇena, adassanaṃyeva tadajjhagamā’’ti.
तत्थ न तं याचेति तं भण्डं न याचेय्य। यस्स पियं जिगीसेति यं भण्डं अस्स पुग्गलस्स पियन्ति जानेय्य। देस्सो होतीति अप्पियो होति। अतियाचनायाति पमाणं अतिक्कमित्वा वरभण्डं याचन्तो ताय अतियाचनाय। अदस्सनंयेव तदज्झगमाति ततो पट्ठाय अदस्सनमेव गतोति।
Tattha na taṃ yāceti taṃ bhaṇḍaṃ na yāceyya. Yassa piyaṃ jigīseti yaṃ bhaṇḍaṃ assa puggalassa piyanti jāneyya. Desso hotīti appiyo hoti. Atiyācanāyāti pamāṇaṃ atikkamitvā varabhaṇḍaṃ yācanto tāya atiyācanāya. Adassanaṃyeva tadajjhagamāti tato paṭṭhāya adassanameva gatoti.
एवं पन तं वत्वा ‘‘इतो दानि पट्ठाय मा सोची’’ति समस्सासेत्वा जेट्ठभाता अत्तनो अस्सममेव गतो। अथापरभागे ते द्वेपि भातरो अभिञ्ञा च समापत्तियो च निब्बत्तेत्वा ब्रह्मलोकपरायणा अहेसुं।
Evaṃ pana taṃ vatvā ‘‘ito dāni paṭṭhāya mā socī’’ti samassāsetvā jeṭṭhabhātā attano assamameva gato. Athāparabhāge te dvepi bhātaro abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā brahmalokaparāyaṇā ahesuṃ.
सत्था ‘‘एवं, भिक्खवे, सत्तरतनपरिपुण्णे नागभवने वसन्तानं नागानम्पि याचना नाम अमनापा, किमङ्गं पन मनुस्सान’’न्ति इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा कनिट्ठो आनन्दो अहोसि, जेट्ठो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā ‘‘evaṃ, bhikkhave, sattaratanaparipuṇṇe nāgabhavane vasantānaṃ nāgānampi yācanā nāma amanāpā, kimaṅgaṃ pana manussāna’’nti imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā kaniṭṭho ānando ahosi, jeṭṭho pana ahameva ahosi’’nti.
मणिकण्ठजातकवण्णना ततिया।
Maṇikaṇṭhajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २५३. मणिकण्ठजातकं • 253. Maṇikaṇṭhajātakaṃ
