| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
५. पञ्चकनिपातो
5. Pañcakanipāto
१. मणिकुण्डलवग्गो
1. Maṇikuṇḍalavaggo
[३५१] १. मणिकुण्डलजातकवण्णना
[351] 1. Maṇikuṇḍalajātakavaṇṇanā
जीनो रथस्सं मणिकुण्डले चाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कोसलरञ्ञो अन्तेपुरे सब्बत्थसाधकं पदुट्ठामच्चं आरब्भ कथेसि। वत्थु हेट्ठा वित्थारितमेव। इध पन बोधिसत्तो बाराणसिराजा अहोसि। पदुट्ठामच्चो कोसलराजानं आनेत्वा कासिरज्जं गाहापेत्वा बाराणसिराजानं बन्धापेत्वा बन्धनागारे पक्खिपापेसि। राजा झानं उप्पादेत्वा आकासे पल्लङ्केन निसीदि, चोररञ्ञो सरीरे डाहो उप्पज्जि। सो बाराणसिराजानं उपसङ्कमित्वा पठमं गाथमाह –
Jīnorathassaṃ maṇikuṇḍale cāti idaṃ satthā jetavane viharanto kosalarañño antepure sabbatthasādhakaṃ paduṭṭhāmaccaṃ ārabbha kathesi. Vatthu heṭṭhā vitthāritameva. Idha pana bodhisatto bārāṇasirājā ahosi. Paduṭṭhāmacco kosalarājānaṃ ānetvā kāsirajjaṃ gāhāpetvā bārāṇasirājānaṃ bandhāpetvā bandhanāgāre pakkhipāpesi. Rājā jhānaṃ uppādetvā ākāse pallaṅkena nisīdi, corarañño sarīre ḍāho uppajji. So bārāṇasirājānaṃ upasaṅkamitvā paṭhamaṃ gāthamāha –
१.
1.
‘‘जीनो रथस्सं मणिकुण्डले च, पुत्ते च दारे च तथेव जीनो।
‘‘Jīno rathassaṃ maṇikuṇḍale ca, putte ca dāre ca tatheva jīno;
सब्बेसु भोगेसु असेसकेसु, कस्मा न सन्तप्पसि सोककाले’’ति॥
Sabbesu bhogesu asesakesu, kasmā na santappasi sokakāle’’ti.
तत्थ जीनो रथस्सं मणिकुण्डले चाति महाराज, त्वं रथञ्च अस्सञ्च मणिकुण्डलानि च जीनो, ‘‘जीनो रथस्से च मणिकुण्डले चा’’तिपि पाठो। असेसकेसूति निस्सेसकेसु।
Tattha jīno rathassaṃ maṇikuṇḍale cāti mahārāja, tvaṃ rathañca assañca maṇikuṇḍalāni ca jīno, ‘‘jīno rathasse ca maṇikuṇḍale cā’’tipi pāṭho. Asesakesūti nissesakesu.
तं सुत्वा बोधिसत्तो इमा द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā bodhisatto imā dve gāthā abhāsi –
२.
2.
‘‘पुब्बेव मच्चं विजहन्ति भोगा, मच्चो वा ते पुब्बतरं जहाति।
‘‘Pubbeva maccaṃ vijahanti bhogā, macco vā te pubbataraṃ jahāti;
असस्सता भोगिनो कामकामि, तस्मा न सोचामहं सोककाले॥
Asassatā bhogino kāmakāmi, tasmā na socāmahaṃ sokakāle.
३.
3.
‘‘उदेति आपूरति वेति चन्दो, अत्थं तपेत्वान पलेति सूरियो।
‘‘Udeti āpūrati veti cando, atthaṃ tapetvāna paleti sūriyo;
विदिता मया सत्तुक लोकधम्मा, तस्मा न सोचामहं सोककाले’’ति॥
Viditā mayā sattuka lokadhammā, tasmā na socāmahaṃ sokakāle’’ti.
तत्थ पुब्बेव मच्चन्ति मच्चं वा भोगा पुब्बेव पठमतरञ्ञेव विजहन्ति, मच्चो वा ते भोगे पुब्बतरं जहाति। कामकामीति चोरराजानं आलपति। अम्भो, कामे कामयमान कामकामि भोगिनो नाम लोके असस्सता, भोगेसु वा नट्ठेसु जीवमानाव अभोगिनो होन्ति, भोगे वा पहाय सयं नस्सन्ति, तस्मा अहं महाजनस्स सोककालेपि न सोचामीति अत्थो। विदिता मया सत्तुक लोकधम्माति चोरराजानं आलपति। अम्भो, सत्तुक, मया लाभो अलाभो यसो अयसोतिआदयो लोकधम्मा विदिता। यथेव हि चन्दो उदेति च पूरति च पुन च खीयति, यथा च सूरियो अन्धकारं विधमन्तो महन्तं आलोकं तपेत्वान पुन सायं अत्थं पलेति अत्थं गच्छति न दिस्सति, एवमेव भोगा उप्पज्जन्ति च नस्सन्ति च, तत्थ किं सोकेन, तस्मा न सोचामीति अत्थो।
Tattha pubbeva maccanti maccaṃ vā bhogā pubbeva paṭhamataraññeva vijahanti, macco vā te bhoge pubbataraṃ jahāti. Kāmakāmīti corarājānaṃ ālapati. Ambho, kāme kāmayamāna kāmakāmi bhogino nāma loke asassatā, bhogesu vā naṭṭhesu jīvamānāva abhogino honti, bhoge vā pahāya sayaṃ nassanti, tasmā ahaṃ mahājanassa sokakālepi na socāmīti attho. Viditā mayā sattuka lokadhammāti corarājānaṃ ālapati. Ambho, sattuka, mayā lābho alābho yaso ayasotiādayo lokadhammā viditā. Yatheva hi cando udeti ca pūrati ca puna ca khīyati, yathā ca sūriyo andhakāraṃ vidhamanto mahantaṃ ālokaṃ tapetvāna puna sāyaṃ atthaṃ paleti atthaṃ gacchati na dissati, evameva bhogā uppajjanti ca nassanti ca, tattha kiṃ sokena, tasmā na socāmīti attho.
एवं महासत्तो चोररञ्ञो धम्मं देसेत्वा इदानि तमेव चोरं गरहन्तो आह –
Evaṃ mahāsatto corarañño dhammaṃ desetvā idāni tameva coraṃ garahanto āha –
४.
4.
‘‘अलसो गिही कामभोगी न साधु, असञ्ञतो पब्बजितो न साधु।
‘‘Alaso gihī kāmabhogī na sādhu, asaññato pabbajito na sādhu;
राजा न साधु अनिसम्मकारी, यो पण्डितो कोधनो तं न साधु॥
Rājā na sādhu anisammakārī, yo paṇḍito kodhano taṃ na sādhu.
५.
5.
‘‘निसम्म खत्तियो कयिरा, नानिसम्म दिसम्पति।
‘‘Nisamma khattiyo kayirā, nānisamma disampati;
निसम्मकारिनो राज, यसो कित्ति च वड्ढती’’ति॥
Nisammakārino rāja, yaso kitti ca vaḍḍhatī’’ti.
इमा पन द्वे गाथा हेट्ठा वित्थारितायेव। चोरराजा बोधिसत्तं खमापेत्वा रज्जं पटिच्छापेत्वा अत्तनो जनपदमेव गतो।
Imā pana dve gāthā heṭṭhā vitthāritāyeva. Corarājā bodhisattaṃ khamāpetvā rajjaṃ paṭicchāpetvā attano janapadameva gato.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा कोसलराजा आनन्दो अहोसि, बाराणसिराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā kosalarājā ānando ahosi, bārāṇasirājā pana ahameva ahosi’’nti.
मणिकुण्डलजातकवण्णना पठमा।
Maṇikuṇḍalajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३५१. मणिकुण्डलजातकं • 351. Maṇikuṇḍalajātakaṃ
