| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[१८] ८. मतकभत्तजातकवण्णना
[18] 8. Matakabhattajātakavaṇṇanā
एवं चे सत्ता जानेय्युन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो मतकभत्तं आरब्भ कथेसि। तस्मिञ्हि काले मनुस्सा बहू अजेळकादयो मारेत्वा कालकते ञातके उद्दिस्स मतकभत्तं नाम देन्ति। भिक्खू ते मनुस्से तथा करोन्ते दिस्वा सत्थारं पुच्छिंसु ‘‘एतरहि, भन्ते, मनुस्सा बहू पाणे जीवितक्खयं पापेत्वा मतकभत्तं नाम देन्ति। अत्थि नु खो, भन्ते, एत्थ वुड्ढी’’ति? सत्था ‘‘न, भिक्खवे, ‘मतकभत्तं दस्सामा’ति कतेपि पाणातिपाते काचि वुड्ढि नाम अत्थि, पुब्बे पण्डिता आकासे निसज्ज धम्मं देसेत्वा एत्थ आदीनवं कथेत्वा सकलजम्बुदीपवासिके एतं कम्मं जहापेसुं। इदानि पन भवसङ्खेपगतत्ता पुन पातुभूत’’न्ति वत्वा अतीतं आहरि।
Evaṃ ce sattā jāneyyunti idaṃ satthā jetavane viharanto matakabhattaṃ ārabbha kathesi. Tasmiñhi kāle manussā bahū ajeḷakādayo māretvā kālakate ñātake uddissa matakabhattaṃ nāma denti. Bhikkhū te manusse tathā karonte disvā satthāraṃ pucchiṃsu ‘‘etarahi, bhante, manussā bahū pāṇe jīvitakkhayaṃ pāpetvā matakabhattaṃ nāma denti. Atthi nu kho, bhante, ettha vuḍḍhī’’ti? Satthā ‘‘na, bhikkhave, ‘matakabhattaṃ dassāmā’ti katepi pāṇātipāte kāci vuḍḍhi nāma atthi, pubbe paṇḍitā ākāse nisajja dhammaṃ desetvā ettha ādīnavaṃ kathetvā sakalajambudīpavāsike etaṃ kammaṃ jahāpesuṃ. Idāni pana bhavasaṅkhepagatattā puna pātubhūta’’nti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते एको तिण्णं वेदानं पारगू दिसापामोक्खो आचरियब्राह्मणो ‘‘मतकभत्तं दस्सामी’’ति एकं एळकं गाहापेत्वा अन्तेवासिके आह – ‘‘ताता, इमं एळकं नदिं नेत्वा न्हापेत्वा कण्ठे मालं परिक्खिपित्वा पञ्चङ्गुलिकं दत्वा मण्डेत्वा आनेथा’’ति। ते ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा तं आदाय नदिं गन्त्वा न्हापेत्वा मण्डेत्वा नदीतीरे ठपेसुं। सो एळको अत्तनो पुब्बकम्मं दिस्वा ‘‘एवरूपा नाम दुक्खा अज्ज मुच्चिस्सामी’’ति सोमनस्सजातो मत्तिकाघटं भिन्दन्तो विय महाहसितं हसित्वा पुन ‘‘अयं ब्राह्मणो मं घातेत्वा मया लद्धदुक्खं लभिस्सती’’ति ब्राह्मणे कारुञ्ञं उप्पादेत्वा महन्तेन सद्देन परोदि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente eko tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū disāpāmokkho ācariyabrāhmaṇo ‘‘matakabhattaṃ dassāmī’’ti ekaṃ eḷakaṃ gāhāpetvā antevāsike āha – ‘‘tātā, imaṃ eḷakaṃ nadiṃ netvā nhāpetvā kaṇṭhe mālaṃ parikkhipitvā pañcaṅgulikaṃ datvā maṇḍetvā ānethā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā taṃ ādāya nadiṃ gantvā nhāpetvā maṇḍetvā nadītīre ṭhapesuṃ. So eḷako attano pubbakammaṃ disvā ‘‘evarūpā nāma dukkhā ajja muccissāmī’’ti somanassajāto mattikāghaṭaṃ bhindanto viya mahāhasitaṃ hasitvā puna ‘‘ayaṃ brāhmaṇo maṃ ghātetvā mayā laddhadukkhaṃ labhissatī’’ti brāhmaṇe kāruññaṃ uppādetvā mahantena saddena parodi.
अथ नं ते माणवा पुच्छिंसु ‘‘सम्म एळक , त्वं महासद्देन हसि चेव रोदि च, केन नु खो कारणेन हसि, केन कारणेन परोदी’’ति? ‘‘तुम्हे मं इमं कारणं अत्तनो आचरियस्स सन्तिके पुच्छेय्याथा’’ति। ते तं आदाय गन्त्वा इदं कारणं आचरियस्स आरोचेसुं। आचरियो तेसं वचनं सुत्वा एळकं पुच्छि ‘‘कस्मा त्वं एळक, हसि, कस्मा रोदी’’ति? एळको अत्तना कतकम्मं जातिस्सरञाणेन अनुस्सरित्वा ब्राह्मणस्स कथेसि ‘‘अहं, ब्राह्मण, पुब्बे तादिसोव मन्तज्झायकब्राह्मणो हुत्वा ‘मतकभत्तं दस्सामी’ति एकं एळकं मारेत्वा मतकभत्तं अदासिं, स्वाहं एकस्स एळकस्स घातितत्ता एकेनूनेसु पञ्चसु अत्तभावसतेसु सीसच्छेदं पापुणिं, अयं मे कोटियं ठितो पञ्चसतिमो अत्तभावो, स्वाहं ‘अज्ज एवरूपा दुक्खा मुच्चिस्सामी’ति सोमनस्सजातो इमिना कारणेन हसिं। रोदन्तो पन ‘अहं ताव एकं एळकं मारेत्वा पञ्च जातिसतानि सीसच्छेददुक्खं पत्वा अज्ज तम्हा दुक्खा मुच्चिस्सामि, अयं पन ब्राह्मणो मं मारेत्वा अहं विय पञ्च जातिसतानि सीसच्छेददुक्खं लभिस्सती’ति तयि कारुञ्ञेन रोदि’’न्ति। ‘‘एळक, मा भायि, नाहं तं मारेस्सामी’’ति। ‘‘ब्राह्मण, किं वदेसि, तयि मारेन्तेपि अमारेन्तेपि न सक्का अज्ज मया मरणा मुच्चितु’’न्ति। ‘‘एळक, मा भायि, अहं ते आरक्खं गहेत्वा तया सद्धिंयेव विचरिस्सामी’’ति। ‘‘ब्राह्मण, अप्पमत्तको तव आरक्खो, मया कतपापं पन महन्तं बलव’’न्ति।
Atha naṃ te māṇavā pucchiṃsu ‘‘samma eḷaka , tvaṃ mahāsaddena hasi ceva rodi ca, kena nu kho kāraṇena hasi, kena kāraṇena parodī’’ti? ‘‘Tumhe maṃ imaṃ kāraṇaṃ attano ācariyassa santike puccheyyāthā’’ti. Te taṃ ādāya gantvā idaṃ kāraṇaṃ ācariyassa ārocesuṃ. Ācariyo tesaṃ vacanaṃ sutvā eḷakaṃ pucchi ‘‘kasmā tvaṃ eḷaka, hasi, kasmā rodī’’ti? Eḷako attanā katakammaṃ jātissarañāṇena anussaritvā brāhmaṇassa kathesi ‘‘ahaṃ, brāhmaṇa, pubbe tādisova mantajjhāyakabrāhmaṇo hutvā ‘matakabhattaṃ dassāmī’ti ekaṃ eḷakaṃ māretvā matakabhattaṃ adāsiṃ, svāhaṃ ekassa eḷakassa ghātitattā ekenūnesu pañcasu attabhāvasatesu sīsacchedaṃ pāpuṇiṃ, ayaṃ me koṭiyaṃ ṭhito pañcasatimo attabhāvo, svāhaṃ ‘ajja evarūpā dukkhā muccissāmī’ti somanassajāto iminā kāraṇena hasiṃ. Rodanto pana ‘ahaṃ tāva ekaṃ eḷakaṃ māretvā pañca jātisatāni sīsacchedadukkhaṃ patvā ajja tamhā dukkhā muccissāmi, ayaṃ pana brāhmaṇo maṃ māretvā ahaṃ viya pañca jātisatāni sīsacchedadukkhaṃ labhissatī’ti tayi kāruññena rodi’’nti. ‘‘Eḷaka, mā bhāyi, nāhaṃ taṃ māressāmī’’ti. ‘‘Brāhmaṇa, kiṃ vadesi, tayi mārentepi amārentepi na sakkā ajja mayā maraṇā muccitu’’nti. ‘‘Eḷaka, mā bhāyi, ahaṃ te ārakkhaṃ gahetvā tayā saddhiṃyeva vicarissāmī’’ti. ‘‘Brāhmaṇa, appamattako tava ārakkho, mayā katapāpaṃ pana mahantaṃ balava’’nti.
ब्राह्मणो एळकं मुञ्चित्वा ‘‘इमं एळकं कस्सचिपि मारेतुं न दस्सामी’’ति अन्तेवासिके आदाय एळकेनेव सद्धिं विचरि। एळको विस्सट्ठमत्तोव एकं पासाणपिट्ठिं निस्साय जातगुम्बे गीवं उक्खिपित्वा पण्णानि खादितुं आरद्धो। तङ्खणञ्ञेव तस्मिं पासाणपिट्ठे असनि पति, ततो एका पासाणसकलिका छिज्जित्वा एळकस्स पसारितगीवाय पतित्वा सीसं छिन्दि, महाजनो सन्निपति। तदा बोधिसत्तो तस्मिं ठाने रुक्खदेवता हुत्वा निब्बत्तो। सो पस्सन्तस्सेव तस्स महाजनस्स देवतानुभावेन आकासे पल्लङ्केन निसीदित्वा ‘‘इमे सत्ता एवं पापस्स फलं जानमाना अप्पेवनाम पाणातिपातं न करेय्यु’’न्ति मधुरस्सरेन धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –
Brāhmaṇo eḷakaṃ muñcitvā ‘‘imaṃ eḷakaṃ kassacipi māretuṃ na dassāmī’’ti antevāsike ādāya eḷakeneva saddhiṃ vicari. Eḷako vissaṭṭhamattova ekaṃ pāsāṇapiṭṭhiṃ nissāya jātagumbe gīvaṃ ukkhipitvā paṇṇāni khādituṃ āraddho. Taṅkhaṇaññeva tasmiṃ pāsāṇapiṭṭhe asani pati, tato ekā pāsāṇasakalikā chijjitvā eḷakassa pasāritagīvāya patitvā sīsaṃ chindi, mahājano sannipati. Tadā bodhisatto tasmiṃ ṭhāne rukkhadevatā hutvā nibbatto. So passantasseva tassa mahājanassa devatānubhāvena ākāse pallaṅkena nisīditvā ‘‘ime sattā evaṃ pāpassa phalaṃ jānamānā appevanāma pāṇātipātaṃ na kareyyu’’nti madhurassarena dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –
१८.
18.
‘‘एवं चे सत्ता जानेय्युं, दुक्खायं जातिसम्भवो।
‘‘Evaṃ ce sattā jāneyyuṃ, dukkhāyaṃ jātisambhavo;
न पाणो पाणिनं हञ्ञे, पाणघाती हि सोचती’’ति॥
Na pāṇo pāṇinaṃ haññe, pāṇaghātī hi socatī’’ti.
तत्थ एवं चे सत्ता जानेय्युन्ति इमे सत्ता एवं चे जानेय्युं। कथं? दुक्खायं जातिसम्भवोति अयं तत्थ तत्थ जाति च जातस्स अनुक्कमेन वड्ढिसङ्खातो सम्भवो च जराब्याधिमरणअप्पियसम्पयोगपियविप्पयोगहत्थपादच्छेदादीनं दुक्खानं वत्थुभूतत्ता ‘‘दुक्खो’’ति यदि जानेय्युं। न पाणो पाणिनं हञ्ञेति ‘‘परं वधन्तो जातिसम्भवे वधं लभति, पीळेन्तो पीळं लभती’’ति जातिसम्भवस्स दुक्खवत्थुताय दुक्खभावं जानन्तो कोचि पाणो अञ्ञं पाणिनं न हञ्ञे, सत्तो सत्तं न हनेय्याति अत्थो। किंकारणा? पाणघाती हि सोचतीति, यस्मा साहत्थिकादीसु छसु पयोगेसु येन केनचि पयोगेन परस्स जीवितिन्द्रियुपच्छेदनेन पाणघाती पुग्गलो अट्ठसु महानिरयेसु सोळससु उस्सदनिरयेसु नानप्पकाराय तिरच्छानयोनिया पेत्तिविसये असुरकायेति इमेसु चतूसु अपायेसु महादुक्खं अनुभवमानो दीघरत्तं अन्तोनिज्झायनलक्खणेन सोकेन सोचति। यथा वायं एळको मरणभयेन सोचति, एवं दीघरत्तं सोचतीतिपि ञत्वा न पाणो पाणिनं हञ्ञे, कोचि पाणातिपातकम्मं नाम न करेय्य। मोहेन पन मूळ्हा अविज्जाय अन्धीकता इमं आदीनवं अपस्सन्ता पाणातिपातं करोन्तीति।
Tattha evaṃ ce sattā jāneyyunti ime sattā evaṃ ce jāneyyuṃ. Kathaṃ? Dukkhāyaṃ jātisambhavoti ayaṃ tattha tattha jāti ca jātassa anukkamena vaḍḍhisaṅkhāto sambhavo ca jarābyādhimaraṇaappiyasampayogapiyavippayogahatthapādacchedādīnaṃ dukkhānaṃ vatthubhūtattā ‘‘dukkho’’ti yadi jāneyyuṃ. Na pāṇo pāṇinaṃ haññeti ‘‘paraṃ vadhanto jātisambhave vadhaṃ labhati, pīḷento pīḷaṃ labhatī’’ti jātisambhavassa dukkhavatthutāya dukkhabhāvaṃ jānanto koci pāṇo aññaṃ pāṇinaṃ na haññe, satto sattaṃ na haneyyāti attho. Kiṃkāraṇā? Pāṇaghātī hi socatīti, yasmā sāhatthikādīsu chasu payogesu yena kenaci payogena parassa jīvitindriyupacchedanena pāṇaghātī puggalo aṭṭhasu mahānirayesu soḷasasu ussadanirayesu nānappakārāya tiracchānayoniyā pettivisaye asurakāyeti imesu catūsu apāyesu mahādukkhaṃ anubhavamāno dīgharattaṃ antonijjhāyanalakkhaṇena sokena socati. Yathā vāyaṃ eḷako maraṇabhayena socati, evaṃ dīgharattaṃ socatītipi ñatvā na pāṇo pāṇinaṃ haññe, koci pāṇātipātakammaṃ nāma na kareyya. Mohena pana mūḷhā avijjāya andhīkatā imaṃ ādīnavaṃ apassantā pāṇātipātaṃ karontīti.
एवं महासत्तो निरयभयेन तज्जेत्वा धम्मं देसेसि। मनुस्सा तं धम्मदेसनं सुत्वा निरयभयभीता पाणातिपाता विरमिंसु। बोधिसत्तोपि धम्मं देसेत्वा महाजनं सीले पतिट्ठापेत्वा यथाकम्मं गतो, महाजनोपि बोधिसत्तस्स ओवादे ठत्वा दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा देवनगरं पूरेसि। सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा अनुसन्धिं घटेत्वा जातकं समोधानेसि ‘‘अहं तेन समयेन रुक्खदेवता अहोसि’’न्ति।
Evaṃ mahāsatto nirayabhayena tajjetvā dhammaṃ desesi. Manussā taṃ dhammadesanaṃ sutvā nirayabhayabhītā pāṇātipātā viramiṃsu. Bodhisattopi dhammaṃ desetvā mahājanaṃ sīle patiṭṭhāpetvā yathākammaṃ gato, mahājanopi bodhisattassa ovāde ṭhatvā dānādīni puññāni katvā devanagaraṃ pūresi. Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā anusandhiṃ ghaṭetvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘ahaṃ tena samayena rukkhadevatā ahosi’’nti.
मतकभत्तजातकवण्णना अट्ठमा।
Matakabhattajātakavaṇṇanā aṭṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १८. मतकभत्तजातकं • 18. Matakabhattajātakaṃ
