| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३१७] ७. मतरोदनजातकवण्णना
[317] 7. Matarodanajātakavaṇṇanā
मतं मतं एव रोदथाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतरं सावत्थिवासिं कुटुम्बिकं आरब्भ कथेसि। तस्स किर भाता कालमकासि। सो तस्स कालकिरियाय सोकाभिभूतो न न्हायति न भुञ्जति न विलिम्पति, पातोव सुसानं गन्त्वा सोकसमप्पितो रोदति। सत्था पच्चूससमये लोकं ओलोकेन्तो तस्स सोतापत्तिफलूपनिस्सयं दिस्वा ‘‘इमस्स अतीतकारणं आहरित्वा सोकं वूपसमेत्वा सोतापत्तिफलं दातुं ठपेत्वा मं अञ्ञो कोचि समत्थो नत्थि, इमस्स मया अवस्सयेन भवितुं वट्टती’’ति पुनदिवसे पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो पच्छासमणं आदाय तस्स घरद्वारं गन्त्वा ‘‘सत्था आगतो’’ति सुत्वा आसनं पञ्ञपेत्वा ‘‘पवेसेथा’’ति कुटुम्बिकेन वुत्तो पविसित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि। कुटुम्बिकोपि आगन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। अथ नं सत्था ‘‘किं कुटुम्बिक चिन्तेसी’’ति आह। ‘‘आम, भन्ते, मम भातु मतकालतो पट्ठाय चिन्तेमी’’ति। ‘‘आवुसो, सब्बे सङ्खारा अनिच्चा, भिज्जितब्बयुत्तकं भिज्जति, न तत्थ चिन्तेतब्बं, पोराणकपण्डितापि भातरि मतेपि ‘भिज्जितब्बयुत्तकं भिज्जती’ति न चिन्तयिंसू’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Mataṃmataṃ eva rodathāti idaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ sāvatthivāsiṃ kuṭumbikaṃ ārabbha kathesi. Tassa kira bhātā kālamakāsi. So tassa kālakiriyāya sokābhibhūto na nhāyati na bhuñjati na vilimpati, pātova susānaṃ gantvā sokasamappito rodati. Satthā paccūsasamaye lokaṃ olokento tassa sotāpattiphalūpanissayaṃ disvā ‘‘imassa atītakāraṇaṃ āharitvā sokaṃ vūpasametvā sotāpattiphalaṃ dātuṃ ṭhapetvā maṃ añño koci samattho natthi, imassa mayā avassayena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti punadivase pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkanto pacchāsamaṇaṃ ādāya tassa gharadvāraṃ gantvā ‘‘satthā āgato’’ti sutvā āsanaṃ paññapetvā ‘‘pavesethā’’ti kuṭumbikena vutto pavisitvā paññatte āsane nisīdi. Kuṭumbikopi āgantvā satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ satthā ‘‘kiṃ kuṭumbika cintesī’’ti āha. ‘‘Āma, bhante, mama bhātu matakālato paṭṭhāya cintemī’’ti. ‘‘Āvuso, sabbe saṅkhārā aniccā, bhijjitabbayuttakaṃ bhijjati, na tattha cintetabbaṃ, porāṇakapaṇḍitāpi bhātari matepi ‘bhijjitabbayuttakaṃ bhijjatī’ti na cintayiṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो असीतिकोटिविभवे सेट्ठिकुले निब्बत्ति, तस्स वयप्पत्तस्स मातापितरो कालमकंसु। तेसु कालकतेसु बोधिसत्तस्स भाता कुटुम्बं विचारेति, बोधिसत्तो तं निस्साय जीवति। सो अपरभागे तथारूपेन ब्याधिना कालमकासि। ञातिमित्ता सुहज्जा सन्निपतित्वा बाहा पग्गय्ह कन्दन्ति रोदन्ति, एकोपि सकभावेन सण्ठातुं नासक्खि, बोधिसत्तो पन नेव कन्दति न रोदति। मनुस्सा ‘‘पस्सथ भो, इमस्स भातरि मते मुखसङ्कोचनमत्तम्पि नत्थि, अतिविय थद्धहदयो, ‘द्वेपि कोट्ठासे अहमेव परिभुञ्जिस्सामी’ति भातु मरणं इच्छति मञ्ञे’’ति बोधिसत्तं गरहिंसु। ञातकापि नं ‘‘त्वं भातरि मते न रोदसी’’ति गरहिंसुयेव। सो तेसं कथं सुत्वा ‘‘तुम्हे अत्तनो अन्धबालभावेन अट्ठ लोकधम्मे अजानन्ता ‘मम भाता मतो’ति रोदथ, अहम्पि मरिस्सामि, तुम्हेपि मरिस्सथ, अत्तानम्पि ‘मयम्पि मरिस्सामा’ति कस्मा न रोदथ। सब्बे सङ्खारा अनिच्चा हुत्वा निरुज्झन्ति, तेनेव सभावेन सण्ठातुं समत्थो एकसङ्खारोपि नत्थि। तुम्हे अन्धबाला अञ्ञाणताय अट्ठ लोकधम्मे अजानित्वा रोदथ, अहं किमत्थं रोदिस्सामी’’ति वत्वा इमा गाथा अभासि –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto asītikoṭivibhave seṭṭhikule nibbatti, tassa vayappattassa mātāpitaro kālamakaṃsu. Tesu kālakatesu bodhisattassa bhātā kuṭumbaṃ vicāreti, bodhisatto taṃ nissāya jīvati. So aparabhāge tathārūpena byādhinā kālamakāsi. Ñātimittā suhajjā sannipatitvā bāhā paggayha kandanti rodanti, ekopi sakabhāvena saṇṭhātuṃ nāsakkhi, bodhisatto pana neva kandati na rodati. Manussā ‘‘passatha bho, imassa bhātari mate mukhasaṅkocanamattampi natthi, ativiya thaddhahadayo, ‘dvepi koṭṭhāse ahameva paribhuñjissāmī’ti bhātu maraṇaṃ icchati maññe’’ti bodhisattaṃ garahiṃsu. Ñātakāpi naṃ ‘‘tvaṃ bhātari mate na rodasī’’ti garahiṃsuyeva. So tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘tumhe attano andhabālabhāvena aṭṭha lokadhamme ajānantā ‘mama bhātā mato’ti rodatha, ahampi marissāmi, tumhepi marissatha, attānampi ‘mayampi marissāmā’ti kasmā na rodatha. Sabbe saṅkhārā aniccā hutvā nirujjhanti, teneva sabhāvena saṇṭhātuṃ samattho ekasaṅkhāropi natthi. Tumhe andhabālā aññāṇatāya aṭṭha lokadhamme ajānitvā rodatha, ahaṃ kimatthaṃ rodissāmī’’ti vatvā imā gāthā abhāsi –
६५.
65.
‘‘मतं मतं एव रोदथ, न हि तं रोदथ यो मरिस्सति।
‘‘Mataṃ mataṃ eva rodatha, na hi taṃ rodatha yo marissati;
सब्बेपि सरीरधारिनो, अनुपुब्बेन जहन्ति जीवितं॥
Sabbepi sarīradhārino, anupubbena jahanti jīvitaṃ.
६६.
66.
‘‘देवमनुस्सा चतुप्पदा, पक्खिगणा उरगा च भोगिनो।
‘‘Devamanussā catuppadā, pakkhigaṇā uragā ca bhogino;
सम्हि सरीरे अनिस्सरा, रममानाव जहन्ति जीवितं॥
Samhi sarīre anissarā, ramamānāva jahanti jīvitaṃ.
६७.
67.
‘‘एवं चलितं असण्ठितं, सुखदुक्खं मनुजेस्वपेक्खिय।
‘‘Evaṃ calitaṃ asaṇṭhitaṃ, sukhadukkhaṃ manujesvapekkhiya;
कन्दितरुदितं निरत्थकं, किं वो सोकगणाभिकीररे॥
Kanditaruditaṃ niratthakaṃ, kiṃ vo sokagaṇābhikīrare.
६८.
68.
‘‘धुत्ता च सोण्डा अकता, बाला सूरा अयोगिनो।
‘‘Dhuttā ca soṇḍā akatā, bālā sūrā ayogino;
धीरं मञ्ञन्ति बालोति, ये धम्मस्स अकोविदा’’ति॥
Dhīraṃ maññanti bāloti, ye dhammassa akovidā’’ti.
तत्थ मतं मतं एवाति मतं मतंयेव। अनुपुब्बेनाति अत्तनो अत्तनो मरणवारे सम्पत्ते पटिपाटिया जहन्ति जीवितं, न एकतोव सब्बे मरन्ति, यदि एवं मरेय्युं, लोकप्पवत्ति उच्छिज्जेय्य। भोगिनोति महन्तेन सरीरभोगेन समन्नागता। रममानावाति तत्थ तत्थ निब्बत्ता सब्बेपि एते देवादयो सत्ता अत्तनो अत्तनो निब्बत्तट्ठाने अभिरममानाव अनुक्कण्ठिताव जीवितं जहन्ति। एवं चलितन्ति एवं तीसु भवेसु निच्चलभावस्स च सण्ठितभावस्स च अभावा चलितं असण्ठितं। किं वो सोकगणाभिकीररेति किंकारणा तुम्हे सोकरासी अभिकिरन्ति अज्झोत्थरन्ति।
Tattha mataṃ mataṃ evāti mataṃ mataṃyeva. Anupubbenāti attano attano maraṇavāre sampatte paṭipāṭiyā jahanti jīvitaṃ, na ekatova sabbe maranti, yadi evaṃ mareyyuṃ, lokappavatti ucchijjeyya. Bhoginoti mahantena sarīrabhogena samannāgatā. Ramamānāvāti tattha tattha nibbattā sabbepi ete devādayo sattā attano attano nibbattaṭṭhāne abhiramamānāva anukkaṇṭhitāva jīvitaṃ jahanti. Evaṃ calitanti evaṃ tīsu bhavesu niccalabhāvassa ca saṇṭhitabhāvassa ca abhāvā calitaṃ asaṇṭhitaṃ. Kiṃ vo sokagaṇābhikīrareti kiṃkāraṇā tumhe sokarāsī abhikiranti ajjhottharanti.
धुत्ता च सोण्डा अकताति इत्थिधुत्ता सुराधुत्ता अक्खधुत्ता च सुरासोण्डादयो सोण्डा च अकतबुद्धिनो असिक्खितका च। बालाति बाल्येन समन्नागता अविद्दसुनो। सूरा अयोगिनोति अयोनिसोमनसिकारेन सूरा, योगेसु अयुत्तताय अयोगिनो। ‘‘अयोधिनो’’तिपि पाठो, किलेसमारेन सद्धिं युज्झितुं असमत्थाति अत्थो। धीरं मञ्ञन्ति बालोति, ये धम्मस्स अकोविदाति ये एवरूपा धुत्तादयो अट्ठविधस्स लोकधम्मस्स अकोविदा, ते अप्पमत्तकेपि दुक्खधम्मे उप्पन्ने अत्तना कन्दमाना रोदमाना अट्ठ लोकधम्मे कथतो जानित्वा ञातिमरणादीसु अकन्दन्तं अरोदन्तं मादिसं धीरं पण्डितं ‘‘बालो अयं न रोदती’’ति मञ्ञन्तीति।
Dhuttāca soṇḍā akatāti itthidhuttā surādhuttā akkhadhuttā ca surāsoṇḍādayo soṇḍā ca akatabuddhino asikkhitakā ca. Bālāti bālyena samannāgatā aviddasuno. Sūrā ayoginoti ayonisomanasikārena sūrā, yogesu ayuttatāya ayogino. ‘‘Ayodhino’’tipi pāṭho, kilesamārena saddhiṃ yujjhituṃ asamatthāti attho. Dhīraṃ maññanti bāloti, ye dhammassa akovidāti ye evarūpā dhuttādayo aṭṭhavidhassa lokadhammassa akovidā, te appamattakepi dukkhadhamme uppanne attanā kandamānā rodamānā aṭṭha lokadhamme kathato jānitvā ñātimaraṇādīsu akandantaṃ arodantaṃ mādisaṃ dhīraṃ paṇḍitaṃ ‘‘bālo ayaṃ na rodatī’’ti maññantīti.
एवं बोधिसत्तो तेसं धम्मं देसेत्वा सब्बेपि ते निस्सोके अकासि।
Evaṃ bodhisatto tesaṃ dhammaṃ desetvā sabbepi te nissoke akāsi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने कुटुम्बिको सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। तदा महाजनस्स्स धम्मं देसेत्वा निस्सोकभावकरपण्डितो पन अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne kuṭumbiko sotāpattiphale patiṭṭhahi. Tadā mahājanasssa dhammaṃ desetvā nissokabhāvakarapaṇḍito pana ahameva ahosinti.
मतरोदनजातकवण्णना सत्तमा।
Matarodanajātakavaṇṇanā sattamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३१७. मतरोदनजातकं • 317. Matarodanajātakaṃ
