| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२८५] ५. मणिसूकरजातकवण्णना
[285] 5. Maṇisūkarajātakavaṇṇanā
दरिया सत्त वस्सानीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो सुन्दरीमारणं आरब्भ कथेसि। तेन खो पन समयेन भगवा सक्कतो होति गरुकतोति वत्थु उदाने (उदा॰ ३८) आगतमेव। अयं पनेत्थ सङ्खेपो – भगवतो किर भिक्खुसङ्घस्स च पञ्चन्नं महानदीनं महोघसदिसे लाभसक्कारे उप्पन्ने हतलाभसक्कारा अञ्ञतित्थिया सूरियुग्गमनकाले खज्जोपनका विय निप्पभा हुत्वा एकतो सन्निपतित्वा मन्तयिंसु – ‘‘मयं समणस्स गोतमस्स उप्पन्नकालतो पट्ठाय हतलाभसक्कारा, न कोचि अम्हाकं अत्थिभावम्पि जानाति, केन नु खो सद्धिं एकतो हुत्वा समणस्स गोतमस्स अवण्णं उप्पादेत्वा लाभसक्कारमस्स अन्तरधापेय्यामा’’ति। अथ नेसं एतदहोसि – ‘‘सुन्दरिया सद्धिं एकतो हुत्वा सक्कुणिस्सामा’’ति।
Dariyāsatta vassānīti idaṃ satthā jetavane viharanto sundarīmāraṇaṃ ārabbha kathesi. Tena kho pana samayena bhagavā sakkato hoti garukatoti vatthu udāne (udā. 38) āgatameva. Ayaṃ panettha saṅkhepo – bhagavato kira bhikkhusaṅghassa ca pañcannaṃ mahānadīnaṃ mahoghasadise lābhasakkāre uppanne hatalābhasakkārā aññatitthiyā sūriyuggamanakāle khajjopanakā viya nippabhā hutvā ekato sannipatitvā mantayiṃsu – ‘‘mayaṃ samaṇassa gotamassa uppannakālato paṭṭhāya hatalābhasakkārā, na koci amhākaṃ atthibhāvampi jānāti, kena nu kho saddhiṃ ekato hutvā samaṇassa gotamassa avaṇṇaṃ uppādetvā lābhasakkāramassa antaradhāpeyyāmā’’ti. Atha nesaṃ etadahosi – ‘‘sundariyā saddhiṃ ekato hutvā sakkuṇissāmā’’ti.
ते एकदिवसं सुन्दरिं तित्थियारामं पविसित्वा वन्दित्वा ठितं नालपिंसु। सा पुनप्पुनं सल्लपन्तीपि पटिवचनं अलभित्वा ‘‘अपि नु, अय्या, तुम्हे केनचि विहेठितात्था’’ति पुच्छि। ‘‘किं, भगिनि, समणं गोतमं अम्हे विहेठेत्वा हतलाभसक्कारे कत्वा विचरन्तं न पस्ससी’’ति। सा एवमाह – ‘‘मया एत्थ किं कातुं वट्टती’’ति? त्वं खोसि, भगिनि, अभिरूपा सोभग्गप्पत्ता, समणस्स गोतमस्स अयसं आरोपेत्वा महाजनं तव कथं गाहापेत्वा हतलाभसक्कारं करोही’’ति? सा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा वन्दित्वा पक्कन्ता। ततो पट्ठाय मालागन्धविलेपनकप्पूरकटुकफलादीनि गहेत्वा सायं महाजनस्स सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा नगरं पविसनकाले जेतवनाभिमुखी गच्छति। ‘‘कहं गच्छसी’’ति च पुट्ठा ‘‘समणस्स गोतमस्स सन्तिकं, अहञ्हि तेन सद्धिं एकगन्धकुटियं वसामी’’ति वत्वा अञ्ञतरस्मिं तित्थियारामे वसित्वा पातोव जेतवनमग्गं ओतरित्वा नगराभिमुखी गच्छति। ‘‘किं, सुन्दरि, कहं गतासी’’ति च पुट्ठा ‘‘समणेन गोतमेन सद्धिं एकगन्धकुटियं वसित्वा तं किलेसरतिया रमापेत्वा आगताम्ही’’ति वदति।
Te ekadivasaṃ sundariṃ titthiyārāmaṃ pavisitvā vanditvā ṭhitaṃ nālapiṃsu. Sā punappunaṃ sallapantīpi paṭivacanaṃ alabhitvā ‘‘api nu, ayyā, tumhe kenaci viheṭhitātthā’’ti pucchi. ‘‘Kiṃ, bhagini, samaṇaṃ gotamaṃ amhe viheṭhetvā hatalābhasakkāre katvā vicarantaṃ na passasī’’ti. Sā evamāha – ‘‘mayā ettha kiṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti? Tvaṃ khosi, bhagini, abhirūpā sobhaggappattā, samaṇassa gotamassa ayasaṃ āropetvā mahājanaṃ tava kathaṃ gāhāpetvā hatalābhasakkāraṃ karohī’’ti? Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā vanditvā pakkantā. Tato paṭṭhāya mālāgandhavilepanakappūrakaṭukaphalādīni gahetvā sāyaṃ mahājanassa satthu dhammadesanaṃ sutvā nagaraṃ pavisanakāle jetavanābhimukhī gacchati. ‘‘Kahaṃ gacchasī’’ti ca puṭṭhā ‘‘samaṇassa gotamassa santikaṃ, ahañhi tena saddhiṃ ekagandhakuṭiyaṃ vasāmī’’ti vatvā aññatarasmiṃ titthiyārāme vasitvā pātova jetavanamaggaṃ otaritvā nagarābhimukhī gacchati. ‘‘Kiṃ, sundari, kahaṃ gatāsī’’ti ca puṭṭhā ‘‘samaṇena gotamena saddhiṃ ekagandhakuṭiyaṃ vasitvā taṃ kilesaratiyā ramāpetvā āgatāmhī’’ti vadati.
अथ नं कतिपाहच्चयेन धुत्तानं कहापणे दत्वा ‘‘गच्छथ सुन्दरिं मारेत्वा समणस्स गोतमस्स गन्धकुटिया समीपे मालाकचवरन्तरे निक्खिपित्वा एथा’’ति वदिंसु, ते तथा अकंसु। ततो तित्थिया ‘‘सुन्दरिं न पस्सामा’’ति कोलाहलं कत्वा रञ्ञो आरोचेत्वा ‘‘कहं वो आसङ्का’’ति वुत्ता ‘‘इमेसु दिवसेसु जेतवने वसति, तत्रस्सा पवत्तिं न जानामा’’ति वत्वा ‘‘तेन हि गच्छथ, नं विचिनथा’’ति रञ्ञा अनुञ्ञाता अत्तनो उपट्ठाके गहेत्वा जेतवनं गन्त्वा विचिनन्ता मालाकचवरन्तरे दिस्वा मञ्चकं आरोपेत्वा नगरं पवेसेत्वा ‘‘समणस्स गोतमस्स सावका ‘सत्थारा कतपापकम्मं पटिच्छादेस्सामा’ति सुन्दरिं मारेत्वा मालाकचवरन्तरे निक्खिपिंसू’’ति रञ्ञो आरोचेसुं, राजा ‘‘तेन हि गच्छथ, नगरं आहिण्डथा’’ति आह। ते नगरवीथीसु ‘‘पस्सथ समणानं सक्यपुत्तियानं कम्म’’न्तिआदीनि विरवित्वा पुन रञ्ञो निवेसनद्वारं अगमंसु।
Atha naṃ katipāhaccayena dhuttānaṃ kahāpaṇe datvā ‘‘gacchatha sundariṃ māretvā samaṇassa gotamassa gandhakuṭiyā samīpe mālākacavarantare nikkhipitvā ethā’’ti vadiṃsu, te tathā akaṃsu. Tato titthiyā ‘‘sundariṃ na passāmā’’ti kolāhalaṃ katvā rañño ārocetvā ‘‘kahaṃ vo āsaṅkā’’ti vuttā ‘‘imesu divasesu jetavane vasati, tatrassā pavattiṃ na jānāmā’’ti vatvā ‘‘tena hi gacchatha, naṃ vicinathā’’ti raññā anuññātā attano upaṭṭhāke gahetvā jetavanaṃ gantvā vicinantā mālākacavarantare disvā mañcakaṃ āropetvā nagaraṃ pavesetvā ‘‘samaṇassa gotamassa sāvakā ‘satthārā katapāpakammaṃ paṭicchādessāmā’ti sundariṃ māretvā mālākacavarantare nikkhipiṃsū’’ti rañño ārocesuṃ, rājā ‘‘tena hi gacchatha, nagaraṃ āhiṇḍathā’’ti āha. Te nagaravīthīsu ‘‘passatha samaṇānaṃ sakyaputtiyānaṃ kamma’’ntiādīni viravitvā puna rañño nivesanadvāraṃ agamaṃsu.
राजा सुन्दरिया सरीरं आमकसुसाने अट्टकं आरोपेत्वा रक्खापेसि। सावत्थिवासिनो ठपेत्वा अरियसावके सेसा येभुय्येन ‘‘पस्सथ समणानं सक्यपुत्तियानं कम्म’’न्तिआदीनि वत्वा अन्तोनगरे च बहिनगरे च भिक्खू अक्कोसन्ता परिभासन्ता विचरन्ति। भिक्खू तं पवत्तिं तथागतस्स आरोचेसुं। सत्था ‘‘तेन हि तुम्हेपि ते मनुस्से एवं पटिचोदेथा’’ति –
Rājā sundariyā sarīraṃ āmakasusāne aṭṭakaṃ āropetvā rakkhāpesi. Sāvatthivāsino ṭhapetvā ariyasāvake sesā yebhuyyena ‘‘passatha samaṇānaṃ sakyaputtiyānaṃ kamma’’ntiādīni vatvā antonagare ca bahinagare ca bhikkhū akkosantā paribhāsantā vicaranti. Bhikkhū taṃ pavattiṃ tathāgatassa ārocesuṃ. Satthā ‘‘tena hi tumhepi te manusse evaṃ paṭicodethā’’ti –
‘‘अभूतवादी निरयं उपेति, यो वापि कत्वा न करोमि चाह।
‘‘Abhūtavādī nirayaṃ upeti, yo vāpi katvā na karomi cāha;
उभोपि ते पेच्च समा भवन्ति, निहीनकम्मा मनुजा परत्था’’ति॥ (उदा॰ ३८) –
Ubhopi te pecca samā bhavanti, nihīnakammā manujā paratthā’’ti. (udā. 38) –
इमं गाथमाह।
Imaṃ gāthamāha.
राजा ‘‘सुन्दरिया अञ्ञेहि मारितभावं जानाथा’’ति पुरिसे पेसेसि। तेपि खो धुत्ता तेहि कहापणेहि सुरं पिवन्ता अञ्ञमञ्ञं कलहं करोन्ति। तत्थेको एवमाह – ‘‘त्वं सुन्दरिं एकप्पहारेनेव मारेत्वा मालाकचवरन्तरे निक्खिपित्वा ततो लद्धकहापणेहि सुरं पिवसि, होतु होतू’’ति। राजपुरिसा ते धुत्ते गहेत्वा रञ्ञो दस्सेसुं। अथ ते राजा ‘‘तुम्हेहि मारिता’’ति पुच्छि। ‘‘आम, देवा’’ति। ‘‘केहि मारापिता’’ति? ‘‘अञ्ञतित्थियेहि, देवा’’ति। राजा तित्थिये पक्कोसापेत्वा सुन्दरिं उक्खिपापेत्वा ‘‘गच्छथ तुम्हे, एवं वदन्ता नगरं आहिण्डथ ‘अयं सुन्दरी समणस्स गोतमस्स अवण्णं आरोपेतुकामेहि अम्हेहि मारापिता, नेव समणस्स गोतमस्स, न गोतमसावकानं दोसो अत्थि, अम्हाकंयेव दोसो’’’ति आणापेसि। ते तथा अकंसु। बालमहाजनो तदा सद्दहि, तित्थियापि पुरिसवधदण्डेन पलिबुद्धा। ततो पट्ठाय बुद्धानं महन्ततरो लाभसक्कारो अहोसि।
Rājā ‘‘sundariyā aññehi māritabhāvaṃ jānāthā’’ti purise pesesi. Tepi kho dhuttā tehi kahāpaṇehi suraṃ pivantā aññamaññaṃ kalahaṃ karonti. Tattheko evamāha – ‘‘tvaṃ sundariṃ ekappahāreneva māretvā mālākacavarantare nikkhipitvā tato laddhakahāpaṇehi suraṃ pivasi, hotu hotū’’ti. Rājapurisā te dhutte gahetvā rañño dassesuṃ. Atha te rājā ‘‘tumhehi māritā’’ti pucchi. ‘‘Āma, devā’’ti. ‘‘Kehi mārāpitā’’ti? ‘‘Aññatitthiyehi, devā’’ti. Rājā titthiye pakkosāpetvā sundariṃ ukkhipāpetvā ‘‘gacchatha tumhe, evaṃ vadantā nagaraṃ āhiṇḍatha ‘ayaṃ sundarī samaṇassa gotamassa avaṇṇaṃ āropetukāmehi amhehi mārāpitā, neva samaṇassa gotamassa, na gotamasāvakānaṃ doso atthi, amhākaṃyeva doso’’’ti āṇāpesi. Te tathā akaṃsu. Bālamahājano tadā saddahi, titthiyāpi purisavadhadaṇḍena palibuddhā. Tato paṭṭhāya buddhānaṃ mahantataro lābhasakkāro ahosi.
अथेकदिवसं भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘आवुसो, तित्थिया ‘बुद्धानं काळकभावं उप्पादेस्सामा’ति सयं काळका जाता, बुद्धानं पन महन्ततरो लाभसक्कारो उदपादी’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, सक्का बुद्धानं संकिलेसं उप्पादेतुं, बुद्धानं संकिलिट्ठभावकरणं नाम जातिमणिनो किलिट्ठभावकरणसदिसं, पुब्बे जातिमणिं ‘किलिट्ठं करिस्सामा’ति वायमन्तापि नासक्खिंसु किलिट्ठं कातु’’न्ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Athekadivasaṃ bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, titthiyā ‘buddhānaṃ kāḷakabhāvaṃ uppādessāmā’ti sayaṃ kāḷakā jātā, buddhānaṃ pana mahantataro lābhasakkāro udapādī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, sakkā buddhānaṃ saṃkilesaṃ uppādetuṃ, buddhānaṃ saṃkiliṭṭhabhāvakaraṇaṃ nāma jātimaṇino kiliṭṭhabhāvakaraṇasadisaṃ, pubbe jātimaṇiṃ ‘kiliṭṭhaṃ karissāmā’ti vāyamantāpi nāsakkhiṃsu kiliṭṭhaṃ kātu’’nti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो एकस्मिं गामके ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो कामेसु आदीनवं दिस्वा निक्खमित्वा हिमवन्तपदेसे तिस्सो पब्बतराजियो अतिक्कमित्वा तापसो हुत्वा पण्णसालायं वसि। तस्सा अविदूरे मणिगुहा अहोसि, तत्थ तिंसमत्ता सूकरा वसन्ति, गुहाय अविदूरे एको सीहो चरति, तस्स मणिम्हि छाया पञ्ञायति। सूकरा सीहच्छायं दिस्वा भीता उत्रस्ता अप्पमंसलोहिता अहेसुं। ते ‘‘इमस्स मणिनो विप्पसन्नत्ता अयं छाया पञ्ञायति, इमं मणिं संकिलिट्ठं विवण्णं करोमा’’ति चिन्तेत्वा अविदूरे एकं सरं गन्त्वा कलले पवट्टेत्वा आगन्त्वा तं मणिं घंसन्ति। सो सूकरलोमेहि घंसियमानो विप्पसन्नतरो अहोसि। सूकरा उपायं अपस्सन्ता ‘‘इमस्स मणिनो विवण्णकरणूपायं तापसं पुच्छिस्सामा’’ति बोधिसत्तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा एकमन्तं ठिता पुरिमा द्वे गाथा उदाहरिंसु –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto ekasmiṃ gāmake brāhmaṇakule nibbattitvā vayappatto kāmesu ādīnavaṃ disvā nikkhamitvā himavantapadese tisso pabbatarājiyo atikkamitvā tāpaso hutvā paṇṇasālāyaṃ vasi. Tassā avidūre maṇiguhā ahosi, tattha tiṃsamattā sūkarā vasanti, guhāya avidūre eko sīho carati, tassa maṇimhi chāyā paññāyati. Sūkarā sīhacchāyaṃ disvā bhītā utrastā appamaṃsalohitā ahesuṃ. Te ‘‘imassa maṇino vippasannattā ayaṃ chāyā paññāyati, imaṃ maṇiṃ saṃkiliṭṭhaṃ vivaṇṇaṃ karomā’’ti cintetvā avidūre ekaṃ saraṃ gantvā kalale pavaṭṭetvā āgantvā taṃ maṇiṃ ghaṃsanti. So sūkaralomehi ghaṃsiyamāno vippasannataro ahosi. Sūkarā upāyaṃ apassantā ‘‘imassa maṇino vivaṇṇakaraṇūpāyaṃ tāpasaṃ pucchissāmā’’ti bodhisattaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ ṭhitā purimā dve gāthā udāhariṃsu –
१०३.
103.
‘‘दरिया सत्त वस्सानि, तिंसमत्ता वसामसे।
‘‘Dariyā satta vassāni, tiṃsamattā vasāmase;
हञ्ञाम मणिनो आभं, इति नो मन्तरं अहु॥
Haññāma maṇino ābhaṃ, iti no mantaraṃ ahu.
१०४.
104.
‘‘यावता मणिं घंसाम, भिय्यो वोदायते मणि।
‘‘Yāvatā maṇiṃ ghaṃsāma, bhiyyo vodāyate maṇi;
इदञ्चदानि पुच्छाम, किं किच्चं इध मञ्ञसी’’ति॥
Idañcadāni pucchāma, kiṃ kiccaṃ idha maññasī’’ti.
तत्थ दरियाति मणिगुहायं। वसामसेति वसाम। हञ्ञामाति हनिस्साम, मयम्पि विवण्णं करिस्साम। इदञ्चदानि पुच्छामाति इदानि मयं ‘‘केन कारणेन अयं मणि किलिस्समानो वोदायते’’ति इदं तं पुच्छाम। ‘‘किं किच्चं ‘इध मञ्ञसी’ति इमस्मिं अत्थे त्वं इमं किच्चं किन्ति मञ्ञसी’’ति।
Tattha dariyāti maṇiguhāyaṃ. Vasāmaseti vasāma. Haññāmāti hanissāma, mayampi vivaṇṇaṃ karissāma. Idañcadāni pucchāmāti idāni mayaṃ ‘‘kena kāraṇena ayaṃ maṇi kilissamāno vodāyate’’ti idaṃ taṃ pucchāma. ‘‘Kiṃ kiccaṃ ‘idha maññasī’ti imasmiṃ atthe tvaṃ imaṃ kiccaṃ kinti maññasī’’ti.
अथ नेसं आचिक्खन्तो बोधिसत्तो ततियं गाथमाह –
Atha nesaṃ ācikkhanto bodhisatto tatiyaṃ gāthamāha –
१०५.
105.
‘‘अयं मणि वेळुरियो, अकाचो विमलो सुभो।
‘‘Ayaṃ maṇi veḷuriyo, akāco vimalo subho;
नास्स सक्का सिरिं हन्तुं, अपक्कमथ सूकरा’’ति॥
Nāssa sakkā siriṃ hantuṃ, apakkamatha sūkarā’’ti.
तत्थ अकाचोति अकक्कसो। सुभोति सोभनो। सिरिन्ति पभं। अपक्कमथाति इमस्स मणिस्स पभा नासेतुं न सक्का, तुम्हे पन इमं मणिगुहं पहाय अञ्ञत्थ गच्छथाति।
Tattha akācoti akakkaso. Subhoti sobhano. Sirinti pabhaṃ. Apakkamathāti imassa maṇissa pabhā nāsetuṃ na sakkā, tumhe pana imaṃ maṇiguhaṃ pahāya aññattha gacchathāti.
ते तस्स कथं सुत्वा तथा अकंसु। बोधिसत्तो झानं उप्पादेत्वा ब्रह्मलोकपरायणो अहोसि।
Te tassa kathaṃ sutvā tathā akaṃsu. Bodhisatto jhānaṃ uppādetvā brahmalokaparāyaṇo ahosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा तापसो अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā tāpaso ahameva ahosi’’nti.
मणिसूकरजातकवण्णना पञ्चमा।
Maṇisūkarajātakavaṇṇanā pañcamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २८५. मणिसूकरजातकं • 285. Maṇisūkarajātakaṃ
