पुग्गलपञ्‍ञत्ति-अट्ठकथा

Puggalapaññatti-aṭṭhakathā

निपुणत्थं पकरणं, धातुभेदप्पकासनो।

Nipuṇatthaṃ pakaraṇaṃ, dhātubhedappakāsano;

सत्था धातुकथं नाम, देसयित्वा सुरालये॥

Satthā dhātukathaṃ nāma, desayitvā surālaye.

अनन्तरं तस्स जिनो, पञ्‍ञत्तिभेददीपनं।

Anantaraṃ tassa jino, paññattibhedadīpanaṃ;

आह पुग्गलपञ्‍ञत्तिं, यं लोके अग्गपुग्गलो॥

Āha puggalapaññattiṃ, yaṃ loke aggapuggalo.

तस्सा संवण्णनोकासो, यस्मा दानि उपागतो।

Tassā saṃvaṇṇanokāso, yasmā dāni upāgato;

तस्मा नं वण्णयिस्सामि, तं सुणाथ समाहिताति॥

Tasmā naṃ vaṇṇayissāmi, taṃ suṇātha samāhitāti.

१. मातिकावण्णना

1. Mātikāvaṇṇanā

१. छ पञ्‍ञत्तियो – खन्धपञ्‍ञत्ति…पे॰… पुग्गलपञ्‍ञत्तीति अयं ताव पुग्गलपञ्‍ञत्तिया उद्देसो। तत्थ छाति गणनपरिच्छेदो। तेन ये धम्मे इध पञ्‍ञपेतुकामो तेसं गणनवसेन संखेपतो पञ्‍ञत्तिपरिच्छेदं दस्सेति। पञ्‍ञत्तियोति परिच्छिन्‍नधम्मनिदस्सनं। तत्थ ‘‘आचिक्खति देसेति पञ्‍ञपेति पट्ठपेती’’ति (सं॰ नि॰ २.२०) आगतट्ठाने पञ्‍ञापना दस्सना पकासना पञ्‍ञत्ति नाम। ‘‘सुपञ्‍ञत्तं मञ्‍चपीठ’’न्ति (पारा॰ २६९) आगतट्ठाने ठपना निक्खिपना पञ्‍ञत्ति नाम। इध उभयम्पि वट्टति। छ पञ्‍ञत्तियोति हि छ पञ्‍ञापना, छ दस्सना पकासनातिपि; छ ठपना निक्खिपनातिपि इध अधिप्पेतमेव। नामपञ्‍ञत्ति हि ते ते धम्मे दस्सेतिपि, तेन तेन कोट्ठासेन ठपेतिपि।

1. Chapaññattiyo – khandhapaññatti…pe… puggalapaññattīti ayaṃ tāva puggalapaññattiyā uddeso. Tattha chāti gaṇanaparicchedo. Tena ye dhamme idha paññapetukāmo tesaṃ gaṇanavasena saṃkhepato paññattiparicchedaṃ dasseti. Paññattiyoti paricchinnadhammanidassanaṃ. Tattha ‘‘ācikkhati deseti paññapeti paṭṭhapetī’’ti (saṃ. ni. 2.20) āgataṭṭhāne paññāpanā dassanā pakāsanā paññatti nāma. ‘‘Supaññattaṃ mañcapīṭha’’nti (pārā. 269) āgataṭṭhāne ṭhapanā nikkhipanā paññatti nāma. Idha ubhayampi vaṭṭati. Cha paññattiyoti hi cha paññāpanā, cha dassanā pakāsanātipi; cha ṭhapanā nikkhipanātipi idha adhippetameva. Nāmapaññatti hi te te dhamme dassetipi, tena tena koṭṭhāsena ṭhapetipi.

खन्धपञ्‍ञत्तीतिआदि पन संखेपतो तासं पञ्‍ञत्तीनं सरूपदस्सनं। तत्थ खन्धानं ‘खन्धा’ति पञ्‍ञापना दस्सना पकासना ठपना निक्खिपना खन्धपञ्‍ञत्ति नाम। आयतनानं आयतनानीति, धातूनं धातुयोति, सच्‍चानं सच्‍चानीति, इन्द्रियानं इन्द्रियानीति, पुग्गलानं पुग्गलाति पञ्‍ञापना दस्सना पकासना ठपना निक्खिपना पुग्गलपञ्‍ञत्ति नाम।

Khandhapaññattītiādi pana saṃkhepato tāsaṃ paññattīnaṃ sarūpadassanaṃ. Tattha khandhānaṃ ‘khandhā’ti paññāpanā dassanā pakāsanā ṭhapanā nikkhipanā khandhapaññatti nāma. Āyatanānaṃ āyatanānīti, dhātūnaṃ dhātuyoti, saccānaṃ saccānīti, indriyānaṃ indriyānīti, puggalānaṃ puggalāti paññāpanā dassanā pakāsanā ṭhapanā nikkhipanā puggalapaññatti nāma.

पाळिमुत्तकेन पन अट्ठकथानयेन अपरापि छ पञ्‍ञत्तियो – विज्‍जमानपञ्‍ञत्ति, अविज्‍जमानपञ्‍ञत्ति, विज्‍जमानेन अविज्‍जमानपञ्‍ञत्ति, अविज्‍जमानेन विज्‍जमानपञ्‍ञत्ति, विज्‍जमानेन विज्‍जमानपञ्‍ञत्ति, अविज्‍जमानेन अविज्‍जमानपञ्‍ञत्तीति। तत्थ कुसलाकुसलस्सेव सच्‍चिकट्ठपरमत्थवसेन विज्‍जमानस्स सतो सम्भूतस्स धम्मस्स पञ्‍ञापना विज्‍जमानपञ्‍ञत्ति नाम। तथा अविज्‍जमानस्स लोकनिरुत्तिमत्तसिद्धस्स इत्थिपुरिसादिकस्स पञ्‍ञापना अविज्‍जमानपञ्‍ञत्ति नाम। सब्बाकारेनपि अनुपलब्भनेय्यस्स वाचावत्थुमत्तस्सेव पञ्‍चमसच्‍चादिकस्स तित्थियानं अणुपकतिपुरिसादिकस्स वा पञ्‍ञापनापि अविज्‍जमानपञ्‍ञत्तियेव। सा पन सासनावचरा न होतीति इध न गहिता। इति इमेसं विज्‍जमानाविज्‍जमानानं विकप्पनवसेन सेसा वेदितब्बा। ‘तेविज्‍जो’, ‘छळभिञ्‍ञो’तिआदीसु हि तिस्सो विज्‍जा छ अभिञ्‍ञा च विज्‍जमाना, पुग्गलो अविज्‍जमानो। तस्मा तिस्सो विज्‍जा अस्साति तेविज्‍जो, छ अभिञ्‍ञा अस्साति छळभिञ्‍ञोति एवं विज्‍जमानेन अविज्‍जमानस्स पञ्‍ञापनतो एवरूपा विज्‍जमानेन अविज्‍जमानपञ्‍ञत्ति नाम। ‘इत्थिरूपं’, ‘पुरिसरूप’न्तिआदीसु पन इत्थिपुरिसा अविज्‍जमाना, रूपं विज्‍जमानं। तस्मा इत्थिया रूपं इत्थिरूपं, पुरिसस्स रूपं पुरिसरूपन्ति एवं अविज्‍जमानेन विज्‍जमानस्स पञ्‍ञापनतो एवरूपा अविज्‍जमानेन विज्‍जमानपञ्‍ञत्ति नाम। चक्खुसम्फस्सो, सोतसम्फस्सोतिआदीसु चक्खुसोतादयोपि फस्सोपि विज्‍जमानोयेव। तस्मा चक्खुम्हि सम्फस्सो, चक्खुतो जातो सम्फस्सो, चक्खुस्स वा फलभूतो सम्फस्सो चक्खुसम्फस्सोति एवं विज्‍जमानेन विज्‍जमानस्स पञ्‍ञापनतो एवरूपा विज्‍जमानेन विज्‍जमानपञ्‍ञत्ति नाम। खत्तियपुत्तो, ब्राह्मणपुत्तो, सेट्ठिपुत्तोतिआदीसु खत्तियादयोपि अविज्‍जमाना, पुत्तोपि। तस्मा खत्तियस्स पुत्तो खत्तियपुत्तोति एवं अविज्‍जमानेन अविज्‍जमानस्स पञ्‍ञापनतो एवरूपा अविज्‍जमानेन अविज्‍जमानपञ्‍ञत्ति नाम। तासु इमस्मिं पकरणे पुरिमा तिस्सोव पञ्‍ञत्तियो लब्भन्ति। ‘‘खन्धपञ्‍ञत्ति…पे॰… इन्द्रियपञ्‍ञत्ती’’ति इमस्मिञ्हि ठाने विज्‍जमानस्सेव पञ्‍ञापितत्ता विज्‍जमानपञ्‍ञत्ति लब्भति। ‘‘पुग्गलपञ्‍ञत्ती’’ति पदे अविज्‍जमानपञ्‍ञत्ति। परतो पन ‘तेविज्‍जो’, ‘छळभिञ्‍ञो’तिआदीसु विज्‍जमानेन अविज्‍जमानपञ्‍ञत्ति लब्भतीति।

Pāḷimuttakena pana aṭṭhakathānayena aparāpi cha paññattiyo – vijjamānapaññatti, avijjamānapaññatti, vijjamānena avijjamānapaññatti, avijjamānena vijjamānapaññatti, vijjamānena vijjamānapaññatti, avijjamānena avijjamānapaññattīti. Tattha kusalākusalasseva saccikaṭṭhaparamatthavasena vijjamānassa sato sambhūtassa dhammassa paññāpanā vijjamānapaññatti nāma. Tathā avijjamānassa lokaniruttimattasiddhassa itthipurisādikassa paññāpanā avijjamānapaññatti nāma. Sabbākārenapi anupalabbhaneyyassa vācāvatthumattasseva pañcamasaccādikassa titthiyānaṃ aṇupakatipurisādikassa vā paññāpanāpi avijjamānapaññattiyeva. Sā pana sāsanāvacarā na hotīti idha na gahitā. Iti imesaṃ vijjamānāvijjamānānaṃ vikappanavasena sesā veditabbā. ‘Tevijjo’, ‘chaḷabhiñño’tiādīsu hi tisso vijjā cha abhiññā ca vijjamānā, puggalo avijjamāno. Tasmā tisso vijjā assāti tevijjo, cha abhiññā assāti chaḷabhiññoti evaṃ vijjamānena avijjamānassa paññāpanato evarūpā vijjamānena avijjamānapaññatti nāma. ‘Itthirūpaṃ’, ‘purisarūpa’ntiādīsu pana itthipurisā avijjamānā, rūpaṃ vijjamānaṃ. Tasmā itthiyā rūpaṃ itthirūpaṃ, purisassa rūpaṃ purisarūpanti evaṃ avijjamānena vijjamānassa paññāpanato evarūpā avijjamānena vijjamānapaññatti nāma. Cakkhusamphasso, sotasamphassotiādīsu cakkhusotādayopi phassopi vijjamānoyeva. Tasmā cakkhumhi samphasso, cakkhuto jāto samphasso, cakkhussa vā phalabhūto samphasso cakkhusamphassoti evaṃ vijjamānena vijjamānassa paññāpanato evarūpā vijjamānena vijjamānapaññatti nāma. Khattiyaputto, brāhmaṇaputto, seṭṭhiputtotiādīsu khattiyādayopi avijjamānā, puttopi. Tasmā khattiyassa putto khattiyaputtoti evaṃ avijjamānena avijjamānassa paññāpanato evarūpā avijjamānena avijjamānapaññatti nāma. Tāsu imasmiṃ pakaraṇe purimā tissova paññattiyo labbhanti. ‘‘Khandhapaññatti…pe… indriyapaññattī’’ti imasmiñhi ṭhāne vijjamānasseva paññāpitattā vijjamānapaññatti labbhati. ‘‘Puggalapaññattī’’ti pade avijjamānapaññatti. Parato pana ‘tevijjo’, ‘chaḷabhiñño’tiādīsu vijjamānena avijjamānapaññatti labbhatīti.

अट्ठकथामुत्तकेन पन आचरियनयेन अपरापि छ पञ्‍ञत्तियो – उपादापञ्‍ञत्ति, उपनिधापञ्‍ञत्ति, समोधानपञ्‍ञत्ति, उपनिक्खित्तपञ्‍ञत्ति, तज्‍जापञ्‍ञत्ति, सन्ततिपञ्‍ञत्तीति । तत्थ यो रूपवेदनादीहि एकत्तेन वा अञ्‍ञत्तेन वा रूपवेदनादयो विय सच्‍चिकट्ठपरमत्थेन अनुपलब्भसभावोपि रूपवेदनादिभेदे खन्धे उपादाय निस्साय कारणं कत्वा सम्मतो सत्तो। तानि तानि अङ्गानि उपादाय रथो गेहं मुट्ठि उद्धनन्ति च; ते तेयेव रूपादयो उपादाय घटो पटो; चन्दसूरियपरिवत्तादयो उपादाय कालो, दिसा; तं तं भूतनिमित्तञ्‍चेव भावनानिसंसञ्‍च उपादाय निस्साय कारणं कत्वा सम्मतं तेन तेनाकारेन उपट्ठितं उग्गहनिमित्तं पटिभागनिमित्तन्ति अयं एवरूपा उपादापञ्‍ञत्ति नाम। पञ्‍ञपेतब्बट्ठेन चेसा पञ्‍ञत्ति नाम, न पञ्‍ञापनट्ठेन। या पन तस्सत्थस्स पञ्‍ञापना, अयं अविज्‍जमानपञ्‍ञत्तियेव।

Aṭṭhakathāmuttakena pana ācariyanayena aparāpi cha paññattiyo – upādāpaññatti, upanidhāpaññatti, samodhānapaññatti, upanikkhittapaññatti, tajjāpaññatti, santatipaññattīti . Tattha yo rūpavedanādīhi ekattena vā aññattena vā rūpavedanādayo viya saccikaṭṭhaparamatthena anupalabbhasabhāvopi rūpavedanādibhede khandhe upādāya nissāya kāraṇaṃ katvā sammato satto. Tāni tāni aṅgāni upādāya ratho gehaṃ muṭṭhi uddhananti ca; te teyeva rūpādayo upādāya ghaṭo paṭo; candasūriyaparivattādayo upādāya kālo, disā; taṃ taṃ bhūtanimittañceva bhāvanānisaṃsañca upādāya nissāya kāraṇaṃ katvā sammataṃ tena tenākārena upaṭṭhitaṃ uggahanimittaṃ paṭibhāganimittanti ayaṃ evarūpā upādāpaññatti nāma. Paññapetabbaṭṭhena cesā paññatti nāma, na paññāpanaṭṭhena. Yā pana tassatthassa paññāpanā, ayaṃ avijjamānapaññattiyeva.

या पठमदुतियादीनि उपनिधाय दुतियं ततियन्तिआदिका, अञ्‍ञमञ्‍ञञ्‍च उपनिधाय दीघं रस्सं, दूरं, सन्तिकन्तिआदिका पञ्‍ञापना; अयं उपनिधापञ्‍ञत्ति नाम। अपिचेसा उपनिधापञ्‍ञत्ति – तदञ्‍ञापेक्खूपनिधा, हत्थगतूपनिधा, सम्पयुत्तूपनिधा, समारोपितूपनिधा, अविदूरगतूपनिधा , पटिभागूपनिधा, तब्बहुलूपनिधा, तब्बिसिट्ठूपनिधातिआदिना भेदेन अनेकप्पकारा।

Yā paṭhamadutiyādīni upanidhāya dutiyaṃ tatiyantiādikā, aññamaññañca upanidhāya dīghaṃ rassaṃ, dūraṃ, santikantiādikā paññāpanā; ayaṃ upanidhāpaññatti nāma. Apicesā upanidhāpaññatti – tadaññāpekkhūpanidhā, hatthagatūpanidhā, sampayuttūpanidhā, samāropitūpanidhā, avidūragatūpanidhā , paṭibhāgūpanidhā, tabbahulūpanidhā, tabbisiṭṭhūpanidhātiādinā bhedena anekappakārā.

तत्थ दुतियं ततियन्तिआदिकाव तदञ्‍ञं अपेक्खित्वा वुत्तताय तदञ्‍ञापेक्खूपनिधा नाम। छत्तपाणि, सत्थपाणीतिआदिका हत्थगतं उपनिधाय वुत्तताय हत्थगतूपनिधा नाम। कुण्डली, सिखरी, किरिटीतिआदिका सम्पयुत्तं उपनिधाय वुत्तताय सम्पयुत्तूपनिधा नाम। धञ्‍ञसकटं, सप्पिकुम्भोतिआदिका समारोपितं उपनिधाय वुत्तताय समारोपितूपनिधा नाम। इन्दसालगुहा, पियङ्गुगुहा, सेरीसकन्तिआदिका अविदूरगतं उपनिधाय वुत्तताय अविदूरगतूपनिधा नाम। सुवण्णवण्णो, उसभगामीतिआदिका पटिभागं उपनिधाय वुत्तताय पटिभागूपनिधा नाम। पदुमस्सरो, ब्राह्मणगामोतिआदिका तब्बहुलं उपनिधाय वुत्तताय तब्बहुलूपनिधा नाम। मणिकटकं, वजिरकटकन्तिआदिका तब्बिसिट्ठं उपनिधाय वुत्तताय तब्बिसिट्ठूपनिधा नाम।

Tattha dutiyaṃ tatiyantiādikāva tadaññaṃ apekkhitvā vuttatāya tadaññāpekkhūpanidhā nāma. Chattapāṇi, satthapāṇītiādikā hatthagataṃ upanidhāya vuttatāya hatthagatūpanidhā nāma. Kuṇḍalī, sikharī, kiriṭītiādikā sampayuttaṃ upanidhāya vuttatāya sampayuttūpanidhā nāma. Dhaññasakaṭaṃ, sappikumbhotiādikā samāropitaṃ upanidhāya vuttatāya samāropitūpanidhā nāma. Indasālaguhā, piyaṅguguhā, serīsakantiādikā avidūragataṃ upanidhāya vuttatāya avidūragatūpanidhā nāma. Suvaṇṇavaṇṇo, usabhagāmītiādikā paṭibhāgaṃ upanidhāya vuttatāya paṭibhāgūpanidhā nāma. Padumassaro, brāhmaṇagāmotiādikā tabbahulaṃ upanidhāya vuttatāya tabbahulūpanidhā nāma. Maṇikaṭakaṃ, vajirakaṭakantiādikā tabbisiṭṭhaṃ upanidhāya vuttatāya tabbisiṭṭhūpanidhā nāma.

या पन तेसं तेसं समोधानमपेक्खित्वा तिदण्डं, अट्ठपदं, धञ्‍ञरासि, पुप्फरासीतिआदिका पञ्‍ञापना, अयं समोधानपञ्‍ञत्ति नाम। या पुरिमस्स पुरिमस्स उपनिक्खिपित्वा द्वे, तीणि, चत्तारीतिआदिका पञ्‍ञापना, अयं उपनिक्खित्तपञ्‍ञत्ति नाम। या तं तं धम्मसभावं अपेक्खित्वा पथवी, तेजो, कक्खळता, उण्हतातिआदिका पञ्‍ञापना, अयं तज्‍जापञ्‍ञत्ति नाम। या पन सन्ततिविच्छेदाभावं अपेक्खित्वा आसीतिको, नावुतिकोतिआदिका पञ्‍ञापना, अयं सन्ततिपञ्‍ञत्ति नाम। एतासु पन तज्‍जापञ्‍ञत्ति विज्‍जमानपञ्‍ञत्तियेव। सेसा अविज्‍जमानपक्खञ्‍चेव, अविज्‍जमानेन अविज्‍जमानपक्खञ्‍च भजन्ति।

Yā pana tesaṃ tesaṃ samodhānamapekkhitvā tidaṇḍaṃ, aṭṭhapadaṃ, dhaññarāsi, puppharāsītiādikā paññāpanā, ayaṃ samodhānapaññatti nāma. Yā purimassa purimassa upanikkhipitvā dve, tīṇi, cattārītiādikā paññāpanā, ayaṃ upanikkhittapaññatti nāma. Yā taṃ taṃ dhammasabhāvaṃ apekkhitvā pathavī, tejo, kakkhaḷatā, uṇhatātiādikā paññāpanā, ayaṃ tajjāpaññatti nāma. Yā pana santativicchedābhāvaṃ apekkhitvā āsītiko, nāvutikotiādikā paññāpanā, ayaṃ santatipaññatti nāma. Etāsu pana tajjāpaññatti vijjamānapaññattiyeva. Sesā avijjamānapakkhañceva, avijjamānena avijjamānapakkhañca bhajanti.

अट्ठकथामुत्तकेन आचरियनयेनेव अपरापि छ पञ्‍ञत्तियो – किच्‍चपञ्‍ञत्ति, सण्ठानपञ्‍ञत्ति, लिङ्गपञ्‍ञत्ति, भूमिपञ्‍ञत्ति, पच्‍चत्तपञ्‍ञत्ति, असङ्खतपञ्‍ञत्तीति। तत्थ भाणको, धम्मकथिकोतिआदिका किच्‍चवसेन पञ्‍ञापना किच्‍चपञ्‍ञत्ति नाम। किसो, थूलो, परिमण्डलो, चतुरस्सोतिआदिका सण्ठानवसेन पञ्‍ञापना सण्ठानपञ्‍ञत्ति नाम। इत्थी, पुरिसोतिआदिका लिङ्गवसेन पञ्‍ञापना लिङ्गपञ्‍ञति नाम। कामावचरा, रूपावचरा, अरूपावचरा, कोसलका, माधुरातिआदिका भूमिवसेन पञ्‍ञापना भूमिपञ्‍ञत्ति नाम। तिस्सो , नागो, सुमनोतिआदिका पच्‍चत्तनामकरणमत्तवसेन पञ्‍ञापना पच्‍चत्तपञ्‍ञत्ति नाम। निरोधो, निब्बानन्तिआदिका असङ्खतधम्मस्स पञ्‍ञापना असङ्खतपञ्‍ञत्ति नाम। तत्थ एकच्‍चा भूमिपञ्‍ञत्ति असङ्खतपञ्‍ञत्ति च विज्‍जमानपञ्‍ञत्तियेव, किच्‍चपञ्‍ञत्ति विज्‍जमानेन अविज्‍जमानपक्खं भजति। सेसा अविज्‍जमानपञ्‍ञत्तियो नाम।

Aṭṭhakathāmuttakena ācariyanayeneva aparāpi cha paññattiyo – kiccapaññatti, saṇṭhānapaññatti, liṅgapaññatti, bhūmipaññatti, paccattapaññatti, asaṅkhatapaññattīti. Tattha bhāṇako, dhammakathikotiādikā kiccavasena paññāpanā kiccapaññatti nāma. Kiso, thūlo, parimaṇḍalo, caturassotiādikā saṇṭhānavasena paññāpanā saṇṭhānapaññatti nāma. Itthī, purisotiādikā liṅgavasena paññāpanā liṅgapaññati nāma. Kāmāvacarā, rūpāvacarā, arūpāvacarā, kosalakā, mādhurātiādikā bhūmivasena paññāpanā bhūmipaññatti nāma. Tisso , nāgo, sumanotiādikā paccattanāmakaraṇamattavasena paññāpanā paccattapaññatti nāma. Nirodho, nibbānantiādikā asaṅkhatadhammassa paññāpanā asaṅkhatapaññatti nāma. Tattha ekaccā bhūmipaññatti asaṅkhatapaññatti ca vijjamānapaññattiyeva, kiccapaññatti vijjamānena avijjamānapakkhaṃ bhajati. Sesā avijjamānapaññattiyo nāma.

२. इदानि यासं पञ्‍ञत्तीनं उद्देसवारे सङ्खेपतो सरूपदस्सनं कतं, सङ्खेपतोयेव ताव तासं वत्थुं विभजित्वा दस्सनवसेन ता दस्सेतुं कित्तावतातिआदिमाह। तत्थ पुच्छाय ताव एवमत्थो वेदितब्बो – या अयं खन्धानं ‘खन्धा’ति पञ्‍ञापना, दस्सना, ठपना, सा कित्तकेन होतीति कथेतुकम्यतापुच्छा। परतो कित्तावता आयतनानन्तिआदीसुपि एसेव नयो। विस्सज्‍जनेपि एवमत्थो वेदितब्बो – यत्तकेन पञ्‍ञापनेन सङ्खेपतो पञ्‍चक्खन्धाति वा पभेदतो ‘‘रूपक्खन्धो…पे॰… विञ्‍ञाणक्खन्धो’’ति वा; तत्रापि रूपक्खन्धो कामावचरो, सेसा चतुभूमिकाति वा एवरूपं पञ्‍ञापनं होति; एत्तकेन खन्धानं ‘खन्धा’ति पञ्‍ञत्ति होति।

2. Idāni yāsaṃ paññattīnaṃ uddesavāre saṅkhepato sarūpadassanaṃ kataṃ, saṅkhepatoyeva tāva tāsaṃ vatthuṃ vibhajitvā dassanavasena tā dassetuṃ kittāvatātiādimāha. Tattha pucchāya tāva evamattho veditabbo – yā ayaṃ khandhānaṃ ‘khandhā’ti paññāpanā, dassanā, ṭhapanā, sā kittakena hotīti kathetukamyatāpucchā. Parato kittāvatā āyatanānantiādīsupi eseva nayo. Vissajjanepi evamattho veditabbo – yattakena paññāpanena saṅkhepato pañcakkhandhāti vā pabhedato ‘‘rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandho’’ti vā; tatrāpi rūpakkhandho kāmāvacaro, sesā catubhūmikāti vā evarūpaṃ paññāpanaṃ hoti; ettakena khandhānaṃ ‘khandhā’ti paññatti hoti.

३. तथा यत्तकेन पञ्‍ञापनेन सङ्खेपतो द्वादसायतनानीति वा, पभेदतो ‘‘चक्खायतनं…पे॰… धम्मायतन’’न्ति वा; तत्रापि दसायतना कामावचरा , द्वायतना चतुभूमिकाति वा, एवरूपं पञ्‍ञापनं होति; एत्तकेन आयतनानं आयतनानीति पञ्‍ञत्ति होति।

3. Tathā yattakena paññāpanena saṅkhepato dvādasāyatanānīti vā, pabhedato ‘‘cakkhāyatanaṃ…pe… dhammāyatana’’nti vā; tatrāpi dasāyatanā kāmāvacarā , dvāyatanā catubhūmikāti vā, evarūpaṃ paññāpanaṃ hoti; ettakena āyatanānaṃ āyatanānīti paññatti hoti.

४. यत्तकेन पञ्‍ञापनेन सङ्खेपतो अट्ठारस धातुयोति वा , पभेदतो ‘‘चक्खुधातु…पे॰… मनोविञ्‍ञाणधातू’’ति वा; तत्रापि सोळस धातुयो कामावचरा, द्वे धातुयो चतुभूमिकाति वा एवरूपं पञ्‍ञापनं होति; एत्तकेन धातूनं धातूति पञ्‍ञत्ति होति।

4. Yattakena paññāpanena saṅkhepato aṭṭhārasa dhātuyoti vā , pabhedato ‘‘cakkhudhātu…pe… manoviññāṇadhātū’’ti vā; tatrāpi soḷasa dhātuyo kāmāvacarā, dve dhātuyo catubhūmikāti vā evarūpaṃ paññāpanaṃ hoti; ettakena dhātūnaṃ dhātūti paññatti hoti.

५. यत्तकेन पञ्‍ञापनेन सङ्खेपतो चत्तारि सच्‍चानीति वा, पभेदतो ‘‘दुक्खसच्‍चं…पे॰… निरोधसच्‍च’’न्ति वा; तत्रापि द्वे सच्‍चा लोकिया, द्वे सच्‍चा लोकुत्तराति वा एवरूपं पञ्‍ञापनं होति; एत्तकेन सच्‍चानं ‘सच्‍चानी’ति पञ्‍ञत्ति होति।

5. Yattakena paññāpanena saṅkhepato cattāri saccānīti vā, pabhedato ‘‘dukkhasaccaṃ…pe… nirodhasacca’’nti vā; tatrāpi dve saccā lokiyā, dve saccā lokuttarāti vā evarūpaṃ paññāpanaṃ hoti; ettakena saccānaṃ ‘saccānī’ti paññatti hoti.

६. यत्तकेन पञ्‍ञापनेन सङ्खेपतो बावीसतिन्द्रियानीति वा, पभेदतो ‘‘चक्खुन्द्रियं…पे॰… अञ्‍ञाताविन्द्रिय’’न्ति वा; तत्रापि दसिन्द्रियानि कामावचरानि, नविन्द्रियानि मिस्सकानि, तीणि इन्द्रियानि लोकुत्तरानीति वा एवरूपं पञ्‍ञापनं होति; एत्तकेन इन्द्रियानं इन्द्रियानीति पञ्‍ञत्ति होति। एत्तावता सङ्खेपतो वत्थुं विभजित्वा दस्सनवसेन पञ्‍च पञ्‍ञत्तियो दस्सिता होन्ति।

6. Yattakena paññāpanena saṅkhepato bāvīsatindriyānīti vā, pabhedato ‘‘cakkhundriyaṃ…pe… aññātāvindriya’’nti vā; tatrāpi dasindriyāni kāmāvacarāni, navindriyāni missakāni, tīṇi indriyāni lokuttarānīti vā evarūpaṃ paññāpanaṃ hoti; ettakena indriyānaṃ indriyānīti paññatti hoti. Ettāvatā saṅkhepato vatthuṃ vibhajitvā dassanavasena pañca paññattiyo dassitā honti.

७. इदानि वित्थारतो वत्थुं विभजित्वा दस्सनवसेन पुग्गलपञ्‍ञत्तिं दस्सेतुं समयविमुत्तो असमयविमुत्तोतिआदिमाह। सम्मासम्बुद्धेन हि तिले विसारयमानेन विय, वाके हीरयमानेन विय च, हेट्ठा विभङ्गप्पकरणे इमासं पञ्‍चन्‍नं पञ्‍ञत्तीनं वत्थुभूता खन्धादयो निप्पदेसेन कथिताति तेन ते इध एकदेसेनेव कथेसि। छट्ठा पुग्गलपञ्‍ञत्ति हेट्ठा अकथिताव। इधापि उद्देसवारे एकदेसेनेव कथिता; तस्मा तं वित्थारतो कथेतुकामो समयविमुत्तो असमयविमुत्तोति एककतो पट्ठाय याव दसका मातिकं ठपेसीति।

7. Idāni vitthārato vatthuṃ vibhajitvā dassanavasena puggalapaññattiṃ dassetuṃ samayavimutto asamayavimuttotiādimāha. Sammāsambuddhena hi tile visārayamānena viya, vāke hīrayamānena viya ca, heṭṭhā vibhaṅgappakaraṇe imāsaṃ pañcannaṃ paññattīnaṃ vatthubhūtā khandhādayo nippadesena kathitāti tena te idha ekadeseneva kathesi. Chaṭṭhā puggalapaññatti heṭṭhā akathitāva. Idhāpi uddesavāre ekadeseneva kathitā; tasmā taṃ vitthārato kathetukāmo samayavimutto asamayavimuttoti ekakato paṭṭhāya yāva dasakā mātikaṃ ṭhapesīti.

मातिकावण्णना।

Mātikāvaṇṇanā.

Next: २. निद्देसवण्णना • 2. Niddesavaṇṇanā

टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / १. मातिकावण्णना • 1. Mātikāvaṇṇanā

टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / १. मातिकावण्णना • 1. Mātikāvaṇṇanā

© 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea^® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
Contact