| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
१५. वीसतिनिपातो
15. Vīsatinipāto
[४९७] १. मातङ्गजातकवण्णना
[497] 1. Mātaṅgajātakavaṇṇanā
कुतो नु आगच्छसि दुम्मवासीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो उदेनं नाम वंसराजानं आरब्भ कथेसि। तस्मिञ्हि काले आयस्मा पिण्डोलभारद्वाजो जेतवनतो आकासेन गन्त्वा येभुय्येन कोसम्बियं उदेनस्स रञ्ञो उय्यानं दिवाविहाराय गच्छति। थेरो किर पुरिमभवे रज्जं कारेन्तो दीघमद्धानं तस्मिं उय्याने महापरिवारो सम्पत्तिं अनुभवि। सो तेन पुब्बाचिण्णेन येभुय्येन तत्थेव दिवाविहारं निसीदित्वा फलसमापत्तिसुखेन वीतिनामेति। तस्मिं एकदिवसं तत्थ गन्त्वा सुपुप्फितसालमूले निसिन्ने उदेनो सत्ताहं महापानं पिवित्वा ‘‘उय्यानकीळं कीळिस्सामी’’ति महन्तेन परिवारेन उय्यानं गन्त्वा मङ्गलसिलापट्टे अञ्ञतराय इत्थिया अङ्के निपन्नो सुरामदमत्तताय निद्दं ओक्कमि। गायन्ता निसिन्नित्थियो तूरियानि छड्डेत्वा उय्यानं पविसित्वा पुप्फफलादीनि विचिनन्तियो थेरं दिस्वा गन्त्वा वन्दित्वा निसीदिंसु। थेरो तासं धम्मकथं कथेन्तो निसीदि। इतरापि इत्थी अङ्कं चालेत्वा राजानं पबोधेत्वा ‘‘कुहिं ता वसलियो गता’’ति वुत्ते ‘‘एकं समणं परिवारेत्वा निसिन्ना’’ति आह। सो कुद्धो गन्त्वा थेरं अक्कोसित्वा परिभासित्वा ‘‘हन्दाहं, तं समणं तम्बकिपिल्लकेहि खादापेस्सामी’’ति कोधवसेन थेरस्स सरीरे तम्बकिपिल्लकपुटं भिन्दापेसि। थेरो आकासे ठत्वा तस्सोवादं दत्वा जेतवने गन्धकुटिद्वारेयेव ओतरित्वा तथागतेन ‘‘कुतो आगतोसी’’ति पुट्ठो थेरो तमत्थं आरोचेसि। सत्था ‘‘न खो, भारद्वाज, उदेनो इदानेव पब्बजिते विहेठेति, पुब्बेपि विहेठेसियेवा’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Kutonu āgacchasi dummavāsīti idaṃ satthā jetavane viharanto udenaṃ nāma vaṃsarājānaṃ ārabbha kathesi. Tasmiñhi kāle āyasmā piṇḍolabhāradvājo jetavanato ākāsena gantvā yebhuyyena kosambiyaṃ udenassa rañño uyyānaṃ divāvihārāya gacchati. Thero kira purimabhave rajjaṃ kārento dīghamaddhānaṃ tasmiṃ uyyāne mahāparivāro sampattiṃ anubhavi. So tena pubbāciṇṇena yebhuyyena tattheva divāvihāraṃ nisīditvā phalasamāpattisukhena vītināmeti. Tasmiṃ ekadivasaṃ tattha gantvā supupphitasālamūle nisinne udeno sattāhaṃ mahāpānaṃ pivitvā ‘‘uyyānakīḷaṃ kīḷissāmī’’ti mahantena parivārena uyyānaṃ gantvā maṅgalasilāpaṭṭe aññatarāya itthiyā aṅke nipanno surāmadamattatāya niddaṃ okkami. Gāyantā nisinnitthiyo tūriyāni chaḍḍetvā uyyānaṃ pavisitvā pupphaphalādīni vicinantiyo theraṃ disvā gantvā vanditvā nisīdiṃsu. Thero tāsaṃ dhammakathaṃ kathento nisīdi. Itarāpi itthī aṅkaṃ cāletvā rājānaṃ pabodhetvā ‘‘kuhiṃ tā vasaliyo gatā’’ti vutte ‘‘ekaṃ samaṇaṃ parivāretvā nisinnā’’ti āha. So kuddho gantvā theraṃ akkositvā paribhāsitvā ‘‘handāhaṃ, taṃ samaṇaṃ tambakipillakehi khādāpessāmī’’ti kodhavasena therassa sarīre tambakipillakapuṭaṃ bhindāpesi. Thero ākāse ṭhatvā tassovādaṃ datvā jetavane gandhakuṭidvāreyeva otaritvā tathāgatena ‘‘kuto āgatosī’’ti puṭṭho thero tamatthaṃ ārocesi. Satthā ‘‘na kho, bhāradvāja, udeno idāneva pabbajite viheṭheti, pubbepi viheṭhesiyevā’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते तदा महासत्तो बहिनगरे चण्डालयोनियं निब्बत्ति, ‘‘मातङ्गो’’तिस्स नामं करिंसु। अपरभागे विञ्ञुतं पत्तो ‘‘मातङ्गपण्डितो’’ति पाकटो अहोसि। तदा बाराणसिसेट्ठिनो धीता दिट्ठमङ्गलिका नाम एकमासद्वेमासवारेन महापरिवारा उय्यानं कीळितुं गच्छति। अथेकदिवसं महासत्तो केनचि कम्मेन नगरं पविसन्तो अन्तरद्वारे दिट्ठमङ्गलिकं दिस्वा एकमन्तं अपगन्त्वा अल्लीयित्वा अट्ठासि। दिट्ठमङ्गलिका साणिया अन्तरेन ओलोकेन्ती तं दिस्वा ‘‘को एसो’’ति पुच्छित्वा ‘‘चण्डालो अय्ये’’ति वुत्ते ‘‘अदिट्ठपुब्बयुत्तकं वत पस्सामी’’ति गन्धोदकेन अक्खीनि धोवित्वा ततो निवत्ति। ताय सद्धिं निक्खन्तजनो ‘‘अरे, दुट्ठ चण्डाल, अज्ज तं निस्साय अम्हाकं अमूलकं सुराभत्तं नट्ठ’’न्ति कोधाभिभूतो मातङ्गपण्डितं हत्थेहि च पादेहि च पोथेत्वा विसञ्ञिं कत्वा पक्कामि। सो मुहुत्तं वीतिनामेत्वा पटिलद्धसञ्ञो चिन्तेसि ‘‘दिट्ठमङ्गलिकाय परिजनो मं निद्दोसं अकारणेन पोथेसि, दिट्ठमङ्गलिकं लभित्वाव उट्ठहिस्सामि, नो अलभित्वा’’ति अधिट्ठाय गन्त्वा तस्सा पितु निवेसनद्वारे निपज्जि। सो ‘‘केन कारणेन निपन्नोसी’’ति वुत्ते ‘‘अञ्ञं कारणं नत्थि, दिट्ठमङ्गलिकाय मे अत्थो’’ति आह। एको दिवसो अतीतो, तथा दुतियो, ततियो, चतुत्थो, पञ्चमो, छट्ठो च। बोधिसत्तानं अधिट्ठानं नाम समिज्झति, तस्मा सत्तमे दिवसे दिट्ठमङ्गलिकं नीहरित्वा तस्स अदंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente tadā mahāsatto bahinagare caṇḍālayoniyaṃ nibbatti, ‘‘mātaṅgo’’tissa nāmaṃ kariṃsu. Aparabhāge viññutaṃ patto ‘‘mātaṅgapaṇḍito’’ti pākaṭo ahosi. Tadā bārāṇasiseṭṭhino dhītā diṭṭhamaṅgalikā nāma ekamāsadvemāsavārena mahāparivārā uyyānaṃ kīḷituṃ gacchati. Athekadivasaṃ mahāsatto kenaci kammena nagaraṃ pavisanto antaradvāre diṭṭhamaṅgalikaṃ disvā ekamantaṃ apagantvā allīyitvā aṭṭhāsi. Diṭṭhamaṅgalikā sāṇiyā antarena olokentī taṃ disvā ‘‘ko eso’’ti pucchitvā ‘‘caṇḍālo ayye’’ti vutte ‘‘adiṭṭhapubbayuttakaṃ vata passāmī’’ti gandhodakena akkhīni dhovitvā tato nivatti. Tāya saddhiṃ nikkhantajano ‘‘are, duṭṭha caṇḍāla, ajja taṃ nissāya amhākaṃ amūlakaṃ surābhattaṃ naṭṭha’’nti kodhābhibhūto mātaṅgapaṇḍitaṃ hatthehi ca pādehi ca pothetvā visaññiṃ katvā pakkāmi. So muhuttaṃ vītināmetvā paṭiladdhasañño cintesi ‘‘diṭṭhamaṅgalikāya parijano maṃ niddosaṃ akāraṇena pothesi, diṭṭhamaṅgalikaṃ labhitvāva uṭṭhahissāmi, no alabhitvā’’ti adhiṭṭhāya gantvā tassā pitu nivesanadvāre nipajji. So ‘‘kena kāraṇena nipannosī’’ti vutte ‘‘aññaṃ kāraṇaṃ natthi, diṭṭhamaṅgalikāya me attho’’ti āha. Eko divaso atīto, tathā dutiyo, tatiyo, catuttho, pañcamo, chaṭṭho ca. Bodhisattānaṃ adhiṭṭhānaṃ nāma samijjhati, tasmā sattame divase diṭṭhamaṅgalikaṃ nīharitvā tassa adaṃsu.
अथ नं सा ‘‘उट्ठेहि, सामि, तुम्हाकं गेहं गच्छामा’’ति आह। भद्दे, तव परिजनेनम्हि सुपोथितो दुब्बलो, मं उक्खिपित्वा पिट्ठिं आरोपेत्वा आदाय गच्छाहीति। सा तथा कत्वा नगरवासीनं पस्सन्तानञ्ञेव नगरा निक्खमित्वा चण्डालगामकं गता। अथ नं महासत्तो जातिसम्भेदवीतिक्कमं अकत्वाव कतिपाहं गेहे वसापेत्वा चिन्तेसि ‘‘अहमेतं लाभग्गयसग्गप्पत्तं करोन्तो पब्बजित्वाव कातुं सक्खिस्सामि, न इतरथा’’ति । अथ नं आमन्तेत्वा ‘भद्दे, मयि अरञ्ञतो किञ्चि अनाहरन्ते अम्हाकं जीविका नप्पवत्तति, याव ममागमना मा उक्कण्ठि, अहं अरञ्ञं गमिस्सामी’’ति वत्वा गेहवासिनोपि ‘‘इमं मा पमज्जित्था’’ति ओवदित्वा अरञ्ञं गन्त्वा समणपब्बज्जं पब्बजित्वा अप्पमत्तो सत्तमे दिवसे अट्ठ समापत्तियो च पञ्च अभिञ्ञायो च उप्पादेत्वा ‘‘इदानि दिट्ठमङ्गलिकाय अवस्सयो भवितुं सक्खिस्सामी’’ति इद्धिया गन्त्वा चण्डालगामद्वारे ओतरित्वा दिट्ठमङ्गलिकाय गेहद्वारं अगमासि। सा तस्सागमनं सुत्वा गेहतो निक्खमित्वा ‘‘सामि, कस्मा मं अनाथं कत्वा पब्बजितोसी’’ति परिदेवि। अथ नं ‘‘भद्दे, मा चिन्तयि, तव पोराणकयसतो इदानि महन्ततरं यसं करिस्सामि, अपिच खो पन ‘न मय्हं मातङ्गपण्डितो सामिको, महाब्रह्मा मे सामिको’ति एत्तकं परिसमज्झे वत्तुं सक्खिस्ससी’ति आह। ‘‘आम, सामि, सक्खिस्सामी’’ति। ‘‘तेन हि ‘‘इदानि ते सामिको कुहिन्ति पुट्ठा ‘ब्रह्मलोकं गतो’ति वत्वा ‘कदा आगमिस्सती’ति वुत्ते ‘इतो सत्तमे दिवसे पुण्णमायं चन्दं भिन्दित्वा आगमिस्सती’ति वदेय्यासी’’ति नं वत्वा महासत्तो हिमवन्तमेव गतो।
Atha naṃ sā ‘‘uṭṭhehi, sāmi, tumhākaṃ gehaṃ gacchāmā’’ti āha. Bhadde, tava parijanenamhi supothito dubbalo, maṃ ukkhipitvā piṭṭhiṃ āropetvā ādāya gacchāhīti. Sā tathā katvā nagaravāsīnaṃ passantānaññeva nagarā nikkhamitvā caṇḍālagāmakaṃ gatā. Atha naṃ mahāsatto jātisambhedavītikkamaṃ akatvāva katipāhaṃ gehe vasāpetvā cintesi ‘‘ahametaṃ lābhaggayasaggappattaṃ karonto pabbajitvāva kātuṃ sakkhissāmi, na itarathā’’ti . Atha naṃ āmantetvā ‘bhadde, mayi araññato kiñci anāharante amhākaṃ jīvikā nappavattati, yāva mamāgamanā mā ukkaṇṭhi, ahaṃ araññaṃ gamissāmī’’ti vatvā gehavāsinopi ‘‘imaṃ mā pamajjitthā’’ti ovaditvā araññaṃ gantvā samaṇapabbajjaṃ pabbajitvā appamatto sattame divase aṭṭha samāpattiyo ca pañca abhiññāyo ca uppādetvā ‘‘idāni diṭṭhamaṅgalikāya avassayo bhavituṃ sakkhissāmī’’ti iddhiyā gantvā caṇḍālagāmadvāre otaritvā diṭṭhamaṅgalikāya gehadvāraṃ agamāsi. Sā tassāgamanaṃ sutvā gehato nikkhamitvā ‘‘sāmi, kasmā maṃ anāthaṃ katvā pabbajitosī’’ti paridevi. Atha naṃ ‘‘bhadde, mā cintayi, tava porāṇakayasato idāni mahantataraṃ yasaṃ karissāmi, apica kho pana ‘na mayhaṃ mātaṅgapaṇḍito sāmiko, mahābrahmā me sāmiko’ti ettakaṃ parisamajjhe vattuṃ sakkhissasī’ti āha. ‘‘Āma, sāmi, sakkhissāmī’’ti. ‘‘Tena hi ‘‘idāni te sāmiko kuhinti puṭṭhā ‘brahmalokaṃ gato’ti vatvā ‘kadā āgamissatī’ti vutte ‘ito sattame divase puṇṇamāyaṃ candaṃ bhinditvā āgamissatī’ti vadeyyāsī’’ti naṃ vatvā mahāsatto himavantameva gato.
दिट्ठमङ्गलिकापि बाराणसियं महाजनस्स मज्झे तेसु तेसु ठानेसु तथा कथेसि। महाजनो ‘‘अहो महाब्रह्मा समानो दिट्ठमङ्गलिकं न गच्छति, एवमेतं भविस्सती’’ति सद्दहि। बोधिसत्तोपि पुण्णमदिवसे चन्दस्स गगनमज्झे ठितकाले ब्रह्मत्तभावं मापेत्वा सकलं कासिरट्ठं द्वादसयोजनिकं बाराणसिनगरञ्च एकोभासं कत्वा चन्दमण्डलं भिन्दित्वा ओतरित्वा बाराणसिया उपरूपरि तिक्खत्तुं परिब्भमित्वा महाजनेन गन्धमालादीहि पूजियमानो चण्डालगामकाभिमुखो अहोसि। ब्रह्मभत्ता सन्निपतित्वा चण्डालगामकं गन्त्वा दिट्ठमङ्गलिकाय गेहं सुद्धवत्थेहि छादेत्वा भूमिं चतुज्जातियगन्धेहि ओपुञ्छित्वा पुप्फानि विकिरित्वा धूमं दत्वा चेलवितानं पसारेत्वा महासयनं पञ्ञपेत्वा गन्धतेलेहि दीपं जालेत्वा द्वारे रजतपट्टवण्णवालुकं ओकिरित्वा पुप्फानि विकिरित्वा धजे बन्धिंसु। एवं अलङ्कते गेहे महासत्तो ओतरित्वा अन्तो पविसित्वा थोकं सयनपिट्ठे निसीदि।
Diṭṭhamaṅgalikāpi bārāṇasiyaṃ mahājanassa majjhe tesu tesu ṭhānesu tathā kathesi. Mahājano ‘‘aho mahābrahmā samāno diṭṭhamaṅgalikaṃ na gacchati, evametaṃ bhavissatī’’ti saddahi. Bodhisattopi puṇṇamadivase candassa gaganamajjhe ṭhitakāle brahmattabhāvaṃ māpetvā sakalaṃ kāsiraṭṭhaṃ dvādasayojanikaṃ bārāṇasinagarañca ekobhāsaṃ katvā candamaṇḍalaṃ bhinditvā otaritvā bārāṇasiyā uparūpari tikkhattuṃ paribbhamitvā mahājanena gandhamālādīhi pūjiyamāno caṇḍālagāmakābhimukho ahosi. Brahmabhattā sannipatitvā caṇḍālagāmakaṃ gantvā diṭṭhamaṅgalikāya gehaṃ suddhavatthehi chādetvā bhūmiṃ catujjātiyagandhehi opuñchitvā pupphāni vikiritvā dhūmaṃ datvā celavitānaṃ pasāretvā mahāsayanaṃ paññapetvā gandhatelehi dīpaṃ jāletvā dvāre rajatapaṭṭavaṇṇavālukaṃ okiritvā pupphāni vikiritvā dhaje bandhiṃsu. Evaṃ alaṅkate gehe mahāsatto otaritvā anto pavisitvā thokaṃ sayanapiṭṭhe nisīdi.
तदा दिट्ठमङ्गलिका उतुनी होति। अथस्सा अङ्गुट्ठकेन नाभिं परामसि, कुच्छियं गब्भो पतिट्ठासि। अथ नं महासत्तो आमन्तेत्वा ‘‘भद्दे, गब्भो ते पतिट्ठितो, त्वं पुत्तं विजायिस्ससि, त्वम्पि पुत्तोपि ते लाभग्गयसग्गप्पत्ता भविस्सथ, तव पादधोवनउदकं सकलजम्बुदीपे राजूनं अभिसेकोदकं भविस्सति, नहानोदकं पन ते अमतोसधं भविस्सति, ये तं सीसे आसिञ्चिस्सन्ति, ते सब्बरोगेहि मुच्चिस्सन्ति, काळकण्णिं परिवज्जेस्सन्ति, तव पादपिट्ठे सीसं ठपेत्वा वन्दन्ता सहस्सं दस्सन्ति, सोतपथे ठत्वा वन्दन्ता सतं दस्सन्ति, चक्खुपथे ठत्वा वन्दन्ता एकं कहापणं दत्वा वन्दिस्सन्ति, अप्पमत्ता होही’’ति नं ओवदित्वा गेहा निक्खमित्वा महाजनस्स पस्सन्तस्सेव उप्पतित्वा चन्दमण्डलं पाविसि। ब्रह्मभत्ता सन्निपतित्वा ठितकाव रत्तिं वीतिनामेत्वा पातोव दिट्ठमङ्गलिकं सुवण्णसिविकं आरोपेत्वा सीसेन उक्खिपित्वा नगरं पविसिंसु। ‘‘महाब्रह्मभरिया’’ति तं उपसङ्कमित्वा महाजनो गन्धमालादीहि पूजेसि। पादपिट्ठे सीसं ठपेत्वा वन्दितुं लभन्ता सहस्सत्थविकं देन्ति, सोतपथे ठत्वा वन्दितुं लभन्ता सतं देन्ति, चक्खुपथे ठत्वा वन्दितुं लभन्ता एकं कहापणं देन्ति। एवं द्वादसयोजनिकं बाराणसिं तं गहेत्वा विचरन्ता अट्ठारसकोटिधनं लभिंसु।
Tadā diṭṭhamaṅgalikā utunī hoti. Athassā aṅguṭṭhakena nābhiṃ parāmasi, kucchiyaṃ gabbho patiṭṭhāsi. Atha naṃ mahāsatto āmantetvā ‘‘bhadde, gabbho te patiṭṭhito, tvaṃ puttaṃ vijāyissasi, tvampi puttopi te lābhaggayasaggappattā bhavissatha, tava pādadhovanaudakaṃ sakalajambudīpe rājūnaṃ abhisekodakaṃ bhavissati, nahānodakaṃ pana te amatosadhaṃ bhavissati, ye taṃ sīse āsiñcissanti, te sabbarogehi muccissanti, kāḷakaṇṇiṃ parivajjessanti, tava pādapiṭṭhe sīsaṃ ṭhapetvā vandantā sahassaṃ dassanti, sotapathe ṭhatvā vandantā sataṃ dassanti, cakkhupathe ṭhatvā vandantā ekaṃ kahāpaṇaṃ datvā vandissanti, appamattā hohī’’ti naṃ ovaditvā gehā nikkhamitvā mahājanassa passantasseva uppatitvā candamaṇḍalaṃ pāvisi. Brahmabhattā sannipatitvā ṭhitakāva rattiṃ vītināmetvā pātova diṭṭhamaṅgalikaṃ suvaṇṇasivikaṃ āropetvā sīsena ukkhipitvā nagaraṃ pavisiṃsu. ‘‘Mahābrahmabhariyā’’ti taṃ upasaṅkamitvā mahājano gandhamālādīhi pūjesi. Pādapiṭṭhe sīsaṃ ṭhapetvā vandituṃ labhantā sahassatthavikaṃ denti, sotapathe ṭhatvā vandituṃ labhantā sataṃ denti, cakkhupathe ṭhatvā vandituṃ labhantā ekaṃ kahāpaṇaṃ denti. Evaṃ dvādasayojanikaṃ bārāṇasiṃ taṃ gahetvā vicarantā aṭṭhārasakoṭidhanaṃ labhiṃsu.
अथ नं नगरं परिहरित्वा आनेत्वा नगरमज्झे महामण्डपं कारेत्वा साणिं परिक्खिपित्वा महासयनं पञ्ञपेत्वा महन्तेन सिरिसोभग्गेन तत्थ वसापेसुं। मण्डपसन्तिकेयेव सत्तद्वारकोट्ठं सत्तभूमिकं पासादं कातुं आरभिंसु, महन्तं नवकम्मं अहोसि। दिट्ठमङ्गलिका मण्डपेयेव पुत्तं विजायि। अथस्स नामग्गहणदिवसे ब्राह्मणा सन्निपतित्वा मण्डपे जातत्ता ‘‘मण्डब्यकुमारो’’ति नामं करिंसु। पासादो पन दसहि मासेहि निट्ठितो। ततो पट्ठाय सा महन्तेन यसेन तस्मिं वसति, मण्डब्यकुमारोपि महन्तेन परिवारेन वड्ढति। तस्स सत्तट्ठवस्सकालेयेव जम्बुदीपतले उत्तमाचरिया सन्निपतिंसु। ते तं तयो वेदे उग्गण्हापेसुं। सो सोळसवस्सकालतो पट्ठाय ब्राह्मणानं भत्तं पट्ठपेसि, निबद्धं सोळस ब्राह्मणसहस्सानि भुञ्जन्ति। चतुत्थे द्वारकोट्ठके ब्राह्मणानं दानं देति।
Atha naṃ nagaraṃ pariharitvā ānetvā nagaramajjhe mahāmaṇḍapaṃ kāretvā sāṇiṃ parikkhipitvā mahāsayanaṃ paññapetvā mahantena sirisobhaggena tattha vasāpesuṃ. Maṇḍapasantikeyeva sattadvārakoṭṭhaṃ sattabhūmikaṃ pāsādaṃ kātuṃ ārabhiṃsu, mahantaṃ navakammaṃ ahosi. Diṭṭhamaṅgalikā maṇḍapeyeva puttaṃ vijāyi. Athassa nāmaggahaṇadivase brāhmaṇā sannipatitvā maṇḍape jātattā ‘‘maṇḍabyakumāro’’ti nāmaṃ kariṃsu. Pāsādo pana dasahi māsehi niṭṭhito. Tato paṭṭhāya sā mahantena yasena tasmiṃ vasati, maṇḍabyakumāropi mahantena parivārena vaḍḍhati. Tassa sattaṭṭhavassakāleyeva jambudīpatale uttamācariyā sannipatiṃsu. Te taṃ tayo vede uggaṇhāpesuṃ. So soḷasavassakālato paṭṭhāya brāhmaṇānaṃ bhattaṃ paṭṭhapesi, nibaddhaṃ soḷasa brāhmaṇasahassāni bhuñjanti. Catutthe dvārakoṭṭhake brāhmaṇānaṃ dānaṃ deti.
अथेकस्मिं महामहदिवसे गेहे बहुं पायासं पटियादेसुं। सोळस ब्राह्मणसहस्सानि चतुत्थे द्वारकोट्ठके निसीदित्वा सुवण्णरसवण्णेन नवसप्पिना पक्कमधुखण्डसक्खराहि च अभिसङ्खतं पायासं परिभुञ्जन्ति। कुमारोपि सब्बालङ्कारपटिमण्डितो सुवण्णपादुका आरुय्ह हत्थेन कञ्चनदण्डं गहेत्वा ‘‘इध सप्पिं देथ, इध मधु’’न्ति विचारेन्तो चरति। तस्मिं खणे मातङ्गपण्डितो हिमवन्ते अस्समपदे निसिन्नो ‘‘का नु खो दिट्ठमङ्गलिकाय पुत्तस्स पवत्ती’’ति ओलोकेन्तो तस्स अतित्थे पक्खन्दभावं दिस्वा ‘‘अज्जेव गन्त्वा माणवं दमेत्वा यत्थ दिन्नं महप्फलं होति, तत्थ दानं दापेत्वा आगमिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा आकासेन अनोतत्तदहं गन्त्वा मुखधोवनादीनि कत्वा मनोसिलातले ठितो रत्तदुपट्टं निवासेत्वा कायबन्धनं बन्धित्वा पंसुकूलसङ्घाटिं पारुपित्वा मत्तिकापत्तं आदाय आकासेनागन्त्वा चतुत्थे द्वारकोट्ठके दानग्गेयेव ओतरित्वा एकमन्तं अट्ठासि। मण्डब्यो कुमारो इतो चितो च ओलोकेन्तो तं दिस्वा ‘‘एवंविरूपो सङ्कारयक्खसदिसो अयं पब्बजितो इमं ठानं आगच्छन्तो कुतो नु खो आगच्छती’’ति तेन सद्धिं सल्लपन्तो पठमं गाथमाह –
Athekasmiṃ mahāmahadivase gehe bahuṃ pāyāsaṃ paṭiyādesuṃ. Soḷasa brāhmaṇasahassāni catutthe dvārakoṭṭhake nisīditvā suvaṇṇarasavaṇṇena navasappinā pakkamadhukhaṇḍasakkharāhi ca abhisaṅkhataṃ pāyāsaṃ paribhuñjanti. Kumāropi sabbālaṅkārapaṭimaṇḍito suvaṇṇapādukā āruyha hatthena kañcanadaṇḍaṃ gahetvā ‘‘idha sappiṃ detha, idha madhu’’nti vicārento carati. Tasmiṃ khaṇe mātaṅgapaṇḍito himavante assamapade nisinno ‘‘kā nu kho diṭṭhamaṅgalikāya puttassa pavattī’’ti olokento tassa atitthe pakkhandabhāvaṃ disvā ‘‘ajjeva gantvā māṇavaṃ dametvā yattha dinnaṃ mahapphalaṃ hoti, tattha dānaṃ dāpetvā āgamissāmī’’ti cintetvā ākāsena anotattadahaṃ gantvā mukhadhovanādīni katvā manosilātale ṭhito rattadupaṭṭaṃ nivāsetvā kāyabandhanaṃ bandhitvā paṃsukūlasaṅghāṭiṃ pārupitvā mattikāpattaṃ ādāya ākāsenāgantvā catutthe dvārakoṭṭhake dānaggeyeva otaritvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Maṇḍabyo kumāro ito cito ca olokento taṃ disvā ‘‘evaṃvirūpo saṅkārayakkhasadiso ayaṃ pabbajito imaṃ ṭhānaṃ āgacchanto kuto nu kho āgacchatī’’ti tena saddhiṃ sallapanto paṭhamaṃ gāthamāha –
१.
1.
‘‘कुतो नु आगच्छसि दुम्मवासी, ओतल्लको पंसुपिसाचकोव।
‘‘Kuto nu āgacchasi dummavāsī, otallako paṃsupisācakova;
सङ्कारचोळं पटिमुञ्च कण्ठे, को रे तुवं होसि अदक्खिणेय्यो’’ति॥
Saṅkāracoḷaṃ paṭimuñca kaṇṭhe, ko re tuvaṃ hosi adakkhiṇeyyo’’ti.
तत्थ दुम्मवासीति अनञ्जितअमण्डितघटितसङ्घाटिकपिलोतिकवसनो। ओतल्लकोति लामको ओलम्बविलम्बनन्तकधरो वा। पंसुपिसाचकोवाति सङ्कारट्ठाने पिसाचको विय। सङ्कारचोळन्ति सङ्कारट्ठाने लद्धपिलोतिकं। पटिमुञ्चाति पटिमुञ्चित्वा। अदक्खिणेय्योति त्वं अदक्खिणेय्यो इमेसं परमदक्खिणेय्यानं निसिन्नट्ठानं एको हुत्वा कुतो आगतो।
Tattha dummavāsīti anañjitaamaṇḍitaghaṭitasaṅghāṭikapilotikavasano. Otallakoti lāmako olambavilambanantakadharo vā. Paṃsupisācakovāti saṅkāraṭṭhāne pisācako viya. Saṅkāracoḷanti saṅkāraṭṭhāne laddhapilotikaṃ. Paṭimuñcāti paṭimuñcitvā. Adakkhiṇeyyoti tvaṃ adakkhiṇeyyo imesaṃ paramadakkhiṇeyyānaṃ nisinnaṭṭhānaṃ eko hutvā kuto āgato.
तं सुत्वा महासत्तो मुदुचित्तेनेव तेन सद्धिं सल्लपन्तो दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto muducitteneva tena saddhiṃ sallapanto dutiyaṃ gāthamāha –
२.
2.
‘‘अन्नं तवेदं पकतं यसस्सि, तं खज्जरे भुञ्जरे पिय्यरे च।
‘‘Annaṃ tavedaṃ pakataṃ yasassi, taṃ khajjare bhuñjare piyyare ca;
जानासि मं त्वं परदत्तूपजीविं, उत्तिट्ठपिण्डं लभतं सपाको’’ति॥
Jānāsi maṃ tvaṃ paradattūpajīviṃ, uttiṭṭhapiṇḍaṃ labhataṃ sapāko’’ti.
तत्थ पकतन्ति पटियत्तं। यसस्सीति परिवारसम्पन्न। तं खज्जरेति तं खज्जन्ति च भुञ्जन्ति च पिवन्ति च। किंकारणा मय्हं कुज्झसि? उत्तिट्ठपिण्डन्ति उपतिट्ठित्वा लभितब्बपिण्डं, उट्ठाय ठितेहि वा दीयमानं हेट्ठा ठत्वा लभितब्बपिण्डं। लभतं सपाकोति सपाको चण्डालोपि लभतु। जातिसम्पन्ना हि यत्थ कत्थचि लभन्ति, सपाकचण्डालस्स पन को देति, दुल्लभपिण्डो अहं, तस्मा मे जीवितपवत्तनत्थं भोजनं दापेहि, कुमाराति।
Tattha pakatanti paṭiyattaṃ. Yasassīti parivārasampanna. Taṃ khajjareti taṃ khajjanti ca bhuñjanti ca pivanti ca. Kiṃkāraṇā mayhaṃ kujjhasi? Uttiṭṭhapiṇḍanti upatiṭṭhitvā labhitabbapiṇḍaṃ, uṭṭhāya ṭhitehi vā dīyamānaṃ heṭṭhā ṭhatvā labhitabbapiṇḍaṃ. Labhataṃ sapākoti sapāko caṇḍālopi labhatu. Jātisampannā hi yattha katthaci labhanti, sapākacaṇḍālassa pana ko deti, dullabhapiṇḍo ahaṃ, tasmā me jīvitapavattanatthaṃ bhojanaṃ dāpehi, kumārāti.
ततो मण्डब्यो गाथमाह –
Tato maṇḍabyo gāthamāha –
३.
3.
‘‘अन्नं ममेदं पकतं ब्राह्मणानं, अत्तत्थाय सद्दहतो ममेदं।
‘‘Annaṃ mamedaṃ pakataṃ brāhmaṇānaṃ, attatthāya saddahato mamedaṃ;
अपेहि एत्तो किमिधट्ठितोसि, न मादिसा तुम्हं ददन्ति जम्मा’’ति॥
Apehi etto kimidhaṭṭhitosi, na mādisā tumhaṃ dadanti jammā’’ti.
तत्थ अत्तत्थायाति अत्तनो वड्ढिअत्थाय। अपेहि एत्तोति इमम्हा ठाना अपगच्छ। न मादिसाति मादिसा जातिसम्पन्नानं उदिच्चब्राह्मणानं दानं देन्ति, न तुय्हं चण्डालस्स, गच्छ, जम्माति।
Tattha attatthāyāti attano vaḍḍhiatthāya. Apehi ettoti imamhā ṭhānā apagaccha. Na mādisāti mādisā jātisampannānaṃ udiccabrāhmaṇānaṃ dānaṃ denti, na tuyhaṃ caṇḍālassa, gaccha, jammāti.
ततो महासत्तो गाथमाह –
Tato mahāsatto gāthamāha –
४.
4.
‘‘थले च निन्ने च वपन्ति बीजं, अनूपखेत्ते फलमासमाना।
‘‘Thale ca ninne ca vapanti bījaṃ, anūpakhette phalamāsamānā;
एताय सद्धाय ददाहि दानं, अप्पेव आराधये दक्खिणेय्ये’’ति॥
Etāya saddhāya dadāhi dānaṃ, appeva ārādhaye dakkhiṇeyye’’ti.
तस्सत्थो – कुमार, सस्सफलं आसीसमाना तीसुपि खेत्तेसु बीजं वपन्ति। तत्थ अतिवुट्ठिकाले थले सस्सं सम्पज्जति, निन्ने पूतिकं होति, अनूपखेत्ते नदिञ्च तळाकञ्च निस्साय कतं ओघेन वुय्हति। मन्दवुट्ठिकाले थले खेत्ते विपज्जति, निन्ने थोकं सम्पज्जति, अनूपखेत्ते सम्पज्जतेव। समवुट्ठिकाले थले खेत्ते थोकं सम्पज्जति, इतरेसु सम्पज्जतेव। तस्मा यथा फलमासीसमाना तीसुपि खेत्तेसु वपन्ति, तथा त्वम्पि एताय फलसद्धाय आगतागतानं सब्बेसंयेव दानं देहि, अप्पेव नाम एवं ददन्तो दक्खिणेय्ये आराधेय्यासि लभेय्यासीति।
Tassattho – kumāra, sassaphalaṃ āsīsamānā tīsupi khettesu bījaṃ vapanti. Tattha ativuṭṭhikāle thale sassaṃ sampajjati, ninne pūtikaṃ hoti, anūpakhette nadiñca taḷākañca nissāya kataṃ oghena vuyhati. Mandavuṭṭhikāle thale khette vipajjati, ninne thokaṃ sampajjati, anūpakhette sampajjateva. Samavuṭṭhikāle thale khette thokaṃ sampajjati, itaresu sampajjateva. Tasmā yathā phalamāsīsamānā tīsupi khettesu vapanti, tathā tvampi etāya phalasaddhāya āgatāgatānaṃ sabbesaṃyeva dānaṃ dehi, appeva nāma evaṃ dadanto dakkhiṇeyye ārādheyyāsi labheyyāsīti.
ततो मण्डब्यो गाथमाह –
Tato maṇḍabyo gāthamāha –
५.
5.
‘‘खेत्तानि मय्हं विदितानि लोके, येसाहं बीजानि पतिट्ठपेमि।
‘‘Khettāni mayhaṃ viditāni loke, yesāhaṃ bījāni patiṭṭhapemi;
ये ब्राह्मणा जातिमन्तूपपन्ना, तानीध खेत्तानि सुपेसलानी’’ति॥
Ye brāhmaṇā jātimantūpapannā, tānīdha khettāni supesalānī’’ti.
तत्थ येसाहन्ति येसु अहं। जातिमन्तूपपन्नाति जातिया च मन्तेहि च उपपन्ना।
Tattha yesāhanti yesu ahaṃ. Jātimantūpapannāti jātiyā ca mantehi ca upapannā.
ततो महासत्तो द्वे गाथा अभासि –
Tato mahāsatto dve gāthā abhāsi –
६.
6.
‘‘जातिमदो च अतिमानिता च, लोभो च दोसो च मदो च मोहो।
‘‘Jātimado ca atimānitā ca, lobho ca doso ca mado ca moho;
एते अगुणा येसु च सन्ति सब्बे, तानीध खेत्तानि अपेसलानि॥
Ete aguṇā yesu ca santi sabbe, tānīdha khettāni apesalāni.
७.
7.
‘‘जातिमदो च अतिमानिता च, लोभो च दोसो च मदो च मोहो।
‘‘Jātimado ca atimānitā ca, lobho ca doso ca mado ca moho;
एते अगुणा येसु न सन्ति सब्बे, तानीध खेत्तानि सुपेसलानी’’ति॥
Ete aguṇā yesu na santi sabbe, tānīdha khettāni supesalānī’’ti.
तत्थ जातिमदोति ‘‘अहमस्मि जातिसम्पन्नो’’ति एवं उप्पन्नमानो। अतिमानिता चाति ‘‘अञ्ञो मया सद्धिं जातिआदीहि सदिसो नत्थी’’ति अतिक्कम्म पवत्तमानो। लोभादयो लुब्भनदुस्सनमज्जनमुय्हनमत्ताव। अपेसलानीति एवरूपा पुग्गला आसीविसभरिता विय वम्मिका अप्पियसीला होन्ति। एवरूपानं दिन्नं न महप्फलं होति, तस्मा मा एतेसं सुपेसलखेत्तभावं मञ्ञित्थ। न हि जातिमन्ता सग्गदायका। ये पन जातिमानादिरहिता अरिया, तानि खेत्तानि सुपेसलानि, तेसु दिन्नं महप्फलं, ते सग्गदायका होन्तीति।
Tattha jātimadoti ‘‘ahamasmi jātisampanno’’ti evaṃ uppannamāno. Atimānitā cāti ‘‘añño mayā saddhiṃ jātiādīhi sadiso natthī’’ti atikkamma pavattamāno. Lobhādayo lubbhanadussanamajjanamuyhanamattāva. Apesalānīti evarūpā puggalā āsīvisabharitā viya vammikā appiyasīlā honti. Evarūpānaṃ dinnaṃ na mahapphalaṃ hoti, tasmā mā etesaṃ supesalakhettabhāvaṃ maññittha. Na hi jātimantā saggadāyakā. Ye pana jātimānādirahitā ariyā, tāni khettāni supesalāni, tesu dinnaṃ mahapphalaṃ, te saggadāyakā hontīti.
इति सो महासत्ते पुनप्पुनं कथेन्ते कुज्झित्वा ‘‘अयं अतिविय बहुं विप्पलपति, कुहिं गता इमे दोवारिका, नयिमं चण्डालं नीहरन्ती’’ति गाथमाह –
Iti so mahāsatte punappunaṃ kathente kujjhitvā ‘‘ayaṃ ativiya bahuṃ vippalapati, kuhiṃ gatā ime dovārikā, nayimaṃ caṇḍālaṃ nīharantī’’ti gāthamāha –
८.
8.
‘‘क्वेत्थ गता उपजोतियो च, उपज्झायो अथ वा गण्डकुच्छि।
‘‘Kvettha gatā upajotiyo ca, upajjhāyo atha vā gaṇḍakucchi;
इमस्स दण्डञ्च वधञ्च दत्वा, गले गहेत्वा खलयाथ जम्म’’न्ति॥
Imassa daṇḍañca vadhañca datvā, gale gahetvā khalayātha jamma’’nti.
तत्थ क्वेत्थ गताति इमेसु तीसु द्वारेसु ठपिता उपजोतियो च उपज्झायो च गण्डकुच्छि चाति तयो दोवारिका कुहिं गताति अत्थो।
Tattha kvettha gatāti imesu tīsu dvāresu ṭhapitā upajotiyo ca upajjhāyo ca gaṇḍakucchi cāti tayo dovārikā kuhiṃ gatāti attho.
तेपि तस्स वचनं सुत्वा वेगेनागन्त्वा वन्दित्वा ‘‘किं करोम देवा’’ति आहंसु। ‘‘अयं वो जम्मो चण्डालो दिट्ठो’’ति? ‘‘न पस्साम देव, कुतोचि आगतभावं न जानामा’’ति। ‘‘को चेस मायाकारो वा विज्जाधरो वा भविस्सति, इदानि किं तिट्ठथा’’ति। ‘‘किं करोम देवा’’ति? ‘‘इमस्स मुखमेव पोथेत्वा भिन्दन्ता दण्डवेळुपेसिकाहि पिट्ठिचम्मं उप्पाटेन्ता वधञ्च दत्वा गले गहेत्वा एतं जम्मं खलयाथ, इतो नीहरथा’’ति।
Tepi tassa vacanaṃ sutvā vegenāgantvā vanditvā ‘‘kiṃ karoma devā’’ti āhaṃsu. ‘‘Ayaṃ vo jammo caṇḍālo diṭṭho’’ti? ‘‘Na passāma deva, kutoci āgatabhāvaṃ na jānāmā’’ti. ‘‘Ko cesa māyākāro vā vijjādharo vā bhavissati, idāni kiṃ tiṭṭhathā’’ti. ‘‘Kiṃ karoma devā’’ti? ‘‘Imassa mukhameva pothetvā bhindantā daṇḍaveḷupesikāhi piṭṭhicammaṃ uppāṭentā vadhañca datvā gale gahetvā etaṃ jammaṃ khalayātha, ito nīharathā’’ti.
महासत्तो तेसु अत्तनो सन्तिकं अनागतेस्वेव उप्पतित्वा आकासे ठितो गाथमाह –
Mahāsatto tesu attano santikaṃ anāgatesveva uppatitvā ākāse ṭhito gāthamāha –
९.
9.
‘‘गिरिं नखेन खणसि, अयो दन्तेहि खादसि।
‘‘Giriṃ nakhena khaṇasi, ayo dantehi khādasi;
जातवेदं पदहसि, यो इसिं परिभाससी’’ति॥
Jātavedaṃ padahasi, yo isiṃ paribhāsasī’’ti.
तत्थ जातवेदं पदहसीति अग्गिं गिलितुं वायमसि।
Tattha jātavedaṃ padahasīti aggiṃ gilituṃ vāyamasi.
इमञ्च पन गाथं वत्वा महासत्तो पस्सन्तस्सेव माणवस्स च ब्राह्मणानञ्च आकासे पक्खन्दि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Imañca pana gāthaṃ vatvā mahāsatto passantasseva māṇavassa ca brāhmaṇānañca ākāse pakkhandi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१०.
10.
‘‘इदं वत्वान मातङ्गो, इसि सच्चपरक्कमो।
‘‘Idaṃ vatvāna mātaṅgo, isi saccaparakkamo;
अन्तलिक्खस्मिं पक्कामि, ब्राह्मणानं उदिक्खत’’न्ति॥
Antalikkhasmiṃ pakkāmi, brāhmaṇānaṃ udikkhata’’nti.
तत्थ सच्चपरक्कमोति सभावपरक्कमो।
Tattha saccaparakkamoti sabhāvaparakkamo.
सो पाचीनदिसाभिमुखो गन्त्वा एकाय वीथिया ओतरित्वा ‘‘पदवळञ्जं पञ्ञायतू’’ति अधिट्ठाय पाचीनद्वारसमीपे पिण्डाय चरन्तो मिस्सकभत्तं संकड्ढित्वा एकिस्सं सालायं निसीदित्वा मिस्सकभत्तं परिभुञ्जि । नगरदेवता ‘‘अयं अम्हाकं अय्यं विहेठेत्वा कथेती’’ति असहमाना आगमिंसु। अथस्स जेट्ठकयक्खो मण्डब्यस्स गीवं गहेत्वा परिवत्तेसि, सेसदेवता सेसब्राह्मणानं गीवं गण्हित्वा परिवत्तेसुं। बोधिसत्ते मुदुचित्तताय पन ‘‘तस्स पुत्तो’’ति नं न मारेन्ति, केवलं किलमेन्तियेव। मण्डब्यस्स सीसं परिवत्तित्वा पिट्ठिपस्साभिमुखं जातं, हत्थपादा उजुका थद्धाव अट्ठंसु, अक्खीनि कालकतस्सेव परिवत्तिंसु। सो थद्धसरीरोव निपज्जि, सेसब्राह्मणा मुखेन खेळं वमन्ता अपरापरं परिवत्तन्ति । माणवा ‘‘अय्ये, पुत्तस्स ते किं जात’’न्ति दिट्ठमङ्गलिकाय आरोचयिंसु। सा वेगेन गन्त्वा पुत्तं दिस्वा ‘‘किमेत’’न्ति वत्वा गाथमाह –
So pācīnadisābhimukho gantvā ekāya vīthiyā otaritvā ‘‘padavaḷañjaṃ paññāyatū’’ti adhiṭṭhāya pācīnadvārasamīpe piṇḍāya caranto missakabhattaṃ saṃkaḍḍhitvā ekissaṃ sālāyaṃ nisīditvā missakabhattaṃ paribhuñji . Nagaradevatā ‘‘ayaṃ amhākaṃ ayyaṃ viheṭhetvā kathetī’’ti asahamānā āgamiṃsu. Athassa jeṭṭhakayakkho maṇḍabyassa gīvaṃ gahetvā parivattesi, sesadevatā sesabrāhmaṇānaṃ gīvaṃ gaṇhitvā parivattesuṃ. Bodhisatte muducittatāya pana ‘‘tassa putto’’ti naṃ na mārenti, kevalaṃ kilamentiyeva. Maṇḍabyassa sīsaṃ parivattitvā piṭṭhipassābhimukhaṃ jātaṃ, hatthapādā ujukā thaddhāva aṭṭhaṃsu, akkhīni kālakatasseva parivattiṃsu. So thaddhasarīrova nipajji, sesabrāhmaṇā mukhena kheḷaṃ vamantā aparāparaṃ parivattanti . Māṇavā ‘‘ayye, puttassa te kiṃ jāta’’nti diṭṭhamaṅgalikāya ārocayiṃsu. Sā vegena gantvā puttaṃ disvā ‘‘kimeta’’nti vatvā gāthamāha –
११.
11.
‘‘आवेल्लितं पिट्ठितो उत्तमङ्गं, बाहुं पसारेति अकम्मनेय्यं।
‘‘Āvellitaṃ piṭṭhito uttamaṅgaṃ, bāhuṃ pasāreti akammaneyyaṃ;
सेतानि अक्खीनि यथा मतस्स, को मे इमं पुत्तमकासि एव’’न्ति॥
Setāni akkhīni yathā matassa, ko me imaṃ puttamakāsi eva’’nti.
तत्थ आवेल्लितन्ति परिवत्तितं।
Tattha āvellitanti parivattitaṃ.
अथस्सा तस्मिं ठाने ठितजनो आरोचेतुं गाथमाह –
Athassā tasmiṃ ṭhāne ṭhitajano ārocetuṃ gāthamāha –
१२.
12.
‘‘इधागमा समणो दुम्मवासी, ओतल्लको पंसुपिसाचकोव।
‘‘Idhāgamā samaṇo dummavāsī, otallako paṃsupisācakova;
सङ्कारचोळं पटिमुञ्च कण्ठे, सो ते इमं पुत्तमकासि एव’’न्ति॥
Saṅkāracoḷaṃ paṭimuñca kaṇṭhe, so te imaṃ puttamakāsi eva’’nti.
सा तं सुत्वाव चिन्तेसि ‘‘अञ्ञस्सेतं बलं नत्थि, निस्संसयं मातङ्गपण्डितो भविस्सति, सम्पन्नमेत्ताभावनो खो पन धीरो न एत्तकं जनं किलमेत्वा गमिस्सति, कतरं नु खो दिसं गतो भविस्सती’’ति। ततो पुच्छन्ती गाथमाह –
Sā taṃ sutvāva cintesi ‘‘aññassetaṃ balaṃ natthi, nissaṃsayaṃ mātaṅgapaṇḍito bhavissati, sampannamettābhāvano kho pana dhīro na ettakaṃ janaṃ kilametvā gamissati, kataraṃ nu kho disaṃ gato bhavissatī’’ti. Tato pucchantī gāthamāha –
१३.
13.
‘‘कतमं दिसं अगमा भूरिपञ्ञो, अक्खाथ मे माणवा एतमत्थं।
‘‘Katamaṃ disaṃ agamā bhūripañño, akkhātha me māṇavā etamatthaṃ;
गन्त्वान तं पटिकरेमु अच्चयं, अप्पेव नं पुत्त लभेमु जीवित’’न्ति॥
Gantvāna taṃ paṭikaremu accayaṃ, appeva naṃ putta labhemu jīvita’’nti.
तत्थ गन्त्वानाति तस्स सन्तिकं गन्त्वा। तं पटिकरेमु अच्चयन्ति तं अच्चयं पटिकरिस्साम देसेस्साम, खमापेस्साम नन्ति। पुत्त लभेमु जीवितन्ति अप्पेव नाम पुत्तस्स जीवितं लभेय्याम।
Tattha gantvānāti tassa santikaṃ gantvā. Taṃ paṭikaremu accayanti taṃ accayaṃ paṭikarissāma desessāma, khamāpessāma nanti. Putta labhemu jīvitanti appeva nāma puttassa jīvitaṃ labheyyāma.
अथस्सा तत्थ ठिता माणवा कथेन्ता गाथमाहंसु –
Athassā tattha ṭhitā māṇavā kathentā gāthamāhaṃsu –
१४.
14.
‘‘वेहायसं अगमा भूरिपञ्ञो, पथद्धुनो पन्नरसेव चन्दो।
‘‘Vehāyasaṃ agamā bhūripañño, pathaddhuno pannaraseva cando;
अपि चापि सो पुरिमदिसं अगच्छि, सच्चप्पटिञ्ञो इसि साधुरूपो’’ति॥
Api cāpi so purimadisaṃ agacchi, saccappaṭiñño isi sādhurūpo’’ti.
तत्थ पथद्धुनोति आकासपथसङ्खातस्स अद्धुनो मज्झे ठितो पन्नरसे चन्दो विय। अपि चापि सोति अपिच खो पन सो पुरत्थिमं दिसं गतो।
Tattha pathaddhunoti ākāsapathasaṅkhātassa addhuno majjhe ṭhito pannarase cando viya. Api cāpi soti apica kho pana so puratthimaṃ disaṃ gato.
सा तेसं वचनं सुत्वा ‘‘मम सामिकं उपधारेस्सामी’’ति सुवण्णकलससुवण्णसरकानि गाहापेत्वा दासिगणपरिवुता तेन पदवळञ्जस्स अधिट्ठितट्ठानं पत्वा तेनानुसारेन गच्छन्ती तस्मिं पीठिकाय निसीदित्वा भुञ्जमाने तस्स सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा अट्ठासि। सो तं दिस्वा थोकं ओदनं पत्ते ठपेसि। दिट्ठमङ्गलिका सुवण्णकलसेन तस्स उदकं अदासि। सो तत्थेव हत्थं धोवित्वा मुखं विक्खालेसि। अथ नं सा ‘‘केन मे पुत्तस्स सो विप्पकारो कतो’’ति पुच्छन्ती गाथमाह –
Sā tesaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘mama sāmikaṃ upadhāressāmī’’ti suvaṇṇakalasasuvaṇṇasarakāni gāhāpetvā dāsigaṇaparivutā tena padavaḷañjassa adhiṭṭhitaṭṭhānaṃ patvā tenānusārena gacchantī tasmiṃ pīṭhikāya nisīditvā bhuñjamāne tassa santikaṃ gantvā vanditvā aṭṭhāsi. So taṃ disvā thokaṃ odanaṃ patte ṭhapesi. Diṭṭhamaṅgalikā suvaṇṇakalasena tassa udakaṃ adāsi. So tattheva hatthaṃ dhovitvā mukhaṃ vikkhālesi. Atha naṃ sā ‘‘kena me puttassa so vippakāro kato’’ti pucchantī gāthamāha –
१५.
15.
‘‘आवेल्लितं पिट्ठितो उत्तमङ्गं, बाहुं पसारेति अकम्मनेय्यं।
‘‘Āvellitaṃ piṭṭhito uttamaṅgaṃ, bāhuṃ pasāreti akammaneyyaṃ;
सेतानि अक्खीनि यथा मतस्स, को मे इमं पुत्तमकासि एव’’न्ति॥
Setāni akkhīni yathā matassa, ko me imaṃ puttamakāsi eva’’nti.
ततो परा तेसं वचनपटिवचनगाथा होन्ति –
Tato parā tesaṃ vacanapaṭivacanagāthā honti –
१६.
16.
‘‘यक्खा हवे सन्ति महानुभावा, अन्वागता इसयो साधुरूपा।
‘‘Yakkhā have santi mahānubhāvā, anvāgatā isayo sādhurūpā;
ते दुट्ठचित्तं कुपितं विदित्वा, यक्खा हि ते पुत्तमकंसु एवं॥
Te duṭṭhacittaṃ kupitaṃ viditvā, yakkhā hi te puttamakaṃsu evaṃ.
१७.
17.
‘‘यक्खा च मे पुत्तमकंसु एवं, त्वञ्ञेव मे मा कुद्धो ब्रह्मचारि।
‘‘Yakkhā ca me puttamakaṃsu evaṃ, tvaññeva me mā kuddho brahmacāri;
तुम्हेव पादे सरणं गतास्मि, अन्वागता पुत्तसोकेन भिक्खु॥
Tumheva pāde saraṇaṃ gatāsmi, anvāgatā puttasokena bhikkhu.
१८.
18.
‘‘तदेव हि एतरहि च मय्हं, मनोपदोसो न ममत्थि कोचि।
‘‘Tadeva hi etarahi ca mayhaṃ, manopadoso na mamatthi koci;
पुत्तो च ते वेदमदेन मत्तो, अत्थं न जानाति अधिच्च वेदे॥
Putto ca te vedamadena matto, atthaṃ na jānāti adhicca vede.
१९.
19.
‘‘अद्धा हवे भिक्खु मुहुत्तकेन, सम्मुय्हतेव पुरिसस्स सञ्ञा।
‘‘Addhā have bhikkhu muhuttakena, sammuyhateva purisassa saññā;
एकापराधं खम भूरिपञ्ञ, न पण्डिता कोधबला भवन्ती’’ति॥
Ekāparādhaṃ khama bhūripañña, na paṇḍitā kodhabalā bhavantī’’ti.
तत्थ यक्खाति नगरपरिग्गाहकयक्खा। अन्वागताति अनु आगता, इसयो साधुरूपा गुणसम्पन्नाति एवं जानमानाति अत्थो। तेति ते इसीनं गुणं ञत्वा तव पुत्तं दुट्ठचित्तं कुपितचित्तं विदित्वा। त्वञ्ञेव मेति सचे यक्खा कुपिता एवमकंसु, करोन्तु, देवता नाम पानीयउळुङ्कमत्तेन सन्तप्पेतुं सक्का, तस्माहं तेसं न भायामि, केवलं त्वञ्ञेव मे पुत्तस्स मा कुज्झि। अन्वागताति आगतास्मि। भिक्खूति महासत्तं आलपन्ती पुत्तस्स जीवितदानं याचति। तदेव हीति दिट्ठमङ्गलिके तदा तव पुत्तस्स मं अक्कोसनकाले च मय्हं मनोपदोसो नत्थि, एतरहि च तयि याचमानायपि मम तस्मिं मनोपदोसो नत्थियेव। वेदमदेनाति ‘‘तयो वेदा मे उग्गहिता’’ति मदेन। अधिच्चाति वेदे उग्गहेत्वापि अत्थानत्थं न जानाति। मुहुत्तकेनाति यं किञ्चि उग्गहेत्वा मुहुत्तकेनेव।
Tattha yakkhāti nagarapariggāhakayakkhā. Anvāgatāti anu āgatā, isayo sādhurūpā guṇasampannāti evaṃ jānamānāti attho. Teti te isīnaṃ guṇaṃ ñatvā tava puttaṃ duṭṭhacittaṃ kupitacittaṃ viditvā. Tvaññeva meti sace yakkhā kupitā evamakaṃsu, karontu, devatā nāma pānīyauḷuṅkamattena santappetuṃ sakkā, tasmāhaṃ tesaṃ na bhāyāmi, kevalaṃ tvaññeva me puttassa mā kujjhi. Anvāgatāti āgatāsmi. Bhikkhūti mahāsattaṃ ālapantī puttassa jīvitadānaṃ yācati. Tadeva hīti diṭṭhamaṅgalike tadā tava puttassa maṃ akkosanakāle ca mayhaṃ manopadoso natthi, etarahi ca tayi yācamānāyapi mama tasmiṃ manopadoso natthiyeva. Vedamadenāti ‘‘tayo vedā me uggahitā’’ti madena. Adhiccāti vede uggahetvāpi atthānatthaṃ na jānāti. Muhuttakenāti yaṃ kiñci uggahetvā muhuttakeneva.
एवं ताय खमापियमानो महासत्तो ‘‘तेन हि एतेसं यक्खानं पलायनत्थाय अमतोसधं दस्सामी’’ति वत्वा गाथमाह –
Evaṃ tāya khamāpiyamāno mahāsatto ‘‘tena hi etesaṃ yakkhānaṃ palāyanatthāya amatosadhaṃ dassāmī’’ti vatvā gāthamāha –
२०.
20.
‘‘इदञ्च मय्हं उत्तिट्ठपिण्डं, तव मण्डब्यो भुञ्जतु अप्पपञ्ञो।
‘‘Idañca mayhaṃ uttiṭṭhapiṇḍaṃ, tava maṇḍabyo bhuñjatu appapañño;
यक्खा च ते नं न विहेठयेय्युं, पुत्तो च ते हेस्सति सो अरोगो’’ति॥
Yakkhā ca te naṃ na viheṭhayeyyuṃ, putto ca te hessati so arogo’’ti.
तत्थ उत्तिट्ठपिण्डन्ति उच्छिट्ठकपिण्डं, ‘‘उच्छिट्ठपिण्ड’’न्तिपि पाठो।
Tattha uttiṭṭhapiṇḍanti ucchiṭṭhakapiṇḍaṃ, ‘‘ucchiṭṭhapiṇḍa’’ntipi pāṭho.
सा महासत्तस्स वचनं सुत्वा ‘‘देथ, सामि, अमतोसध’’न्ति सुवण्णसरकं उपनामेसि। महासत्तो उच्छिट्ठककञ्जिकं तत्थ आसिञ्चित्वा ‘‘पठमञ्ञेव इतो उपड्ढं तव पुत्तस्स मुखे ओसिञ्चित्वा सेसं चाटियं उदकेन मिस्सेत्वा सेसब्राह्मणानं मुखे ओसिञ्चेहि, सब्बेपि निरोगा भविस्सन्ती’’ति वत्वा उप्पतित्वा हिमवन्तमेव गतो। सापि तं सरकं सीसेनादाय ‘‘अमतोसधं मे लद्ध’’न्ति वदन्ती निवेसनं गन्त्वा पठमं पुत्तस्स मुखे कञ्जिकं ओसिञ्चि, यक्खो पलायि। इतरो पंसुं पुञ्छन्तो उट्ठाय ‘‘अम्म किमेत’’न्ति आह। तया कतं त्वमेव जानिस्ससि। एहि, तात, तव दक्खिणेय्यानं तेसं विप्पकारं पस्साति। सो ते दिस्वा विप्पटिसारी अहोसि। अथ नं माता ‘‘तात मण्डब्य, त्वं बालो दानस्स महप्फलट्ठानं न जानासि, दक्खिणेय्या नाम एवरूपा न होन्ति, मातङ्गपण्डितसदिसाव होन्ति, इतो पट्ठाय मा एतेसं दुस्सीलानं दानमदासि, सीलवन्तानं देही’’ति वत्वा आह –
Sā mahāsattassa vacanaṃ sutvā ‘‘detha, sāmi, amatosadha’’nti suvaṇṇasarakaṃ upanāmesi. Mahāsatto ucchiṭṭhakakañjikaṃ tattha āsiñcitvā ‘‘paṭhamaññeva ito upaḍḍhaṃ tava puttassa mukhe osiñcitvā sesaṃ cāṭiyaṃ udakena missetvā sesabrāhmaṇānaṃ mukhe osiñcehi, sabbepi nirogā bhavissantī’’ti vatvā uppatitvā himavantameva gato. Sāpi taṃ sarakaṃ sīsenādāya ‘‘amatosadhaṃ me laddha’’nti vadantī nivesanaṃ gantvā paṭhamaṃ puttassa mukhe kañjikaṃ osiñci, yakkho palāyi. Itaro paṃsuṃ puñchanto uṭṭhāya ‘‘amma kimeta’’nti āha. Tayā kataṃ tvameva jānissasi. Ehi, tāta, tava dakkhiṇeyyānaṃ tesaṃ vippakāraṃ passāti. So te disvā vippaṭisārī ahosi. Atha naṃ mātā ‘‘tāta maṇḍabya, tvaṃ bālo dānassa mahapphalaṭṭhānaṃ na jānāsi, dakkhiṇeyyā nāma evarūpā na honti, mātaṅgapaṇḍitasadisāva honti, ito paṭṭhāya mā etesaṃ dussīlānaṃ dānamadāsi, sīlavantānaṃ dehī’’ti vatvā āha –
२१.
21.
‘‘मण्डब्य बालोसि परित्तपञ्ञो, यो पुञ्ञक्खेत्तानमकोविदोसि।
‘‘Maṇḍabya bālosi parittapañño, yo puññakkhettānamakovidosi;
महक्कसावेसु ददासि दानं, किलिट्ठकम्मेसु असञ्ञतेसु॥
Mahakkasāvesu dadāsi dānaṃ, kiliṭṭhakammesu asaññatesu.
२२.
22.
‘‘जटा च केसा अजिना निवत्था, जरूदपानंव मुखं परूळ्हं।
‘‘Jaṭā ca kesā ajinā nivatthā, jarūdapānaṃva mukhaṃ parūḷhaṃ;
पजं इमं पस्सथ दुम्मरूपं, न जटाजिनं तायति अप्पपञ्ञं॥
Pajaṃ imaṃ passatha dummarūpaṃ, na jaṭājinaṃ tāyati appapaññaṃ.
२३.
23.
‘‘येसं रागो च दोसो च, अविज्जा च विराजिता।
‘‘Yesaṃ rāgo ca doso ca, avijjā ca virājitā;
खीणासवा अरहन्तो, तेसु दिन्नं महप्फल’’न्ति॥
Khīṇāsavā arahanto, tesu dinnaṃ mahapphala’’nti.
तत्थ महक्कसावेसूति महाकसावेसु महन्तेहि रागकसावादीहि समन्नागतेसु। जटा च केसाति तात मण्डब्य, तव दक्खिणेय्येसु एकच्चानं केसा जटा कत्वा बद्धा। अजिना निवत्थाति सखुरानि अजिनचम्मानि निवत्था। जरूदपानं वाति तिणगहनेन जिण्णकूपो विय मुखं दीघमस्सुताय परूळ्हं। पजं इमन्ति इमं एवरूपं अनञ्जितामण्डितलूखवेसं पजं पस्सथ। न जटाजिनन्ति एतं जटाजिनं इमं अप्पपञ्ञं पजं तायितुं न सक्कोति, सीलपञ्ञाणतपोकम्मानेव इमेसं सत्तानं पतिट्ठा होन्ति। येसन्ति यस्मा येसं एते रज्जनदुस्सनमुय्हनसभावा रागादयो अट्ठवत्थुका च अविज्जा विराजिता विगता, विगतत्तायेव च एतेसं किलेसानं ये खीणासवा अरहन्तो, तेसु दिन्नं महप्फलं, तस्मा त्वं, तात, इतो पट्ठाय एवरूपानं दुस्सीलानं अदत्वा ये लोके अट्ठसमापत्तिलाभिनो पञ्चाभिञ्ञा धम्मिकसमणब्राह्मणा च पच्चेकबुद्धा च सन्ति, तेसं दानं देहि। एहि, तात, तव कुलूपके अमतोसधं पायेत्वा अरोगे करिस्सामाति वत्वा उच्छिट्ठकञ्जिकं गाहापेत्वा उदकचाटियं पक्खिपित्वा सोळसन्नं ब्राह्मणसहस्सानं मुखेसु आसिञ्चापेसि।
Tattha mahakkasāvesūti mahākasāvesu mahantehi rāgakasāvādīhi samannāgatesu. Jaṭā ca kesāti tāta maṇḍabya, tava dakkhiṇeyyesu ekaccānaṃ kesā jaṭā katvā baddhā. Ajinā nivatthāti sakhurāni ajinacammāni nivatthā. Jarūdapānaṃ vāti tiṇagahanena jiṇṇakūpo viya mukhaṃ dīghamassutāya parūḷhaṃ. Pajaṃ imanti imaṃ evarūpaṃ anañjitāmaṇḍitalūkhavesaṃ pajaṃ passatha. Na jaṭājinanti etaṃ jaṭājinaṃ imaṃ appapaññaṃ pajaṃ tāyituṃ na sakkoti, sīlapaññāṇatapokammāneva imesaṃ sattānaṃ patiṭṭhā honti. Yesanti yasmā yesaṃ ete rajjanadussanamuyhanasabhāvā rāgādayo aṭṭhavatthukā ca avijjā virājitā vigatā, vigatattāyeva ca etesaṃ kilesānaṃ ye khīṇāsavā arahanto, tesu dinnaṃ mahapphalaṃ, tasmā tvaṃ, tāta, ito paṭṭhāya evarūpānaṃ dussīlānaṃ adatvā ye loke aṭṭhasamāpattilābhino pañcābhiññā dhammikasamaṇabrāhmaṇā ca paccekabuddhā ca santi, tesaṃ dānaṃ dehi. Ehi, tāta, tava kulūpake amatosadhaṃ pāyetvā aroge karissāmāti vatvā ucchiṭṭhakañjikaṃ gāhāpetvā udakacāṭiyaṃ pakkhipitvā soḷasannaṃ brāhmaṇasahassānaṃ mukhesu āsiñcāpesi.
एकेको पंसुं पुञ्छन्तोव उट्ठहि। अथ ने ब्राह्मणा ‘‘इमेहि चण्डालुच्छिट्ठकं पीत’’न्ति अब्राह्मणे करिंसु। ते लज्जिता बाराणसितो निक्खमित्वा मज्झरट्ठं गन्त्वा मज्झरञ्ञो सन्तिके वसिंसु, मण्डब्यो पन तत्थेव वसि। तदा वेत्तवतीनगरं उपनिस्साय वेत्तवतीनदीतीरे जातिमन्तो नामेको ब्राह्मणो पब्बजितो जातिं निस्साय महन्तं मानमकासि। महासत्तो ‘‘एतस्स मानं भिन्दिस्सामी’’ति तं ठानं गन्त्वा तस्स सन्तिके उपरिसोते वासं कप्पेसि। सो एकदिवसं दन्तकट्ठं खादित्वा ‘‘इमं दन्तकट्ठं जातिमन्तस्स जटासु लग्गतू’’ति अधिट्ठाय नदियं पातेसि। तं तस्स उदकं आचमन्तस्स जटासु लग्गि। सो तं दिस्वाव ‘‘नस्स वसला’’ति वत्वा ‘‘कुतो अयं काळकण्णी आगतो, उपधारेस्सामि न’’न्ति उद्धंसोतं गच्छन्तो महासत्तं दिस्वा ‘‘किंजातिकोसी’’ति पुच्छि। ‘‘चण्डालोस्मी’’ति। ‘‘तया नदिया दन्तकट्ठं पातित’’न्ति ? ‘‘आम, मया’’ति। ‘‘नस्स, वसल, चण्डाल काळकण्णि मा इध वसि, हेट्ठासोते वसाही’’ति वत्वा हेट्ठासोते वसन्तेनपि तेन पातिते दन्तकट्ठे पटिसोतं आगन्त्वा जटासु लग्गन्ते सो ‘‘नस्स वसल, सचे इध वसिस्ससि, सत्तमे दिवसे सत्तधा मुद्धा फलिस्सती’’ति आह।
Ekeko paṃsuṃ puñchantova uṭṭhahi. Atha ne brāhmaṇā ‘‘imehi caṇḍālucchiṭṭhakaṃ pīta’’nti abrāhmaṇe kariṃsu. Te lajjitā bārāṇasito nikkhamitvā majjharaṭṭhaṃ gantvā majjharañño santike vasiṃsu, maṇḍabyo pana tattheva vasi. Tadā vettavatīnagaraṃ upanissāya vettavatīnadītīre jātimanto nāmeko brāhmaṇo pabbajito jātiṃ nissāya mahantaṃ mānamakāsi. Mahāsatto ‘‘etassa mānaṃ bhindissāmī’’ti taṃ ṭhānaṃ gantvā tassa santike uparisote vāsaṃ kappesi. So ekadivasaṃ dantakaṭṭhaṃ khāditvā ‘‘imaṃ dantakaṭṭhaṃ jātimantassa jaṭāsu laggatū’’ti adhiṭṭhāya nadiyaṃ pātesi. Taṃ tassa udakaṃ ācamantassa jaṭāsu laggi. So taṃ disvāva ‘‘nassa vasalā’’ti vatvā ‘‘kuto ayaṃ kāḷakaṇṇī āgato, upadhāressāmi na’’nti uddhaṃsotaṃ gacchanto mahāsattaṃ disvā ‘‘kiṃjātikosī’’ti pucchi. ‘‘Caṇḍālosmī’’ti. ‘‘Tayā nadiyā dantakaṭṭhaṃ pātita’’nti ? ‘‘Āma, mayā’’ti. ‘‘Nassa, vasala, caṇḍāla kāḷakaṇṇi mā idha vasi, heṭṭhāsote vasāhī’’ti vatvā heṭṭhāsote vasantenapi tena pātite dantakaṭṭhe paṭisotaṃ āgantvā jaṭāsu laggante so ‘‘nassa vasala, sace idha vasissasi, sattame divase sattadhā muddhā phalissatī’’ti āha.
महासत्तो ‘‘सचाहं एतस्स कुज्झिस्सामि, सीलं मे अरक्खितं भविस्सति, उपायेनेवस्स मानं भिन्दिस्सामी’’ति सत्तमे दिवसे सूरियुग्गमनं निवारेसि। मनुस्सा उब्बाळ्हा जातिमन्तं तापसं उपसङ्कमित्वा ‘‘भन्ते, तुम्हे सूरियुग्गमनं न देथा’’ति पुच्छिंसु। सो आह – ‘‘न मे तं कम्मं, नदीतीरे पनेको चण्डालो वसति, तस्सेतं कम्मं भविस्सती’’ति। मनुस्सा महासत्तं उपसङ्कमित्वा ‘‘तुम्हे, भन्ते, सूरियुग्गमनं न देथा’’ति पुच्छिंसु। ‘‘आमावुसो’’ति। ‘‘किंकारणा’’ति। ‘‘तुम्हाकं कुलूपको तापसो मं निरपराधं अभिसपि, तस्मिं आगन्त्वा खमापनत्थाय मम पादेसु पतिते सूरियं विस्सज्जेस्सामी’’ति। ते गन्त्वा तं कड्ढन्ता आनेत्वा महासत्तस्स पादमूले निपज्जापेत्वा खमापेत्वा आहंसु ‘‘सूरियं विस्सज्जेथ भन्ते’’ति। ‘‘न सक्का विस्सज्जेतुं, सचाहं विस्सज्जेस्सामि, इमस्स सत्तधा मुद्धा फलिस्सती’’ति। ‘‘अथ, भन्ते, किं करोमा’’ति? सो ‘‘मत्तिकापिण्डं आहरथा’’ति आहरापेत्वा ‘‘इमं तापसस्स सीसे ठपेत्वा तापसं ओतारेत्वा उदके ठपेथा’’ति ठपापेत्वा सूरियं विस्सज्जेसि। सूरियरस्मीहि पहटमत्ते मत्तिकापिण्डो सत्तधा भिज्जि, तापसो उदके निमुज्जि।
Mahāsatto ‘‘sacāhaṃ etassa kujjhissāmi, sīlaṃ me arakkhitaṃ bhavissati, upāyenevassa mānaṃ bhindissāmī’’ti sattame divase sūriyuggamanaṃ nivāresi. Manussā ubbāḷhā jātimantaṃ tāpasaṃ upasaṅkamitvā ‘‘bhante, tumhe sūriyuggamanaṃ na dethā’’ti pucchiṃsu. So āha – ‘‘na me taṃ kammaṃ, nadītīre paneko caṇḍālo vasati, tassetaṃ kammaṃ bhavissatī’’ti. Manussā mahāsattaṃ upasaṅkamitvā ‘‘tumhe, bhante, sūriyuggamanaṃ na dethā’’ti pucchiṃsu. ‘‘Āmāvuso’’ti. ‘‘Kiṃkāraṇā’’ti. ‘‘Tumhākaṃ kulūpako tāpaso maṃ niraparādhaṃ abhisapi, tasmiṃ āgantvā khamāpanatthāya mama pādesu patite sūriyaṃ vissajjessāmī’’ti. Te gantvā taṃ kaḍḍhantā ānetvā mahāsattassa pādamūle nipajjāpetvā khamāpetvā āhaṃsu ‘‘sūriyaṃ vissajjetha bhante’’ti. ‘‘Na sakkā vissajjetuṃ, sacāhaṃ vissajjessāmi, imassa sattadhā muddhā phalissatī’’ti. ‘‘Atha, bhante, kiṃ karomā’’ti? So ‘‘mattikāpiṇḍaṃ āharathā’’ti āharāpetvā ‘‘imaṃ tāpasassa sīse ṭhapetvā tāpasaṃ otāretvā udake ṭhapethā’’ti ṭhapāpetvā sūriyaṃ vissajjesi. Sūriyarasmīhi pahaṭamatte mattikāpiṇḍo sattadhā bhijji, tāpaso udake nimujji.
महासत्तो तं दमेत्वा ‘‘कहं नु खो दानि सोळस ब्राह्मणसहस्सानि वसन्ती’’ति उपधारेन्तो ‘‘मज्झरञ्ञो सन्तिके’’ति ञत्वा ‘‘ते दमेस्सामी’’ति इद्धिया गन्त्वा नगरसामन्ते ओतरित्वा पत्तं आदाय नगरे पिण्डाय चरि। ब्राह्मणा तं दिस्वा ‘‘अयं इध एकं द्वे दिवसे वसन्तोपि अम्हे अप्पतिट्ठे करिस्सती’’ति वेगेन गन्त्वा ‘‘महाराज, मायाकारो एको विज्जाधरो चोरो आगतो, गण्हापेथ न’’न्ति रञ्ञो आरोचेसुं। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। महासत्तोपि मिस्सकभत्तं आदाय अञ्ञतरं कुट्टं निस्साय पीठिकाय निसिन्नो भुञ्जति। अथ नं अञ्ञविहितकं आहारं परिभुञ्जमानमेव रञ्ञा पहितपुरिसा असिना गीवं पहरित्वा जीवितक्खयं पापेसुं। सो कालं कत्वा ब्रह्मलोके निब्बत्ति। इमस्मिं किर जातके बोधिसत्तो कोण्डदमको अहोसि। सो तेनेव परतन्तियुत्तभावेन जीवितक्खयं पापुणि। देवता कुज्झित्वा सकलमेव मज्झरट्ठं उण्हं कुक्कुळवस्सं वस्सापेत्वा रट्ठं अरट्ठमकंसु। तेन वुत्तं –
Mahāsatto taṃ dametvā ‘‘kahaṃ nu kho dāni soḷasa brāhmaṇasahassāni vasantī’’ti upadhārento ‘‘majjharañño santike’’ti ñatvā ‘‘te damessāmī’’ti iddhiyā gantvā nagarasāmante otaritvā pattaṃ ādāya nagare piṇḍāya cari. Brāhmaṇā taṃ disvā ‘‘ayaṃ idha ekaṃ dve divase vasantopi amhe appatiṭṭhe karissatī’’ti vegena gantvā ‘‘mahārāja, māyākāro eko vijjādharo coro āgato, gaṇhāpetha na’’nti rañño ārocesuṃ. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Mahāsattopi missakabhattaṃ ādāya aññataraṃ kuṭṭaṃ nissāya pīṭhikāya nisinno bhuñjati. Atha naṃ aññavihitakaṃ āhāraṃ paribhuñjamānameva raññā pahitapurisā asinā gīvaṃ paharitvā jīvitakkhayaṃ pāpesuṃ. So kālaṃ katvā brahmaloke nibbatti. Imasmiṃ kira jātake bodhisatto koṇḍadamako ahosi. So teneva paratantiyuttabhāvena jīvitakkhayaṃ pāpuṇi. Devatā kujjhitvā sakalameva majjharaṭṭhaṃ uṇhaṃ kukkuḷavassaṃ vassāpetvā raṭṭhaṃ araṭṭhamakaṃsu. Tena vuttaṃ –
‘‘उपहच्च मनं मज्झो, मातङ्गस्मिं यसस्सिने।
‘‘Upahacca manaṃ majjho, mātaṅgasmiṃ yasassine;
सपारिसज्जो उच्छिन्नो, मज्झारञ्ञं तदा अहू’’ति॥ (जा॰ २.१९.९६)।
Sapārisajjo ucchinno, majjhāraññaṃ tadā ahū’’ti. (jā. 2.19.96);
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न इदानेव, पुब्बेपि उदेनो पब्बजिते विहेठेसियेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा मण्डब्यो उदेनो अहोसि, मातङ्गपण्डितो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na idāneva, pubbepi udeno pabbajite viheṭhesiyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā maṇḍabyo udeno ahosi, mātaṅgapaṇḍito pana ahameva ahosi’’nti.
मातङ्गजातकवण्णना पठमा।
Mātaṅgajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४९७. मातङ्गजातकं • 497. Mātaṅgajātakaṃ
