| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
५. मातङ्गपुत्तत्थेरगाथावण्णना
5. Mātaṅgaputtattheragāthāvaṇṇanā
अतिसीतन्ति आयस्मतो मातङ्गपुत्तत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयं किर पदुमुत्तरस्स भगवतो काले हिमवन्तसमीपे महतो जातस्सरस्स हेट्ठा महति नागभवने महानुभावो नागराजा हुत्वा निब्बत्तो एकदिवसं नागभवनतो निक्खमित्वा विचरन्तो सत्थारं आकासेन गच्छन्तं दिस्वा पसन्नमानसो अत्तनो सीसमणिना पूजं अकासि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे कोसलरट्ठे मातङ्गस्स नाम कुटुम्बिकस्स पुत्तो हुत्वा निब्बत्तो मातङ्गपुत्तोत्वेव पञ्ञायित्थ। सो विञ्ञुतं पत्तो अलसजातिको हुत्वा किञ्चि कम्मं अकरोन्तो ञातकेहि अञ्ञेहि च गरहितो ‘‘सुखजीविनो इमे समणा सक्यपुत्तिया’’ति सुखजीवितं आकङ्खन्तो भिक्खूहि कतपरिचयो हुत्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा अञ्ञे भिक्खू इद्धिमन्ते दिस्वा इद्धिबलं पत्थेत्वा सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा भावनं अनुयुञ्जन्तो छळभिञ्ञो अहोसि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४८.८-२९) –
Atisītanti āyasmato mātaṅgaputtattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira padumuttarassa bhagavato kāle himavantasamīpe mahato jātassarassa heṭṭhā mahati nāgabhavane mahānubhāvo nāgarājā hutvā nibbatto ekadivasaṃ nāgabhavanato nikkhamitvā vicaranto satthāraṃ ākāsena gacchantaṃ disvā pasannamānaso attano sīsamaṇinā pūjaṃ akāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kosalaraṭṭhe mātaṅgassa nāma kuṭumbikassa putto hutvā nibbatto mātaṅgaputtotveva paññāyittha. So viññutaṃ patto alasajātiko hutvā kiñci kammaṃ akaronto ñātakehi aññehi ca garahito ‘‘sukhajīvino ime samaṇā sakyaputtiyā’’ti sukhajīvitaṃ ākaṅkhanto bhikkhūhi kataparicayo hutvā satthāraṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā aññe bhikkhū iddhimante disvā iddhibalaṃ patthetvā satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā bhāvanaṃ anuyuñjanto chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.48.8-29) –
‘‘पदुमुत्तरो नाम जिनो, सब्बधम्मान पारगू।
‘‘Padumuttaro nāma jino, sabbadhammāna pāragū;
विवेककामो सम्बुद्धो, गच्छते अनिलञ्जसे॥
Vivekakāmo sambuddho, gacchate anilañjase.
‘‘अविदूरे हिमवन्तस्स, महाजातस्सरो अहु।
‘‘Avidūre himavantassa, mahājātassaro ahu;
तत्थ मे भवनं आसि, पुञ्ञकम्मेन संयुतं॥
Tattha me bhavanaṃ āsi, puññakammena saṃyutaṃ.
‘‘भवना अभिनिक्खम्म, अद्दसं लोकनायकं।
‘‘Bhavanā abhinikkhamma, addasaṃ lokanāyakaṃ;
इन्दीवरंव जलितं, आदित्तंव हुतासनं॥
Indīvaraṃva jalitaṃ, ādittaṃva hutāsanaṃ.
‘‘विचिनं नद्दसं पुप्फं, पूजयिस्सन्ति नायकं।
‘‘Vicinaṃ naddasaṃ pupphaṃ, pūjayissanti nāyakaṃ;
सकं चित्तं पसादेत्वा, अवन्दिं सत्थुनो अहं॥
Sakaṃ cittaṃ pasādetvā, avandiṃ satthuno ahaṃ.
‘‘मम सीसे मणिं गय्ह, पूजयिं लोकनायकं।
‘‘Mama sīse maṇiṃ gayha, pūjayiṃ lokanāyakaṃ;
इमाय मणिपूजाय, विपाको होतु भद्दको॥
Imāya maṇipūjāya, vipāko hotu bhaddako.
‘‘पदुमुत्तरो लोकविदू, आहुतीनं पटिग्गहो।
‘‘Padumuttaro lokavidū, āhutīnaṃ paṭiggaho;
अन्तलिक्खे ठितो सत्था, इमं गाथं अभासथ॥
Antalikkhe ṭhito satthā, imaṃ gāthaṃ abhāsatha.
‘‘सो ते इज्झतु सङ्कप्पो, लभस्सु विपुलं सुखं।
‘‘So te ijjhatu saṅkappo, labhassu vipulaṃ sukhaṃ;
इमाय मणिपूजाय, अनुभोहि महायसं॥
Imāya maṇipūjāya, anubhohi mahāyasaṃ.
‘‘इदं वत्वान भगवा, जलजुत्तमनामको।
‘‘Idaṃ vatvāna bhagavā, jalajuttamanāmako;
अगमासि बुद्धसेट्ठो, यत्थ चित्तं पणीहितं॥
Agamāsi buddhaseṭṭho, yattha cittaṃ paṇīhitaṃ.
‘‘सट्ठिकप्पानि देविन्दो, देवरज्जमकारयिं।
‘‘Saṭṭhikappāni devindo, devarajjamakārayiṃ;
अनेकसतक्खत्तुञ्च, चक्कवत्ती अहोसहं॥
Anekasatakkhattuñca, cakkavattī ahosahaṃ.
‘‘पुब्बकम्मं सरन्तस्स, देवभूतस्स मे सतो।
‘‘Pubbakammaṃ sarantassa, devabhūtassa me sato;
मणि निब्बत्तते मय्हं, आलोककरणो ममं॥
Maṇi nibbattate mayhaṃ, ālokakaraṇo mamaṃ.
‘‘छळसीतिसहस्सानि , नारियो मे परिग्गहा।
‘‘Chaḷasītisahassāni , nāriyo me pariggahā;
विचित्तवत्थाभरणा, आमुक्कमणिकुण्डला॥
Vicittavatthābharaṇā, āmukkamaṇikuṇḍalā.
‘‘अळारपम्हा हसुला, सुसञ्ञा तनुमज्झिमा।
‘‘Aḷārapamhā hasulā, susaññā tanumajjhimā;
परिवारेन्ति मं निच्चं, मणिपूजायिदं फलं॥
Parivārenti maṃ niccaṃ, maṇipūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘सोण्णमया मणिमया, लोहितङ्कमया तथा।
‘‘Soṇṇamayā maṇimayā, lohitaṅkamayā tathā;
भण्डा मे सुकता होन्ति, यदिच्छसि पिळन्धना॥
Bhaṇḍā me sukatā honti, yadicchasi piḷandhanā.
‘‘कूटागारा गहा रम्मा, सयनञ्च महारहं।
‘‘Kūṭāgārā gahā rammā, sayanañca mahārahaṃ;
मम सङ्कप्पमञ्ञाय, निब्बत्तन्ति यदिच्छकं॥
Mama saṅkappamaññāya, nibbattanti yadicchakaṃ.
‘‘लाभा तेसं सुलद्धञ्च, ये लभन्ति उपस्सुतिं।
‘‘Lābhā tesaṃ suladdhañca, ye labhanti upassutiṃ;
पुञ्ञक्खेत्तं मनुस्सानं, ओसधं सब्बपाणिनं॥
Puññakkhettaṃ manussānaṃ, osadhaṃ sabbapāṇinaṃ.
‘‘मय्हम्पि सुकतं कम्मं, योहं अदक्खि नायकं।
‘‘Mayhampi sukataṃ kammaṃ, yohaṃ adakkhi nāyakaṃ;
विनिपाता पमुत्तोम्हि, पत्तोम्हि अचलं पदं॥
Vinipātā pamuttomhi, pattomhi acalaṃ padaṃ.
‘‘यं यं योनूपपज्जामि, देवत्तं अथ मानुसं।
‘‘Yaṃ yaṃ yonūpapajjāmi, devattaṃ atha mānusaṃ;
दिवसञ्चेव रत्तिञ्च, आलोको होति मे सदा॥
Divasañceva rattiñca, āloko hoti me sadā.
‘‘तायेव मणिपूजाय, अनुभोत्वान सम्पदा।
‘‘Tāyeva maṇipūjāya, anubhotvāna sampadā;
ञाणालोको मया दिट्ठो, पत्तोम्हि अचलं पदं॥
Ñāṇāloko mayā diṭṭho, pattomhi acalaṃ padaṃ.
‘‘सतसहस्सितो कप्पे, यं मणिं अभिपूजयिं।
‘‘Satasahassito kappe, yaṃ maṇiṃ abhipūjayiṃ;
दुग्गतिं नाभिजानामि, मणिपूजायिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, maṇipūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
छळभिञ्ञो पन हुत्वा पुग्गलाधिट्ठानवसेन कोसज्जं गरहन्तो अत्तनो च वीरियारम्भं कित्तेन्तो –
Chaḷabhiñño pana hutvā puggalādhiṭṭhānavasena kosajjaṃ garahanto attano ca vīriyārambhaṃ kittento –
२३१.
231.
‘‘अतिसीतं अतिउण्हं, अतिसायमिदं अहु।
‘‘Atisītaṃ atiuṇhaṃ, atisāyamidaṃ ahu;
इति विस्सट्ठकम्मन्ते, खणा अच्चेन्ति माणवे॥
Iti vissaṭṭhakammante, khaṇā accenti māṇave.
२३२.
232.
‘‘यो च सीतञ्च उण्हञ्च, तिणा भिय्यो न मञ्ञति।
‘‘Yo ca sītañca uṇhañca, tiṇā bhiyyo na maññati;
करं पुरिसकिच्चानि, सो सुखा न विहायति॥
Karaṃ purisakiccāni, so sukhā na vihāyati.
२३३.
233.
‘‘दब्बं कुसं पोटकिलं, उसीरं मुञ्जपब्बजं।
‘‘Dabbaṃ kusaṃ poṭakilaṃ, usīraṃ muñjapabbajaṃ;
उरसा पनुदिस्सामि, विवेकमनुब्रूहय’’न्ति॥ – गाथात्तयमाह।
Urasā panudissāmi, vivekamanubrūhaya’’nti. – gāthāttayamāha;
तत्थ अतिसीतन्ति हिमपातवद्दलादिना अतिविय सीतं, इदं अहूति आनेत्वा सम्बन्धो। अतिउण्हन्ति धम्मपरितापादिना अतिविय उण्हं, उभयेनपि उतुवसेन कोसज्जवत्थुमाह। अतिसायन्ति दिवसस्स परिणतिया अतिसायं, सायग्गहणेनेव चेत्थ पातोपि सङ्गय्हति , तदुभयेन कालवसेन कोसज्जवत्थुमाह। इतीति इमिना पकारेन। एतेन ‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खुना कम्मं कत्तब्बं होती’’तिआदिना (अ॰ नि॰ ८.८०; दी॰ नि॰ ३.३३४) वुत्तं कोसज्जवत्थुं सङ्गण्हाति। विस्सट्ठकम्मन्तेति परिच्चत्तयोगकम्मन्ते। खणाति बुद्धुप्पादादयो ब्रह्मचरियवासस्स ओकासा। अच्चेन्तीति अतिक्कमन्ति। माणवेति सत्ते। तिणा भिय्यो न मञ्ञतीति तिणतो उपरि न मञ्ञति, तिणं विय मञ्ञति, सीतुण्हानि अभिभवित्वा अत्तना कत्तब्बं करोति। करन्ति करोन्तो। पुरिसकिच्चानीति वीरपुरिसेन कत्तब्बानि अत्तहितपरहितानि। सुखाति सुखतो, निब्बानसुखतोति अधिप्पायो। ततियगाथाय अत्थो हेट्ठा वुत्तोयेव।
Tattha atisītanti himapātavaddalādinā ativiya sītaṃ, idaṃ ahūti ānetvā sambandho. Atiuṇhanti dhammaparitāpādinā ativiya uṇhaṃ, ubhayenapi utuvasena kosajjavatthumāha. Atisāyanti divasassa pariṇatiyā atisāyaṃ, sāyaggahaṇeneva cettha pātopi saṅgayhati , tadubhayena kālavasena kosajjavatthumāha. Itīti iminā pakārena. Etena ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhunā kammaṃ kattabbaṃ hotī’’tiādinā (a. ni. 8.80; dī. ni. 3.334) vuttaṃ kosajjavatthuṃ saṅgaṇhāti. Vissaṭṭhakammanteti pariccattayogakammante. Khaṇāti buddhuppādādayo brahmacariyavāsassa okāsā. Accentīti atikkamanti. Māṇaveti satte. Tiṇā bhiyyo na maññatīti tiṇato upari na maññati, tiṇaṃ viya maññati, sītuṇhāni abhibhavitvā attanā kattabbaṃ karoti. Karanti karonto. Purisakiccānīti vīrapurisena kattabbāni attahitaparahitāni. Sukhāti sukhato, nibbānasukhatoti adhippāyo. Tatiyagāthāya attho heṭṭhā vuttoyeva.
मातङ्गपुत्तत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Mātaṅgaputtattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ५. मातङ्गपुत्तत्थेरगाथा • 5. Mātaṅgaputtattheragāthā
