| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३९७] २. मनोजजातकवण्णना
[397] 2. Manojajātakavaṇṇanā
यथा चापो निन्नमतीति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो विपक्खसेवकं भिक्खुं आरब्भ कथेसि। वत्थु पन हेट्ठा महिळामुखजातके (जा॰ १.१.२६) वित्थारितमेव। तदा पन सत्था ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपेस विपक्खसेवकोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Yathā cāpo ninnamatīti idaṃ satthā veḷuvane viharanto vipakkhasevakaṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi. Vatthu pana heṭṭhā mahiḷāmukhajātake (jā. 1.1.26) vitthāritameva. Tadā pana satthā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepesa vipakkhasevakoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो सीहो हुत्वा सीहिया सद्धिं संवसन्तो द्वे पोतके लभि – पुत्तञ्च धीतरञ्च। पुत्तस्स मनोजोति नामं अहोसि, सो वयप्पत्तो एकं सीहपोतिकं गण्हि। इति ते पञ्च जना अहेसुं। मनोजो वनमहिंसादयो वधित्वा मंसं आहरित्वा मातापितरो च भगिनिञ्च पजापतिञ्च पोसेति। सो एकदिवसं गोचरभूमियं गिरियं नाम सिङ्गालं पलायितुं अप्पहोन्तं उरेन निपन्नं दिस्वा ‘‘किं, सम्मा’’ति पुच्छित्वा ‘‘उपट्ठातुकामोम्हि, सामी’’ति वुत्ते ‘‘साधु, उपट्ठहस्सू’’ति तं गहेत्वा अत्तनो वसनगुहं आनेसि। बोधिसत्तो तं दिस्वा ‘‘तात मनोज, सिङ्गाला नाम दुस्सीला पापधम्मा अकिच्चे नियोजेन्ति, मा एतं अत्तनो सन्तिके करी’’ति वारेतुं नासक्खि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto sīho hutvā sīhiyā saddhiṃ saṃvasanto dve potake labhi – puttañca dhītarañca. Puttassa manojoti nāmaṃ ahosi, so vayappatto ekaṃ sīhapotikaṃ gaṇhi. Iti te pañca janā ahesuṃ. Manojo vanamahiṃsādayo vadhitvā maṃsaṃ āharitvā mātāpitaro ca bhaginiñca pajāpatiñca poseti. So ekadivasaṃ gocarabhūmiyaṃ giriyaṃ nāma siṅgālaṃ palāyituṃ appahontaṃ urena nipannaṃ disvā ‘‘kiṃ, sammā’’ti pucchitvā ‘‘upaṭṭhātukāmomhi, sāmī’’ti vutte ‘‘sādhu, upaṭṭhahassū’’ti taṃ gahetvā attano vasanaguhaṃ ānesi. Bodhisatto taṃ disvā ‘‘tāta manoja, siṅgālā nāma dussīlā pāpadhammā akicce niyojenti, mā etaṃ attano santike karī’’ti vāretuṃ nāsakkhi.
अथेकदिवसं सिङ्गालो अस्समंसं खादितुकामो मनोजं आह – ‘‘सामि, अम्हेहि ठपेत्वा अस्समंसं अञ्ञं अखादितपुब्बं नाम नत्थि, अस्सं गण्हिस्सामा’’ति। ‘‘कहं पन, सम्म, अस्सा होन्ती’’ति? ‘‘बाराणसियं नदीतीरे’’ति। सो तस्स वचनं गहेत्वा तेन सद्धिं अस्सानं नदिया न्हानवेलायं गन्त्वा एकं अस्सं गहेत्वा पिट्ठियं आरोपेत्वा वेगेन अत्तनो गुहाद्वारमेव आगतो। अथस्स पिता अस्समंसं खादित्वा ‘‘तात, अस्सा नाम राजभोगा, राजानो च नाम अनेकमाया कुसलेहि धनुग्गहेहि विज्झापेन्ति, अस्समंसखादनसीहा नाम दीघायुका न होन्ति, इतो पट्ठाय मा अस्सं गण्ही’’ति आह। सो पितु वचनं अकत्वा गण्हतेव। ‘‘सीहो अस्से गण्हाती’’ति सुत्वा राजा अन्तोनगरेयेव अस्सानं पोक्खरणिं कारापेसि। ततोपि आगन्त्वा गण्हियेव। राजा अस्ससालं कारेत्वा अन्तोसालायमेव तिणोदकं दापेसि। सीहो पाकारमत्थकेन गन्त्वा अन्तोसालातोपि गण्हियेव।
Athekadivasaṃ siṅgālo assamaṃsaṃ khāditukāmo manojaṃ āha – ‘‘sāmi, amhehi ṭhapetvā assamaṃsaṃ aññaṃ akhāditapubbaṃ nāma natthi, assaṃ gaṇhissāmā’’ti. ‘‘Kahaṃ pana, samma, assā hontī’’ti? ‘‘Bārāṇasiyaṃ nadītīre’’ti. So tassa vacanaṃ gahetvā tena saddhiṃ assānaṃ nadiyā nhānavelāyaṃ gantvā ekaṃ assaṃ gahetvā piṭṭhiyaṃ āropetvā vegena attano guhādvārameva āgato. Athassa pitā assamaṃsaṃ khāditvā ‘‘tāta, assā nāma rājabhogā, rājāno ca nāma anekamāyā kusalehi dhanuggahehi vijjhāpenti, assamaṃsakhādanasīhā nāma dīghāyukā na honti, ito paṭṭhāya mā assaṃ gaṇhī’’ti āha. So pitu vacanaṃ akatvā gaṇhateva. ‘‘Sīho asse gaṇhātī’’ti sutvā rājā antonagareyeva assānaṃ pokkharaṇiṃ kārāpesi. Tatopi āgantvā gaṇhiyeva. Rājā assasālaṃ kāretvā antosālāyameva tiṇodakaṃ dāpesi. Sīho pākāramatthakena gantvā antosālātopi gaṇhiyeva.
राजा एकं अक्खणवेधिं धनुग्गहं पक्कोसापेत्वा ‘‘सक्खिस्ससि तात, सीहं विज्झितु’’न्ति आह। सो ‘‘सक्कोमी’’ति वत्वा पाकारं निस्साय सीहस्स आगमनमग्गे अट्टकं कारेत्वा अट्ठासि। सीहो आगन्त्वा बहिसुसाने सिङ्गालं ठपेत्वा अस्सगहणत्थाय नगरं पक्खन्दि। धनुग्गहो आगमनकाले ‘‘अतितिखिणो वेगो’’ति सीहं अविज्झित्वा अस्सं गहेत्वा गमनकाले गरुभारताय ओलीनवेगं सीहं तिखिणेन नाराचेन पच्छाभागे विज्झि। नाराचो पुरिमकायेन निक्खमित्वा आकासं पक्खन्दि। सीहो ‘‘विद्धोस्मी’’ति विरवि। धनुग्गहो तं विज्झित्वा असनि विय जियं पोथेसि। सिङ्गालो सीहस्स च जियाय च सद्दं सुत्वा ‘‘सहायो मे धनुग्गहेन विज्झित्वा मारितो भविस्सति, मतकेन हि सद्धिं विस्सासो नाम नत्थि, इदानि मम पकतिया वसनवनमेव गमिस्सामी’’ति अत्तनाव सद्धिं सल्लपन्तो द्वे गाथा अभासि –
Rājā ekaṃ akkhaṇavedhiṃ dhanuggahaṃ pakkosāpetvā ‘‘sakkhissasi tāta, sīhaṃ vijjhitu’’nti āha. So ‘‘sakkomī’’ti vatvā pākāraṃ nissāya sīhassa āgamanamagge aṭṭakaṃ kāretvā aṭṭhāsi. Sīho āgantvā bahisusāne siṅgālaṃ ṭhapetvā assagahaṇatthāya nagaraṃ pakkhandi. Dhanuggaho āgamanakāle ‘‘atitikhiṇo vego’’ti sīhaṃ avijjhitvā assaṃ gahetvā gamanakāle garubhāratāya olīnavegaṃ sīhaṃ tikhiṇena nārācena pacchābhāge vijjhi. Nārāco purimakāyena nikkhamitvā ākāsaṃ pakkhandi. Sīho ‘‘viddhosmī’’ti viravi. Dhanuggaho taṃ vijjhitvā asani viya jiyaṃ pothesi. Siṅgālo sīhassa ca jiyāya ca saddaṃ sutvā ‘‘sahāyo me dhanuggahena vijjhitvā mārito bhavissati, matakena hi saddhiṃ vissāso nāma natthi, idāni mama pakatiyā vasanavanameva gamissāmī’’ti attanāva saddhiṃ sallapanto dve gāthā abhāsi –
८.
8.
‘‘यथा चापो निन्नमति, जिया चापि निकूजति।
‘‘Yathā cāpo ninnamati, jiyā cāpi nikūjati;
हञ्ञते नून मनोजो, मिगराजा सखा मम॥
Haññate nūna manojo, migarājā sakhā mama.
९.
9.
‘‘हन्द दानि वनन्तानि, पक्कमामि यथासुखं।
‘‘Handa dāni vanantāni, pakkamāmi yathāsukhaṃ;
नेतादिसा सखा होन्ति, लब्भा मे जीवतो सखा’’ति॥
Netādisā sakhā honti, labbhā me jīvato sakhā’’ti.
तत्थ यथाति येनाकारेनेव चापो निन्नमति। हञ्ञते नूनाति नून हञ्ञति। नेतादिसाति एवरूपा मतका सहाया नाम न होन्ति। लब्भा मेति जीवतो मम सहायो नाम सक्का लद्धुं।
Tattha yathāti yenākāreneva cāpo ninnamati. Haññate nūnāti nūna haññati. Netādisāti evarūpā matakā sahāyā nāma na honti. Labbhā meti jīvato mama sahāyo nāma sakkā laddhuṃ.
सीहोपि एकवेगेन गन्त्वा अस्सं गुहाद्वारे पातेत्वा सयम्पि मरित्वा पति। अथस्स ञातका निक्खमित्वा तं लोहितमक्खितं पहारमुखेहि पग्घरितलोहितं पापजनसेविताय जीवितक्खयं पत्तं अद्दसंसु, दिस्वा चस्स माता पिता भगिनी पजापतीति पटिपाटिया चतस्सो गाथा भासिंसु –
Sīhopi ekavegena gantvā assaṃ guhādvāre pātetvā sayampi maritvā pati. Athassa ñātakā nikkhamitvā taṃ lohitamakkhitaṃ pahāramukhehi paggharitalohitaṃ pāpajanasevitāya jīvitakkhayaṃ pattaṃ addasaṃsu, disvā cassa mātā pitā bhaginī pajāpatīti paṭipāṭiyā catasso gāthā bhāsiṃsu –
१०.
10.
‘‘न पापजनसंसेवी, अच्चन्तं सुखमेधति।
‘‘Na pāpajanasaṃsevī, accantaṃ sukhamedhati;
मनोजं पस्स सेमानं, गिरियस्सानुसासनी॥
Manojaṃ passa semānaṃ, giriyassānusāsanī.
११.
11.
‘‘न पापसम्पवङ्केन, माता पुत्तेन नन्दति।
‘‘Na pāpasampavaṅkena, mātā puttena nandati;
मनोजं पस्स सेमानं, अच्छन्नं सम्हि लोहिते॥
Manojaṃ passa semānaṃ, acchannaṃ samhi lohite.
१२.
12.
‘‘एवमापज्जते पोसो, पापियो च निगच्छति।
‘‘Evamāpajjate poso, pāpiyo ca nigacchati;
यो वे हितानं वचनं, न करोति अत्थदस्सिनं॥
Yo ve hitānaṃ vacanaṃ, na karoti atthadassinaṃ.
१३.
13.
‘‘एवञ्च सो होति ततो च पापियो, यो उत्तमो अधमजनूपसेवी।
‘‘Evañca so hoti tato ca pāpiyo, yo uttamo adhamajanūpasevī;
पस्सुत्तमं अधमजनूपसेवितं, मिगाधिपं सरवरवेगनिद्धुत’’न्ति॥
Passuttamaṃ adhamajanūpasevitaṃ, migādhipaṃ saravaraveganiddhuta’’nti.
तत्थ अच्चन्तं सुखमेधतीति न चिरं सुखं लभति। गिरियस्सानुसासनीति अयं एवरूपा गिरियस्सानुसासनीति गरहन्तो आह। पापसम्पवङ्केनाति पापेसु सम्पवङ्केन पापसहायेन। अच्छन्नन्ति निमुग्गं। पापियो च निगच्छतीति पापञ्च विन्दति। हितानन्ति अत्थकामानं। अत्थदस्सिनन्ति अनागतअत्थं पस्सन्तानं। पापियोति पापतरो। अधमजनूपसेवीति अधमजनं उपसेवी। उत्तमन्ति सरीरबलेन जेट्ठकं।
Tattha accantaṃ sukhamedhatīti na ciraṃ sukhaṃ labhati. Giriyassānusāsanīti ayaṃ evarūpā giriyassānusāsanīti garahanto āha. Pāpasampavaṅkenāti pāpesu sampavaṅkena pāpasahāyena. Acchannanti nimuggaṃ. Pāpiyo ca nigacchatīti pāpañca vindati. Hitānanti atthakāmānaṃ. Atthadassinanti anāgataatthaṃ passantānaṃ. Pāpiyoti pāpataro. Adhamajanūpasevīti adhamajanaṃ upasevī. Uttamanti sarīrabalena jeṭṭhakaṃ.
पच्छिमा अभिसम्बुद्धगाथा –
Pacchimā abhisambuddhagāthā –
१४.
14.
‘‘निहीयति पुरिसो निहीनसेवी, न च हायेथ कदाचि तुल्यसेवी।
‘‘Nihīyati puriso nihīnasevī, na ca hāyetha kadāci tulyasevī;
सेट्ठमुपगमं उदेति खिप्पं, तस्मात्तना उत्तरितरं भजेथा’’ति॥
Seṭṭhamupagamaṃ udeti khippaṃ, tasmāttanā uttaritaraṃ bhajethā’’ti.
तत्थ निहीयतीति भिक्खवे, निहीनसेवी नाम मनोजो सीहो विय निहीयति परिहायति विनासं पापुणाति। तुल्यसेवीति सीलादीहि अत्तना सदिसं सेवमानो न हायति, वड्ढियेव पनस्स होति। सेट्ठमुपगमन्ति सीलादीहि उत्तरितरंयेव उपगच्छन्तो। उदेति खिप्पन्ति सीघमेव सीलादीहि गुणेहि उदेति, वुद्धिं उपगच्छतीति।
Tattha nihīyatīti bhikkhave, nihīnasevī nāma manojo sīho viya nihīyati parihāyati vināsaṃ pāpuṇāti. Tulyasevīti sīlādīhi attanā sadisaṃ sevamāno na hāyati, vaḍḍhiyeva panassa hoti. Seṭṭhamupagamanti sīlādīhi uttaritaraṃyeva upagacchanto. Udeti khippanti sīghameva sīlādīhi guṇehi udeti, vuddhiṃ upagacchatīti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने विपक्खसेवको सोतापत्तिफले पतिट्ठहि।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne vipakkhasevako sotāpattiphale patiṭṭhahi.
तदा सिङ्गालो देवदत्तो अहोसि, मनोजो विपक्खसेवको, भगिनी उप्पलवण्णा, भरिया खेमा भिक्खुनी, माता राहुलमाता, पिता सीहराजा पन अहमेव अहोसिन्ति।
Tadā siṅgālo devadatto ahosi, manojo vipakkhasevako, bhaginī uppalavaṇṇā, bhariyā khemā bhikkhunī, mātā rāhulamātā, pitā sīharājā pana ahameva ahosinti.
मनोजजातकवण्णना दुतिया।
Manojajātakavaṇṇanā dutiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३९७. मनोजजातकं • 397. Manojajātakaṃ
