| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
(१) महावग्गो
(1) Mahāvaggo
१. ञाणकथा
1. Ñāṇakathā
मातिकावण्णना
Mātikāvaṇṇanā
१. तत्थ उद्देसे ताव सोतावधाने पञ्ञा सुतमये ञाणन्ति एत्थ सोतसद्दो अनेकत्थप्पभेदो। तथा हेस –
1. Tattha uddese tāva sotāvadhāne paññā sutamaye ñāṇanti ettha sotasaddo anekatthappabhedo. Tathā hesa –
मंसविञ्ञाणञाणेसु, तण्हादीसु च दिस्सति।
Maṃsaviññāṇañāṇesu, taṇhādīsu ca dissati;
धारायं अरियमग्गे, चित्तसन्ततियम्पि च॥
Dhārāyaṃ ariyamagge, cittasantatiyampi ca.
‘‘सोतायतनं सोतधातु सोतिन्द्रिय’’न्तिआदीसु (विभ॰ १५७) हि अयं सोतसद्दो मंससोते दिस्सति। ‘‘सोतेन सद्दं सुत्वा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२९५) सोतविञ्ञाणे। ‘‘दिब्बाय सोतधातुया’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३५६) ञाणसोते। ‘‘यानि सोतानि लोकस्मिन्ति यानि एतानि सोतानि मया कित्तितानि पकित्तितानि आचिक्खितानि देसितानि पञ्ञपितानि पट्ठपितानि विवरितानि विभत्तानि उत्तानीकतानि पकासितानि। सेय्यथिदं – तण्हासोतो दिट्ठिसोतो किलेससोतो दुच्चरितसोतो अविज्जासोतो’’तिआदीसु (चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देस ४) तण्हादीसु पञ्चसु धम्मेसु। ‘‘अद्दसा खो भगवा महन्तं दारुक्खन्धं गङ्गाय नदिया सोतेन वुय्हमान’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ ४.२४१) उदकधारायं। ‘‘अरियस्सेतं, आवुसो, अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स अधिवचनं, यदिदं सोतो’’तिआदीसु अरियमग्गे। ‘‘पुरिसस्स च विञ्ञाणसोतं पजानाति उभयतो अब्बोच्छिन्नं इध लोके पतिट्ठितञ्च परलोके पतिट्ठितञ्चा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.१४९) चित्तसन्ततियं । इध पनायं मंससोते दट्ठब्बो। तेन सोतेन हेतुभूतेन, करणभूतेन वा अवधीयति अवत्थापीयति अप्पीयतीति सोतावधानं। किं तं? सुतं। सुतञ्च नाम ‘‘बहुस्सुतो होति सुतधरो सुतसन्निचयो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३३९) विय सोतद्वारानुसारेन विञ्ञातं अवधारितं धम्मजातं, तं इध सोतावधानन्ति वुत्तं। तस्मिं सोतावधानसङ्खाते सुते पवत्ता पञ्ञा सोतावधाने पञ्ञा। पञ्ञाति च तस्स तस्स अत्थस्स पाकटकरणसङ्खातेन पञ्ञापनट्ठेन पञ्ञा, तेन तेन वा अनिच्चादिना पकारेन धम्मे जानातीतिपि पञ्ञा।
‘‘Sotāyatanaṃ sotadhātu sotindriya’’ntiādīsu (vibha. 157) hi ayaṃ sotasaddo maṃsasote dissati. ‘‘Sotena saddaṃ sutvā’’tiādīsu (ma. ni. 1.295) sotaviññāṇe. ‘‘Dibbāya sotadhātuyā’’tiādīsu (dī. ni. 3.356) ñāṇasote. ‘‘Yāni sotāni lokasminti yāni etāni sotāni mayā kittitāni pakittitāni ācikkhitāni desitāni paññapitāni paṭṭhapitāni vivaritāni vibhattāni uttānīkatāni pakāsitāni. Seyyathidaṃ – taṇhāsoto diṭṭhisoto kilesasoto duccaritasoto avijjāsoto’’tiādīsu (cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 4) taṇhādīsu pañcasu dhammesu. ‘‘Addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandhaṃ gaṅgāya nadiyā sotena vuyhamāna’’ntiādīsu (saṃ. ni. 4.241) udakadhārāyaṃ. ‘‘Ariyassetaṃ, āvuso, aṭṭhaṅgikassa maggassa adhivacanaṃ, yadidaṃ soto’’tiādīsu ariyamagge. ‘‘Purisassa ca viññāṇasotaṃ pajānāti ubhayato abbocchinnaṃ idha loke patiṭṭhitañca paraloke patiṭṭhitañcā’’tiādīsu (dī. ni. 3.149) cittasantatiyaṃ . Idha panāyaṃ maṃsasote daṭṭhabbo. Tena sotena hetubhūtena, karaṇabhūtena vā avadhīyati avatthāpīyati appīyatīti sotāvadhānaṃ. Kiṃ taṃ? Sutaṃ. Sutañca nāma ‘‘bahussuto hoti sutadharo sutasannicayo’’tiādīsu (ma. ni. 1.339) viya sotadvārānusārena viññātaṃ avadhāritaṃ dhammajātaṃ, taṃ idha sotāvadhānanti vuttaṃ. Tasmiṃ sotāvadhānasaṅkhāte sute pavattā paññā sotāvadhāne paññā. Paññāti ca tassa tassa atthassa pākaṭakaraṇasaṅkhātena paññāpanaṭṭhena paññā, tena tena vā aniccādinā pakārena dhamme jānātītipi paññā.
सुतमये ञाणन्ति एत्थ सुतसद्दो ताव सउपसग्गो अनुपसग्गो च –
Sutamayeñāṇanti ettha sutasaddo tāva saupasaggo anupasaggo ca –
गमने विस्सुते तिन्तेनुयोगोपचितेपि च।
Gamane vissute tintenuyogopacitepi ca;
सद्दे च सोतद्वारानुसारञाते च दिस्सति॥
Sadde ca sotadvārānusārañāte ca dissati.
तथा हिस्स ‘‘सेनाय पसुतो’’तिआदीसु गच्छन्तोति अत्थो। ‘‘सुतधम्मस्स पस्सतो’’तिआदीसु (उदा॰ ११; महाव॰ ५) विस्सुतधम्मस्साति अत्थो। ‘‘अवस्सुता अवस्सुतस्स पुरिसपुग्गलस्सा’’तिआदीसु (पाचि॰ ६५७) तिन्ता तिन्तस्साति अत्थो। ‘‘ये झानपसुता धीरा’’तिआदीसु (ध॰ प॰ १८१) अनुयुत्ताति अत्थो। ‘‘तुम्हेहि पुञ्ञं पसुतं अनप्पक’’न्तिआदीसु (खु॰ पा॰ ७.१२; पे॰ व॰ २५) उपचितन्ति अत्थो। ‘‘दिट्ठं सुतं मुतं विञ्ञात’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२४१) सद्दोति अत्थो। ‘‘बहुस्सुतो होति सुतधरो सुतसन्निचयो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३३९) सोतद्वारानुसारविञ्ञातधरोति अत्थो। इध पनस्स सोतद्वारानुसारेन विञ्ञातं उपधारितन्ति अत्थो। सुतमये ञाणन्ति या एसा एतं सुतं विञ्ञातं अवधारितं सद्धम्मं आरब्भ आरम्मणं कत्वा सब्बपठमञ्च अपरापरञ्च पवत्ता पञ्ञा, तं ‘‘सुतमये ञाण’’न्ति वुत्तं होति, सुतमयं ञाणन्ति अत्थो। सुतमयेति च पच्चत्तवचनमेतं, यथा ‘‘न हेवं वत्तब्बे’’ (कथा॰ १, १५-१८)। ‘‘वनप्पगुम्बे यथा फुस्सितग्गे’’ (खु॰ पा॰ ६.१३; सु॰ नि॰ २३६)। ‘‘नत्थि अत्तकारे नत्थि परकारे नत्थि पुरिसकारे’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.१६८) पच्चत्तवचनं, एवमिधापि दट्ठब्बं। तेन वुत्तं – ‘‘सुतमयं ञाणन्ति अत्थो’’ति।
Tathā hissa ‘‘senāya pasuto’’tiādīsu gacchantoti attho. ‘‘Sutadhammassa passato’’tiādīsu (udā. 11; mahāva. 5) vissutadhammassāti attho. ‘‘Avassutā avassutassa purisapuggalassā’’tiādīsu (pāci. 657) tintā tintassāti attho. ‘‘Ye jhānapasutā dhīrā’’tiādīsu (dha. pa. 181) anuyuttāti attho. ‘‘Tumhehi puññaṃ pasutaṃ anappaka’’ntiādīsu (khu. pā. 7.12; pe. va. 25) upacitanti attho. ‘‘Diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññāta’’ntiādīsu (ma. ni. 1.241) saddoti attho. ‘‘Bahussuto hoti sutadharo sutasannicayo’’tiādīsu (ma. ni. 1.339) sotadvārānusāraviññātadharoti attho. Idha panassa sotadvārānusārena viññātaṃ upadhāritanti attho. Sutamaye ñāṇanti yā esā etaṃ sutaṃ viññātaṃ avadhāritaṃ saddhammaṃ ārabbha ārammaṇaṃ katvā sabbapaṭhamañca aparāparañca pavattā paññā, taṃ ‘‘sutamaye ñāṇa’’nti vuttaṃ hoti, sutamayaṃ ñāṇanti attho. Sutamayeti ca paccattavacanametaṃ, yathā ‘‘na hevaṃ vattabbe’’ (kathā. 1, 15-18). ‘‘Vanappagumbe yathā phussitagge’’ (khu. pā. 6.13; su. ni. 236). ‘‘Natthi attakāre natthi parakāre natthi purisakāre’’tiādīsu (dī. ni. 1.168) paccattavacanaṃ, evamidhāpi daṭṭhabbaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘sutamayaṃ ñāṇanti attho’’ti.
अथ वा सुतेन पकतो फस्सादिको धम्मपुञ्जो सुतमयो, तस्मिं सुतमये धम्मपुञ्जे पवत्तं तंसम्पयुत्तं ञाणं सुतमये ञाणं। सभावसामञ्ञलक्खणवसेन धम्मे जानातीति ञाणं। तंयेव ञाणं परियायवचनेन अधिप्पायपकासनत्थं अनियमेन ‘‘पञ्ञा’’ति वत्वा पच्छा अधिप्पेतं ‘‘ञाण’’न्ति नियमेत्वा वुत्तन्ति वेदितब्बं। ञाणञ्च नाम सभावपटिवेधलक्खणं, अक्खलितपटिवेधलक्खणं वा कुसलिस्सासखित्तउसुपटिवेधो विय, विसयोभासनरसं पदीपो विय, असम्मोहपच्चुपट्ठानं अरञ्ञगतसुदेसको विय। ‘‘समाहितो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाती’’ति (सं॰ नि॰ ५.१०७१) वचनतो समाधिपदट्ठानं। लक्खणादीसु हि सभावो वा सामञ्ञं वा लक्खणं नाम, किच्चं वा सम्पत्ति वा रसो नाम, उपट्ठानाकारो वा फलं वा पच्चुपट्ठानं नाम, आसन्नकारणं पदट्ठानं नामाति वेदितब्बं।
Atha vā sutena pakato phassādiko dhammapuñjo sutamayo, tasmiṃ sutamaye dhammapuñje pavattaṃ taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ sutamaye ñāṇaṃ. Sabhāvasāmaññalakkhaṇavasena dhamme jānātīti ñāṇaṃ. Taṃyeva ñāṇaṃ pariyāyavacanena adhippāyapakāsanatthaṃ aniyamena ‘‘paññā’’ti vatvā pacchā adhippetaṃ ‘‘ñāṇa’’nti niyametvā vuttanti veditabbaṃ. Ñāṇañca nāma sabhāvapaṭivedhalakkhaṇaṃ, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇaṃ vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya, visayobhāsanarasaṃ padīpo viya, asammohapaccupaṭṭhānaṃ araññagatasudesako viya. ‘‘Samāhito, bhikkhave, bhikkhu yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (saṃ. ni. 5.1071) vacanato samādhipadaṭṭhānaṃ. Lakkhaṇādīsu hi sabhāvo vā sāmaññaṃ vā lakkhaṇaṃ nāma, kiccaṃ vā sampatti vā raso nāma, upaṭṭhānākāro vā phalaṃ vā paccupaṭṭhānaṃ nāma, āsannakāraṇaṃ padaṭṭhānaṃ nāmāti veditabbaṃ.
२. सुत्वान संवरे पञ्ञाति –
2. Sutvāna saṃvare paññāti –
पातिमोक्खो सती चेव, ञाणं खन्ति तथेव च।
Pātimokkho satī ceva, ñāṇaṃ khanti tatheva ca;
वीरियं पञ्चिमे धम्मा, संवराति पकासिता॥
Vīriyaṃ pañcime dhammā, saṃvarāti pakāsitā.
‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो सम्पन्नो समन्नागतो’’ति (विभ॰ ५११) आगतो पातिमोक्खसंवरो। ‘‘चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जती’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.२१३; म॰ नि॰ १.२९५; सं॰ नि॰ ४.२३९; अ॰ नि॰ ३.१६) नयेन आगतो सतिसंवरो।
‘‘Iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto upāgato samupāgato upapanno sampanno samannāgato’’ti (vibha. 511) āgato pātimokkhasaṃvaro. ‘‘Cakkhunā rūpaṃ disvā na nimittaggāhī hoti nānubyañjanaggāhī. Yatvādhikaraṇamenaṃ cakkhundriyaṃ asaṃvutaṃ viharantaṃ abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssaveyyuṃ, tassa saṃvarāya paṭipajjati, rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjatī’’tiādinā (dī. ni. 1.213; ma. ni. 1.295; saṃ. ni. 4.239; a. ni. 3.16) nayena āgato satisaṃvaro.
‘‘यानि सोतानि लोकस्मिं (अजिताति भगवा),
‘‘Yāni sotāni lokasmiṃ (ajitāti bhagavā),
सति तेसं निवारणं।
Sati tesaṃ nivāraṇaṃ;
सोतानं संवरं ब्रूमि, पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति ॥ (चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छा ६०; सु॰ नि॰ १०४१) –
Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi, paññāyete pidhīyare’’ti . (cūḷani. ajitamāṇavapucchā 60; su. ni. 1041) –
आगतो ञाणसंवरो। ‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा पटिसेवना पहातब्बा? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो चीवरं पटिसेवती’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२३; अ॰ नि॰ ६.५८) नयेन आगतो पच्चयपटिसेवनासंवरो, सोपि ञाणसंवरेनेव सङ्गहितो। ‘‘खमो होति सीतस्स उण्हस्स जिघच्छाय पिपासाय डंसमकसवातातपसरिसपसम्फस्सानं दुरुत्तानं दुरागतानं वचनपथानं उप्पन्नानं सारीरिकानं वेदनानं दुक्खानं तिब्बानं खरानं कटुकानं असातानं अमनापानं पाणहरानं अधिवासकजातिको होती’’ति (म॰ नि॰ १.२४; अ॰ नि॰ ४.११४; ६.५८) आगतो खन्तिसंवरो। ‘‘उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेती’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२६; अ॰ नि॰ ४.११४; ६.५८) नयेन आगतो वीरियसंवरो। ‘‘इध अरियसावको मिच्छाआजीवं पहाय सम्माआजीवेन जीविकं कप्पेती’’ति (सं॰ नि॰ ५.८) आगतो आजीवपारिसुद्धिसंवरो, सोपि वीरियसंवरेनेव सङ्गहितो। तेसु सत्तसु संवरेसु पातिमोक्खसंवरइन्द्रियसंवरआजीवपारिसुद्धिपच्चयपटिसेवनसङ्खाता चत्तारो संवरा इधाधिप्पेता, तेसु च विसेसेन पातिमोक्खसंवरो। सब्बोपि चायं संवरो यथासकं संवरितब्बानं कायदुच्चरितादीनं संवरणतो संवरोति वुच्चति। सुतमयञाणे वुत्तं धम्मं सुत्वा संवरन्तस्स संवरं करोन्तस्स तस्मिं संवरे पवत्ता तंसम्पयुत्ता पञ्ञा ‘‘सुत्वान संवरे पञ्ञा’’ति वुत्ता। अथ वा हेतुअत्थे सुत्वाति वचनस्स सम्भवतो सुतहेतुना संवरे पञ्ञातिपि अत्थो।
Āgato ñāṇasaṃvaro. ‘‘Katame ca, bhikkhave, āsavā paṭisevanā pahātabbā? Idha, bhikkhave, bhikkhu paṭisaṅkhā yoniso cīvaraṃ paṭisevatī’’tiādinā (ma. ni. 1.23; a. ni. 6.58) nayena āgato paccayapaṭisevanāsaṃvaro, sopi ñāṇasaṃvareneva saṅgahito. ‘‘Khamo hoti sītassa uṇhassa jighacchāya pipāsāya ḍaṃsamakasavātātapasarisapasamphassānaṃ duruttānaṃ durāgatānaṃ vacanapathānaṃ uppannānaṃ sārīrikānaṃ vedanānaṃ dukkhānaṃ tibbānaṃ kharānaṃ kaṭukānaṃ asātānaṃ amanāpānaṃ pāṇaharānaṃ adhivāsakajātiko hotī’’ti (ma. ni. 1.24; a. ni. 4.114; 6.58) āgato khantisaṃvaro. ‘‘Uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāseti pajahati vinodeti byantīkaroti anabhāvaṃ gametī’’tiādinā (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.114; 6.58) nayena āgato vīriyasaṃvaro. ‘‘Idha ariyasāvako micchāājīvaṃ pahāya sammāājīvena jīvikaṃ kappetī’’ti (saṃ. ni. 5.8) āgato ājīvapārisuddhisaṃvaro, sopi vīriyasaṃvareneva saṅgahito. Tesu sattasu saṃvaresu pātimokkhasaṃvaraindriyasaṃvaraājīvapārisuddhipaccayapaṭisevanasaṅkhātā cattāro saṃvarā idhādhippetā, tesu ca visesena pātimokkhasaṃvaro. Sabbopi cāyaṃ saṃvaro yathāsakaṃ saṃvaritabbānaṃ kāyaduccaritādīnaṃ saṃvaraṇato saṃvaroti vuccati. Sutamayañāṇe vuttaṃ dhammaṃ sutvā saṃvarantassa saṃvaraṃ karontassa tasmiṃ saṃvare pavattā taṃsampayuttā paññā ‘‘sutvāna saṃvare paññā’’ti vuttā. Atha vā hetuatthe sutvāti vacanassa sambhavato sutahetunā saṃvare paññātipi attho.
सीलमये ञाणन्ति एत्थ सीलन्ति सीलनट्ठेन सीलं। किमिदं सीलनं नाम? समाधानं वा, कायकम्मादीनं सुसील्यवसेन अविप्पकिण्णताति अत्थो। उपधारणं वा, कुसलानं धम्मानं पतिट्ठावसेन आधारभावोति अत्थो। एतदेव हि एत्थ अत्थद्वयं सद्दलक्खणविदू अनुजानन्ति। अञ्ञे पन ‘‘अधिसेवनट्ठेन आचारट्ठेन तस्सीलट्ठेन सिरट्ठेन सीतलट्ठेन सिवट्ठेन सील’’न्ति वण्णयन्ति।
Sīlamaye ñāṇanti ettha sīlanti sīlanaṭṭhena sīlaṃ. Kimidaṃ sīlanaṃ nāma? Samādhānaṃ vā, kāyakammādīnaṃ susīlyavasena avippakiṇṇatāti attho. Upadhāraṇaṃ vā, kusalānaṃ dhammānaṃ patiṭṭhāvasena ādhārabhāvoti attho. Etadeva hi ettha atthadvayaṃ saddalakkhaṇavidū anujānanti. Aññe pana ‘‘adhisevanaṭṭhena ācāraṭṭhena tassīlaṭṭhena siraṭṭhena sītalaṭṭhena sivaṭṭhena sīla’’nti vaṇṇayanti.
सीलनं लक्खणं तस्स, भिन्नस्सापि अनेकधा।
Sīlanaṃ lakkhaṇaṃ tassa, bhinnassāpi anekadhā;
सनिदस्सनत्तं रूपस्स, यथा भिन्नस्स नेकधा॥
Sanidassanattaṃ rūpassa, yathā bhinnassa nekadhā.
यथा हि नीलपीतादिभेदेन अनेकधा भिन्नस्सापि रूपायतनस्स सनिदस्सनत्तं लक्खणं नीलादिभेदेन भिन्नस्सापि सनिदस्सनभावानतिक्कमनतो, तथा सीलस्स चेतनादिभेदेन अनेकधा भिन्नस्सापि यदेतं कायकम्मादीनं समाधानवसेन कुसलानञ्च धम्मानं पतिट्ठानवसेन वुत्तं सीलनं, तदेव लक्खणं चेतनादिभेदेन भिन्नस्सापि समाधानपतिट्ठानभावानतिक्कमनतो। एवंलक्खणस्स पनस्स –
Yathā hi nīlapītādibhedena anekadhā bhinnassāpi rūpāyatanassa sanidassanattaṃ lakkhaṇaṃ nīlādibhedena bhinnassāpi sanidassanabhāvānatikkamanato, tathā sīlassa cetanādibhedena anekadhā bhinnassāpi yadetaṃ kāyakammādīnaṃ samādhānavasena kusalānañca dhammānaṃ patiṭṭhānavasena vuttaṃ sīlanaṃ, tadeva lakkhaṇaṃ cetanādibhedena bhinnassāpi samādhānapatiṭṭhānabhāvānatikkamanato. Evaṃlakkhaṇassa panassa –
‘‘दुस्सील्यविद्धंसनता, अनवज्जगुणो तथा।
‘‘Dussīlyaviddhaṃsanatā, anavajjaguṇo tathā;
किच्चसम्पत्ति अत्थेन, रसो नाम पवुच्चति’’॥
Kiccasampatti atthena, raso nāma pavuccati’’.
तस्मा इदं सीलं नाम किच्चट्ठेन रसेन दुस्सील्यविद्धंसनरसं, सम्पत्तिअत्थेन रसेन अनवज्जरसन्ति वेदितब्बं।
Tasmā idaṃ sīlaṃ nāma kiccaṭṭhena rasena dussīlyaviddhaṃsanarasaṃ, sampattiatthena rasena anavajjarasanti veditabbaṃ.
सोचेय्यपच्चुपट्ठानं , तयिदं तस्स विञ्ञुहि।
Soceyyapaccupaṭṭhānaṃ, tayidaṃ tassa viññuhi;
ओत्तप्पञ्च हिरी चेव, पदट्ठानन्ति वण्णितं॥ –
Ottappañca hirī ceva, padaṭṭhānanti vaṇṇitaṃ. –
तयिदं सीलं ‘‘कायसोचेय्यं वचीसोचेय्यं मनोसोचेय्य’’न्ति (इतिवु॰ ६६) एवं वुत्तसोचेय्यपच्चुपट्ठानं, सुचिभावेन पच्चुपट्ठाति गहणभावं गच्छति। हिरोत्तप्पञ्च पन तस्स विञ्ञूहि पदट्ठानन्ति वण्णितं, आसन्नकारणन्ति अत्थो। हिरोत्तप्पे हि सति सीलं उप्पज्जति चेव तिट्ठति च, असति नेव उप्पज्जति न तिट्ठतीति एवंविधेन सीलेन सहगतं तंसम्पयुत्तं ञाणं सीलमये ञाणं। अथ वा सीलमेव पकतं सीलमयं, तस्मिं सीलमये तंसम्पयुत्तं ञाणं। असंवरे आदीनवपच्चवेक्खणा च, संवरे आनिसंसपच्चवेक्खणा च, संवरपारिसुद्धिपच्चवेक्खणा च, संवरसंकिलेसवोदानपच्चवेक्खणा च सीलमयञाणेनेव सङ्गहिता।
Tayidaṃ sīlaṃ ‘‘kāyasoceyyaṃ vacīsoceyyaṃ manosoceyya’’nti (itivu. 66) evaṃ vuttasoceyyapaccupaṭṭhānaṃ, sucibhāvena paccupaṭṭhāti gahaṇabhāvaṃ gacchati. Hirottappañca pana tassa viññūhi padaṭṭhānanti vaṇṇitaṃ, āsannakāraṇanti attho. Hirottappe hi sati sīlaṃ uppajjati ceva tiṭṭhati ca, asati neva uppajjati na tiṭṭhatīti evaṃvidhena sīlena sahagataṃ taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ sīlamaye ñāṇaṃ. Atha vā sīlameva pakataṃ sīlamayaṃ, tasmiṃ sīlamaye taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ. Asaṃvare ādīnavapaccavekkhaṇā ca, saṃvare ānisaṃsapaccavekkhaṇā ca, saṃvarapārisuddhipaccavekkhaṇā ca, saṃvarasaṃkilesavodānapaccavekkhaṇā ca sīlamayañāṇeneva saṅgahitā.
३. संवरित्वा समादहने पञ्ञाति सीलमयञाणे वुत्तसीलसंवरेन संवरित्वा संवरं कत्वा सीले पतिट्ठाय समादहन्तस्स उपचारप्पनावसेन चित्तेकग्गतं करोन्तस्स तस्मिं समादहने पवत्ता तंसम्पयुत्ता पञ्ञा। समं सम्मा च आदहनं ठपनन्ति च समादहनं, समाधिस्सेवेतं परियायवचनं।
3.Saṃvaritvā samādahane paññāti sīlamayañāṇe vuttasīlasaṃvarena saṃvaritvā saṃvaraṃ katvā sīle patiṭṭhāya samādahantassa upacārappanāvasena cittekaggataṃ karontassa tasmiṃ samādahane pavattā taṃsampayuttā paññā. Samaṃ sammā ca ādahanaṃ ṭhapananti ca samādahanaṃ, samādhissevetaṃ pariyāyavacanaṃ.
समाधिभावनामये ञाणन्ति एत्थ कुसलचित्तेकग्गता समाधि। केनट्ठेन समाधि? समाधानट्ठेन समाधि। किमिदं समाधानं नाम? एकारम्मणे चित्तचेतसिकानं समं सम्मा च आधानं, ठपनन्ति वुत्तं होति। तस्मा यस्स धम्मस्सानुभावेन एकारम्मणे चित्तचेतसिका समं सम्मा च अविक्खिपमाना अविप्पकिण्णा च हुत्वा तिट्ठन्ति, इदं समाधानन्ति वेदितब्बं। तस्स खो पन समाधिस्स –
Samādhibhāvanāmaye ñāṇanti ettha kusalacittekaggatā samādhi. Kenaṭṭhena samādhi? Samādhānaṭṭhena samādhi. Kimidaṃ samādhānaṃ nāma? Ekārammaṇe cittacetasikānaṃ samaṃ sammā ca ādhānaṃ, ṭhapananti vuttaṃ hoti. Tasmā yassa dhammassānubhāvena ekārammaṇe cittacetasikā samaṃ sammā ca avikkhipamānā avippakiṇṇā ca hutvā tiṭṭhanti, idaṃ samādhānanti veditabbaṃ. Tassa kho pana samādhissa –
लक्खणं तु अविक्खेपो, विक्खेपविद्धंसनं रसो।
Lakkhaṇaṃ tu avikkhepo, vikkhepaviddhaṃsanaṃ raso;
अकम्पनमुपट्ठानं, पदट्ठानं सुखं पन॥
Akampanamupaṭṭhānaṃ, padaṭṭhānaṃ sukhaṃ pana.
भावीयति वड्ढीयतीति भावना, समाधि एव भावना समाधिभावना, समाधिस्स वा भावना वड्ढना समाधिभावना। समाधिभावनावचनेन अञ्ञं भावनं पटिक्खिपति। पुब्बे विय उपचारप्पनावसेन समाधिभावनामये ञाणं।
Bhāvīyati vaḍḍhīyatīti bhāvanā, samādhi eva bhāvanā samādhibhāvanā, samādhissa vā bhāvanā vaḍḍhanā samādhibhāvanā. Samādhibhāvanāvacanena aññaṃ bhāvanaṃ paṭikkhipati. Pubbe viya upacārappanāvasena samādhibhāvanāmaye ñāṇaṃ.
४. पच्चयपरिग्गहे पञ्ञाति एत्थ पटिच्च फलमेतीति पच्चयो। पटिच्चाति न विना तेन, अपच्चक्खित्वाति अत्थो। एतीति उप्पज्जति चेव पवत्तति चाति अत्थो। अपिच उपकारकत्थो पच्चयत्थो, तस्स पच्चयस्स बहुविधत्ता पच्चयानं परिग्गहे ववत्थापने च पञ्ञा पच्चयपरिग्गहे पञ्ञा।
4.Paccayapariggahepaññāti ettha paṭicca phalametīti paccayo. Paṭiccāti na vinā tena, apaccakkhitvāti attho. Etīti uppajjati ceva pavattati cāti attho. Apica upakārakattho paccayattho, tassa paccayassa bahuvidhattā paccayānaṃ pariggahe vavatthāpane ca paññā paccayapariggahe paññā.
धम्मट्ठितिञाणन्ति एत्थ धम्मसद्दो ताव सभावपञ्ञापुञ्ञपञ्ञत्तिआपत्तिपरियत्तिनिस्सत्तताविकारगुणपच्चयपच्चयुप्पन्नादीसु दिस्सति। अयञ्हि ‘‘कुसला धम्मा अकुसला धम्मा अब्याकता धम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ तिकमातिका १) सभावे दिस्सति।
Dhammaṭṭhitiñāṇanti ettha dhammasaddo tāva sabhāvapaññāpuññapaññattiāpattipariyattinissattatāvikāraguṇapaccayapaccayuppannādīsu dissati. Ayañhi ‘‘kusalā dhammā akusalā dhammā abyākatā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 1) sabhāve dissati.
‘‘यस्सेते चतुरो धम्मा, सद्धस्स घरमेसिनो।
‘‘Yassete caturo dhammā, saddhassa gharamesino;
सच्चं धम्मो धिति चागो, स वे पेच्च न सोचती’’ति॥ (सु॰ नि॰ १९०) –
Saccaṃ dhammo dhiti cāgo, sa ve pecca na socatī’’ti. (su. ni. 190) –
आदीसु पञ्ञायं।
Ādīsu paññāyaṃ.
‘‘न हि धम्मो अधम्मो च, उभो समविपाकिनो।
‘‘Na hi dhammo adhammo ca, ubho samavipākino;
अधम्मो निरयं नेति, धम्मो पापेति सुग्गति’’न्ति॥ (थेरगा॰ ३०४) –
Adhammo nirayaṃ neti, dhammo pāpeti suggati’’nti. (theragā. 304) –
आदीसु पुञ्ञे। ‘‘पञ्ञत्तिधम्मा निरुत्तिधम्मा अधिवचनधम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ दुकमातिका १०६-१०८) पञ्ञत्तियं। ‘‘पाराजिका धम्मा सङ्घादिसेसा धम्मा’’तिआदीसु (पारा॰ २३३-२३४) आपत्तियं। ‘‘इध भिक्खु धम्मं जानाति सुत्तं गेय्यं वेय्याकरण’’न्तिआदीसु (अ॰ नि॰ ५.७३) परियत्तियं। ‘‘तस्मिं खो पन समये धम्मा होन्ति (ध॰ स॰ १२१)। धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३७३; म॰ नि॰ १.११५) निस्सत्ततायं। ‘‘जातिधम्मा जराधम्मा मरणधम्मा’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ १०.१०७) विकारे। ‘‘छन्नं बुद्धधम्मान’’न्तिआदीसु (महानि॰ ५०) गुणे। ‘‘हेतुम्हि ञाणं धम्मपटिसम्भिदा’’तिआदीसु (विभ॰ ७२०) पच्चये। ‘‘ठिताव सा धातु धम्मट्ठितता धम्मनियामता’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ २.२०; अ॰ नि॰ ३.१३७) पच्चयुप्पन्ने। स्वायमिधापि पच्चयुप्पन्ने दट्ठब्बो। अत्थतो पन अत्तनो सभावं धारेन्तीति वा, पच्चयेहि धारीयन्तीति वा, अत्तनो फलं धारेन्तीति वा, अत्तनो परिपूरकं अपायेसु अपतमानं धारेन्तीति वा, सकसकलक्खणे धारेन्तीति वा, चित्तेन अवधारीयन्तीति वा यथायोगं धम्माति वुच्चन्ति। इध पन अत्तनो पच्चयेहि धारीयन्तीति धम्मा, पच्चयसमुप्पन्ना धम्मा तिट्ठन्ति उप्पज्जन्ति चेव पवत्तन्ति च एतायाति धम्मट्ठिति, पच्चयधम्मानमेतं अधिवचनं । तस्सं धम्मट्ठितियं ञाणं धम्मट्ठितिञाणं। इदञ्हि समाधिभावनामयञाणे वुत्तसमाधिना समाहितेन चित्तेन यथाभूतञाणदस्सनत्थाय योगमारभित्वा ववत्थापितनामरूपस्स तेसं नामरूपानं पच्चयपरिग्गहपरियायं धम्मट्ठितिञाणं उप्पज्जति। ‘‘नामरूपववत्थाने ञाण’’न्ति अवत्वा एव कस्मा ‘‘धम्मट्ठितिञाण’’न्ति वुत्तन्ति चे? पच्चयपरिग्गहेनेव पच्चयसमुप्पन्नपरिग्गहस्स सिद्धत्ता। पच्चयसमुप्पन्ने हि अपरिग्गहिते पच्चयपरिग्गहो न सक्का होति कातुं। तस्मा धम्मट्ठितिञाणगहणेनेव तस्स हेतुभूतं पुब्बे सिद्धं नामरूपववत्थानञाणं वुत्तमेव होतीति वेदितब्बं। कस्मा दुतियततियञाणं विय ‘‘समादहित्वा पच्चयपरिग्गहे पञ्ञा’’ति न वुत्तन्ति चे? समथविपस्सनानं युगनद्धत्ता।
Ādīsu puññe. ‘‘Paññattidhammā niruttidhammā adhivacanadhammā’’tiādīsu (dha. sa. dukamātikā 106-108) paññattiyaṃ. ‘‘Pārājikā dhammā saṅghādisesā dhammā’’tiādīsu (pārā. 233-234) āpattiyaṃ. ‘‘Idha bhikkhu dhammaṃ jānāti suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇa’’ntiādīsu (a. ni. 5.73) pariyattiyaṃ. ‘‘Tasmiṃ kho pana samaye dhammā honti (dha. sa. 121). Dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373; ma. ni. 1.115) nissattatāyaṃ. ‘‘Jātidhammā jarādhammā maraṇadhammā’’tiādīsu (a. ni. 10.107) vikāre. ‘‘Channaṃ buddhadhammāna’’ntiādīsu (mahāni. 50) guṇe. ‘‘Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’tiādīsu (vibha. 720) paccaye. ‘‘Ṭhitāva sā dhātu dhammaṭṭhitatā dhammaniyāmatā’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.20; a. ni. 3.137) paccayuppanne. Svāyamidhāpi paccayuppanne daṭṭhabbo. Atthato pana attano sabhāvaṃ dhārentīti vā, paccayehi dhārīyantīti vā, attano phalaṃ dhārentīti vā, attano paripūrakaṃ apāyesu apatamānaṃ dhārentīti vā, sakasakalakkhaṇe dhārentīti vā, cittena avadhārīyantīti vā yathāyogaṃ dhammāti vuccanti. Idha pana attano paccayehi dhārīyantīti dhammā, paccayasamuppannā dhammā tiṭṭhanti uppajjanti ceva pavattanti ca etāyāti dhammaṭṭhiti, paccayadhammānametaṃ adhivacanaṃ . Tassaṃ dhammaṭṭhitiyaṃ ñāṇaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Idañhi samādhibhāvanāmayañāṇe vuttasamādhinā samāhitena cittena yathābhūtañāṇadassanatthāya yogamārabhitvā vavatthāpitanāmarūpassa tesaṃ nāmarūpānaṃ paccayapariggahapariyāyaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ uppajjati. ‘‘Nāmarūpavavatthāne ñāṇa’’nti avatvā eva kasmā ‘‘dhammaṭṭhitiñāṇa’’nti vuttanti ce? Paccayapariggaheneva paccayasamuppannapariggahassa siddhattā. Paccayasamuppanne hi apariggahite paccayapariggaho na sakkā hoti kātuṃ. Tasmā dhammaṭṭhitiñāṇagahaṇeneva tassa hetubhūtaṃ pubbe siddhaṃ nāmarūpavavatthānañāṇaṃ vuttameva hotīti veditabbaṃ. Kasmā dutiyatatiyañāṇaṃ viya ‘‘samādahitvā paccayapariggahe paññā’’ti na vuttanti ce? Samathavipassanānaṃ yuganaddhattā.
‘‘समादहित्वा यथा चे विपस्सति, विपस्समानो तथा चे समादहे।
‘‘Samādahitvā yathā ce vipassati, vipassamāno tathā ce samādahe;
विपस्सना च समथो तदा अहु, समानभागा युगनद्धा वत्तरे’’ति॥ –
Vipassanā ca samatho tadā ahu, samānabhāgā yuganaddhā vattare’’ti. –
हि वुत्तं। तस्मा समाधिं अविस्सज्जेत्वा समाधिञ्च ञाणञ्च युगनद्धं कत्वा याव अरियमग्गो, ताव उस्सुक्कापेतब्बन्ति ञापनत्थं ‘‘पच्चयपरिग्गहे पञ्ञा धम्मट्ठितिञाण’’मिच्चेव वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Hi vuttaṃ. Tasmā samādhiṃ avissajjetvā samādhiñca ñāṇañca yuganaddhaṃ katvā yāva ariyamaggo, tāva ussukkāpetabbanti ñāpanatthaṃ ‘‘paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇa’’micceva vuttanti veditabbaṃ.
५. अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं धम्मानं सङ्खिपित्वा ववत्थाने पञ्ञाति एत्थ अत्तनो सभावं, उप्पादादिक्खणं वा पत्वा अति इता अतिक्कन्ताति अतीता, तदुभयम्पि न आगता न सम्पत्ताति अनागता, तं तं कारणं पटिच्च उप्पादादिउद्धं पन्ना गता पवत्ताति पच्चुप्पन्ना। अद्धा सन्ततिखणपच्चुप्पन्नेसु सन्ततिपच्चुप्पन्नं इधाधिप्पेतं। तेसं अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं पञ्चक्खन्धधम्मानं एकेकक्खन्धलक्खणे सङ्खिपित्वा कलापवसेन रासिं कत्वा ववत्थाने निच्छयने सन्निट्ठापने पञ्ञा।
5. Atītānāgatapaccuppannānaṃ dhammānaṃ saṅkhipitvā vavatthāne paññāti ettha attano sabhāvaṃ, uppādādikkhaṇaṃ vā patvā ati itā atikkantāti atītā, tadubhayampi na āgatā na sampattāti anāgatā, taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca uppādādiuddhaṃ pannā gatā pavattāti paccuppannā. Addhā santatikhaṇapaccuppannesu santatipaccuppannaṃ idhādhippetaṃ. Tesaṃ atītānāgatapaccuppannānaṃ pañcakkhandhadhammānaṃ ekekakkhandhalakkhaṇe saṅkhipitvā kalāpavasena rāsiṃ katvā vavatthāne nicchayane sanniṭṭhāpane paññā.
सम्मसने ञाणन्ति सम्मा आमसने अनुमज्जने पेक्खणे ञाणं, कलापसम्मसनञाणन्ति अत्थो। इदञ्हि नामरूपववत्थानञाणानन्तरं नामरूपपच्चयपरिग्गहे धम्मट्ठितिञाणे ठितस्स ‘‘यंकिञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं तं रूपं अनिच्चतो ववत्थपेति, एकं सम्मसनं, दुक्खतो ववत्थपेति, एकं सम्मसनं, अनत्ततो ववत्थपेति, एकं सम्मसन’’न्तिआदिना (पटि॰ म॰ १.४८) नयेन वुत्तसम्मसनवसेन पुब्बे ववत्थापिते एकेकस्मिं खन्धे तिलक्खणं आरोपेत्वा अनिच्चतो दुक्खतो अनत्ततो विपस्सन्तस्स कलापसम्मसनञाणं उप्पज्जति।
Sammasaneñāṇanti sammā āmasane anumajjane pekkhaṇe ñāṇaṃ, kalāpasammasanañāṇanti attho. Idañhi nāmarūpavavatthānañāṇānantaraṃ nāmarūpapaccayapariggahe dhammaṭṭhitiñāṇe ṭhitassa ‘‘yaṃkiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ taṃ rūpaṃ aniccato vavatthapeti, ekaṃ sammasanaṃ, dukkhato vavatthapeti, ekaṃ sammasanaṃ, anattato vavatthapeti, ekaṃ sammasana’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.48) nayena vuttasammasanavasena pubbe vavatthāpite ekekasmiṃ khandhe tilakkhaṇaṃ āropetvā aniccato dukkhato anattato vipassantassa kalāpasammasanañāṇaṃ uppajjati.
६. पच्चुप्पन्नानं धम्मानं विपरिणामानुपस्सने पञ्ञाति सन्ततिवसेन पच्चुप्पन्नानं अज्झत्तं पञ्चक्खन्धधम्मानं विपरिणामदस्सने भङ्गदस्सने पञ्ञा। यस्मा ‘‘इमे धम्मा उप्पज्जित्वा भिज्जन्ती’’ति उदयं गहेत्वापि भेदेयेव चित्तं ठपेति, तस्मा अवुत्तोपि उदयो वुत्तोयेव होतीति वेदितब्बो। पच्चुप्पन्नानं धम्मानं दस्सनेन वा उदयदस्सनस्स सिद्धत्ता उदयो वुत्तोयेव होति। न हि उदयं विना धम्मानं उप्पन्नत्तं सिज्झति, तस्मा ‘‘पच्चुप्पन्नानं धम्मानं उप्पादविपरिणामानुपस्सने पञ्ञा’’ति अवुत्तेपि वुत्तमेव होतीति वेदितब्बं। ‘‘उदयब्बयानुपस्सने ञाण’’न्ति नियमितत्ता च उदयदस्सनं सिद्धमेव होतीति अनन्तरं वुत्तस्स सम्मसनञाणस्स पारं गन्त्वा तंसम्मसनेयेव पाकटीभूते उदयब्बये परिग्गण्हित्वा सङ्खारानं परिच्छेदकरणत्थं उदयब्बयानुपस्सनं आरभन्तस्स उप्पज्जति उदयब्बयानुपस्सनाञाणं। तञ्हि उदयब्बये अनुपस्सनतो उदयब्बयानुपस्सनाति वुच्चति।
6.Paccuppannānaṃ dhammānaṃ vipariṇāmānupassane paññāti santativasena paccuppannānaṃ ajjhattaṃ pañcakkhandhadhammānaṃ vipariṇāmadassane bhaṅgadassane paññā. Yasmā ‘‘ime dhammā uppajjitvā bhijjantī’’ti udayaṃ gahetvāpi bhedeyeva cittaṃ ṭhapeti, tasmā avuttopi udayo vuttoyeva hotīti veditabbo. Paccuppannānaṃ dhammānaṃ dassanena vā udayadassanassa siddhattā udayo vuttoyeva hoti. Na hi udayaṃ vinā dhammānaṃ uppannattaṃ sijjhati, tasmā ‘‘paccuppannānaṃ dhammānaṃ uppādavipariṇāmānupassane paññā’’ti avuttepi vuttameva hotīti veditabbaṃ. ‘‘Udayabbayānupassane ñāṇa’’nti niyamitattā ca udayadassanaṃ siddhameva hotīti anantaraṃ vuttassa sammasanañāṇassa pāraṃ gantvā taṃsammasaneyeva pākaṭībhūte udayabbaye pariggaṇhitvā saṅkhārānaṃ paricchedakaraṇatthaṃ udayabbayānupassanaṃ ārabhantassa uppajjati udayabbayānupassanāñāṇaṃ. Tañhi udayabbaye anupassanato udayabbayānupassanāti vuccati.
७. आरम्मणं पटिसङ्खाति रूपक्खन्धादिआरम्मणं भङ्गतो पटिसङ्खाय जानित्वा पस्सित्वा। भङ्गानुपस्सने पञ्ञा विपस्सने ञाणन्ति तस्स आरम्मणं भङ्गतो पटिसङ्खाय उप्पन्नस्स ञाणस्स भङ्गं अनुपस्सने या पञ्ञा, तं ‘‘विपस्सने ञाण’’न्ति वुत्तं होति। विपस्सनाति च विविधा पस्सना विपस्सना। आरम्मणपटिसङ्खातिपि पाठो। तस्सत्थो – आरम्मणस्स पटिसङ्खा जानना पस्सनाति वुत्तनयेनेव आरम्मणपटिसङ्खा ‘‘भङ्गानुपस्सने पञ्ञा विपस्सने ञाण’’न्ति वुत्तं होति। यस्मा पन भङ्गानुपस्सनाय एव विपस्सना सिखं पापुणाति, तस्मा विसेसेत्वा इदमेव ‘‘विपस्सने ञाण’’न्ति वुत्तं। यस्मा उदयब्बयानुपस्सनाय ठितस्स मग्गामग्गञाणदस्सनं उप्पज्जति, तस्मा तस्सा सिद्धाय तं सिद्धमेव होतीति तं अवत्वाव भङ्गानुपस्सनाय एव विपस्सनासिखं ञाणं वुत्तन्ति वेदितब्बं। उदयब्बयानुपस्सनाय सुपरिदिट्ठउदयब्बयस्स सुपरिच्छिन्नेसु सङ्खारेसु लहुं लहुं उपट्ठहन्तेसु ञाणे तिक्खे वहन्ते उदयं पहाय भङ्गे एव सति सन्तिट्ठति, तस्स ‘‘एवं उप्पज्जित्वा एवं नाम सङ्खारा भिज्जन्ती’’ति पस्सतो एतस्मिं ठाने भङ्गानुपस्सनाञाणं उप्पज्जति।
7.Ārammaṇaṃ paṭisaṅkhāti rūpakkhandhādiārammaṇaṃ bhaṅgato paṭisaṅkhāya jānitvā passitvā. Bhaṅgānupassane paññā vipassane ñāṇanti tassa ārammaṇaṃ bhaṅgato paṭisaṅkhāya uppannassa ñāṇassa bhaṅgaṃ anupassane yā paññā, taṃ ‘‘vipassane ñāṇa’’nti vuttaṃ hoti. Vipassanāti ca vividhā passanā vipassanā. Ārammaṇapaṭisaṅkhātipi pāṭho. Tassattho – ārammaṇassa paṭisaṅkhā jānanā passanāti vuttanayeneva ārammaṇapaṭisaṅkhā ‘‘bhaṅgānupassane paññā vipassane ñāṇa’’nti vuttaṃ hoti. Yasmā pana bhaṅgānupassanāya eva vipassanā sikhaṃ pāpuṇāti, tasmā visesetvā idameva ‘‘vipassane ñāṇa’’nti vuttaṃ. Yasmā udayabbayānupassanāya ṭhitassa maggāmaggañāṇadassanaṃ uppajjati, tasmā tassā siddhāya taṃ siddhameva hotīti taṃ avatvāva bhaṅgānupassanāya eva vipassanāsikhaṃ ñāṇaṃ vuttanti veditabbaṃ. Udayabbayānupassanāya suparidiṭṭhaudayabbayassa suparicchinnesu saṅkhāresu lahuṃ lahuṃ upaṭṭhahantesu ñāṇe tikkhe vahante udayaṃ pahāya bhaṅge eva sati santiṭṭhati, tassa ‘‘evaṃ uppajjitvā evaṃ nāma saṅkhārā bhijjantī’’ti passato etasmiṃ ṭhāne bhaṅgānupassanāñāṇaṃ uppajjati.
८. भयतुपट्ठाने पञ्ञाति उप्पादपवत्तनिमित्तआयूहनापटिसन्धीनं भयतो उपट्ठाने पीळायोगतो सप्पटिभयवसेन गहणूपगमने पञ्ञाति अत्थो। भयतो उपट्ठातीति भयतुपट्ठानं आरम्मणं , तस्मिं भयतुपट्ठाने। अथ वा भयतो उपतिट्ठतीति भयतुपट्ठानं, पञ्ञा, तं ‘‘भयतुपट्ठान’’न्ति वुत्तं होति।
8.Bhayatupaṭṭhāne paññāti uppādapavattanimittaāyūhanāpaṭisandhīnaṃ bhayato upaṭṭhāne pīḷāyogato sappaṭibhayavasena gahaṇūpagamane paññāti attho. Bhayato upaṭṭhātīti bhayatupaṭṭhānaṃ ārammaṇaṃ , tasmiṃ bhayatupaṭṭhāne. Atha vā bhayato upatiṭṭhatīti bhayatupaṭṭhānaṃ, paññā, taṃ ‘‘bhayatupaṭṭhāna’’nti vuttaṃ hoti.
आदीनवे ञाणन्ति भुम्मवचनमेव। ‘‘या च भयतुपट्ठाने पञ्ञा, यञ्च आदीनवे ञाणं, या च निब्बिदा, इमे धम्मा एकट्ठा, ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति (पटि॰ म॰ १.२२७) वुत्तत्ता एकमिव वुच्चमानम्पि अवत्थाभेदेन मुञ्चितुकम्यतादि विय तिविधमेव होति। तस्मा भयतुपट्ठानआदीनवानुपस्सनासु सिद्धासु निब्बिदानुपस्सना सिद्धा होतीति कत्वा अवुत्तापि वुत्ताव होतीति वेदितब्बा।
Ādīnave ñāṇanti bhummavacanameva. ‘‘Yā ca bhayatupaṭṭhāne paññā, yañca ādīnave ñāṇaṃ, yā ca nibbidā, ime dhammā ekaṭṭhā, byañjanameva nāna’’nti (paṭi. ma. 1.227) vuttattā ekamiva vuccamānampi avatthābhedena muñcitukamyatādi viya tividhameva hoti. Tasmā bhayatupaṭṭhānaādīnavānupassanāsu siddhāsu nibbidānupassanā siddhā hotīti katvā avuttāpi vuttāva hotīti veditabbā.
सब्बसङ्खारानं भङ्गारम्मणं भङ्गानुपस्सनं आसेवन्तस्स भावेन्तस्स बहुलीकरोन्तस्स तिभवचतुयोनिपञ्चगतिसत्तविञ्ञाणट्ठितिनवसत्तावासेसु पभेदका सङ्खारा सुखेन जीवितुकामस्स भीरुकपुरिसस्स सीहब्यग्घदीपिअच्छतरच्छयक्खरक्खसचण्डगोणचण्डकुक्कुरपभिन्न- मदचण्डहत्थिघोरआसिविसअसनिविचक्कसुसानरणभूमिजलितअङ्गारकासुआदयो विय महाभयं हुत्वा उपट्ठहन्ति, तस्स ‘‘अतीता सङ्खारा निरुद्धा, पच्चुप्पन्ना निरुज्झन्ति, अनागतापि एवमेव निरुज्झिस्सन्ती’’ति पस्सतो एतस्मिं ठाने भयतुपट्ठानं ञाणं उप्पज्जति। तस्स तं भयतुपट्ठानञाणं आसेवन्तस्स भावेन्तस्स बहुलीकरोन्तस्स सब्बभवयोनिगतिठितिसत्तावासेसु नेव ताणं न लेणं न गति न पटिसरणं पञ्ञायति, सब्बभवयोनिगतिठितिनिवासगतेसु सङ्खारेसु एकसङ्खारेपि पत्थना वा परामासो वा न होति, तयो भवा वीतच्चितङ्गारपुण्णा अङ्गारकासुयो विय, चत्तारो महाभूता घोरविसा आसिविसा विय, पञ्चक्खन्धा उक्खित्तासिका वधका विय, छ अज्झत्तिकायतनानि सुञ्ञगामो विय, छ बाहिरायतनानि गामघातकचोरा विय, सत्तविञ्ञाणट्ठितियो नव च सत्तावासा एकादसहि अग्गीहि आदित्ता सम्पज्जलिता सजोतिभूता विय च, सब्बे सङ्खारा गण्डभूता रोगभूता सल्लभूता अघभूता आबाधभूता विय च निरस्सादा निरसा महाआदीनवरासिभूता हुत्वा उपट्ठहन्ति, सुखेन जीवितुकामस्स भीरुकपुरिसस्स रमणीयाकारसण्ठितम्पि सवाळकमिव वनगहनं, ससद्दूला विय गुहा, सगाहरक्खसं विय उदकं, समुस्सितखग्गा विय पच्चत्थिका, सविसं विय भोजनं, सचोरो विय मग्गो, आदित्तमिव अगारं, उय्युत्तसेना विय रणभूमि। यथा हि सो पुरिसो एतानि सवाळकवनगहनादीनि आगम्म भीतो संविग्गो लोमहट्ठजातो समन्ततो आदीनवमेव पस्सति, एवमेव सो योगावचरो भङ्गानुपस्सनावसेन सब्बसङ्खारेसु भयतो उपट्ठितेसु समन्ततो निरसं निरस्सादं आदीनवमेव पस्सति। तस्सेवं पस्सतो आदीनवानुपस्सनाञाणं उप्पज्जति।
Sabbasaṅkhārānaṃ bhaṅgārammaṇaṃ bhaṅgānupassanaṃ āsevantassa bhāventassa bahulīkarontassa tibhavacatuyonipañcagatisattaviññāṇaṭṭhitinavasattāvāsesu pabhedakā saṅkhārā sukhena jīvitukāmassa bhīrukapurisassa sīhabyagghadīpiacchataracchayakkharakkhasacaṇḍagoṇacaṇḍakukkurapabhinna- madacaṇḍahatthighoraāsivisaasanivicakkasusānaraṇabhūmijalitaaṅgārakāsuādayo viya mahābhayaṃ hutvā upaṭṭhahanti, tassa ‘‘atītā saṅkhārā niruddhā, paccuppannā nirujjhanti, anāgatāpi evameva nirujjhissantī’’ti passato etasmiṃ ṭhāne bhayatupaṭṭhānaṃ ñāṇaṃ uppajjati. Tassa taṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ āsevantassa bhāventassa bahulīkarontassa sabbabhavayonigatiṭhitisattāvāsesu neva tāṇaṃ na leṇaṃ na gati na paṭisaraṇaṃ paññāyati, sabbabhavayonigatiṭhitinivāsagatesu saṅkhāresu ekasaṅkhārepi patthanā vā parāmāso vā na hoti, tayo bhavā vītaccitaṅgārapuṇṇā aṅgārakāsuyo viya, cattāro mahābhūtā ghoravisā āsivisā viya, pañcakkhandhā ukkhittāsikā vadhakā viya, cha ajjhattikāyatanāni suññagāmo viya, cha bāhirāyatanāni gāmaghātakacorā viya, sattaviññāṇaṭṭhitiyo nava ca sattāvāsā ekādasahi aggīhi ādittā sampajjalitā sajotibhūtā viya ca, sabbe saṅkhārā gaṇḍabhūtā rogabhūtā sallabhūtā aghabhūtā ābādhabhūtā viya ca nirassādā nirasā mahāādīnavarāsibhūtā hutvā upaṭṭhahanti, sukhena jīvitukāmassa bhīrukapurisassa ramaṇīyākārasaṇṭhitampi savāḷakamiva vanagahanaṃ, sasaddūlā viya guhā, sagāharakkhasaṃ viya udakaṃ, samussitakhaggā viya paccatthikā, savisaṃ viya bhojanaṃ, sacoro viya maggo, ādittamiva agāraṃ, uyyuttasenā viya raṇabhūmi. Yathā hi so puriso etāni savāḷakavanagahanādīni āgamma bhīto saṃviggo lomahaṭṭhajāto samantato ādīnavameva passati, evameva so yogāvacaro bhaṅgānupassanāvasena sabbasaṅkhāresu bhayato upaṭṭhitesu samantato nirasaṃ nirassādaṃ ādīnavameva passati. Tassevaṃ passato ādīnavānupassanāñāṇaṃ uppajjati.
सो एवं सब्बसङ्खारे आदीनवतो सम्पस्सन्तो सब्बभवयोनिगतिविञ्ञाणट्ठितिसत्तावासगते सभेदके सङ्खारगते निब्बिन्दति उक्कण्ठति नाभिरमति। सेय्यथापि नाम चित्तकूटपब्बतपादाभिरतो सुवण्णराजहंसो असुचिम्हि चण्डालगामद्वारआवाटे नाभिरमति, सत्तसु महासरेसुयेव अभिरमति, एवमेव अयं योगीराजहंसो सुपरिदिट्ठादीनवे सभेदके सङ्खारगते नाभिरमति, भावनारामताय पन भावनारतिया समन्नागतत्ता सत्तसु अनुपस्सनासुयेव अभिरमति। यथा च सुवण्णपञ्जरेपि पक्खित्तो सीहो मिगराजा नाभिरमति, तियोजनसहस्सवित्थते पन हिमवन्तेयेव रमति, एवमयम्पि योगीसीहो तिविधे सुगतिभवेपि नाभिरमति, तीसु अनुपस्सनासुयेव रमति। यथा च सब्बसेतो सत्तप्पतिट्ठो इद्धिमा वेहासङ्गमो छद्दन्तो नागराजा नगरमज्झे नाभिरमति, हिमवति छद्दन्तरहदेयेव रमति, एवमयं योगीवरवारणो सब्बस्मिम्पि सङ्खारगते नाभिरमति, ‘‘अनुप्पादो खेम’’न्तिआदिना (पटि॰ म॰ १.५३) नयेन निद्दिट्ठे सन्तिपदेयेव रमति, तन्निन्नतप्पोणतप्पब्भारमानसो होति। एत्तावता तस्स निब्बिदानुपस्सनाञाणं उप्पन्नं होतीति।
So evaṃ sabbasaṅkhāre ādīnavato sampassanto sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsagate sabhedake saṅkhāragate nibbindati ukkaṇṭhati nābhiramati. Seyyathāpi nāma cittakūṭapabbatapādābhirato suvaṇṇarājahaṃso asucimhi caṇḍālagāmadvāraāvāṭe nābhiramati, sattasu mahāsaresuyeva abhiramati, evameva ayaṃ yogīrājahaṃso suparidiṭṭhādīnave sabhedake saṅkhāragate nābhiramati, bhāvanārāmatāya pana bhāvanāratiyā samannāgatattā sattasu anupassanāsuyeva abhiramati. Yathā ca suvaṇṇapañjarepi pakkhitto sīho migarājā nābhiramati, tiyojanasahassavitthate pana himavanteyeva ramati, evamayampi yogīsīho tividhe sugatibhavepi nābhiramati, tīsu anupassanāsuyeva ramati. Yathā ca sabbaseto sattappatiṭṭho iddhimā vehāsaṅgamo chaddanto nāgarājā nagaramajjhe nābhiramati, himavati chaddantarahadeyeva ramati, evamayaṃ yogīvaravāraṇo sabbasmimpi saṅkhāragate nābhiramati, ‘‘anuppādo khema’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.53) nayena niddiṭṭhe santipadeyeva ramati, tanninnatappoṇatappabbhāramānaso hoti. Ettāvatā tassa nibbidānupassanāñāṇaṃ uppannaṃ hotīti.
९. मुञ्चितुकम्यतापटिसङ्खासन्तिट्ठना पञ्ञा सङ्खारुपेक्खासु ञाणन्ति मुञ्चितुं चजितुं कामेति इच्छतीति मुञ्चितुकामो, मुञ्चितुकामस्स भावो मुञ्चितुकम्यता। पटिसङ्खाति उपपरिक्खतीति पटिसङ्खा, पटिसङ्खानं वा पटिसङ्खा। सन्तिट्ठति अज्झुपेक्खतीति सन्तिट्ठना, सन्तिट्ठनं वा सन्तिट्ठना। मुञ्चितुकम्यता च सा पटिसङ्खा च सन्तिट्ठना चाति मुञ्चितुकम्यतापटिसङ्खासन्तिट्ठना। इति पुब्बभागे निब्बिदाञाणेन निब्बिन्नस्स उप्पादादीनि परिच्चजितुकामता मुञ्चितुकम्यता। मुञ्चनस्स उपायकरणत्थं मज्झे पटिसङ्खानं पटिसङ्खा। मुञ्चित्वा अवसाने अज्झुपेक्खनं सन्तिट्ठना। एवं अवत्थाभेदेन तिप्पकारा पञ्ञा सङ्खारानं अज्झुपेक्खनासु ञाणं, मुञ्चितुकम्यतापटिसङ्खासन्तिट्ठनासङ्खातानं अवत्थाभेदेन भिन्नानं तिस्सन्नम्पि पञ्ञानं सङ्खारुपेक्खतं इच्छन्तेन पन ‘‘पञ्ञा’’ति च ‘‘सङ्खारुपेक्खासू’’ति च बहुवचनं कतं, अवत्थाभेदेन भिन्नस्सापि एकत्ता ‘‘ञाण’’न्ति एकवचनं कतन्ति वेदितब्बं। वुत्तञ्च – ‘‘या च मुञ्चितुकम्यता या च पटिसङ्खानुपस्सना या च सङ्खारुपेक्खा, इमे धम्मा एकट्ठा, ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति (पटि॰ म॰ १.२२७)। केचि पन ‘‘सङ्खारुपेक्खासूति बहुवचनं समथविपस्सनावसेन सङ्खारुपेक्खानं बहुत्ता’’तिपि वदन्ति। सङ्खारुपेक्खासूति च किरियापेक्खन्ति वेदितब्बं। अवत्थाभेदेन पन तेन निब्बिदाञाणेन निब्बिन्दन्तस्स उक्कण्ठन्तस्स सब्बभवयोनिगतिविञ्ञाणट्ठितिसत्तावासगतेसु सभेदकेसु सङ्खारेसु चित्तं न सज्जति न लग्गति न बज्झति, सब्बसङ्खारगतं मुञ्चितुकामं छड्डेतुकामं होति।
9.Muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇanti muñcituṃ cajituṃ kāmeti icchatīti muñcitukāmo, muñcitukāmassa bhāvo muñcitukamyatā. Paṭisaṅkhāti upaparikkhatīti paṭisaṅkhā, paṭisaṅkhānaṃ vā paṭisaṅkhā. Santiṭṭhati ajjhupekkhatīti santiṭṭhanā, santiṭṭhanaṃ vā santiṭṭhanā. Muñcitukamyatā ca sā paṭisaṅkhā ca santiṭṭhanā cāti muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā. Iti pubbabhāge nibbidāñāṇena nibbinnassa uppādādīni pariccajitukāmatā muñcitukamyatā. Muñcanassa upāyakaraṇatthaṃ majjhe paṭisaṅkhānaṃ paṭisaṅkhā. Muñcitvā avasāne ajjhupekkhanaṃ santiṭṭhanā. Evaṃ avatthābhedena tippakārā paññā saṅkhārānaṃ ajjhupekkhanāsu ñāṇaṃ, muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanāsaṅkhātānaṃ avatthābhedena bhinnānaṃ tissannampi paññānaṃ saṅkhārupekkhataṃ icchantena pana ‘‘paññā’’ti ca ‘‘saṅkhārupekkhāsū’’ti ca bahuvacanaṃ kataṃ, avatthābhedena bhinnassāpi ekattā ‘‘ñāṇa’’nti ekavacanaṃ katanti veditabbaṃ. Vuttañca – ‘‘yā ca muñcitukamyatā yā ca paṭisaṅkhānupassanā yā ca saṅkhārupekkhā, ime dhammā ekaṭṭhā, byañjanameva nāna’’nti (paṭi. ma. 1.227). Keci pana ‘‘saṅkhārupekkhāsūti bahuvacanaṃ samathavipassanāvasena saṅkhārupekkhānaṃ bahuttā’’tipi vadanti. Saṅkhārupekkhāsūti ca kiriyāpekkhanti veditabbaṃ. Avatthābhedena pana tena nibbidāñāṇena nibbindantassa ukkaṇṭhantassa sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsagatesu sabhedakesu saṅkhāresu cittaṃ na sajjati na laggati na bajjhati, sabbasaṅkhāragataṃ muñcitukāmaṃ chaḍḍetukāmaṃ hoti.
अथ वा यथा जालब्भन्तरगतो मच्छो, सप्पमुखगतो मण्डूको, पञ्जरपक्खित्तो वनकुक्कुटो, दळ्हपासवसंगतो मिगो, अहितुण्डिकहत्थगतो सप्पो, महापङ्कपक्खन्दो कुञ्जरो, सुपण्णमुखगतो नागराजा, राहुमुखपविट्ठो चन्दो, सपत्तपरिक्खित्तो पुरिसोतिएवमादयो ततो ततो मुच्चितुकामा निस्सरितुकामाव होन्ति, एवं तस्स योगिनो चित्तं सब्बस्मा सङ्खारगता मुच्चितुकामं निस्सरितुकामं होति। एवञ्हि वुच्चमाने ‘‘मुच्चितुकामस्स मुच्चितुकम्यता’’ति पाठो युज्जति। एवञ्च सति ‘‘उप्पादं मुञ्चितुकम्यता’’तिआदीसु ‘‘उप्पादा मुच्चितुकम्यता’’तिआदि वत्तब्बं होति, तस्मा पुरिमो एव अत्थो सुन्दरतरो। अथस्स सब्बसङ्खारेसु विगतालयस्स सब्बसङ्खारगतं मुञ्चितुकामस्स मुञ्चितुकम्यताञाणं उप्पज्जति। सो एवं सब्बभवयोनिगतिविञ्ञाणट्ठितिसत्तावासगते सभेदके सङ्खारे मुञ्चितुकामो मुञ्चनस्स उपायसम्पादनत्थं पुन ते एव सङ्खारे पटिसङ्खानुपस्सनाञाणेन तिलक्खणं आरोपेत्वा विपस्सति। एवञ्हि विपस्सतो चस्स अनिच्चवसेन निमित्तं पटिसङ्खाञाणं उप्पज्जति, दुक्खवसेन पवत्तं पटिसङ्खाञाणं उप्पज्जति, अनत्तवसेन निमित्तञ्च पवत्तञ्च पटिसङ्खाञाणं उप्पज्जति। सो पटिसङ्खानुपस्सनाञाणेन ‘‘सब्बे सङ्खारा सुञ्ञा’’ति दिस्वा तिलक्खणं आरोपेत्वा सङ्खारे परिग्गण्हन्तो भयञ्च नन्दिञ्च विप्पहाय भरियाय दोसं दिस्वा विस्सट्ठभरियो विय पुरिसो तस्सा भरियाय सङ्खारेसु उदासीनो होति मज्झत्तो, ‘‘अह’’न्ति वा ‘‘मम’’न्ति वा न गण्हाति। तस्स एवं जानतो एवं पस्सतो तीसु भवेसु चित्तं पतिलीयति पटिकुटति पटिवत्तति न सम्पसारियति। सेय्यथापि नाम पदुमपलासे ईसकं पोणे उदकफुसितानि पतिलीयन्ति पटिकुटन्ति पटिवत्तन्ति न सम्पसारियन्ति। सेय्यथापि वा पन कुक्कुटपत्तं वा न्हारुदद्दुलं वा अग्गिम्हि पक्खित्तं पतिलीयति पटिकुटति पटिवत्तति न सम्पसारियति, एवं तस्स तीसु भवेसु चित्तं पतिलीयति पटिकुटति पटिवत्तति न सम्पसारियति, उपेक्खा सण्ठाति। एवमस्स सङ्खारुपेक्खाञाणं उप्पन्नं होति। इमिना सङ्खारुपेक्खाञाणेन सद्धिं उपरि गोत्रभुञाणस्स साधकं अनुलोमञाणं पुब्बापरञाणेहि अवुत्तम्पि वुत्तमेव होतीति वेदितब्बं। वुत्तञ्हि भगवता –
Atha vā yathā jālabbhantaragato maccho, sappamukhagato maṇḍūko, pañjarapakkhitto vanakukkuṭo, daḷhapāsavasaṃgato migo, ahituṇḍikahatthagato sappo, mahāpaṅkapakkhando kuñjaro, supaṇṇamukhagato nāgarājā, rāhumukhapaviṭṭho cando, sapattaparikkhitto purisotievamādayo tato tato muccitukāmā nissaritukāmāva honti, evaṃ tassa yogino cittaṃ sabbasmā saṅkhāragatā muccitukāmaṃ nissaritukāmaṃ hoti. Evañhi vuccamāne ‘‘muccitukāmassa muccitukamyatā’’ti pāṭho yujjati. Evañca sati ‘‘uppādaṃ muñcitukamyatā’’tiādīsu ‘‘uppādā muccitukamyatā’’tiādi vattabbaṃ hoti, tasmā purimo eva attho sundarataro. Athassa sabbasaṅkhāresu vigatālayassa sabbasaṅkhāragataṃ muñcitukāmassa muñcitukamyatāñāṇaṃ uppajjati. So evaṃ sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsagate sabhedake saṅkhāre muñcitukāmo muñcanassa upāyasampādanatthaṃ puna te eva saṅkhāre paṭisaṅkhānupassanāñāṇena tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassati. Evañhi vipassato cassa aniccavasena nimittaṃ paṭisaṅkhāñāṇaṃ uppajjati, dukkhavasena pavattaṃ paṭisaṅkhāñāṇaṃ uppajjati, anattavasena nimittañca pavattañca paṭisaṅkhāñāṇaṃ uppajjati. So paṭisaṅkhānupassanāñāṇena ‘‘sabbe saṅkhārā suññā’’ti disvā tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre pariggaṇhanto bhayañca nandiñca vippahāya bhariyāya dosaṃ disvā vissaṭṭhabhariyo viya puriso tassā bhariyāya saṅkhāresu udāsīno hoti majjhatto, ‘‘aha’’nti vā ‘‘mama’’nti vā na gaṇhāti. Tassa evaṃ jānato evaṃ passato tīsu bhavesu cittaṃ patilīyati paṭikuṭati paṭivattati na sampasāriyati. Seyyathāpi nāma padumapalāse īsakaṃ poṇe udakaphusitāni patilīyanti paṭikuṭanti paṭivattanti na sampasāriyanti. Seyyathāpi vā pana kukkuṭapattaṃ vā nhārudaddulaṃ vā aggimhi pakkhittaṃ patilīyati paṭikuṭati paṭivattati na sampasāriyati, evaṃ tassa tīsu bhavesu cittaṃ patilīyati paṭikuṭati paṭivattati na sampasāriyati, upekkhā saṇṭhāti. Evamassa saṅkhārupekkhāñāṇaṃ uppannaṃ hoti. Iminā saṅkhārupekkhāñāṇena saddhiṃ upari gotrabhuñāṇassa sādhakaṃ anulomañāṇaṃ pubbāparañāṇehi avuttampi vuttameva hotīti veditabbaṃ. Vuttañhi bhagavatā –
‘‘सो वत, भिक्खवे, भिक्खु कञ्चि सङ्खारं निच्चतो समनुपस्सन्तो अनुलोमिकाय खन्तिया समन्नागतो भविस्सतीति नेतं ठानं विज्जति, अनुलोमिकाय खन्तिया असमन्नागतो सम्मत्तनियामं ओक्कमिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति, सम्मत्तनियामं अनोक्कममानो सोतापत्तिफलं वा सकदागामिफलं वा अनागामिफलं वा अरहत्तफलं वा सच्छिकरिस्सतीति नेतं ठानं विज्जती’’तिआदि (अ॰ नि॰ ६.९८; पटि॰ म॰ ३.३६)।
‘‘So vata, bhikkhave, bhikkhu kañci saṅkhāraṃ niccato samanupassanto anulomikāya khantiyā samannāgato bhavissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati, anulomikāya khantiyā asamannāgato sammattaniyāmaṃ okkamissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati, sammattaniyāmaṃ anokkamamāno sotāpattiphalaṃ vā sakadāgāmiphalaṃ vā anāgāmiphalaṃ vā arahattaphalaṃ vā sacchikarissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi (a. ni. 6.98; paṭi. ma. 3.36).
वुत्तञ्च धम्मसेनापतिना –
Vuttañca dhammasenāpatinā –
‘‘कतिहाकारेहि अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति? कतिहाकारेहि सम्मत्तनियामं ओक्कमति? चत्तालीसाय आकारेहि अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति, चत्तालीसाय आकारेहि सम्मत्तनियामं ओक्कमती’’तिआदि (पटि॰ म॰ ३.३७)।
‘‘Katihākārehi anulomikaṃ khantiṃ paṭilabhati? Katihākārehi sammattaniyāmaṃ okkamati? Cattālīsāya ākārehi anulomikaṃ khantiṃ paṭilabhati, cattālīsāya ākārehi sammattaniyāmaṃ okkamatī’’tiādi (paṭi. ma. 3.37).
पट्ठाने चेतं वुत्तं भगवता –
Paṭṭhāne cetaṃ vuttaṃ bhagavatā –
‘‘अनुलोमं गोत्रभुस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो। अनुलोमं वोदानस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’तिआदि (पट्ठा॰ १.१.४१७)।
‘‘Anulomaṃ gotrabhussa anantarapaccayena paccayo. Anulomaṃ vodānassa anantarapaccayena paccayo’’tiādi (paṭṭhā. 1.1.417).
तस्स हि तं सङ्खारुपेक्खाञाणं आसेवन्तस्स भावेन्तस्स बहुलीकरोन्तस्स अधिमोक्खसद्धा बलवतरा होति, वीरियं सुपग्गहितं, सति सूपट्ठिता, चित्तं सुसमाहितं, सङ्खारुपेक्खाञाणं तिक्खतरं पवत्तति। तस्स इदानि मग्गो उप्पज्जिस्सतीति सङ्खारुपेक्खाय सङ्खारे ‘‘अनिच्चा’’ति वा ‘‘दुक्खा’’ति वा ‘‘अनत्ता’’ति वा सम्मसित्वा भवङ्गं ओतरति। भवङ्गानन्तरं सङ्खारुपेक्खाय कतनयेनेव सङ्खारे ‘‘अनिच्चा’’ति वा ‘‘दुक्खा’’ति वा ‘‘अनत्ता’’ति वा आरम्मणं कुरुमानं उप्पज्जति मनोद्वारावज्जनं। तदनन्तरं तथेव सङ्खारे आरम्मणं कत्वा द्वे तीणि चत्तारि वा जवनचित्तानि उप्पज्जन्ति। तंसम्पयुत्तं ञाणं अनुलोमञाणं। तञ्हि पुरिमानञ्च अट्ठन्नं विपस्सनाञाणानं तथकिच्चताय अनुलोमेति, उपरि च पत्तब्बानं सत्ततिंसाय बोधिपक्खियधम्मानं अनुलोमेति। यथा हि धम्मिको राजा विनिच्छयट्ठाने निसिन्नो अट्ठन्नं वोहारिकमहामत्तानं विनिच्छयं सुत्वा अगतिगमनं पहाय मज्झत्तो हुत्वा ‘‘एवं होतू’’ति अनुमोदमानो तेसञ्च विनिच्छयस्स अनुलोमेति, पोराणस्स च राजधम्मस्स। तत्थ राजा विय अनुलोमञाणं, अट्ठ वोहारिकमहामत्ता विय अट्ठ विपस्सनाञाणानि, पोराणराजधम्मो विय सत्ततिंस बोधिपक्खियधम्मा, यथा राजा ‘‘एवं होतू’’ति अनुमोदमानो वोहारिकानञ्च विनिच्छयस्स राजधम्मस्स च अनुलोमेति, एवमिदं अनिच्चादिवसेन सङ्खारे आरब्भ उप्पज्जमानानं अट्ठन्नञ्च विपस्सनाञाणानं तथकिच्चताय अनुलोमेति, उपरि च पत्तब्बानं सत्ततिंसाय बोधिपक्खियधम्मानं। तस्मा अनुलोमञाणन्ति वुच्चति।
Tassa hi taṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ āsevantassa bhāventassa bahulīkarontassa adhimokkhasaddhā balavatarā hoti, vīriyaṃ supaggahitaṃ, sati sūpaṭṭhitā, cittaṃ susamāhitaṃ, saṅkhārupekkhāñāṇaṃ tikkhataraṃ pavattati. Tassa idāni maggo uppajjissatīti saṅkhārupekkhāya saṅkhāre ‘‘aniccā’’ti vā ‘‘dukkhā’’ti vā ‘‘anattā’’ti vā sammasitvā bhavaṅgaṃ otarati. Bhavaṅgānantaraṃ saṅkhārupekkhāya katanayeneva saṅkhāre ‘‘aniccā’’ti vā ‘‘dukkhā’’ti vā ‘‘anattā’’ti vā ārammaṇaṃ kurumānaṃ uppajjati manodvārāvajjanaṃ. Tadanantaraṃ tatheva saṅkhāre ārammaṇaṃ katvā dve tīṇi cattāri vā javanacittāni uppajjanti. Taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ anulomañāṇaṃ. Tañhi purimānañca aṭṭhannaṃ vipassanāñāṇānaṃ tathakiccatāya anulometi, upari ca pattabbānaṃ sattatiṃsāya bodhipakkhiyadhammānaṃ anulometi. Yathā hi dhammiko rājā vinicchayaṭṭhāne nisinno aṭṭhannaṃ vohārikamahāmattānaṃ vinicchayaṃ sutvā agatigamanaṃ pahāya majjhatto hutvā ‘‘evaṃ hotū’’ti anumodamāno tesañca vinicchayassa anulometi, porāṇassa ca rājadhammassa. Tattha rājā viya anulomañāṇaṃ, aṭṭha vohārikamahāmattā viya aṭṭha vipassanāñāṇāni, porāṇarājadhammo viya sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā, yathā rājā ‘‘evaṃ hotū’’ti anumodamāno vohārikānañca vinicchayassa rājadhammassa ca anulometi, evamidaṃ aniccādivasena saṅkhāre ārabbha uppajjamānānaṃ aṭṭhannañca vipassanāñāṇānaṃ tathakiccatāya anulometi, upari ca pattabbānaṃ sattatiṃsāya bodhipakkhiyadhammānaṃ. Tasmā anulomañāṇanti vuccati.
१०. बहिद्धा वुट्ठानविवट्टने पञ्ञा गोत्रभुञाणन्ति एत्थ बहिद्धाति सङ्खारनिमित्तं। तञ्हि अज्झत्तचित्तसन्ताने अकुसलक्खन्धे उपादाय बहिद्धाति वुत्तं। तस्मा बहिद्धा सङ्खारनिमित्तम्हा वुट्ठाति विगतं हुत्वा उद्धं तिट्ठतीति वुट्ठानं, विवट्टति परावट्टति परम्मुखं होतीति विवट्टनं, वुट्ठानञ्च तं विवट्टनञ्चाति वुट्ठानविवट्टनं। तेनेवाह –
10.Bahiddhāvuṭṭhānavivaṭṭane paññā gotrabhuñāṇanti ettha bahiddhāti saṅkhāranimittaṃ. Tañhi ajjhattacittasantāne akusalakkhandhe upādāya bahiddhāti vuttaṃ. Tasmā bahiddhā saṅkhāranimittamhā vuṭṭhāti vigataṃ hutvā uddhaṃ tiṭṭhatīti vuṭṭhānaṃ, vivaṭṭati parāvaṭṭati parammukhaṃ hotīti vivaṭṭanaṃ, vuṭṭhānañca taṃ vivaṭṭanañcāti vuṭṭhānavivaṭṭanaṃ. Tenevāha –
‘‘गोत्रभुञाणं समुदयस्स असमुच्छिन्दनतो पवत्ता न वुट्ठाति, निब्बानारम्मणतो पन निमित्ता वुट्ठातीति एकतो वुट्ठानं होती’’ति (विसुद्धि॰ २.८२७)।
‘‘Gotrabhuñāṇaṃ samudayassa asamucchindanato pavattā na vuṭṭhāti, nibbānārammaṇato pana nimittā vuṭṭhātīti ekato vuṭṭhānaṃ hotī’’ti (visuddhi. 2.827).
पुथुज्जनगोत्ताभिभवनतो अरियगोत्तभावनतो गोत्रभु। इदञ्हि अनुलोमञाणेहि पदुमपलासतो उदकमिव सब्बसङ्खारतो पतिलीयमानचित्तस्स अनुलोमञाणस्स आसेवनन्ते अनिमित्तं निब्बानं आरम्मणं कुरुमानं पुथुज्जनगोत्तं पुथुज्जनसङ्खं पुथुज्जनभूमिं अतिक्कममानं अरियगोत्तं अरियसङ्खं अरियभूमिं ओक्कममानं निब्बानारम्मणे पठमावत्तनपठमाभोगपठमसमन्नाहारभूतं मग्गस्स अनन्तरसमनन्तरासेवनउपनिस्सयनत्थिविगतवसेन छहि आकारेहि पच्चयभावं साधयमानं सिखाप्पत्तं विपस्सनाय मुद्धभूतं अपुनरावत्तकं उप्पज्जति।
Puthujjanagottābhibhavanato ariyagottabhāvanato gotrabhu. Idañhi anulomañāṇehi padumapalāsato udakamiva sabbasaṅkhārato patilīyamānacittassa anulomañāṇassa āsevanante animittaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ kurumānaṃ puthujjanagottaṃ puthujjanasaṅkhaṃ puthujjanabhūmiṃ atikkamamānaṃ ariyagottaṃ ariyasaṅkhaṃ ariyabhūmiṃ okkamamānaṃ nibbānārammaṇe paṭhamāvattanapaṭhamābhogapaṭhamasamannāhārabhūtaṃ maggassa anantarasamanantarāsevanaupanissayanatthivigatavasena chahi ākārehi paccayabhāvaṃ sādhayamānaṃ sikhāppattaṃ vipassanāya muddhabhūtaṃ apunarāvattakaṃ uppajjati.
११. दुभतो वुट्ठानविवट्टने पञ्ञा मग्गे ञाणन्ति एत्थ दुभतोति उभतो, द्वयतोति वा वुत्तं होति। किलेसानं समुच्छिन्दनतो किलेसेहि च तदनुवत्तकक्खन्धेहि च निब्बानारम्मणकरणतो बहिद्धा सब्बसङ्खारनिमित्तेहि च वुट्ठाति विवट्टतीति दुभतो वुट्ठानविवट्टने पञ्ञा। तेनेवाह –
11.Dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇanti ettha dubhatoti ubhato, dvayatoti vā vuttaṃ hoti. Kilesānaṃ samucchindanato kilesehi ca tadanuvattakakkhandhehi ca nibbānārammaṇakaraṇato bahiddhā sabbasaṅkhāranimittehi ca vuṭṭhāti vivaṭṭatīti dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā. Tenevāha –
‘‘चत्तारिपि मग्गञाणानि अनिमित्तारम्मणत्ता निमित्ततो वुट्ठहन्ति, समुदयस्स समुच्छिन्दनतो पवत्ता वुट्ठहन्तीति दुभतो वुट्ठानानि होन्ती’’ति (विसुद्धि॰ २.८२७)।
‘‘Cattāripi maggañāṇāni animittārammaṇattā nimittato vuṭṭhahanti, samudayassa samucchindanato pavattā vuṭṭhahantīti dubhato vuṭṭhānāni hontī’’ti (visuddhi. 2.827).
मग्गे ञाणन्ति निब्बानं मग्गति पेक्खति, निब्बानत्थिकेहि वा मग्गीयति अन्वेसीयति, किलेसे वा मारेन्तो गच्छति पवत्ततीति मग्गो, तस्मिं मग्गे ञाणं। जातिग्गहणेन एकवचनं कतं। तञ्हि गोत्रभुञाणस्स अनन्तरं निब्बानं आरम्मणं कुरुमानं सयंवज्झे किलेसे निरवसेसं समुच्छिन्दमानं अनमतग्गसंसारवट्टदुक्खसमुद्दं सोसयमानं सब्बापायद्वारानि पिदहमानं सत्तअरियधनसम्मुखीभावं कुरुमानं अट्ठङ्गिकं मिच्छामग्गं पजहमानं सब्बवेरभयानि वूपसमयमानं सम्मासम्बुद्धस्स ओरसपुत्तभावमुपनयमानं अञ्ञानि च अनेकानि आनिसंससतानि पटिलाभयमानं मग्गञाणं उप्पज्जति।
Magge ñāṇanti nibbānaṃ maggati pekkhati, nibbānatthikehi vā maggīyati anvesīyati, kilese vā mārento gacchati pavattatīti maggo, tasmiṃ magge ñāṇaṃ. Jātiggahaṇena ekavacanaṃ kataṃ. Tañhi gotrabhuñāṇassa anantaraṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ kurumānaṃ sayaṃvajjhe kilese niravasesaṃ samucchindamānaṃ anamataggasaṃsāravaṭṭadukkhasamuddaṃ sosayamānaṃ sabbāpāyadvārāni pidahamānaṃ sattaariyadhanasammukhībhāvaṃ kurumānaṃ aṭṭhaṅgikaṃ micchāmaggaṃ pajahamānaṃ sabbaverabhayāni vūpasamayamānaṃ sammāsambuddhassa orasaputtabhāvamupanayamānaṃ aññāni ca anekāni ānisaṃsasatāni paṭilābhayamānaṃ maggañāṇaṃ uppajjati.
ठातुं इच्छं पुरिसो, लङ्घित्वा मातिकाय परतीरे।
Ṭhātuṃ icchaṃ puriso, laṅghitvā mātikāya paratīre;
वेगेनागम्म यथा, गण्हित्वा ओरिमतिरतरुबद्धं॥
Vegenāgamma yathā, gaṇhitvā orimatiratarubaddhaṃ.
रज्जुं वा दण्डं वा, उल्लङ्घित्वान पारनिन्नतनु।
Rajjuṃ vā daṇḍaṃ vā, ullaṅghitvāna pāraninnatanu;
पारापन्नो पन तं, मुञ्चिय वेधं पतिट्ठहति पारे॥
Pārāpanno pana taṃ, muñciya vedhaṃ patiṭṭhahati pāre.
एवं योगावचरो, सक्कायमयम्हि ओरिमे तीरे।
Evaṃ yogāvacaro, sakkāyamayamhi orime tīre;
दिट्ठभयो अभये पन, ठातुं इच्छं अमतपारे॥
Diṭṭhabhayo abhaye pana, ṭhātuṃ icchaṃ amatapāre.
उदयब्बयानुपस्स , पभुतिकवेगेन आगतो रज्जुं।
Udayabbayānupassa , pabhutikavegena āgato rajjuṃ;
रूपाव्हं दण्डं वा, तदितरखन्धाव्हयं सम्मा॥
Rūpāvhaṃ daṇḍaṃ vā, taditarakhandhāvhayaṃ sammā.
गण्हित्वा आवज्जन, चित्तेन हि पुब्बवुत्तनयतोव।
Gaṇhitvā āvajjana, cittena hi pubbavuttanayatova;
अनुलोमेहुल्लङ्घिय, निब्बुतिनिन्नो तदासनोपगतो॥
Anulomehullaṅghiya, nibbutininno tadāsanopagato.
तं मुञ्चिय गोत्रभुना, अलद्धआसेवनेन तु पवेधं।
Taṃ muñciya gotrabhunā, aladdhaāsevanena tu pavedhaṃ;
पतितो सङ्खतपारे, ततो पतिट्ठाति मग्गञाणेन॥
Patito saṅkhatapāre, tato patiṭṭhāti maggañāṇena.
पस्सितुकामो चन्दं, चन्दे छन्नम्हि अब्भपटलेहि।
Passitukāmo candaṃ, cande channamhi abbhapaṭalehi;
थुलकसुखुमसुखुमेसु, अब्भेसु हटेसु वायुना कमतो॥
Thulakasukhumasukhumesu, abbhesu haṭesu vāyunā kamato.
चन्दं पस्सेय्य नरो, यथा तथेवानुलोमञाणेहि कमा।
Candaṃ passeyya naro, yathā tathevānulomañāṇehi kamā;
सच्चच्छादकमोहे, विनासिते पेक्खते हि गोत्रभु अमतं॥
Saccacchādakamohe, vināsite pekkhate hi gotrabhu amataṃ.
वाता विय ते चन्दं, अमतं न हि पेक्खरेनुलोमानि।
Vātā viya te candaṃ, amataṃ na hi pekkharenulomāni;
पुरिसो अब्भानि यथा, गोत्रभु न तमं विनोदेति॥
Puriso abbhāni yathā, gotrabhu na tamaṃ vinodeti.
भमितम्हि चक्कयन्ते, ठितो नरो अञ्ञदिन्नसञ्ञाय।
Bhamitamhi cakkayante, ṭhito naro aññadinnasaññāya;
उसुपाते फलकसतं, अपेक्खमानो यथा विज्झे॥
Usupāte phalakasataṃ, apekkhamāno yathā vijjhe.
एवमिध मग्गञाणं, गोत्रभुना दिन्नसञ्ञमविहाय।
Evamidha maggañāṇaṃ, gotrabhunā dinnasaññamavihāya;
निब्बाने वत्तन्तं, लोभक्खन्धादिके पदालेति॥
Nibbāne vattantaṃ, lobhakkhandhādike padāleti.
संसारदुक्खजलधिं , सोसयति पिदहति दुग्गतिद्वारं।
Saṃsāradukkhajaladhiṃ , sosayati pidahati duggatidvāraṃ;
कुरुते च अरियधनिनं, मिच्छामग्गञ्च पजहाति॥
Kurute ca ariyadhaninaṃ, micchāmaggañca pajahāti.
वेरभयानि समयते, करोति नाथस्स ओरससुतत्तं।
Verabhayāni samayate, karoti nāthassa orasasutattaṃ;
अञ्ञे च अनेकसते, आनीसंसे ददाति ञाणमिदन्ति॥
Aññe ca anekasate, ānīsaṃse dadāti ñāṇamidanti.
१२. पयोगप्पटिप्पस्सद्धिपञ्ञा फले ञाणन्ति एत्थ पयोगोति भुसो योगो, फलसच्छिकिरियाय मग्गभावनाय उभतो वुट्ठानपयोगो, तस्स पयोगस्स पटिप्पस्सम्भनं निट्ठानं पयोगपटिप्पस्सद्धि। किं तं? चतुमग्गकिच्चपरियोसानं। तस्सा पयोगपटिप्पस्सद्धिया हेतुभूताय पवत्ता फले पञ्ञा पयोगप्पटिप्पस्सद्धिपञ्ञा। फलति विपच्चतीति फलं, तस्मिं फले तंसम्पयुत्तं ञाणं। एकेकस्स हि मग्गञाणस्स अनन्तरा तस्स तस्सेव विपाकभूतानि निब्बानारम्मणानि तीणि वा द्वे वा एकं वा फलचित्तानि उप्पज्जन्ति। अनन्तरविपाकत्तायेव लोकुत्तरकुसलानं ‘‘समाधिमानन्तरिकञ्ञमाहू’’ति (खु॰ पा॰ ६.५; सु॰ नि॰ २२८) च, ‘‘दन्धं आनन्तरिकं पापुणाति आसवानं खयाया’’ति (अ॰ नि॰ ४.१६२) च आदि वुत्तं। यस्स द्वे अनुलोमानि, तस्स ततियं गोत्रभु, चतुत्थं मग्गचित्तं, तीणि फलचित्तानि होन्ति। यस्स तीणि अनुलोमानि, तस्स चतुत्थं गोत्रभु, पञ्चमं मग्गचित्तं, द्वे फलचित्तानि होन्ति। यस्स चत्तारि अनुलोमानि, तस्स पञ्चमं गोत्रभु, छट्ठं मग्गचित्तं, एकं फलचित्तं होति। इदं मग्गवीथियं फलं। कालन्तरफलं पन समापत्तिवसेन उप्पज्जमानं निरोधा वुट्ठहन्तस्स उप्पज्जमानञ्च एतेनेव सङ्गहितं।
12.Payogappaṭippassaddhipaññā phale ñāṇanti ettha payogoti bhuso yogo, phalasacchikiriyāya maggabhāvanāya ubhato vuṭṭhānapayogo, tassa payogassa paṭippassambhanaṃ niṭṭhānaṃ payogapaṭippassaddhi. Kiṃ taṃ? Catumaggakiccapariyosānaṃ. Tassā payogapaṭippassaddhiyā hetubhūtāya pavattā phale paññā payogappaṭippassaddhipaññā. Phalati vipaccatīti phalaṃ, tasmiṃ phale taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ. Ekekassa hi maggañāṇassa anantarā tassa tasseva vipākabhūtāni nibbānārammaṇāni tīṇi vā dve vā ekaṃ vā phalacittāni uppajjanti. Anantaravipākattāyeva lokuttarakusalānaṃ ‘‘samādhimānantarikaññamāhū’’ti (khu. pā. 6.5; su. ni. 228) ca, ‘‘dandhaṃ ānantarikaṃ pāpuṇāti āsavānaṃ khayāyā’’ti (a. ni. 4.162) ca ādi vuttaṃ. Yassa dve anulomāni, tassa tatiyaṃ gotrabhu, catutthaṃ maggacittaṃ, tīṇi phalacittāni honti. Yassa tīṇi anulomāni, tassa catutthaṃ gotrabhu, pañcamaṃ maggacittaṃ, dve phalacittāni honti. Yassa cattāri anulomāni, tassa pañcamaṃ gotrabhu, chaṭṭhaṃ maggacittaṃ, ekaṃ phalacittaṃ hoti. Idaṃ maggavīthiyaṃ phalaṃ. Kālantaraphalaṃ pana samāpattivasena uppajjamānaṃ nirodhā vuṭṭhahantassa uppajjamānañca eteneva saṅgahitaṃ.
१३. छिन्नवटुमानुपस्सने पञ्ञाति तेन तेन अरियमग्गेन समुच्छिन्नं तं तं उपक्किलेसं पच्छा पस्सने पञ्ञा। विमुत्तिञाणन्ति विमुत्तिया ञाणं। विमुत्तीति च उपक्किलेसेहि विमुत्तं परिसुद्धं चित्तं, विमुत्तभावो वा। तस्सा विमुत्तिया जाननं ञाणं विमुत्तिञाणं। किलेसेहि विमुत्तं चित्तसन्ततिम्पि किलेसेहि विमुत्तभावम्पि पच्चवेक्खन्तो किलेसेहि न विना पच्चवेक्खतीति एतेन पहीनकिलेसपच्चवेक्खणं वुत्तं होति। ‘‘विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होती’’ति (महाव॰ २३; दी॰ नि॰ १.२४८) हि इदमेव सन्धाय वुत्तं। अवसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणं पन अवुत्तम्पि इमिनाव वुत्तं होतीति गहेतब्बं। वुत्तञ्च –
13.Chinnavaṭumānupassane paññāti tena tena ariyamaggena samucchinnaṃ taṃ taṃ upakkilesaṃ pacchā passane paññā. Vimuttiñāṇanti vimuttiyā ñāṇaṃ. Vimuttīti ca upakkilesehi vimuttaṃ parisuddhaṃ cittaṃ, vimuttabhāvo vā. Tassā vimuttiyā jānanaṃ ñāṇaṃ vimuttiñāṇaṃ. Kilesehi vimuttaṃ cittasantatimpi kilesehi vimuttabhāvampi paccavekkhanto kilesehi na vinā paccavekkhatīti etena pahīnakilesapaccavekkhaṇaṃ vuttaṃ hoti. ‘‘Vimuttasmiṃ vimuttamiti ñāṇaṃ hotī’’ti (mahāva. 23; dī. ni. 1.248) hi idameva sandhāya vuttaṃ. Avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ pana avuttampi imināva vuttaṃ hotīti gahetabbaṃ. Vuttañca –
‘‘वुत्तम्हि एकधम्मे, ये धम्मा एकलक्खणा तेन।
‘‘Vuttamhi ekadhamme, ye dhammā ekalakkhaṇā tena;
वुत्ता भवन्ति सब्बे, इति वुत्तो लक्खणो हारो’’ति॥ (नेत्ति॰ ४.५ निद्देसवार)।
Vuttā bhavanti sabbe, iti vutto lakkhaṇo hāro’’ti. (netti. 4.5 niddesavāra);
अथ वा अरहतो अवसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणाभावा चतुन्नं अरियानं लब्भमानं पहीनकिलेसपच्चवेक्खणमेव वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Atha vā arahato avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇābhāvā catunnaṃ ariyānaṃ labbhamānaṃ pahīnakilesapaccavekkhaṇameva vuttanti veditabbaṃ.
१४. तदा समुदागते धम्मे पस्सने पञ्ञाति तदा मग्गक्खणे फलक्खणे च समुदागते पटिलाभवसेन च पटिवेधवसेन च समागते सम्पत्ते समङ्गिभूते मग्गफलधम्मे चतुसच्चधम्मे च पस्सना पेक्खणा पजानना पञ्ञा। पच्चवेक्खणे ञाणन्ति निवत्तित्वा भुसं पस्सनं जाननं ञाणं। इमिना च ञाणद्वयेन पच्चवेक्खणञाणानि वुत्तानि होन्ति। सोतापन्नस्स हि मग्गवीथियं सोतापत्तिफलपरियोसाने चित्तं भवङ्गं ओतरति, ततो भवङ्गं उपच्छिन्दित्वा मग्गपच्चवेक्खणत्थाय मनोद्वारावज्जनं उप्पज्जति, तस्मिं निरुद्धे पटिपाटिया सत्त मग्गपच्चवेक्खणजवनानीति। पुन भवङ्गं ओतरित्वा तेनेव नयेन फलादीनं पच्चवेक्खणत्थाय आवज्जनादीनि उप्पज्जन्ति। येसं उप्पत्तिया एस मग्गं पच्चवेक्खति, फलं पच्चवेक्खति, पहीनकिलेसे पच्चवेक्खति, अवसिट्ठकिलेसे पच्चवेक्खति, निब्बानं पच्चवेक्खति। सो हि ‘‘इमिना वताहं मग्गेन आगतो’’ति मग्गं पच्चवेक्खति, ततो ‘‘अयं मे आनिसंसो लद्धो’’ति फलं पच्चवेक्खति, ततो ‘‘इमे नाम मे किलेसा पहीना’’ति पहीनकिलेसे पच्चवेक्खति, ततो ‘‘इमे नाम मे किलेसा अवसिट्ठा’’ति उपरिमग्गवज्झे किलेसे पच्चवेक्खति, अवसाने ‘‘अयं मे धम्मो आरम्मणतो पटिलद्धो’’ति अमतं निब्बानं पच्चवेक्खति। इति सोतापन्नस्स अरियसावकस्स पञ्च पच्चवेक्खणानि होन्ति। यथा च सोतापन्नस्स, एवं सकदागामिअनागामीनम्पि। अरहतो पन अवसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणं नाम नत्थीति चत्तारियेव पच्चवेक्खणानि। एवं सब्बानि एकूनवीसति पच्चवेक्खणञाणानि। उक्कट्ठपरिच्छेदोयेव चेसो। पहीनावसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणं सेक्खानं होति वा न वा। तस्स हि अभावतोयेव महानामो सक्को भगवन्तं पुच्छि ‘‘कोसु नाम मे धम्मो अज्झत्तं अप्पहीनो, येन मे एकदा लोभधम्मापि चित्तं परियादाय तिट्ठन्ती’’तिआदि (म॰ नि॰ १.१७५)।
14.Tadā samudāgate dhamme passane paññāti tadā maggakkhaṇe phalakkhaṇe ca samudāgate paṭilābhavasena ca paṭivedhavasena ca samāgate sampatte samaṅgibhūte maggaphaladhamme catusaccadhamme ca passanā pekkhaṇā pajānanā paññā. Paccavekkhaṇe ñāṇanti nivattitvā bhusaṃ passanaṃ jānanaṃ ñāṇaṃ. Iminā ca ñāṇadvayena paccavekkhaṇañāṇāni vuttāni honti. Sotāpannassa hi maggavīthiyaṃ sotāpattiphalapariyosāne cittaṃ bhavaṅgaṃ otarati, tato bhavaṅgaṃ upacchinditvā maggapaccavekkhaṇatthāya manodvārāvajjanaṃ uppajjati, tasmiṃ niruddhe paṭipāṭiyā satta maggapaccavekkhaṇajavanānīti. Puna bhavaṅgaṃ otaritvā teneva nayena phalādīnaṃ paccavekkhaṇatthāya āvajjanādīni uppajjanti. Yesaṃ uppattiyā esa maggaṃ paccavekkhati, phalaṃ paccavekkhati, pahīnakilese paccavekkhati, avasiṭṭhakilese paccavekkhati, nibbānaṃ paccavekkhati. So hi ‘‘iminā vatāhaṃ maggena āgato’’ti maggaṃ paccavekkhati, tato ‘‘ayaṃ me ānisaṃso laddho’’ti phalaṃ paccavekkhati, tato ‘‘ime nāma me kilesā pahīnā’’ti pahīnakilese paccavekkhati, tato ‘‘ime nāma me kilesā avasiṭṭhā’’ti uparimaggavajjhe kilese paccavekkhati, avasāne ‘‘ayaṃ me dhammo ārammaṇato paṭiladdho’’ti amataṃ nibbānaṃ paccavekkhati. Iti sotāpannassa ariyasāvakassa pañca paccavekkhaṇāni honti. Yathā ca sotāpannassa, evaṃ sakadāgāmianāgāmīnampi. Arahato pana avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ nāma natthīti cattāriyeva paccavekkhaṇāni. Evaṃ sabbāni ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni. Ukkaṭṭhaparicchedoyeva ceso. Pahīnāvasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ sekkhānaṃ hoti vā na vā. Tassa hi abhāvatoyeva mahānāmo sakko bhagavantaṃ pucchi ‘‘kosu nāma me dhammo ajjhattaṃ appahīno, yena me ekadā lobhadhammāpi cittaṃ pariyādāya tiṭṭhantī’’tiādi (ma. ni. 1.175).
एत्थ धम्मट्ठितिञाणादीनं एकादसन्नं ञाणानं विभावनत्थाय अयं उपमा वेदितब्बा – यथा पुरिसो ‘‘मच्छे गहेस्सामी’’ति मच्छखिप्पं गहेत्वा तदनुरूपे उदके ओसारेत्वा खिप्पमुखेन हत्थं ओतारेत्वा अन्तोउदके कण्हसप्पं मच्छसञ्ञाय गीवाय दळ्हं गहेत्वा ‘‘महा वत मया मच्छो लद्धो’’ति तुट्ठो उक्खिपित्वा पस्सन्तो सोवत्थिकत्तयदस्सनेन ‘‘सप्पो’’ति सञ्जानित्वा भीतो आदीनवं दिस्वा गहणे निब्बिन्नो मुञ्चितुकामो हुत्वा मुञ्चनस्स उपायं करोन्तो अग्गनङ्गुट्ठतो पट्ठाय हत्थं निब्बेठेत्वा बाहं उक्खिपित्वा उपरिसीसे द्वे तयो वारे परिब्भमेत्वा सप्पं दुब्बलं कत्वा ‘‘गच्छ रे दुट्ठसप्पा’’ति निस्सज्जित्वा वेगेन थलं आरुय्ह ठितोव ‘‘महन्तस्स वत भो सप्पस्स मुखतो मुत्तोम्ही’’ति हट्ठो आगतमग्गं ओलोकेय्य।
Ettha dhammaṭṭhitiñāṇādīnaṃ ekādasannaṃ ñāṇānaṃ vibhāvanatthāya ayaṃ upamā veditabbā – yathā puriso ‘‘macche gahessāmī’’ti macchakhippaṃ gahetvā tadanurūpe udake osāretvā khippamukhena hatthaṃ otāretvā antoudake kaṇhasappaṃ macchasaññāya gīvāya daḷhaṃ gahetvā ‘‘mahā vata mayā maccho laddho’’ti tuṭṭho ukkhipitvā passanto sovatthikattayadassanena ‘‘sappo’’ti sañjānitvā bhīto ādīnavaṃ disvā gahaṇe nibbinno muñcitukāmo hutvā muñcanassa upāyaṃ karonto agganaṅguṭṭhato paṭṭhāya hatthaṃ nibbeṭhetvā bāhaṃ ukkhipitvā uparisīse dve tayo vāre paribbhametvā sappaṃ dubbalaṃ katvā ‘‘gaccha re duṭṭhasappā’’ti nissajjitvā vegena thalaṃ āruyha ṭhitova ‘‘mahantassa vata bho sappassa mukhato muttomhī’’ti haṭṭho āgatamaggaṃ olokeyya.
तत्थ तस्स पुरिसस्स मच्छसञ्ञाय कण्हसप्पं दळ्हं गहेत्वा तुस्सनं विय इमस्स योगिनो आदितो बालपुथुज्जनस्स अनिच्चतादिवसेन भयानकं खन्धपञ्चकं निच्चादिसञ्ञाय ‘‘अहं ममा’’ति दिट्ठितण्हाहि दळ्हं गहेत्वा तुस्सनं, तस्स खिप्पमुखतो सप्पं नीहरित्वा सोवत्थिकत्तयं दिस्वा ‘‘सप्पो’’ति सञ्जाननं विय सप्पच्चयनामरूपपरिग्गहेन घनविनिब्भोगं कत्वा कलापसम्मसनादीहि ञाणेहि खन्धपञ्चकस्स अनिच्चतादिलक्खणत्तयं दिस्वा ‘‘अनिच्चं दुक्खमनत्ता’’ति तस्स ववत्थापनं , तस्स भायनं विय इमस्स भयतुपट्ठानञाणं, सप्पे आदीनवदस्सनं विय आदीनवानुपस्सनाञाणं, सप्पगहणे निब्बिन्दनं विय निब्बिदानुपस्सनाञाणं, सप्पं मुञ्चितुकामता विय मुञ्चितुकम्यताञाणं, मुञ्चनस्स उपायकरणं विय पटिसङ्खानुपस्सनाञाणं, सप्पं परिब्भमेत्वा दुब्बलं कत्वा निवत्तित्वा डंसितुं असमत्थभावपापनं विय तिलक्खणारोपनेन सङ्खारुपेक्खानुलोमञाणेहि सङ्खारे परिब्भमेत्वा दुब्बलं कत्वा पुन निच्चसुखत्ताकारेन उपट्ठातुं असमत्थतापापनं, सप्पविस्सज्जनं विय गोत्रभुञाणं, सप्पं विस्सज्जेत्वा थलं आरुय्ह ठानं विय निब्बानथलं आरुय्ह ठितं मग्गफलञाणं, हट्ठस्स आगतमग्गोलोकनं विय मग्गादिपच्चवेक्खणञाणन्ति।
Tattha tassa purisassa macchasaññāya kaṇhasappaṃ daḷhaṃ gahetvā tussanaṃ viya imassa yogino ādito bālaputhujjanassa aniccatādivasena bhayānakaṃ khandhapañcakaṃ niccādisaññāya ‘‘ahaṃ mamā’’ti diṭṭhitaṇhāhi daḷhaṃ gahetvā tussanaṃ, tassa khippamukhato sappaṃ nīharitvā sovatthikattayaṃ disvā ‘‘sappo’’ti sañjānanaṃ viya sappaccayanāmarūpapariggahena ghanavinibbhogaṃ katvā kalāpasammasanādīhi ñāṇehi khandhapañcakassa aniccatādilakkhaṇattayaṃ disvā ‘‘aniccaṃ dukkhamanattā’’ti tassa vavatthāpanaṃ , tassa bhāyanaṃ viya imassa bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ, sappe ādīnavadassanaṃ viya ādīnavānupassanāñāṇaṃ, sappagahaṇe nibbindanaṃ viya nibbidānupassanāñāṇaṃ, sappaṃ muñcitukāmatā viya muñcitukamyatāñāṇaṃ, muñcanassa upāyakaraṇaṃ viya paṭisaṅkhānupassanāñāṇaṃ, sappaṃ paribbhametvā dubbalaṃ katvā nivattitvā ḍaṃsituṃ asamatthabhāvapāpanaṃ viya tilakkhaṇāropanena saṅkhārupekkhānulomañāṇehi saṅkhāre paribbhametvā dubbalaṃ katvā puna niccasukhattākārena upaṭṭhātuṃ asamatthatāpāpanaṃ, sappavissajjanaṃ viya gotrabhuñāṇaṃ, sappaṃ vissajjetvā thalaṃ āruyha ṭhānaṃ viya nibbānathalaṃ āruyha ṭhitaṃ maggaphalañāṇaṃ, haṭṭhassa āgatamaggolokanaṃ viya maggādipaccavekkhaṇañāṇanti.
इमेसञ्च सुतमयञाणादीनं चुद्दसन्नं ञाणानं उप्पत्तिक्कमेन पटिपत्तिक्कमेन च देसनक्कमस्स कतत्ता पच्चवेक्खणेसु पठमं किलेसपच्चवेक्खणं होति, ततो मग्गफलनिब्बानपच्चवेक्खणानीति वेदितब्बं।
Imesañca sutamayañāṇādīnaṃ cuddasannaṃ ñāṇānaṃ uppattikkamena paṭipattikkamena ca desanakkamassa katattā paccavekkhaṇesu paṭhamaṃ kilesapaccavekkhaṇaṃ hoti, tato maggaphalanibbānapaccavekkhaṇānīti veditabbaṃ.
‘‘लोकुत्तरं झानं भावेति निय्यानिकं अपचयगामिं दिट्ठिगतानं पहानाय, कामरागब्यापादानं तनुभावाय, कामरागब्यापादानं अनवसेसप्पहानाय, रूपरागअरूपरागमानउद्धच्चअविज्जानं अनवसेसप्पहानाया’’ति (ध॰ स॰ २७७, ३६१-३६३) च किलेसप्पहानंयेव अधिकं कत्वा मग्गपटिपत्तिया वुत्तत्ता पटिपत्तानुरूपेनेव किलेसपच्चवेक्खणस्स आदिभावो युज्जति, अट्ठकथायं वुत्तक्कमो पन दस्सितोयेव। सो पन कमो पञ्चविधो उप्पत्तिक्कमो पहानक्कमो पटिपत्तिक्कमो भूमिक्कमो देसनक्कमोति।
‘‘Lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti niyyānikaṃ apacayagāmiṃ diṭṭhigatānaṃ pahānāya, kāmarāgabyāpādānaṃ tanubhāvāya, kāmarāgabyāpādānaṃ anavasesappahānāya, rūparāgaarūparāgamānauddhaccaavijjānaṃ anavasesappahānāyā’’ti (dha. sa. 277, 361-363) ca kilesappahānaṃyeva adhikaṃ katvā maggapaṭipattiyā vuttattā paṭipattānurūpeneva kilesapaccavekkhaṇassa ādibhāvo yujjati, aṭṭhakathāyaṃ vuttakkamo pana dassitoyeva. So pana kamo pañcavidho uppattikkamo pahānakkamo paṭipattikkamo bhūmikkamo desanakkamoti.
‘‘पठमं कललं होति, कलला होति अब्बुदं।
‘‘Paṭhamaṃ kalalaṃ hoti, kalalā hoti abbudaṃ;
अब्बुदा जायते पेसि, पेसि निब्बत्तती घनो’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.२३५) –
Abbudā jāyate pesi, pesi nibbattatī ghano’’ti. (saṃ. ni. 1.235) –
एवमादि उप्पत्तिक्कमो। ‘‘दस्सनेन पहातब्बा धम्मा, भावनाय पहातब्बा धम्मा’’ति (ध॰ स॰ तिकमातिका ८) एवमादि पहानक्कमो। ‘‘सीलविसुद्धि चित्तविसुद्धि दिट्ठिविसुद्धि कङ्खावितरणविसुद्धि मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धि पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धि ञाणदस्सनविसुद्धी’’ति एवमादि पटिपत्तिक्कमो। ‘‘कामावचरा धम्मा, रूपावचरा धम्मा, अरूपावचरा धम्मा’’ति (ध॰ स॰ दुकमातिका ९३-९५) एवमादि भूमिक्कमो। ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना चत्तारो सम्मप्पधाना चत्तारो इद्धिपादा पञ्चिन्द्रियानि पञ्च बलानि सत्त बोज्झङ्गा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो’’ति (म॰ नि॰ ३.४३; महानि॰ १९१; चूळनि॰ मेत्तगूमाणवपुच्छानिद्देस २२) वा, ‘‘अनुपुब्बिकथं कथेसि। सेय्यथिदं – दानकथं सीलकथं सग्गकथं कामानं आदीनवं ओकारं संकिलेसं नेक्खम्मे आनिसंसं पकासेसी’’ति (महाव॰ ३१; दी॰ नि॰ १.२९८; २.८३) वा एवमादि देसनक्कमो। इध पन चुद्दसन्नं ञाणानं उप्पत्तिक्कमो पटिपत्तिक्कमो च तदुभयवसेन पटिपाटिया देसितत्ता देसनक्कमो चाति तयो कमा वेदितब्बा।
Evamādi uppattikkamo. ‘‘Dassanena pahātabbā dhammā, bhāvanāya pahātabbā dhammā’’ti (dha. sa. tikamātikā 8) evamādi pahānakkamo. ‘‘Sīlavisuddhi cittavisuddhi diṭṭhivisuddhi kaṅkhāvitaraṇavisuddhi maggāmaggañāṇadassanavisuddhi paṭipadāñāṇadassanavisuddhi ñāṇadassanavisuddhī’’ti evamādi paṭipattikkamo. ‘‘Kāmāvacarā dhammā, rūpāvacarā dhammā, arūpāvacarā dhammā’’ti (dha. sa. dukamātikā 93-95) evamādi bhūmikkamo. ‘‘Cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅgā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti (ma. ni. 3.43; mahāni. 191; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddesa 22) vā, ‘‘anupubbikathaṃ kathesi. Seyyathidaṃ – dānakathaṃ sīlakathaṃ saggakathaṃ kāmānaṃ ādīnavaṃ okāraṃ saṃkilesaṃ nekkhamme ānisaṃsaṃ pakāsesī’’ti (mahāva. 31; dī. ni. 1.298; 2.83) vā evamādi desanakkamo. Idha pana cuddasannaṃ ñāṇānaṃ uppattikkamo paṭipattikkamo ca tadubhayavasena paṭipāṭiyā desitattā desanakkamo cāti tayo kamā veditabbā.
१५. इदानि यस्मा हेट्ठा सरूपेन नामरूपववत्थानञाणं न वुत्तं, तस्मा पञ्चधा नामरूपप्पभेदं दस्सेतुं अज्झत्तववत्थाने पञ्ञा वत्थुनानत्ते ञाणन्तिआदीनि पञ्च ञाणानि उद्दिट्ठानि। सकले हि नामरूपे वुत्ते यं परिग्गहेतुं सक्का, यञ्च परिग्गहेतब्बं, तं परिग्गहेस्सति। लोकुत्तरनामञ्हि परिग्गहेतुञ्च न सक्का अनधिगतत्ता, न च परिग्गहेतब्बं अविपस्सनूपगत्ता। तत्थ अज्झत्तववत्थानेति ‘‘एवं पवत्तमाना मयं अत्ताति गहणं गमिस्सामा’’ति इमिना विय अधिप्पायेन अत्तानं अधिकारं कत्वा पवत्ताति अज्झत्ता। अज्झत्तसद्दो पनायं गोचरज्झत्ते नियकज्झत्ते अज्झत्तज्झत्ते विसयज्झत्तेति चतूसु अत्थेसु दिस्सति । ‘‘तेन, आनन्द, भिक्खुना तस्मिंयेव पुरिमस्मिं समाधिनिमित्ते अज्झत्तमेव चित्तं सण्ठपेतब्बं, अज्झत्तरतो समाहितो’’तिआदीसु (ध॰ प॰ ३६२) हि अयं गोचरज्झत्ते दिस्सति। ‘‘अज्झत्तं सम्पसादनं (दी॰ नि॰ १.२२८; ध॰ स॰ १६१), अज्झत्तं वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३७३) नियकज्झत्ते। ‘‘छ अज्झत्तिकानि आयतनानि, अज्झत्तिका धम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ तिकमातिका २०) अज्झत्तज्झत्ते। ‘‘अयं खो, पनानन्द, विहारो तथागतेन अभिसम्बुद्धो यदिदं सब्बनिमित्तानं अमनसिकारा अज्झत्तं सुञ्ञतं उपसम्पज्ज विहरती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.१८७) विसयज्झत्ते, इस्सरियट्ठानेति अत्थो। फलसमापत्ति हि बुद्धानं इस्सरियट्ठानं नाम। इध पन अज्झत्तज्झत्ते दट्ठब्बो। तेसं अज्झत्तानं ववत्थाने अज्झत्तववत्थाने। वत्थुनानत्तेति वत्थूनं नानाभावे, नानावत्थूसूति अत्थो। एत्थ जवनमनोविञ्ञाणस्स पच्चयभूतो भवङ्गमनोपि चक्खादिपञ्चकं विय उप्पत्तिट्ठानत्ता वत्थूति वुत्तो। आवज्जनम्पि तन्निस्सितमेव कातब्बं।
15. Idāni yasmā heṭṭhā sarūpena nāmarūpavavatthānañāṇaṃ na vuttaṃ, tasmā pañcadhā nāmarūpappabhedaṃ dassetuṃ ajjhattavavatthāne paññā vatthunānatte ñāṇantiādīni pañca ñāṇāni uddiṭṭhāni. Sakale hi nāmarūpe vutte yaṃ pariggahetuṃ sakkā, yañca pariggahetabbaṃ, taṃ pariggahessati. Lokuttaranāmañhi pariggahetuñca na sakkā anadhigatattā, na ca pariggahetabbaṃ avipassanūpagattā. Tattha ajjhattavavatthāneti ‘‘evaṃ pavattamānā mayaṃ attāti gahaṇaṃ gamissāmā’’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikāraṃ katvā pavattāti ajjhattā. Ajjhattasaddo panāyaṃ gocarajjhatte niyakajjhatte ajjhattajjhatte visayajjhatteti catūsu atthesu dissati . ‘‘Tena, ānanda, bhikkhunā tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapetabbaṃ, ajjhattarato samāhito’’tiādīsu (dha. pa. 362) hi ayaṃ gocarajjhatte dissati. ‘‘Ajjhattaṃ sampasādanaṃ (dī. ni. 1.228; dha. sa. 161), ajjhattaṃ vā dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373) niyakajjhatte. ‘‘Cha ajjhattikāni āyatanāni, ajjhattikā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 20) ajjhattajjhatte. ‘‘Ayaṃ kho, panānanda, vihāro tathāgatena abhisambuddho yadidaṃ sabbanimittānaṃ amanasikārā ajjhattaṃ suññataṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (ma. ni. 3.187) visayajjhatte, issariyaṭṭhāneti attho. Phalasamāpatti hi buddhānaṃ issariyaṭṭhānaṃ nāma. Idha pana ajjhattajjhatte daṭṭhabbo. Tesaṃ ajjhattānaṃ vavatthāne ajjhattavavatthāne. Vatthunānatteti vatthūnaṃ nānābhāve, nānāvatthūsūti attho. Ettha javanamanoviññāṇassa paccayabhūto bhavaṅgamanopi cakkhādipañcakaṃ viya uppattiṭṭhānattā vatthūti vutto. Āvajjanampi tannissitameva kātabbaṃ.
१६.
16.
बहिद्धाति छहि अज्झत्तज्झत्तेहि बहिभूतेसु तेसं विसयेसु। गोचरनानत्तेति विसयनानत्ते।
Bahiddhāti chahi ajjhattajjhattehi bahibhūtesu tesaṃ visayesu. Gocaranānatteti visayanānatte.
१७. चरियाववत्थानेति विञ्ञाणचरियाअञ्ञाणचरियाञाणचरियावसेन चरियानं ववत्थाने। ‘‘चरियववत्थाने’’ति रस्सं कत्वापि पठन्ति।
17.Cariyāvavatthāneti viññāṇacariyāaññāṇacariyāñāṇacariyāvasena cariyānaṃ vavatthāne. ‘‘Cariyavavatthāne’’ti rassaṃ katvāpi paṭhanti.
१८. चतुधम्मववत्थानेति कामावचरभूमिआदीनं चुद्दसन्नं चतुक्कानं वसेन चतुन्नं चतुन्नं धम्मानं ववत्थाने। भूमीति च ‘‘भूमिगतञ्च वेहासट्ठञ्चा’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.१३६) पथवियं वत्तति। ‘‘अभूमिं तात, मा सेवा’’तिआदीसु (जा॰ १.६.३४) विसये। ‘‘सुखभूमियं कामावचरे’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ९८८) उप्पज्जनट्ठाने। इध पन कोट्ठासे वत्तति। परिच्छेदेतिपि वदन्ति।
18.Catudhammavavatthāneti kāmāvacarabhūmiādīnaṃ cuddasannaṃ catukkānaṃ vasena catunnaṃ catunnaṃ dhammānaṃ vavatthāne. Bhūmīti ca ‘‘bhūmigatañca vehāsaṭṭhañcā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.136) pathaviyaṃ vattati. ‘‘Abhūmiṃ tāta, mā sevā’’tiādīsu (jā. 1.6.34) visaye. ‘‘Sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādīsu (dha. sa. 988) uppajjanaṭṭhāne. Idha pana koṭṭhāse vattati. Paricchedetipi vadanti.
१९. नवधम्मववत्थानेति कामावचरकुसलादिवसेन पामोज्जमूलकवसेन योनिसो मनसिकारमूलकवसेन च नवन्नं नवन्नं धम्मानं ववत्थाने। इमेसु च पञ्चसु ञाणेसु पठमं अज्झत्तधम्मा ववत्थापेतब्बाति वत्थुनानत्ते ञाणं पठमं वुत्तं, ततो तेसं विसया ववत्थापेतब्बाति तदनन्तरं गोचरनानत्ते ञाणं वुत्तं, ततो परानि तीणि ञाणानि तिण्णं चतुन्नं नवन्नं वसेन गणनानुलोमेन वुत्तानि।
19.Navadhammavavatthāneti kāmāvacarakusalādivasena pāmojjamūlakavasena yoniso manasikāramūlakavasena ca navannaṃ navannaṃ dhammānaṃ vavatthāne. Imesu ca pañcasu ñāṇesu paṭhamaṃ ajjhattadhammā vavatthāpetabbāti vatthunānatte ñāṇaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, tato tesaṃ visayā vavatthāpetabbāti tadanantaraṃ gocaranānatte ñāṇaṃ vuttaṃ, tato parāni tīṇi ñāṇāni tiṇṇaṃ catunnaṃ navannaṃ vasena gaṇanānulomena vuttāni.
२०. इदानि यस्मा नामरूपस्सेव पभेदतो ववत्थापनञाणं ञातपरिञ्ञा, तदनन्तरं तीरणपरिञ्ञा, तदनन्तरं पहानपरिञ्ञाति तिस्सो परिञ्ञा। तंसम्बन्धा च भावनासच्छिकिरिया होन्ति, तस्मा धम्मनानत्तञाणानन्तरं ञातट्ठे ञाणादीनि पञ्च ञाणानि उद्दिट्ठानि। तिस्सो हि परिञ्ञा ञातपरिञ्ञा तीरणपरिञ्ञा पहानपरिञ्ञा च। तत्थ ‘‘रुप्पनलक्खणं रूपं, वेदयितलक्खणा वेदना’’ति एवं तेसं तेसं धम्मानं पच्चत्तलक्खणसल्लक्खणवसेन पवत्ता पञ्ञा ञातपरिञ्ञा नाम। ‘‘रूपं अनिच्चं दुक्खं अनत्ता, वेदना अनिच्चा दुक्खा अनत्ता’’तिआदिना नयेन तेसं तेसं धम्मानं सामञ्ञलक्खणं आरोपेत्वा पवत्ता लक्खणारम्मणिकविपस्सनापञ्ञा तीरणपरिञ्ञा नाम। तेसुयेव पन धम्मेसु निच्चसञ्ञादिपजहनवसेन पवत्ता लक्खणारम्मणिकविपस्सनाव पहानपरिञ्ञा नाम।
20. Idāni yasmā nāmarūpasseva pabhedato vavatthāpanañāṇaṃ ñātapariññā, tadanantaraṃ tīraṇapariññā, tadanantaraṃ pahānapariññāti tisso pariññā. Taṃsambandhā ca bhāvanāsacchikiriyā honti, tasmā dhammanānattañāṇānantaraṃ ñātaṭṭhe ñāṇādīni pañca ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tisso hi pariññā ñātapariññā tīraṇapariññā pahānapariññā ca. Tattha ‘‘ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, vedayitalakkhaṇā vedanā’’ti evaṃ tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ paccattalakkhaṇasallakkhaṇavasena pavattā paññā ñātapariññā nāma. ‘‘Rūpaṃ aniccaṃ dukkhaṃ anattā, vedanā aniccā dukkhā anattā’’tiādinā nayena tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sāmaññalakkhaṇaṃ āropetvā pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanāpaññā tīraṇapariññā nāma. Tesuyeva pana dhammesu niccasaññādipajahanavasena pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanāva pahānapariññā nāma.
तत्थ सङ्खारपरिच्छेदतो पट्ठाय याव पच्चयपरिग्गहा ञातपरिञ्ञाय भूमि। एतस्मिञ्हि अन्तरे धम्मानं पच्चत्तलक्खणपटिवेधस्सेव आधिपच्चं होति। कलापसम्मसनतो पट्ठाय याव उदयब्बयानुपस्सना तीरणपरिञ्ञाय भूमि। एतस्मिञ्हि अन्तरे सामञ्ञलक्खणपटिवेधस्सेव आधिपच्चं होति। भङ्गानुपस्सनं आदिं कत्वा उपरि पहानपरिञ्ञाय भूमि। ततो पट्ठाय हि ‘‘अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहति, दुक्खतो अनुपस्सन्तो सुखसञ्ञं पजहति, अनत्ततो अनुपस्सन्तो अत्तसञ्ञं पजहति, निब्बिन्दन्तो नन्दिं पजहति, विरज्जन्तो रागं पजहति, निरोधेन्तो समुदयं पजहति, पटिनिस्सज्जन्तो आदानं पजहती’’ति (पटि॰ म॰ १.५२) एवं निच्चसञ्ञादिपहानसाधिकानं सत्तन्नं अनुपस्सनानं आधिपच्चं होति।
Tattha saṅkhāraparicchedato paṭṭhāya yāva paccayapariggahā ñātapariññāya bhūmi. Etasmiñhi antare dhammānaṃ paccattalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Kalāpasammasanato paṭṭhāya yāva udayabbayānupassanā tīraṇapariññāya bhūmi. Etasmiñhi antare sāmaññalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Bhaṅgānupassanaṃ ādiṃ katvā upari pahānapariññāya bhūmi. Tato paṭṭhāya hi ‘‘aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati, dukkhato anupassanto sukhasaññaṃ pajahati, anattato anupassanto attasaññaṃ pajahati, nibbindanto nandiṃ pajahati, virajjanto rāgaṃ pajahati, nirodhento samudayaṃ pajahati, paṭinissajjanto ādānaṃ pajahatī’’ti (paṭi. ma. 1.52) evaṃ niccasaññādipahānasādhikānaṃ sattannaṃ anupassanānaṃ ādhipaccaṃ hoti.
तत्थ अभिञ्ञापञ्ञाति धम्मानं रुप्पनादिसभावेन जाननपञ्ञा। सा हि सोभनट्ठेन अभिसद्देन ‘‘तेसं तेसं धम्मानं सभावजाननवसेन सोभनं जानन’’न्ति कत्वा अभिञ्ञाति वुच्चति। ञातट्ठे ञाणन्ति जाननसभावं ञाणं।
Tattha abhiññāpaññāti dhammānaṃ ruppanādisabhāvena jānanapaññā. Sā hi sobhanaṭṭhena abhisaddena ‘‘tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sabhāvajānanavasena sobhanaṃ jānana’’nti katvā abhiññāti vuccati. Ñātaṭṭhe ñāṇanti jānanasabhāvaṃ ñāṇaṃ.
२१. परिञ्ञापञ्ञाति जाननपञ्ञा। सा हि ब्यापनट्ठेन परिसद्देन ‘‘अनिच्चादिसामञ्ञलक्खणवसेन सकिच्चसमापनवसेन वा ब्यापितं जानन’’न्ति कत्वा परिञ्ञाति वुच्चति। तीरणट्ठे ञाणन्ति उपपरिक्खणसभावं, सम्मसनसभावं वा ञाणं।
21.Pariññāpaññāti jānanapaññā. Sā hi byāpanaṭṭhena parisaddena ‘‘aniccādisāmaññalakkhaṇavasena sakiccasamāpanavasena vā byāpitaṃ jānana’’nti katvā pariññāti vuccati. Tīraṇaṭṭhe ñāṇanti upaparikkhaṇasabhāvaṃ, sammasanasabhāvaṃ vā ñāṇaṃ.
२२. पहाने पञ्ञाति निच्चसञ्ञादीनं पजहना पञ्ञा, पजहतीति वा, पजहन्ति एतेनाति वा पहानं। परिच्चागट्ठे ञाणन्ति परिच्चजनसभावं ञाणं।
22.Pahānepaññāti niccasaññādīnaṃ pajahanā paññā, pajahatīti vā, pajahanti etenāti vā pahānaṃ. Pariccāgaṭṭheñāṇanti pariccajanasabhāvaṃ ñāṇaṃ.
२३. भावनापञ्ञाति वड्ढनपञ्ञा। एकरसट्ठे ञाणन्ति एककिच्चसभावं ञाणं, विमुत्तिरसेन वा एकरससभावं ञाणं।
23.Bhāvanāpaññāti vaḍḍhanapaññā. Ekarasaṭṭhe ñāṇanti ekakiccasabhāvaṃ ñāṇaṃ, vimuttirasena vā ekarasasabhāvaṃ ñāṇaṃ.
२४. सच्छिकिरियापञ्ञाति पटिवेधवसेन पटिलाभवसेन वा पच्चक्खकरणपञ्ञा। फस्सनट्ठे ञाणन्ति तदुभयवसेनेव विन्दनसभावं ञाणं।
24.Sacchikiriyāpaññāti paṭivedhavasena paṭilābhavasena vā paccakkhakaraṇapaññā. Phassanaṭṭhe ñāṇanti tadubhayavaseneva vindanasabhāvaṃ ñāṇaṃ.
२५-२८. इदानि यस्मा पहानभावनासच्छिकिरियञाणानि अरियमग्गफलसम्पयुत्तानिपि होन्ति, तस्मा तदनन्तरं अरियपुग्गलानंयेव लब्भमानानि चत्तारि पटिसम्भिदाञाणानि उद्दिट्ठानि। तत्थापि पच्चयुप्पन्नो अत्थो दुक्खसच्चं विय पाकटो सुविञ्ञेय्यो चाति पठमं अत्थपटिसम्भिदाञाणं उद्दिट्ठं, तस्स अत्थस्स हेतुधम्मविसयत्ता तदनन्तरं धम्मपटिसम्भिदाञाणं, तदुभयस्स निरुत्तिविसयत्ता तदनन्तरं निरुत्तिपटिसम्भिदाञाणं, तेसु तीसुपि ञाणेसु पवत्तनतो तदनन्तरं पटिभानपटिसम्भिदाञाणं। प-कारं दीघं कत्वा च पठन्ति।
25-28. Idāni yasmā pahānabhāvanāsacchikiriyañāṇāni ariyamaggaphalasampayuttānipi honti, tasmā tadanantaraṃ ariyapuggalānaṃyeva labbhamānāni cattāri paṭisambhidāñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthāpi paccayuppanno attho dukkhasaccaṃ viya pākaṭo suviññeyyo cāti paṭhamaṃ atthapaṭisambhidāñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tassa atthassa hetudhammavisayattā tadanantaraṃ dhammapaṭisambhidāñāṇaṃ, tadubhayassa niruttivisayattā tadanantaraṃ niruttipaṭisambhidāñāṇaṃ, tesu tīsupi ñāṇesu pavattanato tadanantaraṃ paṭibhānapaṭisambhidāñāṇaṃ. Pa-kāraṃ dīghaṃ katvā ca paṭhanti.
२९-३१. इतो परानि विहारट्ठे ञाणादीनि तीणि ञाणानि अरियानंयेव सम्भवतो पटिसम्भिदापभेदतो च पटिसम्भिदाञाणानन्तरं उद्दिट्ठानि। विहारट्ठे ञाणञ्हि धम्मपटिसम्भिदा होति, समापत्तट्ठे ञाणं अत्थपटिसम्भिदा। धम्मसभावे ञाणञ्हि पटिसम्भिदाकथायं (पटि॰ म॰ २.३०) धम्मपटिसम्भिदाति वुत्तं। निब्बाने ञाणं पन अत्थपटिसम्भिदा एव। तत्थ विहारनानत्तेति अनिच्चानुपस्सनादिवसेन नानाविपस्सनाविहारे। विहारट्ठेति विपस्सनाविहारसभावे। विहारोति च ससम्पयुत्ता विपस्सना एव। समापत्तिनानत्तेति अनिमित्तादिवसेन नानाफलसमापत्तियं। समापत्तीति च लोकुत्तरफलभूता चित्तचेतसिकधम्मा। विहारसमापत्तिनानत्तेति उभयवसेन वुत्तं।
29-31. Ito parāni vihāraṭṭhe ñāṇādīni tīṇi ñāṇāni ariyānaṃyeva sambhavato paṭisambhidāpabhedato ca paṭisambhidāñāṇānantaraṃ uddiṭṭhāni. Vihāraṭṭhe ñāṇañhi dhammapaṭisambhidā hoti, samāpattaṭṭhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammasabhāve ñāṇañhi paṭisambhidākathāyaṃ (paṭi. ma. 2.30) dhammapaṭisambhidāti vuttaṃ. Nibbāne ñāṇaṃ pana atthapaṭisambhidā eva. Tattha vihāranānatteti aniccānupassanādivasena nānāvipassanāvihāre. Vihāraṭṭheti vipassanāvihārasabhāve. Vihāroti ca sasampayuttā vipassanā eva. Samāpattinānatteti animittādivasena nānāphalasamāpattiyaṃ. Samāpattīti ca lokuttaraphalabhūtā cittacetasikadhammā. Vihārasamāpattinānatteti ubhayavasena vuttaṃ.
३२. ततो विहारसमापत्तिञाणसाधकस्स ‘‘दुभतो वुट्ठानविवट्टने पञ्ञा’’ति पुब्बे वुत्तस्सापि मग्गञाणस्स आसवसमुच्छेदसमत्थतं अनन्तरफलदायकत्तञ्च कारणेन विसेसेत्वा अपरेनाकारेन वत्तुकामेन तदेव ‘‘आनन्तरिकसमाधिम्हि ञाण’’न्ति उद्दिट्ठं। तत्थ अविक्खेपपरिसुद्धत्ताति विक्खिपति तेन चित्तन्ति विक्खेपो, उद्धच्चस्सेतं नामं। न विक्खेपो अविक्खेपो, उद्धच्चपटिपक्खस्स समाधिस्सेतं नामं। परिसुद्धस्स भावो परिसुद्धत्तं, अविक्खेपस्स परिसुद्धत्तं अविक्खेपपरिसुद्धत्तं, तस्मा अविक्खेपपरिसुद्धत्ता समाधिस्स परिसुद्धभावेनाति अत्थो। इदञ्हि आसवसमुच्छेदस्स अनन्तरफलदायकत्तस्स च कारणवचनं। आसवसमुच्छेदेति एत्थ आसवन्तीति आसवा, चक्खुतोपि…पे॰… मनतोपि सन्दन्ति पवत्तन्तीति वुत्तं होति। धम्मतो याव गोत्रभुं, ओकासतो याव भवग्गं सवन्तीति वा आसवा, एतं धम्मं एतञ्च ओकासं अन्तोकरित्वा पवत्तन्तीति अत्थो। अन्तोकरणत्थो हि अयं आ-कारो। चिरपारिवासिकट्ठेन मदिरादयो आसवा वियातिपि आसवा। लोकस्मिञ्हि चिरपारिवासिका मदिरादयो आसवाति वुच्चन्ति। यदि च चिरपारिवासिकट्ठेन आसवा, एतेयेव भवितुमरहन्ति। वुत्तञ्हेतं –
32. Tato vihārasamāpattiñāṇasādhakassa ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā’’ti pubbe vuttassāpi maggañāṇassa āsavasamucchedasamatthataṃ anantaraphaladāyakattañca kāraṇena visesetvā aparenākārena vattukāmena tadeva ‘‘ānantarikasamādhimhi ñāṇa’’nti uddiṭṭhaṃ. Tattha avikkhepaparisuddhattāti vikkhipati tena cittanti vikkhepo, uddhaccassetaṃ nāmaṃ. Na vikkhepo avikkhepo, uddhaccapaṭipakkhassa samādhissetaṃ nāmaṃ. Parisuddhassa bhāvo parisuddhattaṃ, avikkhepassa parisuddhattaṃ avikkhepaparisuddhattaṃ, tasmā avikkhepaparisuddhattā samādhissa parisuddhabhāvenāti attho. Idañhi āsavasamucchedassa anantaraphaladāyakattassa ca kāraṇavacanaṃ. Āsavasamucchedeti ettha āsavantīti āsavā, cakkhutopi…pe… manatopi sandanti pavattantīti vuttaṃ hoti. Dhammato yāva gotrabhuṃ, okāsato yāva bhavaggaṃ savantīti vā āsavā, etaṃ dhammaṃ etañca okāsaṃ antokaritvā pavattantīti attho. Antokaraṇattho hi ayaṃ ā-kāro. Cirapārivāsikaṭṭhena madirādayo āsavā viyātipi āsavā. Lokasmiñhi cirapārivāsikā madirādayo āsavāti vuccanti. Yadi ca cirapārivāsikaṭṭhena āsavā, eteyeva bhavitumarahanti. Vuttañhetaṃ –
‘‘पुरिमा, भिक्खवे, कोटि न पञ्ञायति अविज्जाय, इतो पुब्बे अविज्जा नाहोसि, अथ पच्छा समभवी’’तिआदि।
‘‘Purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati avijjāya, ito pubbe avijjā nāhosi, atha pacchā samabhavī’’tiādi.
आयतं वा संसारदुक्खं सवन्ति पसवन्तीतिपि आसवा, समुच्छिज्जति एतेनाति समुच्छेदो। पञ्ञाति कामासवादीनं चतुन्नं आसवानं समुच्छेदे पञ्ञा।
Āyataṃ vā saṃsāradukkhaṃ savanti pasavantītipi āsavā, samucchijjati etenāti samucchedo. Paññāti kāmāsavādīnaṃ catunnaṃ āsavānaṃ samucchede paññā.
आनन्तरिकसमाधिम्हि ञाणन्ति अत्तनो पवत्तिसमनन्तरं नियमेनेव फलप्पदानतो आनन्तरिकोति लद्धनामो मग्गसमाधि। न हि मग्गसमाधिम्हि उप्पन्ने तस्स फलुप्पत्तिनिसेधको कोचि अन्तरायो अत्थि। यथाह –
Ānantarikasamādhimhiñāṇanti attano pavattisamanantaraṃ niyameneva phalappadānato ānantarikoti laddhanāmo maggasamādhi. Na hi maggasamādhimhi uppanne tassa phaluppattinisedhako koci antarāyo atthi. Yathāha –
‘‘अयञ्च पुग्गलो सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो अस्स, कप्पस्स च उड्डय्हनवेला अस्स, नेव ताव कप्पो उड्डय्हेय्य, यावायं पुग्गलो न सोतापत्तिफलं सच्छिकरोति, अयं वुच्चति पुग्गलो ठितकप्पी। सब्बेपि मग्गसमङ्गिनो पुग्गला ठितकप्पिनो’’ति (पु॰ प॰ १७)।
‘‘Ayañca puggalo sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipanno assa, kappassa ca uḍḍayhanavelā assa, neva tāva kappo uḍḍayheyya, yāvāyaṃ puggalo na sotāpattiphalaṃ sacchikaroti, ayaṃ vuccati puggalo ṭhitakappī. Sabbepi maggasamaṅgino puggalā ṭhitakappino’’ti (pu. pa. 17).
इदं तेन आनन्तरिकसमाधिना सम्पयुत्तं ञाणं।
Idaṃ tena ānantarikasamādhinā sampayuttaṃ ñāṇaṃ.
३३. इमिना मग्गञाणेन फलप्पत्तानं अरियानंयेव सम्भवतो इमस्स ञाणस्स अनन्तरं अरणविहारञाणादीनि चत्तारि ञाणानि उद्दिट्ठानि। तत्रापि च अरहतोयेव सततमेव च सम्भवतो अरणविहारे ञाणं पठमं उद्दिट्ठं, तदनन्तरं निरोधस्स अनागामिअरहन्तानं सम्भवेपि बहुसम्भारत्ता विसेसेन च निरोधस्स निब्बानसम्मतत्ता च निरोधसमापत्तिया ञाणं उद्दिट्ठं, तदनन्तरं परिनिब्बानस्स कालन्तरे परिनिब्बानकालं आहच्च ठितत्ता दीघकालिकन्ति परिनिब्बाने ञाणं उद्दिट्ठं, तदनन्तरं समसीसट्ठस्स सब्बकिलेसखयानन्तरं परिनिब्बानकालं आहच्च ठितत्ता रस्सकालिकन्ति समसीसट्ठे ञाणं उद्दिट्ठं। तत्थ सन्तो चाति च-कारो दस्सनाधिपतेय्यञ्च सन्तो विहाराधिगमो च पणीताधिमुत्तता चाति तीहिपि पदेहि सम्बन्धितब्बो। दस्सनन्ति विपस्सनाञाणं, अधिपतियेव आधिपतेय्यं, अधिपतितो वा आगतत्ता आधिपतेय्यं, दस्सनञ्च तं आधिपतेय्यञ्चाति दस्सनाधिपतेय्यं। विहरतीति विहारो, विहरन्ति तेन वाति विहारो, अधिगम्मति पापुणीयतीति अधिगमो, विहारो एव अधिगमो विहाराधिगमो। सो च किलेसपरिळाहविरहितत्ता निब्बुतोति सन्तो। सो च अरहत्तफलसमापत्तिपञ्ञा। उत्तमट्ठेन अतप्पकट्ठेन च पणीतो, पधानभावं नीतोति वा पणीतो, पणीते अधिमुत्तो विसट्ठचित्तो तप्परमो पणीताधिमुत्तो, तस्स भावो पणीताधिमुत्तता। सा च फलसमापत्ताधिमुत्ता पुब्बभागपञ्ञा एव।
33. Iminā maggañāṇena phalappattānaṃ ariyānaṃyeva sambhavato imassa ñāṇassa anantaraṃ araṇavihārañāṇādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatrāpi ca arahatoyeva satatameva ca sambhavato araṇavihāre ñāṇaṃ paṭhamaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ nirodhassa anāgāmiarahantānaṃ sambhavepi bahusambhārattā visesena ca nirodhassa nibbānasammatattā ca nirodhasamāpattiyā ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ parinibbānassa kālantare parinibbānakālaṃ āhacca ṭhitattā dīghakālikanti parinibbāne ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ samasīsaṭṭhassa sabbakilesakhayānantaraṃ parinibbānakālaṃ āhacca ṭhitattā rassakālikanti samasīsaṭṭhe ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha santo cāti ca-kāro dassanādhipateyyañca santo vihārādhigamo ca paṇītādhimuttatā cāti tīhipi padehi sambandhitabbo. Dassananti vipassanāñāṇaṃ, adhipatiyeva ādhipateyyaṃ, adhipatito vā āgatattā ādhipateyyaṃ, dassanañca taṃ ādhipateyyañcāti dassanādhipateyyaṃ. Viharatīti vihāro, viharanti tena vāti vihāro, adhigammati pāpuṇīyatīti adhigamo, vihāro eva adhigamo vihārādhigamo. So ca kilesapariḷāhavirahitattā nibbutoti santo. So ca arahattaphalasamāpattipaññā. Uttamaṭṭhena atappakaṭṭhena ca paṇīto, padhānabhāvaṃ nītoti vā paṇīto, paṇīte adhimutto visaṭṭhacitto tapparamo paṇītādhimutto, tassa bhāvo paṇītādhimuttatā. Sā ca phalasamāpattādhimuttā pubbabhāgapaññā eva.
अरणविहारेति निक्किलेसविहारे। रागादयो हि रणन्ति सत्ते चुण्णेन्ति पीळेन्तीति रणा, रणन्ति एतेहि सत्ता कन्दन्ति परिदेवन्तीति वा रणा। वुत्तो तिविधोपि विहारो। नत्थि एतस्स रणाति अरणो। विविधे पच्चनीकधम्मे हरन्ति एतेनाति विहारो। तस्मिं अरणे विहारे। निद्देसवारे (पटि॰ म॰ १.८२) वुत्तपठमज्झानादीनि च पणीताधिमुत्तताय एव सङ्गहितानि। फलसमापत्तिं समापज्जितुकामताय हि पठमज्झानादिं समापज्जित्वा वुट्ठाय झानसम्पयुत्तधम्मे विपस्सति, या च अरणविभङ्गसुत्तन्ते (म॰ नि॰ ३.३२३ आदयो) भगवता देसिता अरणपटिपदा, सापि इमिनाव सङ्गहिताति वेदितब्बा । वुत्तञ्हि तत्थ भगवता –
Araṇavihāreti nikkilesavihāre. Rāgādayo hi raṇanti satte cuṇṇenti pīḷentīti raṇā, raṇanti etehi sattā kandanti paridevantīti vā raṇā. Vutto tividhopi vihāro. Natthi etassa raṇāti araṇo. Vividhe paccanīkadhamme haranti etenāti vihāro. Tasmiṃ araṇe vihāre. Niddesavāre (paṭi. ma. 1.82) vuttapaṭhamajjhānādīni ca paṇītādhimuttatāya eva saṅgahitāni. Phalasamāpattiṃ samāpajjitukāmatāya hi paṭhamajjhānādiṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttadhamme vipassati, yā ca araṇavibhaṅgasuttante (ma. ni. 3.323 ādayo) bhagavatā desitā araṇapaṭipadā, sāpi imināva saṅgahitāti veditabbā . Vuttañhi tattha bhagavatā –
‘‘अरणविभङ्गं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि…पे॰… न कामसुखं अनुयुञ्जेय्य हीनं गम्मं पोथुज्जनिकं अनरियं अनत्थसंहितं, न च अत्तकिलमथानुयोगं अनुयुञ्जेय्य दुक्खं अनरियं अनत्थसंहितं। एते खो, भिक्खवे, उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति। उस्सादनञ्च जञ्ञा, अपसादनञ्च जञ्ञा, उस्सादनञ्च ञत्वा अपसादनञ्च ञत्वा नेवुस्सादेय्य न अपसादेय्य, धम्ममेव देसेय्य। सुखविनिच्छयं जञ्ञा, सुखविनिच्छयं ञत्वा अज्झत्तं सुखमनुयुञ्जेय्य, रहोवादं न भासेय्य, सम्मुखा न खीणं भणे, अतरमानोव भासेय्य नो तरमानो, जनपदनिरुत्तिं नाभिनिवेसेय्य, समञ्ञं नातिधावेय्याति। अयमुद्देसो अरणविभङ्गस्स …पे॰… तत्र, भिक्खवे, यो कामपटिसन्धिसुखिनो सोमनस्सानुयोगं अननुयोगो हीनं…पे॰… अनत्थसंहितं, अदुक्खो एसो धम्मो अविघातो अनुपायासो अपरिळाहो सम्मापटिपदा। तस्मा एसो धम्मो अरणो…पे॰… तत्र, भिक्खवे, यो अत्तकिलमथानुयोगं अननुयोगो दुक्खं अनरियं अनत्थसंहितं। अदुक्खो एसो धम्मो …पे॰… तस्मा एसो धम्मो अरणो। तत्र, भिक्खवे, यायं मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा…पे॰… अदुक्खो एसो धम्मो…पे॰… तस्मा एसो धम्मो अरणो…पे॰… तत्र, भिक्खवे, यायं नेवुस्सादना न अपसादना धम्मदेसना च, अदुक्खो एसो धम्मो…पे॰… तस्मा एसो धम्मो अरणो…पे॰… तत्र, भिक्खवे, यदिदं नेक्खम्मसुखं पविवेकसुखं उपसमसुखं सम्बोधिसुखं, अदुक्खो एसो धम्मो…पे॰… तस्मा एसो धम्मो अरणो…पे॰… तत्र, भिक्खवे, य्वायं रहोवादो भूतो तच्छो अत्थसंहितो, अदुक्खो एसो धम्मो…पे॰… तस्मा एसो धम्मो अरणो …पे॰… तत्र, भिक्खवे, य्वायं सम्मुखा खीणवादो भूतो तच्छो अत्थसंहितो, अदुक्खो एसो धम्मो…पे॰… तस्मा एसो धम्मो अरणो…पे॰… तत्र, भिक्खवे, यदिदं अतरमानस्स भासितं, अदुक्खो एसो धम्मो…पे॰… तस्मा एसो धम्मो अरणो…पे॰… तत्र, भिक्खवे, य्वायं जनपदनिरुत्तिया च अनभिनिवेसो समञ्ञाय च अनतिसारो, अदुक्खो एसो धम्मो…पे॰… तस्मा एसो धम्मो अरणोति। तस्मातिह, भिक्खवे, सरणञ्च धम्मं जानिस्साम, अरणञ्च धम्मं जानिस्साम। सरणञ्च धम्मं ञत्वा अरणञ्च धम्मं ञत्वा अरणं पटिपदं पटिपज्जिस्सामाति एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं। सुभूति च पन, भिक्खवे, कुलपुत्तो अरणपटिपदं पटिपन्नो’’ति।
‘‘Araṇavibhaṅgaṃ vo, bhikkhave, desessāmi…pe… na kāmasukhaṃ anuyuñjeyya hīnaṃ gammaṃ pothujjanikaṃ anariyaṃ anatthasaṃhitaṃ, na ca attakilamathānuyogaṃ anuyuñjeyya dukkhaṃ anariyaṃ anatthasaṃhitaṃ. Ete kho, bhikkhave, ubho ante anupagamma majjhimā paṭipadā tathāgatena abhisambuddhā cakkhukaraṇī ñāṇakaraṇī upasamāya abhiññāya sambodhāya nibbānāya saṃvattati. Ussādanañca jaññā, apasādanañca jaññā, ussādanañca ñatvā apasādanañca ñatvā nevussādeyya na apasādeyya, dhammameva deseyya. Sukhavinicchayaṃ jaññā, sukhavinicchayaṃ ñatvā ajjhattaṃ sukhamanuyuñjeyya, rahovādaṃ na bhāseyya, sammukhā na khīṇaṃ bhaṇe, ataramānova bhāseyya no taramāno, janapadaniruttiṃ nābhiniveseyya, samaññaṃ nātidhāveyyāti. Ayamuddeso araṇavibhaṅgassa …pe… tatra, bhikkhave, yo kāmapaṭisandhisukhino somanassānuyogaṃ ananuyogo hīnaṃ…pe… anatthasaṃhitaṃ, adukkho eso dhammo avighāto anupāyāso apariḷāho sammāpaṭipadā. Tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yo attakilamathānuyogaṃ ananuyogo dukkhaṃ anariyaṃ anatthasaṃhitaṃ. Adukkho eso dhammo …pe… tasmā eso dhammo araṇo. Tatra, bhikkhave, yāyaṃ majjhimā paṭipadā tathāgatena abhisambuddhā…pe… adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yāyaṃ nevussādanā na apasādanā dhammadesanā ca, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yadidaṃ nekkhammasukhaṃ pavivekasukhaṃ upasamasukhaṃ sambodhisukhaṃ, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yvāyaṃ rahovādo bhūto taccho atthasaṃhito, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo …pe… tatra, bhikkhave, yvāyaṃ sammukhā khīṇavādo bhūto taccho atthasaṃhito, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yadidaṃ ataramānassa bhāsitaṃ, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yvāyaṃ janapadaniruttiyā ca anabhiniveso samaññāya ca anatisāro, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇoti. Tasmātiha, bhikkhave, saraṇañca dhammaṃ jānissāma, araṇañca dhammaṃ jānissāma. Saraṇañca dhammaṃ ñatvā araṇañca dhammaṃ ñatvā araṇaṃ paṭipadaṃ paṭipajjissāmāti evañhi vo, bhikkhave, sikkhitabbaṃ. Subhūti ca pana, bhikkhave, kulaputto araṇapaṭipadaṃ paṭipanno’’ti.
तत्थ मज्झिमा पटिपदा दस्सनाधिपतेय्येन च सन्तेन विहाराधिगमेन च सङ्गहिता। कामसुखं अत्तकिलमथं अननुयोगो मज्झिमा पटिपदा एव। अरहतो हि विपस्सनापुब्बभागमज्झिमा पटिपदा होति, अरहत्तफलसमापत्ति अट्ठङ्गमग्गवसेन मज्झिमा पटिपदा च। सेसा पन पणीताधिमुत्तताय एव सङ्गहिताति वेदितब्बा। किञ्चापि सब्बेपि अरहन्तो अरणविहारिनो, अञ्ञे अरहन्तो धम्मं देसेन्ता ‘‘सम्मापटिपन्ने सम्मापटिपन्ना’’ति ‘‘मिच्छापटिपन्ने मिच्छापटिपन्ना’’ति पुग्गलवसेनापि उस्सादनापसादनानि कत्वा धम्मं देसेन्ति। सुभूतित्थेरो पन ‘‘अयं मिच्छापटिपदा, अयं सम्मापटिपदा’’ति धम्मवसेनेव धम्मं देसेसि। तेनेव भगवा तंयेव अरणपटिपदं पटिपन्नोति च वण्णेसि, ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं अरणविहारीनं यदिदं सुभूती’’ति (अ॰ नि॰ १.१९८, २०१) च अरणविहारीनं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Tattha majjhimā paṭipadā dassanādhipateyyena ca santena vihārādhigamena ca saṅgahitā. Kāmasukhaṃ attakilamathaṃ ananuyogo majjhimā paṭipadā eva. Arahato hi vipassanāpubbabhāgamajjhimā paṭipadā hoti, arahattaphalasamāpatti aṭṭhaṅgamaggavasena majjhimā paṭipadā ca. Sesā pana paṇītādhimuttatāya eva saṅgahitāti veditabbā. Kiñcāpi sabbepi arahanto araṇavihārino, aññe arahanto dhammaṃ desentā ‘‘sammāpaṭipanne sammāpaṭipannā’’ti ‘‘micchāpaṭipanne micchāpaṭipannā’’ti puggalavasenāpi ussādanāpasādanāni katvā dhammaṃ desenti. Subhūtitthero pana ‘‘ayaṃ micchāpaṭipadā, ayaṃ sammāpaṭipadā’’ti dhammavaseneva dhammaṃ desesi. Teneva bhagavā taṃyeva araṇapaṭipadaṃ paṭipannoti ca vaṇṇesi, ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ araṇavihārīnaṃ yadidaṃ subhūtī’’ti (a. ni. 1.198, 201) ca araṇavihārīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
३४. द्वीहि बलेहीति समथबलविपस्सनाबलेहि। समन्नागतत्ताति युत्तत्ता परिपुण्णत्ता वा। तयो चाति विभत्तिविपल्लासो, तिण्णञ्चाति वुत्तं होति। सङ्खारानन्ति वचीसङ्खारकायसङ्खारचित्तसङ्खारानं। पटिप्पस्सद्धियाति पटिप्पस्सद्धत्थं निरोधत्थं, अप्पवत्तत्थन्ति वुत्तं होति। सोळसहीति अनिच्चानुपस्सनादीनि अट्ठ, मग्गफलानि अट्ठाति सोळसहि। ञाणचरियाहीति ञाणप्पवत्तीहि। नवहीति रूपारूपावचरसमाधि तदुपचारो चाति नवहि। वसिभावता पञ्ञाति लहुता, यथासुखवत्तनं इस्सरियं वसो, सो अस्स अत्थीति वसी, वसिनो भावो वसिभावो, वसिभावो एव वसिभावता, यथा पाटिकुल्यमेव पाटिकुल्यता। एवंविधा पञ्ञा वसिभावताय पञ्ञाति वा अत्थो। सि-कारं दीघं कत्वा च पठन्ति। समन्नागतत्ता च पटिप्पस्सद्धिया च ञाणचरियाहि च समाधिचरियाहि चाति च-कारो सम्बन्धितब्बो।
34.Dvīhi balehīti samathabalavipassanābalehi. Samannāgatattāti yuttattā paripuṇṇattā vā. Tayo cāti vibhattivipallāso, tiṇṇañcāti vuttaṃ hoti. Saṅkhārānanti vacīsaṅkhārakāyasaṅkhāracittasaṅkhārānaṃ. Paṭippassaddhiyāti paṭippassaddhatthaṃ nirodhatthaṃ, appavattatthanti vuttaṃ hoti. Soḷasahīti aniccānupassanādīni aṭṭha, maggaphalāni aṭṭhāti soḷasahi. Ñāṇacariyāhīti ñāṇappavattīhi. Navahīti rūpārūpāvacarasamādhi tadupacāro cāti navahi. Vasibhāvatā paññāti lahutā, yathāsukhavattanaṃ issariyaṃ vaso, so assa atthīti vasī, vasino bhāvo vasibhāvo, vasibhāvo eva vasibhāvatā, yathā pāṭikulyameva pāṭikulyatā. Evaṃvidhā paññā vasibhāvatāya paññāti vā attho. Si-kāraṃ dīghaṃ katvā ca paṭhanti. Samannāgatattā ca paṭippassaddhiyā ca ñāṇacariyāhi ca samādhicariyāhi cāti ca-kāro sambandhitabbo.
निरोधसमापत्तिया ञाणन्ति अनागामिअरहन्तानं निरोधसमापत्तिनिमित्तं ञाणं, यथा अजिनम्हि हञ्ञते दीपीति। निरोधसमापत्तीति च नेवसञ्ञानासञ्ञायतनस्स अभावमत्तं, न कोचि धम्मो, पञ्ञत्तिमत्तं अभावमत्तत्ता निरोधोति च। समापज्जन्तेन समापज्जीयति नामाति समापत्तीति च वुच्चति।
Nirodhasamāpattiyā ñāṇanti anāgāmiarahantānaṃ nirodhasamāpattinimittaṃ ñāṇaṃ, yathā ajinamhi haññate dīpīti. Nirodhasamāpattīti ca nevasaññānāsaññāyatanassa abhāvamattaṃ, na koci dhammo, paññattimattaṃ abhāvamattattā nirodhoti ca. Samāpajjantena samāpajjīyati nāmāti samāpattīti ca vuccati.
३५. सम्पजानस्साति सम्मा पकारेहि जानातीति सम्पजानो। तस्स सम्पजानस्स। पवत्तपरियादानेति पवत्तनं पवत्तं, समुदाचारोति अत्थो। किलेसपवत्तं खन्धपवत्तञ्च। तस्स पवत्तस्स परियादानं परिक्खयो अप्पवत्ति पवत्तपरियादानं। तस्मिं पवत्तपरियादाने। परिनिब्बाने ञाणन्ति अरहतो कामच्छन्दादीनं परिनिब्बानं अप्पवत्तं अनुपादिसेसपरिनिब्बानञ्च पच्चवेक्खन्तस्स तस्मिं किलेसपरिनिब्बाने खन्धपरिनिब्बाने च पवत्तं ञाणं।
35.Sampajānassāti sammā pakārehi jānātīti sampajāno. Tassa sampajānassa. Pavattapariyādāneti pavattanaṃ pavattaṃ, samudācāroti attho. Kilesapavattaṃ khandhapavattañca. Tassa pavattassa pariyādānaṃ parikkhayo appavatti pavattapariyādānaṃ. Tasmiṃ pavattapariyādāne. Parinibbāne ñāṇanti arahato kāmacchandādīnaṃ parinibbānaṃ appavattaṃ anupādisesaparinibbānañca paccavekkhantassa tasmiṃ kilesaparinibbāne khandhaparinibbāne ca pavattaṃ ñāṇaṃ.
३६. सब्बधम्मानन्ति सब्बेसं तेभूमकधम्मानं। सम्मा समुच्छेदेति सन्ततिसमुच्छेदवसेन सुट्ठु निरोधे। निरोधे च अनुपट्ठानताति निरोधे गते पुन न उपट्ठानताय, पुन अनुप्पत्तियन्ति अत्थो। सम्मासमुच्छेदे च निरोधे च अनुपट्ठानता चाति च-कारो सम्बन्धितब्बो।
36.Sabbadhammānanti sabbesaṃ tebhūmakadhammānaṃ. Sammā samucchedeti santatisamucchedavasena suṭṭhu nirodhe. Nirodhe ca anupaṭṭhānatāti nirodhe gate puna na upaṭṭhānatāya, puna anuppattiyanti attho. Sammāsamucchede ca nirodhe ca anupaṭṭhānatā cāti ca-kāro sambandhitabbo.
समसीसट्ठे ञाणन्ति नेक्खम्मादीनि सत्ततिंस समानि, तण्हादीनि तेरस सीसानि। पच्चनीकधम्मानं समितत्ता समानि, यथायोगं पधानत्ता च कोटित्ता च सीसानि। एकस्मिं इरियापथे वा एकस्मिं रोगे वा सभागसन्ततिवसेन एकस्मिं जीवितिन्द्रिये वा नेक्खम्मादीनि समानि च सद्धादीनि सीसानि च अस्स सन्तीति समसीसी, समसीसिस्स अत्थो समसीसट्ठो। तस्मिं समसीसट्ठे, समसीसिभावेति अत्थो। एकस्मिं इरियापथे रोगे वा सभागसन्ततिवसेन जीविते वा विपस्सनं आरभित्वा तस्मिंयेव इरियापथे रोगे सभागजीविते वा चत्तारि मग्गफलानि पत्वा, तस्मिंयेव परिनिब्बायन्तस्स अरहतोयेव समसीसिभावो होतीति तस्मिं समसीसिभावे ञाणन्ति वुत्तं होति। वुत्तञ्च पुग्गलपञ्ञत्तियं (पु॰ प॰ १६), तस्सा च अट्ठकथायं (पु॰ प॰ अट्ठ॰ १६) –
Samasīsaṭṭhe ñāṇanti nekkhammādīni sattatiṃsa samāni, taṇhādīni terasa sīsāni. Paccanīkadhammānaṃ samitattā samāni, yathāyogaṃ padhānattā ca koṭittā ca sīsāni. Ekasmiṃ iriyāpathe vā ekasmiṃ roge vā sabhāgasantativasena ekasmiṃ jīvitindriye vā nekkhammādīni samāni ca saddhādīni sīsāni ca assa santīti samasīsī, samasīsissa attho samasīsaṭṭho. Tasmiṃ samasīsaṭṭhe, samasīsibhāveti attho. Ekasmiṃ iriyāpathe roge vā sabhāgasantativasena jīvite vā vipassanaṃ ārabhitvā tasmiṃyeva iriyāpathe roge sabhāgajīvite vā cattāri maggaphalāni patvā, tasmiṃyeva parinibbāyantassa arahatoyeva samasīsibhāvo hotīti tasmiṃ samasīsibhāve ñāṇanti vuttaṃ hoti. Vuttañca puggalapaññattiyaṃ (pu. pa. 16), tassā ca aṭṭhakathāyaṃ (pu. pa. aṭṭha. 16) –
‘‘कतमो च पुग्गलो समसीसी? यस्स पुग्गलस्स अपुब्बं अचरिमं आसवपरियादानञ्च होति जीवितपरियादानञ्च। अयं वुच्चति पुग्गलो समसीसी’’ति (पु॰ प॰ १६)।
‘‘Katamo ca puggalo samasīsī? Yassa puggalassa apubbaṃ acarimaṃ āsavapariyādānañca hoti jīvitapariyādānañca. Ayaṃ vuccati puggalo samasīsī’’ti (pu. pa. 16).
‘‘समसीसिनिद्देसे अपुब्बं अचरिमन्ति अपुरे अपच्छा, सन्ततिपच्चुप्पन्नवसेन एकवारंयेव, एककालंयेवाति अत्थो। परियादानन्ति परिक्खयो। अयन्ति अयं पुग्गलो समसीसी नाम वुच्चति। सो पनेस तिविधो होति इरियापथसमसीसी रोगसमसीसी जीवितसमसीसीति। तत्थ यो चङ्कमन्तोव विपस्सनं आरभित्वा अरहत्तं पत्वा चङ्कमन्तोव परिनिब्बाति, यो ठितकोव विपस्सनं आरभित्वा अरहत्तं पत्वा ठितकोव परिनिब्बाति, यो निसिन्नोव विपस्सनं आरभित्वा अरहत्तं पत्वा निसिन्नोव परिनिब्बाति, यो निपन्नोव विपस्सनं आरभित्वा अरहत्तं पत्वा निपन्नोव परिनिब्बाति, अयं इरियापथसमसीसी नाम। यो पन एकं रोगं पत्वा अन्तोरोगेयेव विपस्सनं आरभित्वा अरहत्तं पत्वा तेनेव रोगेन परिनिब्बाति, अयं रोगसमसीसी नाम। कतरो जीवितसमसीसी? तेरस सीसानि। तत्थ किलेससीसं अविज्जं अरहत्तमग्गो परियादियति, पवत्तसीसं जीवितिन्द्रियं चुतिचित्तं परियादियति, अविज्जापरियादायकं चित्तं जीवितिन्द्रियं परियादातुं न सक्कोति, जीवितिन्द्रियपरियादायकं चित्तं अविज्जं परियादातुं न सक्कोति। अविज्जापरियादायकं चित्तं अञ्ञं, जीवितिन्द्रियपरियादायकं चित्तं अञ्ञं। यस्स चेतं सीसद्वयं समं परियादानं गच्छति, सो जीवितसमसीसी नाम। कथमिदं समं होतीति? वारसमताय। यस्मिञ्हि वारे मग्गवुट्ठानं होति। सोतापत्तिमग्गे पञ्च पच्चवेक्खणानि, सकदागामिमग्गे पञ्च, अनागामिमग्गे पञ्च, अरहत्तमग्गे चत्तारीति एकूनवीसतिमे पच्चवेक्खणञाणे पतिट्ठाय भवङ्गं ओतरित्वा परिनिब्बायति। इमाय वारसमताय एव उभयसीसपरियादानम्पि समं होति नाम। तेनायं पुग्गलो ‘जीवितसमसीसी’ति वुच्चति। अयमेव च इध अधिप्पेतो’’ति।
‘‘Samasīsiniddese apubbaṃ acarimanti apure apacchā, santatipaccuppannavasena ekavāraṃyeva, ekakālaṃyevāti attho. Pariyādānanti parikkhayo. Ayanti ayaṃ puggalo samasīsī nāma vuccati. So panesa tividho hoti iriyāpathasamasīsī rogasamasīsī jīvitasamasīsīti. Tattha yo caṅkamantova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā caṅkamantova parinibbāti, yo ṭhitakova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā ṭhitakova parinibbāti, yo nisinnova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā nisinnova parinibbāti, yo nipannova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā nipannova parinibbāti, ayaṃ iriyāpathasamasīsī nāma. Yo pana ekaṃ rogaṃ patvā antorogeyeva vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā teneva rogena parinibbāti, ayaṃ rogasamasīsī nāma. Kataro jīvitasamasīsī? Terasa sīsāni. Tattha kilesasīsaṃ avijjaṃ arahattamaggo pariyādiyati, pavattasīsaṃ jīvitindriyaṃ cuticittaṃ pariyādiyati, avijjāpariyādāyakaṃ cittaṃ jīvitindriyaṃ pariyādātuṃ na sakkoti, jīvitindriyapariyādāyakaṃ cittaṃ avijjaṃ pariyādātuṃ na sakkoti. Avijjāpariyādāyakaṃ cittaṃ aññaṃ, jīvitindriyapariyādāyakaṃ cittaṃ aññaṃ. Yassa cetaṃ sīsadvayaṃ samaṃ pariyādānaṃ gacchati, so jīvitasamasīsī nāma. Kathamidaṃ samaṃ hotīti? Vārasamatāya. Yasmiñhi vāre maggavuṭṭhānaṃ hoti. Sotāpattimagge pañca paccavekkhaṇāni, sakadāgāmimagge pañca, anāgāmimagge pañca, arahattamagge cattārīti ekūnavīsatime paccavekkhaṇañāṇe patiṭṭhāya bhavaṅgaṃ otaritvā parinibbāyati. Imāya vārasamatāya eva ubhayasīsapariyādānampi samaṃ hoti nāma. Tenāyaṃ puggalo ‘jīvitasamasīsī’ti vuccati. Ayameva ca idha adhippeto’’ti.
३७. इदानि यस्मा सुतमयसीलमयभावनामयञाणानि वट्टपादकानि सल्लेखा नाम न होन्ति, लोकुत्तरपादकानेव एतानि च अञ्ञानि च ञाणानि सल्लेखाति वुच्चन्ति, तस्मा पच्चनीकसल्लेखनाकारेन पवत्तानि ञाणानि दस्सेतुं समसीसट्ठे ञाणानन्तरं सल्लेखट्ठे ञाणं उद्दिट्ठं। तत्थ पुथुनानत्ततेजपरियादाने पञ्ञाति लोकुत्तरेहि असम्मिस्सट्ठेन पुथूनं रागादीनञ्च नानत्तानं नानासभावानं कामच्छन्दादीनञ्च सन्तापनट्ठेन ‘‘तेजा’’ति लद्धनामानं दुस्सील्यादीनञ्च परियादाने खेपने पञ्ञा, नेक्खम्मादिम्हि सत्ततिंसभेदे धम्मे पञ्ञाति वुत्तं होति। अथ वा पुथुभूता नानत्तभूता च तेजा एव तेसं पुथुभूतानं नानत्तभूतानं दुस्सील्यादीनं पञ्चन्नं तेजानं परियादाने पञ्ञाति अत्थो। तेजेहियेव पुथूनं नानत्तानञ्च सङ्गहं निद्देसवारे पकासयिस्साम।
37. Idāni yasmā sutamayasīlamayabhāvanāmayañāṇāni vaṭṭapādakāni sallekhā nāma na honti, lokuttarapādakāneva etāni ca aññāni ca ñāṇāni sallekhāti vuccanti, tasmā paccanīkasallekhanākārena pavattāni ñāṇāni dassetuṃ samasīsaṭṭhe ñāṇānantaraṃ sallekhaṭṭhe ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha puthunānattatejapariyādāne paññāti lokuttarehi asammissaṭṭhena puthūnaṃ rāgādīnañca nānattānaṃ nānāsabhāvānaṃ kāmacchandādīnañca santāpanaṭṭhena ‘‘tejā’’ti laddhanāmānaṃ dussīlyādīnañca pariyādāne khepane paññā, nekkhammādimhi sattatiṃsabhede dhamme paññāti vuttaṃ hoti. Atha vā puthubhūtā nānattabhūtā ca tejā eva tesaṃ puthubhūtānaṃ nānattabhūtānaṃ dussīlyādīnaṃ pañcannaṃ tejānaṃ pariyādāne paññāti attho. Tejehiyeva puthūnaṃ nānattānañca saṅgahaṃ niddesavāre pakāsayissāma.
सल्लेखट्ठे ञाणन्ति पच्चनीकधम्मे सल्लेखति समुच्छिन्दतीति सल्लेखो, तस्मिं नेक्खम्मादिके सत्ततिंसप्पभेदे सल्लेखसभावे ञाणं। ‘‘परे विहिंसका भविस्सन्ति, मयमेत्थ अविहिंसका भविस्सामाति सल्लेखो करणीयो’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.८३) नयेन भगवता सल्लेखसुत्तन्ते वुत्तो चतुचत्तालीसभेदोपि सल्लेखो इमिना सङ्गहितोयेवाति वेदितब्बो।
Sallekhaṭṭhe ñāṇanti paccanīkadhamme sallekhati samucchindatīti sallekho, tasmiṃ nekkhammādike sattatiṃsappabhede sallekhasabhāve ñāṇaṃ. ‘‘Pare vihiṃsakā bhavissanti, mayamettha avihiṃsakā bhavissāmāti sallekho karaṇīyo’’tiādinā (ma. ni. 1.83) nayena bhagavatā sallekhasuttante vutto catucattālīsabhedopi sallekho iminā saṅgahitoyevāti veditabbo.
३८. इदानि सल्लेखे ठितेन कत्तब्बं सम्मप्पधानवीरियं दस्सेतुं तदनन्तरं वीरियारम्भे ञाणं उद्दिट्ठं। तत्थ असल्लीनत्तपहितत्तपग्गहट्ठेति कोसज्जवसेन असल्लीनो असङ्कुचितो अत्ता अस्साति असल्लीनत्तो। अत्ताति चित्तं। यथाह –
38. Idāni sallekhe ṭhitena kattabbaṃ sammappadhānavīriyaṃ dassetuṃ tadanantaraṃ vīriyārambhe ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha asallīnattapahitattapaggahaṭṭheti kosajjavasena asallīno asaṅkucito attā assāti asallīnatto. Attāti cittaṃ. Yathāha –
‘‘उदकञ्हि नयन्ति नेत्तिका, उसुकारा नमयन्ति तेजनं।
‘‘Udakañhi nayanti nettikā, usukārā namayanti tejanaṃ;
दारुं नमयन्ति तच्छका, अत्तानं दमयन्ति पण्डिता’’ति॥ आदि (ध॰ प॰ ८०-८२) –
Dāruṃ namayanti tacchakā, attānaṃ damayanti paṇḍitā’’ti. ādi (dha. pa. 80-82) –
काये च जीविते च अनपेक्खताय पहितो पेसितो विस्सट्ठो अत्ता एतेनाति पहितत्तो। अत्ताति अत्तभावो। यथाह – ‘‘या पन भिक्खुनी अत्तानं वधित्वा वधित्वा रोदेय्या’’तिआदि (पाचि॰ ८८०) । असल्लीनत्तो च सो पहितत्तो चाति असल्लीनत्तपहितत्तो। सहजातधम्मे पग्गण्हाति उपत्थम्भेतीति पग्गहो, पग्गहो एव अत्थो पग्गहट्ठो, पग्गहसभावोति अत्थो। असल्लीनत्तपहितत्तस्स पग्गहट्ठो असल्लीनत्तपहितत्तपग्गहट्ठो। तस्मिं असल्लीनत्तपहितत्तपग्गहट्ठे। ‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, तुम्हेपि अप्पटिवानं पदहेय्याथ। कामं तचो च न्हारु च अट्ठि च अवसिस्सतु, उपसुस्सतु सरीरे मंसलोहितं। यं तं पुरिसथामेन पुरिसवीरियेन पुरिसपरक्कमेन पत्तब्बं, न तं अपापुणित्वा वीरियस्स सण्ठानं भविस्सती’’ति (अ॰ नि॰ २.५) वुत्तत्ता असल्लीनत्तपहितत्तवचनेन पधानस्मिं अप्पटिवानिता अनिवत्तनता वुत्ता। पग्गहट्ठवचनेन पन कोसज्जुद्धच्चविमुत्तं समप्पवत्तं वीरियं वुत्तं।
Kāye ca jīvite ca anapekkhatāya pahito pesito vissaṭṭho attā etenāti pahitatto. Attāti attabhāvo. Yathāha – ‘‘yā pana bhikkhunī attānaṃ vadhitvā vadhitvā rodeyyā’’tiādi (pāci. 880) . Asallīnatto ca so pahitatto cāti asallīnattapahitatto. Sahajātadhamme paggaṇhāti upatthambhetīti paggaho, paggaho eva attho paggahaṭṭho, paggahasabhāvoti attho. Asallīnattapahitattassa paggahaṭṭho asallīnattapahitattapaggahaṭṭho. Tasmiṃ asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe. ‘‘Tasmātiha, bhikkhave, tumhepi appaṭivānaṃ padaheyyātha. Kāmaṃ taco ca nhāru ca aṭṭhi ca avasissatu, upasussatu sarīre maṃsalohitaṃ. Yaṃ taṃ purisathāmena purisavīriyena purisaparakkamena pattabbaṃ, na taṃ apāpuṇitvā vīriyassa saṇṭhānaṃ bhavissatī’’ti (a. ni. 2.5) vuttattā asallīnattapahitattavacanena padhānasmiṃ appaṭivānitā anivattanatā vuttā. Paggahaṭṭhavacanena pana kosajjuddhaccavimuttaṃ samappavattaṃ vīriyaṃ vuttaṃ.
वीरियारम्भे ञाणन्ति वीरभावो वीरियं, वीरानं वा कम्मं, विधिना वा नयेन उपायेन ईरयितब्बं पवत्तयितब्बन्ति वीरियं। तदेतं उस्साहलक्खणं, सहजातानं धम्मानं उपत्थम्भनरसं, असंसीदनभावपच्चुपट्ठानं, ‘‘संविग्गो योनिसो पदहती’’ति (अ॰ नि॰ ४.११३) वचनतो संवेगपदट्ठानं, वीरियारम्भवत्थुपदट्ठानं वा। सम्मा आरद्धं सब्बसम्पत्तीनं मूलं होतीति दट्ठब्बं। वीरियसङ्खातो आरम्भो वीरियारम्भो। इमिना सेसारम्भे पटिक्खिपति। अयञ्हि आरम्भसद्दो कम्मे आपत्तियं किरियायं वीरिये हिंसायं विकोपनेति अनेकेसु अत्थेसु आगतो।
Vīriyārambhe ñāṇanti vīrabhāvo vīriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ, vidhinā vā nayena upāyena īrayitabbaṃ pavattayitabbanti vīriyaṃ. Tadetaṃ ussāhalakkhaṇaṃ, sahajātānaṃ dhammānaṃ upatthambhanarasaṃ, asaṃsīdanabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, ‘‘saṃviggo yoniso padahatī’’ti (a. ni. 4.113) vacanato saṃvegapadaṭṭhānaṃ, vīriyārambhavatthupadaṭṭhānaṃ vā. Sammā āraddhaṃ sabbasampattīnaṃ mūlaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ. Vīriyasaṅkhāto ārambho vīriyārambho. Iminā sesārambhe paṭikkhipati. Ayañhi ārambhasaddo kamme āpattiyaṃ kiriyāyaṃ vīriye hiṃsāyaṃ vikopaneti anekesu atthesu āgato.
‘‘यंकिञ्चि दुक्खं सम्भोति, सब्बं आरम्भपच्चया।
‘‘Yaṃkiñci dukkhaṃ sambhoti, sabbaṃ ārambhapaccayā;
आरम्भानं निरोधेन, नत्थि दुक्खस्स सम्भवो’’ति॥ (सु॰ नि॰ ७४९) –
Ārambhānaṃ nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo’’ti. (su. ni. 749) –
एत्थ हि कम्मं आरम्भोति आगतं। ‘‘आरम्भति च विप्पटिसारी च होती’’ति (अ॰ नि॰ ५.१४२; पु॰ प॰ १९१) एत्थ आपत्ति। ‘‘महायञ्ञा महारम्भा, न ते होन्ति महप्फला’’ति (अ॰ नि॰ ४.३९; सं॰ नि॰ १.१२०) एत्थ यूपुस्सापनादिकिरिया। ‘‘आरम्भथ निक्कमथ, युञ्जथ बुद्धसासने’’ति (सं॰ नि॰ १.१८५) एत्थ वीरियं। ‘‘समणं गोतमं उद्दिस्स पाणं आरम्भन्ती’’ति (म॰ नि॰ २.५१-५२) एत्थ हिंसा। ‘‘बीजगामभूतगामसमारम्भा पटिविरतो होती’’ति (दी॰ नि॰ १.१०; म॰ नि॰ १.२९३) एत्थ छेदनभञ्जनादिकं विकोपनं। इध पन वीरियमेव अधिप्पेतं। तेन वुत्तं ‘‘वीरियसङ्खातो आरम्भो वीरियारम्भो’’ति। वीरियञ्हि आरभनकवसेन आरम्भोति वुच्चति। तस्मिं वीरियारम्भे ञाणं। असल्लीनत्ता पहितत्तातिपि पठन्ति, असल्लीनभावेन पहितभावेनाति अत्थो। पुरिमपाठोयेव सुन्दरो। केचि पन ‘‘सतिधम्मविचयवीरियपीतिसम्बोज्झङ्गानं समता असल्लीनत्तता, सतिसमाधिपस्सद्धिउपेक्खासम्बोज्झङ्गानं समता पहितत्तता, सत्तन्नं सम्बोज्झङ्गानं समता पग्गहट्ठो’’ति वण्णयन्ति।
Ettha hi kammaṃ ārambhoti āgataṃ. ‘‘Ārambhati ca vippaṭisārī ca hotī’’ti (a. ni. 5.142; pu. pa. 191) ettha āpatti. ‘‘Mahāyaññā mahārambhā, na te honti mahapphalā’’ti (a. ni. 4.39; saṃ. ni. 1.120) ettha yūpussāpanādikiriyā. ‘‘Ārambhatha nikkamatha, yuñjatha buddhasāsane’’ti (saṃ. ni. 1.185) ettha vīriyaṃ. ‘‘Samaṇaṃ gotamaṃ uddissa pāṇaṃ ārambhantī’’ti (ma. ni. 2.51-52) ettha hiṃsā. ‘‘Bījagāmabhūtagāmasamārambhā paṭivirato hotī’’ti (dī. ni. 1.10; ma. ni. 1.293) ettha chedanabhañjanādikaṃ vikopanaṃ. Idha pana vīriyameva adhippetaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘vīriyasaṅkhāto ārambho vīriyārambho’’ti. Vīriyañhi ārabhanakavasena ārambhoti vuccati. Tasmiṃ vīriyārambhe ñāṇaṃ. Asallīnattā pahitattātipi paṭhanti, asallīnabhāvena pahitabhāvenāti attho. Purimapāṭhoyeva sundaro. Keci pana ‘‘satidhammavicayavīriyapītisambojjhaṅgānaṃ samatā asallīnattatā, satisamādhipassaddhiupekkhāsambojjhaṅgānaṃ samatā pahitattatā, sattannaṃ sambojjhaṅgānaṃ samatā paggahaṭṭho’’ti vaṇṇayanti.
३९. इदानि सम्मावायामसिद्धं मग्गफलं पत्तेन लोकहितत्थं धम्मदेसना कातब्बाति दस्सेतुं तदनन्तरं अत्थसन्दस्सने ञाणं उद्दिट्ठं। तत्थ नानाधम्मप्पकासनताति सब्बसङ्खतासङ्खतवसेन नानाधम्मानं पकासनता दीपनता देसनता। पकासनताति च पकासना एव। अत्थसन्दस्सनेति नानाअत्थानं परेसं सन्दस्सने। धम्मा च अत्था च ते एव।
39. Idāni sammāvāyāmasiddhaṃ maggaphalaṃ pattena lokahitatthaṃ dhammadesanā kātabbāti dassetuṃ tadanantaraṃ atthasandassane ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha nānādhammappakāsanatāti sabbasaṅkhatāsaṅkhatavasena nānādhammānaṃ pakāsanatā dīpanatā desanatā. Pakāsanatāti ca pakāsanā eva. Atthasandassaneti nānāatthānaṃ paresaṃ sandassane. Dhammā ca atthā ca te eva.
४०. इदानि परेसं धम्मिया कथाय सन्दस्सेन्तस्स तस्स अरियपुग्गलस्स यथासभावधम्मदेसनाकारणं दस्सनविसुद्धिं दस्सेतुं तदनन्तरं दस्सनविसुद्धिञाणं उद्दिट्ठं। तत्थ सब्बधम्मानं एकसङ्गहता नानत्तेकत्तपटिवेधेति सब्बेसं सङ्खतासङ्खतधम्मानं एकसङ्गहताय च कामच्छन्दादीनं नानत्तस्स च नेक्खम्मादीनं एकत्तस्स च पटिवेधो, अभिसमयोति अत्थो। सो पन मग्गपञ्ञा फलपञ्ञा च। मग्गपञ्ञा सच्चाभिसमयक्खणे सच्चाभिसमयवसेन पटिविज्झतीति पटिवेधो, फलपञ्ञा पटिविद्धत्ता पटिवेधो। एकसङ्गहताति एत्थ जातिसङ्गहो, सञ्जातिसङ्गहो, किरियासङ्गहो, गणनसङ्गहोति चतुब्बिधो सङ्गहो। तत्थ ‘‘सब्बे खत्तिया आगच्छन्तु, सब्बे ब्राह्मणा, सब्बे वेस्सा, सब्बे सुद्दा आगच्छन्तु’’, ‘‘या, चावुसो विसाख, सम्मावाचा, यो च सम्माकम्मन्तो, यो च सम्माआजीवो, इमे धम्मा सीलक्खन्धे सङ्गहिता’’ति (म॰ नि॰ १.४६२) अयं जातिसङ्गहो नाम। ‘‘एकजातिका आगच्छन्तू’’ति वुत्तट्ठाने विय हि इध सब्बे जातिया एकसङ्गहिता। ‘‘सब्बे कोसलका आगच्छन्तु, सब्बे मागधिका, सब्बे भारुकच्छका आगच्छन्तु’’, ‘‘यो, चावुसो विसाख, सम्मावायामो, या च सम्मासति, यो च सम्मासमाधि, इमे धम्मा समाधिक्खन्धे सङ्गहिता’’ति (म॰ नि॰ १.४६२) अयं सञ्जातिसङ्गहो नाम। ‘‘एकट्ठाने जाता संवड्ढा आगच्छन्तू’’ति वुत्तट्ठाने विय हि इध सब्बे जातिट्ठानेन निवुत्थोकासेन एकसङ्गहिता। ‘‘सब्बे हत्थारोहा आगच्छन्तु, सब्बे अस्सारोहा आगच्छन्तु, सब्बे रथिका आगच्छन्तु’’, ‘‘या, चावुसो विसाख, सम्मादिट्ठि, यो च सम्मासङ्कप्पो, इमे धम्मा पञ्ञाक्खन्धे सङ्गहिता’’ति (म॰ नि॰ १.४६२) अयं किरियासङ्गहो नाम। सब्बेव हि ते अत्तनो किरियाकरणेन एकसङ्गहिता। ‘‘चक्खायतनं कतमं खन्धगणनं गच्छति, चक्खायतनं रूपक्खन्धगणनं गच्छति। हञ्चि चक्खायतनं रूपक्खन्धगणनं गच्छति, तेन वत रे वत्तब्बे चक्खायतनं रूपक्खन्धेन सङ्गहित’’न्ति (कथा॰ ४७१) अयं गणनसङ्गहो नाम। अयमिध अधिप्पेतो। तथट्ठादीसु द्वादससु आकारेसु विसुं विसुं एकेन सङ्गहो गणनपरिच्छेदो एतेसन्ति एकसङ्गहा, एकसङ्गहानं भावो एकसङ्गहता।
40. Idāni paresaṃ dhammiyā kathāya sandassentassa tassa ariyapuggalassa yathāsabhāvadhammadesanākāraṇaṃ dassanavisuddhiṃ dassetuṃ tadanantaraṃ dassanavisuddhiñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha sabbadhammānaṃ ekasaṅgahatā nānattekattapaṭivedheti sabbesaṃ saṅkhatāsaṅkhatadhammānaṃ ekasaṅgahatāya ca kāmacchandādīnaṃ nānattassa ca nekkhammādīnaṃ ekattassa ca paṭivedho, abhisamayoti attho. So pana maggapaññā phalapaññā ca. Maggapaññā saccābhisamayakkhaṇe saccābhisamayavasena paṭivijjhatīti paṭivedho, phalapaññā paṭividdhattā paṭivedho. Ekasaṅgahatāti ettha jātisaṅgaho, sañjātisaṅgaho, kiriyāsaṅgaho, gaṇanasaṅgahoti catubbidho saṅgaho. Tattha ‘‘sabbe khattiyā āgacchantu, sabbe brāhmaṇā, sabbe vessā, sabbe suddā āgacchantu’’, ‘‘yā, cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo, ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ jātisaṅgaho nāma. ‘‘Ekajātikā āgacchantū’’ti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe jātiyā ekasaṅgahitā. ‘‘Sabbe kosalakā āgacchantu, sabbe māgadhikā, sabbe bhārukacchakā āgacchantu’’, ‘‘yo, cāvuso visākha, sammāvāyāmo, yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi, ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ sañjātisaṅgaho nāma. ‘‘Ekaṭṭhāne jātā saṃvaḍḍhā āgacchantū’’ti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe jātiṭṭhānena nivutthokāsena ekasaṅgahitā. ‘‘Sabbe hatthārohā āgacchantu, sabbe assārohā āgacchantu, sabbe rathikā āgacchantu’’, ‘‘yā, cāvuso visākha, sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo, ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ kiriyāsaṅgaho nāma. Sabbeva hi te attano kiriyākaraṇena ekasaṅgahitā. ‘‘Cakkhāyatanaṃ katamaṃ khandhagaṇanaṃ gacchati, cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati. Hañci cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati, tena vata re vattabbe cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhena saṅgahita’’nti (kathā. 471) ayaṃ gaṇanasaṅgaho nāma. Ayamidha adhippeto. Tathaṭṭhādīsu dvādasasu ākāresu visuṃ visuṃ ekena saṅgaho gaṇanaparicchedo etesanti ekasaṅgahā, ekasaṅgahānaṃ bhāvo ekasaṅgahatā.
दस्सनविसुद्धिञाणन्ति मग्गफलञाणं दस्सनं। दस्सनमेव विसुद्धि दस्सनविसुद्धि, दस्सनविसुद्धि एव ञाणं दस्सनविसुद्धिञाणं। मग्गञाणं विसुज्झतीति दस्सनविसुद्धि, फलञाणं विसुद्धत्ता दस्सनविसुद्धि।
Dassanavisuddhiñāṇanti maggaphalañāṇaṃ dassanaṃ. Dassanameva visuddhi dassanavisuddhi, dassanavisuddhi eva ñāṇaṃ dassanavisuddhiñāṇaṃ. Maggañāṇaṃ visujjhatīti dassanavisuddhi, phalañāṇaṃ visuddhattā dassanavisuddhi.
४१. इदानि दस्सनविसुद्धिसाधकानि विपस्सनाञाणानि द्विधा दस्सेतुं तदनन्तरं खन्तिञाणपरियोगाहणञाणानि उद्दिट्ठानि। तत्थ विदितत्ता पञ्ञाति रूपक्खन्धादीनं अनिच्चादितो विदितत्ता पवत्ता पञ्ञा। खन्तिञाणन्ति विदितमेव खमतीति खन्ति, खन्ति एव ञाणं खन्तिञाणं। एतेन अधिवासनखन्तिं पटिक्खिपति। एतं कलापसम्मसनादिवसेन पवत्तं तरुणविपस्सनाञाणं।
41. Idāni dassanavisuddhisādhakāni vipassanāñāṇāni dvidhā dassetuṃ tadanantaraṃ khantiñāṇapariyogāhaṇañāṇāni uddiṭṭhāni. Tattha viditattā paññāti rūpakkhandhādīnaṃ aniccādito viditattā pavattā paññā. Khantiñāṇanti viditameva khamatīti khanti, khanti eva ñāṇaṃ khantiñāṇaṃ. Etena adhivāsanakhantiṃ paṭikkhipati. Etaṃ kalāpasammasanādivasena pavattaṃ taruṇavipassanāñāṇaṃ.
४२. फुट्ठत्ता पञ्ञाति रूपक्खन्धादीनं अनिच्चादिवसेन ञाणफस्सेन फुट्ठत्ता पवत्ता पञ्ञा। परियोगाहणे ञाणन्ति फुट्ठमेव परियोगाहति पविसतीति परियोगाहणं ञाणं। गा-कारं रस्सं कत्वापि पठन्ति। एतं भङ्गानुपस्सनादिवसेन पवत्तं तिक्खविपस्सनाञाणं। केचि पन ‘‘विपस्सनाञाणमेव सद्धावाहिस्स खन्तिञाणं, पञ्ञावाहिस्स परियोगाहणञाण’’न्ति वदन्ति। एवं सन्ते एतानि द्वे ञाणानि एकस्स न सम्भवन्ति , तदसम्भवे एकस्स सावकस्स सत्तसट्ठि सावकसाधारणञाणानि न सम्भवन्ति, तस्मा तं न युज्जति।
42.Phuṭṭhattā paññāti rūpakkhandhādīnaṃ aniccādivasena ñāṇaphassena phuṭṭhattā pavattā paññā. Pariyogāhaṇe ñāṇanti phuṭṭhameva pariyogāhati pavisatīti pariyogāhaṇaṃ ñāṇaṃ. Gā-kāraṃ rassaṃ katvāpi paṭhanti. Etaṃ bhaṅgānupassanādivasena pavattaṃ tikkhavipassanāñāṇaṃ. Keci pana ‘‘vipassanāñāṇameva saddhāvāhissa khantiñāṇaṃ, paññāvāhissa pariyogāhaṇañāṇa’’nti vadanti. Evaṃ sante etāni dve ñāṇāni ekassa na sambhavanti , tadasambhave ekassa sāvakassa sattasaṭṭhi sāvakasādhāraṇañāṇāni na sambhavanti, tasmā taṃ na yujjati.
४३. इदानि यस्मा पुथुज्जना सेक्खा च विपस्सनूपगे खन्धादयो धम्मे सकले एव सम्मसन्ति, न तेसं एकदेसं, तस्मा तेसं पदेसविहारो न लब्भति, अरहतोयेव यथारुचि पदेसविहारो लब्भतीति दस्सनविसुद्धिसाधकानि ञाणानि वत्वा तदनन्तरं अरहतो दस्सनविसुद्धिसिद्धं पदेसविहारञाणं उद्दिट्ठं। तत्थ समोदहने पञ्ञाति खन्धादीनं एकदेसस्स वेदनाधम्मस्स समोदहनपञ्ञा, सम्पिण्डनपञ्ञा रासिकरणपञ्ञा। समोधाने पञ्ञातिपि पाठो, सोयेव अत्थो।
43. Idāni yasmā puthujjanā sekkhā ca vipassanūpage khandhādayo dhamme sakale eva sammasanti, na tesaṃ ekadesaṃ, tasmā tesaṃ padesavihāro na labbhati, arahatoyeva yathāruci padesavihāro labbhatīti dassanavisuddhisādhakāni ñāṇāni vatvā tadanantaraṃ arahato dassanavisuddhisiddhaṃ padesavihārañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha samodahane paññāti khandhādīnaṃ ekadesassa vedanādhammassa samodahanapaññā, sampiṇḍanapaññā rāsikaraṇapaññā. Samodhāne paññātipi pāṭho, soyeva attho.
पदेसविहारे ञाणन्ति खन्धादीनं पदेसेन एकदेसेन अवयवेन विहारो पदेसविहारो, तस्मिं पदेसविहारे ञाणं। तत्थ पदेसो नाम खन्धपदेसो आयतनधातुसच्चइन्द्रियपच्चयाकारसतिपट्ठानझाननामरूपधम्मपदेसोति नानाविधो। एवं नानाविधो चेस वेदना एव। कथं? पञ्चन्नं खन्धानं वेदनाक्खन्धवसेन खन्धेकदेसो, द्वादसन्नं आयतनानं वेदनावसेन धम्मायतनेकदेसो, अट्ठारसन्नं धातूनं वेदनावसेन धम्मधातेकदेसो, चतुन्नं सच्चानं वेदनावसेन दुक्खसच्चेकदेसो, बावीसतिया इन्द्रियानं पञ्चवेदनिन्द्रियवसेन इन्द्रियेकदेसो, द्वादसन्नं पटिच्चसमुप्पादङ्गानं फस्सपच्चया वेदनावसेन पच्चयाकारेकदेसो, चतुन्नं सतिपट्ठानानं वेदनानुपस्सनावसेन सतिपट्ठानेकदेसो, चतुन्नं झानानं सुखउपेक्खावसेन झानेकदेसो, नामरूपानं वेदनावसेन नामरूपेकदेसो, कुसलादीनं सब्बधम्मानं वेदनावसेन धम्मेकदेसोति एवं वेदना एव खन्धादीनं पदेसो, तस्सा वेदनाय एव पच्चवेक्खणवसेन पदेसविहारो।
Padesavihāre ñāṇanti khandhādīnaṃ padesena ekadesena avayavena vihāro padesavihāro, tasmiṃ padesavihāre ñāṇaṃ. Tattha padeso nāma khandhapadeso āyatanadhātusaccaindriyapaccayākārasatipaṭṭhānajhānanāmarūpadhammapadesoti nānāvidho. Evaṃ nānāvidho cesa vedanā eva. Kathaṃ? Pañcannaṃ khandhānaṃ vedanākkhandhavasena khandhekadeso, dvādasannaṃ āyatanānaṃ vedanāvasena dhammāyatanekadeso, aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ vedanāvasena dhammadhātekadeso, catunnaṃ saccānaṃ vedanāvasena dukkhasaccekadeso, bāvīsatiyā indriyānaṃ pañcavedanindriyavasena indriyekadeso, dvādasannaṃ paṭiccasamuppādaṅgānaṃ phassapaccayā vedanāvasena paccayākārekadeso, catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ vedanānupassanāvasena satipaṭṭhānekadeso, catunnaṃ jhānānaṃ sukhaupekkhāvasena jhānekadeso, nāmarūpānaṃ vedanāvasena nāmarūpekadeso, kusalādīnaṃ sabbadhammānaṃ vedanāvasena dhammekadesoti evaṃ vedanā eva khandhādīnaṃ padeso, tassā vedanāya eva paccavekkhaṇavasena padesavihāro.
४४. इदानि यस्मा समाधिभावनामयञाणादीनि भावेन्ता पुथुज्जना सेक्खा च ते ते भावेतब्बभावनाधम्मे अधिपती जेट्ठके कत्वा तेन तेन पहातब्बे तप्पच्चनीके नानासभावे धम्मे अनेकादीनवे आदीनवतो पच्चवेक्खित्वा तस्स तस्स भावनाधम्मस्स वसेन चित्तं पतिट्ठपेत्वा ते ते पच्चनीकधम्मे पजहन्ति। पजहन्ता विपस्सनाकाले सब्बसङ्खारे सुञ्ञतो दिस्वा पच्छा समुच्छेदेन पजहन्ति, तथा पजहन्ता च एकाभिसमयवसेन सच्चानि पटिविज्झन्ता पजहन्ति। यथावुत्तेहेव आकारेहि सब्बेपि अरिया यथायोगं पटिपज्जन्ति, तस्मा पदेसविहारञाणानन्तरं सञ्ञाविवट्टञाणादीनि छ ञाणानि यथाक्कमेन उद्दिट्ठानि। तत्थ अधिपतत्ता पञ्ञाति नेक्खम्मादीनं अधिपतिभावेन नेक्खम्मादीनि अधिकानि कत्वा तदधिकभावेन पवत्ता पञ्ञाति अत्थो। सञ्ञाविवट्टे ञाणन्ति सञ्ञाय विवट्टनं परावट्टनं परम्मुखभावोति सञ्ञाविवट्टो, याय सञ्ञाय ते ते भावनाधम्मे अधिपतिं करोति, ताय सञ्ञाय हेतुभूताय, करणभूताय वा ततो ततो कामच्छन्दादितो विवट्टने ञाणन्ति वुत्तं होति। एत्तो विवट्टोति अवुत्तेपि यतो विवट्टति, ततो एव विवट्टोति गय्हति यथा विवट्टनानुपस्सनाय। सा पन सञ्ञा सञ्जाननलक्खणा, तदेवेतन्ति पुन सञ्जाननपच्चयनिमित्तकरणरसा दारुआदीसु तच्छकादयो विय, यथागहितनिमित्तवसेन अभिनिवेसकरणपच्चुपट्ठाना हत्थिदस्सकअन्धा विय, आरम्मणे अनोगाळ्हवुत्तिताय अचिरट्ठानपच्चुपट्ठाना वा विज्जु विय, यथाउपट्ठितविसयपदट्ठाना तिणपुरिसकेसु मिगपोतकानं पुरिसाति उप्पन्नसञ्ञा विय।
44. Idāni yasmā samādhibhāvanāmayañāṇādīni bhāventā puthujjanā sekkhā ca te te bhāvetabbabhāvanādhamme adhipatī jeṭṭhake katvā tena tena pahātabbe tappaccanīke nānāsabhāve dhamme anekādīnave ādīnavato paccavekkhitvā tassa tassa bhāvanādhammassa vasena cittaṃ patiṭṭhapetvā te te paccanīkadhamme pajahanti. Pajahantā vipassanākāle sabbasaṅkhāre suññato disvā pacchā samucchedena pajahanti, tathā pajahantā ca ekābhisamayavasena saccāni paṭivijjhantā pajahanti. Yathāvutteheva ākārehi sabbepi ariyā yathāyogaṃ paṭipajjanti, tasmā padesavihārañāṇānantaraṃ saññāvivaṭṭañāṇādīni cha ñāṇāni yathākkamena uddiṭṭhāni. Tattha adhipatattā paññāti nekkhammādīnaṃ adhipatibhāvena nekkhammādīni adhikāni katvā tadadhikabhāvena pavattā paññāti attho. Saññāvivaṭṭe ñāṇanti saññāya vivaṭṭanaṃ parāvaṭṭanaṃ parammukhabhāvoti saññāvivaṭṭo, yāya saññāya te te bhāvanādhamme adhipatiṃ karoti, tāya saññāya hetubhūtāya, karaṇabhūtāya vā tato tato kāmacchandādito vivaṭṭane ñāṇanti vuttaṃ hoti. Etto vivaṭṭoti avuttepi yato vivaṭṭati, tato eva vivaṭṭoti gayhati yathā vivaṭṭanānupassanāya. Sā pana saññā sañjānanalakkhaṇā, tadevetanti puna sañjānanapaccayanimittakaraṇarasā dāruādīsu tacchakādayo viya, yathāgahitanimittavasena abhinivesakaraṇapaccupaṭṭhānā hatthidassakaandhā viya, ārammaṇe anogāḷhavuttitāya aciraṭṭhānapaccupaṭṭhānā vā vijju viya, yathāupaṭṭhitavisayapadaṭṭhānā tiṇapurisakesu migapotakānaṃ purisāti uppannasaññā viya.
४५. नानत्ते पञ्ञाति नानासभावे भावेतब्बतो अञ्ञसभावे कामच्छन्दादिके आदीनवदस्सनेन पवत्ता पञ्ञा। नानत्तेति च निमित्तत्थे भुम्मवचनं। नानत्तप्पहानं वा नानत्तं, नानत्तप्पहाननिमित्तं नानत्तप्पहानहेतु नेक्खम्मादीसु पञ्ञाति अधिप्पायो। चेतोविवट्टे ञाणन्ति चेतसो कामच्छन्दादितो विवट्टनं नेक्खम्मादीसु ञाणं। चेतोति चेत्थ चेतना अधिप्पेता। सा चेतनाभावलक्खणा, अभिसन्दहनलक्खणा वा, आयूहनरसा, संविदहनपच्चुपट्ठाना सकिच्चपरकिच्चसाधका जेट्ठसिस्समहावड्ढकिआदयो विय। अच्चायिककम्मानुस्सरणादीसु च पनायं सम्पयुत्तानं उस्साहनभावेन पाकटा होति।
45.Nānatte paññāti nānāsabhāve bhāvetabbato aññasabhāve kāmacchandādike ādīnavadassanena pavattā paññā. Nānatteti ca nimittatthe bhummavacanaṃ. Nānattappahānaṃ vā nānattaṃ, nānattappahānanimittaṃ nānattappahānahetu nekkhammādīsu paññāti adhippāyo. Cetovivaṭṭe ñāṇanti cetaso kāmacchandādito vivaṭṭanaṃ nekkhammādīsu ñāṇaṃ. Cetoti cettha cetanā adhippetā. Sā cetanābhāvalakkhaṇā, abhisandahanalakkhaṇā vā, āyūhanarasā, saṃvidahanapaccupaṭṭhānā sakiccaparakiccasādhakā jeṭṭhasissamahāvaḍḍhakiādayo viya. Accāyikakammānussaraṇādīsu ca panāyaṃ sampayuttānaṃ ussāhanabhāvena pākaṭā hoti.
४६. अधिट्ठाने पञ्ञाति नेक्खम्मादिवसेन चित्तस्स पतिट्ठापने पञ्ञा। चित्तविवट्टे ञाणन्ति कामच्छन्दादिपहानवसेन चित्तस्स विवट्टने ञाणं । चित्तञ्चेत्थ विजाननलक्खणं, पुब्बङ्गमरसं, सन्धानपच्चुपट्ठानं, नामरूपपदट्ठानं।
46.Adhiṭṭhānepaññāti nekkhammādivasena cittassa patiṭṭhāpane paññā. Cittavivaṭṭe ñāṇanti kāmacchandādipahānavasena cittassa vivaṭṭane ñāṇaṃ . Cittañcettha vijānanalakkhaṇaṃ, pubbaṅgamarasaṃ, sandhānapaccupaṭṭhānaṃ, nāmarūpapadaṭṭhānaṃ.
४७. सुञ्ञते पञ्ञाति अत्तत्तनियसुञ्ञताय अनत्तानत्तनिये पवत्ता अनत्तानुपस्सना पञ्ञा। ञाणविवट्टे ञाणन्ति ञाणमेव अभिनिवेसतो विवट्टतीति विवट्टो, तं ञाणविवट्टभूतं ञाणं।
47.Suññate paññāti attattaniyasuññatāya anattānattaniye pavattā anattānupassanā paññā. Ñāṇavivaṭṭe ñāṇanti ñāṇameva abhinivesato vivaṭṭatīti vivaṭṭo, taṃ ñāṇavivaṭṭabhūtaṃ ñāṇaṃ.
४८. वोसग्गे पञ्ञाति एत्थ वोसज्जतीति वोसग्गो, कामच्छन्दादीनं वोसग्गो नेक्खम्मादिम्हि पञ्ञा। विमोक्खविवट्टे ञाणन्ति कामच्छन्दादिकेहि विमुच्चतीति विमोक्खो, विमोक्खो एव विवट्टो विमोक्खविवट्टो, सो एव ञाणं।
48.Vosagge paññāti ettha vosajjatīti vosaggo, kāmacchandādīnaṃ vosaggo nekkhammādimhi paññā. Vimokkhavivaṭṭe ñāṇanti kāmacchandādikehi vimuccatīti vimokkho, vimokkho eva vivaṭṭo vimokkhavivaṭṭo, so eva ñāṇaṃ.
४९. तथट्ठे पञ्ञाति एकेकस्स सच्चस्स चतुब्बिधे चतुब्बिधे अविपरीतसभावे किच्चवसेन असम्मोहतो पवत्ता पञ्ञा। सच्चविवट्टे ञाणन्ति चतूसु सच्चेसु दुभतो वुट्ठानवसेन विवट्टतीति सच्चविवट्टो, सो एव ञाणं। एकमेव ञाणं अधिपतिकतधम्मवसेन सञ्ञाविवट्टोति, पहातब्बधम्मवसेन चेतोविवट्टोति, चित्तपतिट्ठापनवसेन चित्तविवट्टोति, पच्चनीकपहानवसेन विमोक्खविवट्टोति एवं चतुधा वुत्तं। अनत्तानुपस्सनाव सुञ्ञताकारवसेन ‘‘ञाणविवट्टे ञाण’’न्ति वुत्ता। मग्गञाणमेव हेट्ठा ‘‘मग्गे ञाण’’न्ति च, ‘‘आनन्तरिकसमाधिम्हि ञाण’’न्ति च द्विधा वुत्तं, विवट्टनाकारवसेन ‘‘सच्चविवट्टे ञाण’’न्ति वुत्तं।
49.Tathaṭṭhe paññāti ekekassa saccassa catubbidhe catubbidhe aviparītasabhāve kiccavasena asammohato pavattā paññā. Saccavivaṭṭe ñāṇanti catūsu saccesu dubhato vuṭṭhānavasena vivaṭṭatīti saccavivaṭṭo, so eva ñāṇaṃ. Ekameva ñāṇaṃ adhipatikatadhammavasena saññāvivaṭṭoti, pahātabbadhammavasena cetovivaṭṭoti, cittapatiṭṭhāpanavasena cittavivaṭṭoti, paccanīkapahānavasena vimokkhavivaṭṭoti evaṃ catudhā vuttaṃ. Anattānupassanāva suññatākāravasena ‘‘ñāṇavivaṭṭe ñāṇa’’nti vuttā. Maggañāṇameva heṭṭhā ‘‘magge ñāṇa’’nti ca, ‘‘ānantarikasamādhimhi ñāṇa’’nti ca dvidhā vuttaṃ, vivaṭṭanākāravasena ‘‘saccavivaṭṭe ñāṇa’’nti vuttaṃ.
५०. इदानि तस्स सच्चविवट्टञाणवसेन पवत्तस्स आसवानं खये ञाणस्स वसेन पवत्तानि कमतो छ अभिञ्ञाञाणानि उद्दिट्ठानि। तत्थापि लोकपाकटानुभावत्ता अतिविम्हापनन्ति पठमं इद्धिविधञाणं उद्दिट्ठं, चेतोपरियञाणस्स विसयतो दिब्बसोतञाणं ओळारिकविसयन्ति दुतियं दिब्बसोतञाणं उद्दिट्ठं, सुखुमविसयत्ता ततियं चेतोपरियञाणं उद्दिट्ठं। तीसु विज्जासु पुब्बेनिवासच्छादकातीततमविनोदकत्ता पठमं पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं उद्दिट्ठं, पच्चुप्पन्नानागततमविनोदकत्ता दुतियं दिब्बचक्खुञाणं उद्दिट्ठं, सब्बतमसमुच्छेदकत्ता ततियं आसवानं खये ञाणं उद्दिट्ठं। तत्थ कायम्पीति रूपकायम्पि। चित्तम्पीति पादकज्झानचित्तम्पि। एकववत्थानताति परिकम्मचित्तेन एकतो ठपनताय च दिस्समानकायेन, अदिस्समानकायेन वा गन्तुकामकाले यथायोगं कायस्सपि चित्तस्सपि मिस्सीकरणताय चाति वुत्तं होति। कायोति चेत्थ सरीरं। सरीरञ्हि असुचिसञ्चयतो कुच्छितानं केसादीनञ्चेव चक्खुरोगादीनं रोगसतानञ्च आयभूततो कायोति वुच्चति। सुखसञ्ञञ्च लहुसञ्ञञ्चाति एत्थ चतुत्थज्झानसम्पयुत्तं एकंयेव सञ्ञं आकारनानत्ततो द्विधा कत्वा समुच्चयत्थो च-सद्दो पयुत्तो। चतुत्थज्झानस्मिञ्हि उपेक्खा सन्तत्ता सुखन्ति वुत्ता, तंसम्पयुत्ता सञ्ञा सुखसञ्ञा। सायेव नीवरणेहि चेव वितक्कादिपच्चनीकेहि च विमुत्तत्ता लहुसञ्ञा। अधिट्ठानवसेनाति अधिकं कत्वा ठानवसेन, पविसनवसेनाति अधिप्पायो। अधिट्ठानवसेन चाति च-सद्दो सम्बन्धितब्बो। एत्तावता सब्बप्पकारस्स इद्धिविधस्स यथायोगं कारणं वुत्तं।
50. Idāni tassa saccavivaṭṭañāṇavasena pavattassa āsavānaṃ khaye ñāṇassa vasena pavattāni kamato cha abhiññāñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthāpi lokapākaṭānubhāvattā ativimhāpananti paṭhamaṃ iddhividhañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, cetopariyañāṇassa visayato dibbasotañāṇaṃ oḷārikavisayanti dutiyaṃ dibbasotañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, sukhumavisayattā tatiyaṃ cetopariyañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tīsu vijjāsu pubbenivāsacchādakātītatamavinodakattā paṭhamaṃ pubbenivāsānussatiñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, paccuppannānāgatatamavinodakattā dutiyaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, sabbatamasamucchedakattā tatiyaṃ āsavānaṃ khaye ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha kāyampīti rūpakāyampi. Cittampīti pādakajjhānacittampi. Ekavavatthānatāti parikammacittena ekato ṭhapanatāya ca dissamānakāyena, adissamānakāyena vā gantukāmakāle yathāyogaṃ kāyassapi cittassapi missīkaraṇatāya cāti vuttaṃ hoti. Kāyoti cettha sarīraṃ. Sarīrañhi asucisañcayato kucchitānaṃ kesādīnañceva cakkhurogādīnaṃ rogasatānañca āyabhūtato kāyoti vuccati. Sukhasaññañca lahusaññañcāti ettha catutthajjhānasampayuttaṃ ekaṃyeva saññaṃ ākāranānattato dvidhā katvā samuccayattho ca-saddo payutto. Catutthajjhānasmiñhi upekkhā santattā sukhanti vuttā, taṃsampayuttā saññā sukhasaññā. Sāyeva nīvaraṇehi ceva vitakkādipaccanīkehi ca vimuttattā lahusaññā. Adhiṭṭhānavasenāti adhikaṃ katvā ṭhānavasena, pavisanavasenāti adhippāyo. Adhiṭṭhānavasena cāti ca-saddo sambandhitabbo. Ettāvatā sabbappakārassa iddhividhassa yathāyogaṃ kāraṇaṃ vuttaṃ.
इज्झनट्ठे पञ्ञाति इज्झनसभावे पञ्ञा। इद्धिविधे ञाणन्ति इज्झनट्ठेन इद्धि, निप्फत्तिअत्थेन पटिलाभट्ठेन चाति वुत्तं होति। यञ्हि निप्फज्जति पटिलब्भति च, तं इज्झतीति वुच्चति। यथाह – ‘‘कामं कामयमानस्स, तस्स चेतं समिज्झती’’ति (सु॰ नि॰ ७७२)। तथा ‘‘नेक्खम्मं इज्झतीति इद्धि, पटिहरतीति पाटिहारियं, अरहत्तमग्गो इज्झतीति इद्धि, पटिहरतीति पाटिहारिय’’न्ति (पटि॰ म॰ ३.३२)। अपरो नयो – इज्झनट्ठेन इद्धि, उपायसम्पदायेतं अधिवचनं। उपायसम्पदा हि इज्झति अधिप्पेतफलप्पसवनतो। यथाह – ‘‘अयं खो चित्तो गहपति सीलवा कल्याणधम्मो, सचे पणिदहिस्सति, अनागतमद्धानं राजा अस्सं चक्कवत्तीति। इज्झिस्सति हि सीलवतो चेतोपणिधि विसुद्धत्ता’’ति (सं॰ नि॰ ४.३५२)। अपरो नयो – एताय सत्ता इज्झन्तीति इद्धि, इज्झन्तीति इद्धा वुद्धा उक्कंसगता होन्तीति वुत्तं होति। इद्धि एव विधं इद्धिविधं, इद्धिकोट्ठासो इद्धिविकप्पोति अत्थो। तं इद्धिविधं ञाणन्ति वुत्तं होति।
Ijjhanaṭṭhe paññāti ijjhanasabhāve paññā. Iddhividhe ñāṇanti ijjhanaṭṭhena iddhi, nipphattiatthena paṭilābhaṭṭhena cāti vuttaṃ hoti. Yañhi nipphajjati paṭilabbhati ca, taṃ ijjhatīti vuccati. Yathāha – ‘‘kāmaṃ kāmayamānassa, tassa cetaṃ samijjhatī’’ti (su. ni. 772). Tathā ‘‘nekkhammaṃ ijjhatīti iddhi, paṭiharatīti pāṭihāriyaṃ, arahattamaggo ijjhatīti iddhi, paṭiharatīti pāṭihāriya’’nti (paṭi. ma. 3.32). Aparo nayo – ijjhanaṭṭhena iddhi, upāyasampadāyetaṃ adhivacanaṃ. Upāyasampadā hi ijjhati adhippetaphalappasavanato. Yathāha – ‘‘ayaṃ kho citto gahapati sīlavā kalyāṇadhammo, sace paṇidahissati, anāgatamaddhānaṃ rājā assaṃ cakkavattīti. Ijjhissati hi sīlavato cetopaṇidhi visuddhattā’’ti (saṃ. ni. 4.352). Aparo nayo – etāya sattā ijjhantīti iddhi, ijjhantīti iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti vuttaṃ hoti. Iddhi eva vidhaṃ iddhividhaṃ, iddhikoṭṭhāso iddhivikappoti attho. Taṃ iddhividhaṃ ñāṇanti vuttaṃ hoti.
५१. वितक्कविप्फारवसेनाति दिब्बसोतधातुउप्पादनत्थं परिकम्मकरणकाले सद्दनिमित्तेसु अत्तनो वितक्कविप्फारवसेन वितक्कवेगवसेन। वितक्कोति चेत्थ वितक्केतीति वितक्को, वितक्कनं वा वितक्को, ऊहनन्ति वुत्तं होति। स्वायं आरम्मणे चित्तस्स अभिनिरोपनलक्खणो, आहननपरियाहननरसो । तथा हि तेन योगावचरो आरम्मणं वितक्काहतं वितक्कपरियाहतं करोतीति वुच्चति। आरम्मणे चित्तस्स आनयनपच्चुपट्ठानो, तज्जासमन्नाहारेन पन इन्द्रियेन च परिक्खित्ते विसये अनन्तरायेन उप्पज्जनतो आपाथगतविसयपदट्ठानोति वुच्चति। नानत्तेकत्तसद्दनिमित्तानन्ति नानासभावानं एकसभावानञ्च सद्दनिमित्तानं। सद्दा एव चेत्थ वितक्कुप्पत्तिकारणत्ता सङ्खारनिमित्तत्ता च निमित्तानि। भेरिसद्दादिवसेन एकग्घनीभूता, अनेका वा सद्दा, नानादिसासु वा सद्दा, नानासत्तानं वा सद्दा नानत्तसद्दा, एकदिसाय सद्दा, एकसत्तस्स वा सद्दा, भेरिसद्दादिवसेन एकेकसद्दा वा एकत्तसद्दा। सद्दोति चेत्थ सप्पतीति सद्दो, कथीयतीति अत्थो। परियोगाहणे पञ्ञाति पविसनपञ्ञा, पजाननपञ्ञाति अत्थो। सोतधातुविसुद्धिञाणन्ति सवनट्ठेन च निज्जीवट्ठेन च सोतधातु, सोतधातुकिच्चकरणवसेन च सोतधातु वियातिपि सोतधातु, परिसुद्धत्ता निरुपक्किलेसत्ता विसुद्धि, सोतधातु एव विसुद्धि सोतधातुविसुद्धि, सोतधातुविसुद्धि एव ञाणं सोतधातुविसुद्धिञाणं।
51.Vitakkavipphāravasenāti dibbasotadhātuuppādanatthaṃ parikammakaraṇakāle saddanimittesu attano vitakkavipphāravasena vitakkavegavasena. Vitakkoti cettha vitakketīti vitakko, vitakkanaṃ vā vitakko, ūhananti vuttaṃ hoti. Svāyaṃ ārammaṇe cittassa abhiniropanalakkhaṇo, āhananapariyāhananaraso . Tathā hi tena yogāvacaro ārammaṇaṃ vitakkāhataṃ vitakkapariyāhataṃ karotīti vuccati. Ārammaṇe cittassa ānayanapaccupaṭṭhāno, tajjāsamannāhārena pana indriyena ca parikkhitte visaye anantarāyena uppajjanato āpāthagatavisayapadaṭṭhānoti vuccati. Nānattekattasaddanimittānanti nānāsabhāvānaṃ ekasabhāvānañca saddanimittānaṃ. Saddā eva cettha vitakkuppattikāraṇattā saṅkhāranimittattā ca nimittāni. Bherisaddādivasena ekagghanībhūtā, anekā vā saddā, nānādisāsu vā saddā, nānāsattānaṃ vā saddā nānattasaddā, ekadisāya saddā, ekasattassa vā saddā, bherisaddādivasena ekekasaddā vā ekattasaddā. Saddoti cettha sappatīti saddo, kathīyatīti attho. Pariyogāhaṇe paññāti pavisanapaññā, pajānanapaññāti attho. Sotadhātuvisuddhiñāṇanti savanaṭṭhena ca nijjīvaṭṭhena ca sotadhātu, sotadhātukiccakaraṇavasena ca sotadhātu viyātipi sotadhātu, parisuddhattā nirupakkilesattā visuddhi, sotadhātu eva visuddhi sotadhātuvisuddhi, sotadhātuvisuddhi eva ñāṇaṃ sotadhātuvisuddhiñāṇaṃ.
५२. तिण्णन्नं चित्तानन्ति सोमनस्ससहगतदोमनस्ससहगतउपेक्खासहगतवसेन तिण्णन्नं चित्तानं। विप्फारत्ताति विप्फारभावेन वेगेनाति अत्थो। हेतुअत्थे निस्सक्कवचनं, चेतोपरियञाणुप्पादनत्थं परिकम्मकरणकाले परेसं तिण्णन्नं चित्तानं विप्फारहेतुना। इन्द्रियानं पसादवसेनाति चक्खादीनं छन्नं इन्द्रियानं पसादवसेन, इन्द्रियानं पतिट्ठितोकासा चेत्थ फलूपचारेन इन्द्रियानन्ति वुत्ता यथा ‘‘विप्पसन्नानि खो ते, आवुसो, इन्द्रियानि परिसुद्धो छविवण्णो परियोदातो’’ति (महाव॰ ६०)। इन्द्रियपतिट्ठितोकासेसुपि हदयवत्थु एव इधाधिप्पेतं। पसादवसेनाति च अनाविलभाववसेन। ‘‘पसादप्पसादवसेना’’ति वत्तब्बे अप्पसादसद्दस्स लोपो कतोति वेदितब्बं। अथ वा इदमप्पसन्नन्ति गहणस्स पसादमपेक्खित्वा एव सम्भवतो ‘‘पसादवसेना’’ति वचनेनेव अप्पसादोपि वुत्तोव होतीति वेदितब्बं। नानत्तेकत्तविञ्ञाणचरिया परियोगाहणे पञ्ञाति यथासम्भवं नानासभावएकसभावएकूननवुतिविञ्ञाणपवत्तिविजाननपञ्ञा। एत्थ असमाहितस्स विञ्ञाणचरिया नानत्ता, समाहितस्स विञ्ञाणचरिया एकत्ता। सरागादिचित्तं वा नानत्तं, वीतरागादिचित्तं एकत्तं। चेतोपरियञाणन्ति एत्थ परियातीति परियं, परिच्छिन्दतीति अत्थो। चेतसो परियं चेतोपरियं, चेतोपरियञ्च तं ञाणञ्चाति चेतोपरियञाणं। विप्फारतातिपि पाठो, विप्फारतायाति अत्थो।
52.Tiṇṇannaṃ cittānanti somanassasahagatadomanassasahagataupekkhāsahagatavasena tiṇṇannaṃ cittānaṃ. Vipphārattāti vipphārabhāvena vegenāti attho. Hetuatthe nissakkavacanaṃ, cetopariyañāṇuppādanatthaṃ parikammakaraṇakāle paresaṃ tiṇṇannaṃ cittānaṃ vipphārahetunā. Indriyānaṃ pasādavasenāti cakkhādīnaṃ channaṃ indriyānaṃ pasādavasena, indriyānaṃ patiṭṭhitokāsā cettha phalūpacārena indriyānanti vuttā yathā ‘‘vippasannāni kho te, āvuso, indriyāni parisuddho chavivaṇṇo pariyodāto’’ti (mahāva. 60). Indriyapatiṭṭhitokāsesupi hadayavatthu eva idhādhippetaṃ. Pasādavasenāti ca anāvilabhāvavasena. ‘‘Pasādappasādavasenā’’ti vattabbe appasādasaddassa lopo katoti veditabbaṃ. Atha vā idamappasannanti gahaṇassa pasādamapekkhitvā eva sambhavato ‘‘pasādavasenā’’ti vacaneneva appasādopi vuttova hotīti veditabbaṃ. Nānattekattaviññāṇacariyā pariyogāhaṇe paññāti yathāsambhavaṃ nānāsabhāvaekasabhāvaekūnanavutiviññāṇapavattivijānanapaññā. Ettha asamāhitassa viññāṇacariyā nānattā, samāhitassa viññāṇacariyā ekattā. Sarāgādicittaṃ vā nānattaṃ, vītarāgādicittaṃ ekattaṃ. Cetopariyañāṇanti ettha pariyātīti pariyaṃ, paricchindatīti attho. Cetaso pariyaṃ cetopariyaṃ, cetopariyañca taṃ ñāṇañcāti cetopariyañāṇaṃ. Vipphāratātipi pāṭho, vipphāratāyāti attho.
५३. पच्चयप्पवत्तानं धम्मानन्ति पटिच्चसमुप्पादवसेन पच्चयतो पवत्तानं पच्चयुप्पन्नधम्मानं। नानत्तेकत्तकम्मविप्फारवसेनाति एत्थ अकुसलं कम्मं नानत्तं, कुसलं कम्मं एकत्तं। कामावचरं वा कम्मं नानत्तं, रूपावचरारूपावचरं कम्मं एकत्तं। नानत्तेकत्तकम्मविप्फारवसेन पच्चयपवत्तानं धम्मानं परियोगाहणे पञ्ञाति सम्बन्धो। पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणन्ति पुब्बे अतीतजातीसु निवुत्थखन्धा पुब्बेनिवासो। निवुत्थाति अज्झावुत्था अनुभूता अत्तनो सन्ताने उप्पज्जित्वा निरुद्धा। पुब्बे अतीतजातीसु निवुत्थधम्मा वा पुब्बेनिवासो। निवुत्थाति गोचरनिवासेन निवुत्था अत्तनो विञ्ञाणेन विञ्ञाता परिच्छिन्ना, परविञ्ञाणेन विञ्ञातापि वा। छिन्नवटुमकानुस्सरणादीसु ते बुद्धानंयेव लब्भन्ति । पुब्बेनिवासानुस्सतीति याय सतिया पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सा पुब्बेनिवासानुस्सति, ञाणन्ति ताय सतिया सम्पयुत्तं ञाणं।
53.Paccayappavattānaṃ dhammānanti paṭiccasamuppādavasena paccayato pavattānaṃ paccayuppannadhammānaṃ. Nānattekattakammavipphāravasenāti ettha akusalaṃ kammaṃ nānattaṃ, kusalaṃ kammaṃ ekattaṃ. Kāmāvacaraṃ vā kammaṃ nānattaṃ, rūpāvacarārūpāvacaraṃ kammaṃ ekattaṃ. Nānattekattakammavipphāravasena paccayapavattānaṃ dhammānaṃ pariyogāhaṇe paññāti sambandho. Pubbenivāsānussatiñāṇanti pubbe atītajātīsu nivutthakhandhā pubbenivāso. Nivutthāti ajjhāvutthā anubhūtā attano santāne uppajjitvā niruddhā. Pubbe atītajātīsu nivutthadhammā vā pubbenivāso. Nivutthāti gocaranivāsena nivutthā attano viññāṇena viññātā paricchinnā, paraviññāṇena viññātāpi vā. Chinnavaṭumakānussaraṇādīsu te buddhānaṃyeva labbhanti . Pubbenivāsānussatīti yāya satiyā pubbenivāsaṃ anussarati, sā pubbenivāsānussati, ñāṇanti tāya satiyā sampayuttaṃ ñāṇaṃ.
५४. ओभासवसेनाति दिब्बेन चक्खुना रूपदस्सनत्थं पसारितस्स तेजोकसिणओदातकसिणआलोककसिणानं अञ्ञतरस्स चतुत्थज्झानारम्मणस्स कसिणोभासस्स वसेन। नानत्तेकत्तरूपनिमित्तानन्ति नानासत्तानं रूपानि, नानत्तकायं उपपन्नानं वा सत्तानं रूपानि, नानादिसासु वा रूपानि, असम्मिस्सानि वा रूपानि नानत्तरूपानि, एकसत्तस्स रूपानि, एकत्तकायं उपपन्नस्स वा रूपानि, एकदिसाय वा रूपानि, नानादिसादीनं सम्मिस्सीभूतानि वा रूपानि एकत्तरूपानि। रूपन्ति चेत्थ वण्णायतनमेव। तञ्हि रूपयतीति रूपं, वण्णविकारं आपज्जमानं हदयङ्गतभावं पकासेतीति अत्थो। रूपमेव रूपनिमित्तं। तेसं नानत्तेकत्तरूपनिमित्तानं। दस्सनट्ठे पञ्ञाति दस्सनसभावे पञ्ञा।
54.Obhāsavasenāti dibbena cakkhunā rūpadassanatthaṃ pasāritassa tejokasiṇaodātakasiṇaālokakasiṇānaṃ aññatarassa catutthajjhānārammaṇassa kasiṇobhāsassa vasena. Nānattekattarūpanimittānanti nānāsattānaṃ rūpāni, nānattakāyaṃ upapannānaṃ vā sattānaṃ rūpāni, nānādisāsu vā rūpāni, asammissāni vā rūpāni nānattarūpāni, ekasattassa rūpāni, ekattakāyaṃ upapannassa vā rūpāni, ekadisāya vā rūpāni, nānādisādīnaṃ sammissībhūtāni vā rūpāni ekattarūpāni. Rūpanti cettha vaṇṇāyatanameva. Tañhi rūpayatīti rūpaṃ, vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti attho. Rūpameva rūpanimittaṃ. Tesaṃ nānattekattarūpanimittānaṃ. Dassanaṭṭhe paññāti dassanasabhāve paññā.
दिब्बचक्खुञाणन्ति दिब्बसदिसत्ता दिब्बं। देवानञ्हि सुचरितकम्मनिब्बत्तं पित्तसेम्हरुहिरादीहि अपलिबुद्धं उपक्किलेसविमुत्तताय दूरेपि आरम्मणसम्पटिच्छनसमत्थं दिब्बं पसादचक्खु होति। इदञ्चापि वीरियभावनाबलनिब्बत्तं ञाणचक्खु तादिसमेवाति दिब्बसदिसत्ता दिब्बं, दिब्बविहारवसेन पटिलद्धत्ता अत्तना दिब्बविहारसन्निस्सितत्तापि दिब्बं, आलोकपरिग्गहेन महाजुतिकत्तापि दिब्बं, तिरोकुट्टादिगतरूपदस्सनेन महागतिकत्तापि दिब्बं। तं सब्बं सद्दसत्थानुसारेन वेदितब्बं। दस्सनट्ठेन चक्खु, चक्खुकिच्चकरणेन चक्खुमिवातिपि चक्खु, दिब्बञ्च तं चक्खु चाति दिब्बचक्खु, दिब्बचक्खु च तं ञाणञ्चाति दिब्बचक्खुञाणं।
Dibbacakkhuñāṇanti dibbasadisattā dibbaṃ. Devānañhi sucaritakammanibbattaṃ pittasemharuhirādīhi apalibuddhaṃ upakkilesavimuttatāya dūrepi ārammaṇasampaṭicchanasamatthaṃ dibbaṃ pasādacakkhu hoti. Idañcāpi vīriyabhāvanābalanibbattaṃ ñāṇacakkhu tādisamevāti dibbasadisattā dibbaṃ, dibbavihāravasena paṭiladdhattā attanā dibbavihārasannissitattāpi dibbaṃ, ālokapariggahena mahājutikattāpi dibbaṃ, tirokuṭṭādigatarūpadassanena mahāgatikattāpi dibbaṃ. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Dassanaṭṭhena cakkhu, cakkhukiccakaraṇena cakkhumivātipi cakkhu, dibbañca taṃ cakkhu cāti dibbacakkhu, dibbacakkhu ca taṃ ñāṇañcāti dibbacakkhuñāṇaṃ.
५५. चतुसट्ठिया आकारेहीति अट्ठसु मग्गफलेसु एकेकस्मिं अट्ठन्नं अट्ठन्नं इन्द्रियानं वसेन चतुसट्ठिया आकारेहि। तिण्णन्नं इन्द्रियानन्ति अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं अञ्ञिन्द्रियं अञ्ञाताविन्द्रियन्ति, इमेसं तिण्णन्नं इन्द्रियानं। वसिभावता पञ्ञाति वसिभावताय पवत्ता पञ्ञा, अरहत्तफले अट्ठन्नं इन्द्रियानं वसेन अट्ठहि आकारेहि अञ्ञाताविन्द्रियस्सेव वसिभावताय अरहत्तमग्गक्खणे अभावेपि कारणसिद्धिवसेन तदत्थसाधनताय वुत्तन्ति वेदितब्बं। आसवानं खये ञाणन्ति अत्तना वज्झानं आसवानं खयकरं अरहत्तमग्गञाणं।
55.Catusaṭṭhiyā ākārehīti aṭṭhasu maggaphalesu ekekasmiṃ aṭṭhannaṃ aṭṭhannaṃ indriyānaṃ vasena catusaṭṭhiyā ākārehi. Tiṇṇannaṃ indriyānanti anaññātaññassāmītindriyaṃ aññindriyaṃ aññātāvindriyanti, imesaṃ tiṇṇannaṃ indriyānaṃ. Vasibhāvatā paññāti vasibhāvatāya pavattā paññā, arahattaphale aṭṭhannaṃ indriyānaṃ vasena aṭṭhahi ākārehi aññātāvindriyasseva vasibhāvatāya arahattamaggakkhaṇe abhāvepi kāraṇasiddhivasena tadatthasādhanatāya vuttanti veditabbaṃ. Āsavānaṃ khaye ñāṇanti attanā vajjhānaṃ āsavānaṃ khayakaraṃ arahattamaggañāṇaṃ.
५६-५९. इदानि आसवानं खयञाणसङ्खातअरहत्तमग्गञाणसम्बन्धे चतुन्नम्पि मग्गञाणानं एकेकस्स मग्गञाणस्स एकाभिसमयतं दस्सेतुं ‘‘परिञ्ञट्ठे पञ्ञा’’तिआदीनि चत्तारि ञाणानि उद्दिट्ठानि। तत्थापि ओळारिकत्ता सब्बसत्तसाधारणत्ता च सुविञ्ञेय्यन्ति दुक्खसच्चं पठमं वुत्तं, तस्सेव हेतुदस्सनत्थं तदनन्तरं समुदयसच्चं, हेतुनिरोधा फलनिरोधोति ञापनत्थं तदनन्तरं निरोधसच्चं, तदधिगमूपायदस्सनत्थं अन्ते मग्गसच्चं। भवसुखस्सादगधितानं वा सत्तानं संवेगजननत्थं पठमं दुक्खमाह, तं नेव अकतं आगच्छति, न इस्सरनिम्मानादितो होति, इतो पन होतीति ञापनत्थं तदनन्तरं समुदयसच्चं, ततो सहेतुकेन दुक्खेन अभिभूतत्ता संविग्गमानसानं दुक्खनिस्सरणगवेसीनं निस्सरणदस्सनेन अस्सासजननत्थं निरोधं, ततो निरोधाधिगमत्थं निरोधसम्पापकं मग्गन्ति। इदानि तब्बिसयानि ञाणानि तेनेव कमेन उद्दिट्ठानि। तत्थ परिञ्ञट्ठेति दुक्खस्स पीळनट्ठादिके चतुब्बिधे परिजानितब्बसभावे। पहानट्ठेति समुदयस्स आयूहनट्ठादिके चतुब्बिधे पहातब्बसभावे। सच्छिकिरियट्ठेति निरोधस्स निस्सरणट्ठादिके चतुब्बिधे सच्छिकातब्बसभावे। भावनट्ठेति मग्गस्स निय्यानट्ठादिके चतुब्बिधे भावेतब्बसभावे।
56-59. Idāni āsavānaṃ khayañāṇasaṅkhātaarahattamaggañāṇasambandhe catunnampi maggañāṇānaṃ ekekassa maggañāṇassa ekābhisamayataṃ dassetuṃ ‘‘pariññaṭṭhe paññā’’tiādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthāpi oḷārikattā sabbasattasādhāraṇattā ca suviññeyyanti dukkhasaccaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, tasseva hetudassanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, hetunirodhā phalanirodhoti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ nirodhasaccaṃ, tadadhigamūpāyadassanatthaṃ ante maggasaccaṃ. Bhavasukhassādagadhitānaṃ vā sattānaṃ saṃvegajananatthaṃ paṭhamaṃ dukkhamāha, taṃ neva akataṃ āgacchati, na issaranimmānādito hoti, ito pana hotīti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, tato sahetukena dukkhena abhibhūtattā saṃviggamānasānaṃ dukkhanissaraṇagavesīnaṃ nissaraṇadassanena assāsajananatthaṃ nirodhaṃ, tato nirodhādhigamatthaṃ nirodhasampāpakaṃ magganti. Idāni tabbisayāni ñāṇāni teneva kamena uddiṭṭhāni. Tattha pariññaṭṭheti dukkhassa pīḷanaṭṭhādike catubbidhe parijānitabbasabhāve. Pahānaṭṭheti samudayassa āyūhanaṭṭhādike catubbidhe pahātabbasabhāve. Sacchikiriyaṭṭheti nirodhassa nissaraṇaṭṭhādike catubbidhe sacchikātabbasabhāve. Bhāvanaṭṭheti maggassa niyyānaṭṭhādike catubbidhe bhāvetabbasabhāve.
६०-६३. इदानि भावितमग्गस्स पच्चवेक्खणवसेन वा अभावितमग्गस्स अनुस्सववसेन वा विसुं विसुं सच्चञाणानि दस्सेतुं दुक्खे ञाणादीनि चत्तारि ञाणानि उद्दिट्ठानि। तत्थ दुक्खेति एत्थ दु-इति अयं सद्दो कुच्छिते दिस्सति। कुच्छितञ्हि पुत्तं दुपुत्तोति वदन्ति। खं-सद्दो पन तुच्छे। तुच्छञ्हि आकासं ‘ख’न्ति वुच्चति। इदञ्च पठमसच्चं कुच्छितं अनेकुपद्दवाधिट्ठानतो, तुच्छं बालजनपरिकप्पितधुवसुभसुखत्तभावविरहिततो। तस्मा कुच्छितत्ता तुच्छत्ता च ‘‘दुक्ख’’न्ति वुच्चति।
60-63. Idāni bhāvitamaggassa paccavekkhaṇavasena vā abhāvitamaggassa anussavavasena vā visuṃ visuṃ saccañāṇāni dassetuṃ dukkhe ñāṇādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tattha dukkheti ettha du-iti ayaṃ saddo kucchite dissati. Kucchitañhi puttaṃ duputtoti vadanti. Khaṃ-saddo pana tucche. Tucchañhi ākāsaṃ ‘kha’nti vuccati. Idañca paṭhamasaccaṃ kucchitaṃ anekupaddavādhiṭṭhānato, tucchaṃ bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahitato. Tasmā kucchitattā tucchattā ca ‘‘dukkha’’nti vuccati.
दुक्खसमुदयेति एत्थ सं-इति अयं सद्दो ‘‘समागमो समेत’’न्तिआदीसु (विभ॰ १९९; दी॰ नि॰ २.३९६) विय संयोगं दीपेति। उ-इति अयं सद्दो ‘‘उप्पन्नं उदित’’न्तिआदीसु (पारा॰ १७२; चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १४१) विय उप्पत्तिं। अय-सद्दो पन कारणं दीपेति। इदञ्चापि दुतियसच्चं अवसेसपच्चयसमायोगे सति दुक्खस्स उप्पत्तिकारणं। इति दुक्खस्स संयोगे उप्पत्तिकारणत्ता ‘‘दुक्खसमुदय’’न्ति वुच्चति।
Dukkhasamudayeti ettha saṃ-iti ayaṃ saddo ‘‘samāgamo sameta’’ntiādīsu (vibha. 199; dī. ni. 2.396) viya saṃyogaṃ dīpeti. U-iti ayaṃ saddo ‘‘uppannaṃ udita’’ntiādīsu (pārā. 172; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 141) viya uppattiṃ. Aya-saddo pana kāraṇaṃ dīpeti. Idañcāpi dutiyasaccaṃ avasesapaccayasamāyoge sati dukkhassa uppattikāraṇaṃ. Iti dukkhassa saṃyoge uppattikāraṇattā ‘‘dukkhasamudaya’’nti vuccati.
दुक्खनिरोधेति एत्थ नि-सद्दो अभावं, रोध-सद्दो च चारकं दीपेति। तस्मा अभावो एत्थ संसारचारकसङ्खातस्स दुक्खरोधस्स सब्बगतिसुञ्ञत्ता, समधिगते वा तस्मिं संसारचारकस्स दुक्खरोधस्स अभावो होति तप्पटिपक्खत्तातिपि ‘‘दुक्खनिरोध’’न्ति वुच्चति। दुक्खस्स वा अनुप्पत्तिनिरोधपच्चयत्ता दुक्खनिरोधन्ति वुच्चति।
Dukkhanirodheti ettha ni-saddo abhāvaṃ, rodha-saddo ca cārakaṃ dīpeti. Tasmā abhāvo ettha saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa sabbagatisuññattā, samadhigate vā tasmiṃ saṃsāracārakassa dukkharodhassa abhāvo hoti tappaṭipakkhattātipi ‘‘dukkhanirodha’’nti vuccati. Dukkhassa vā anuppattinirodhapaccayattā dukkhanirodhanti vuccati.
दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदायाति एत्थ यस्मा अयं एतं दुक्खनिरोधं गच्छति आरम्मणकरणवसेन तदभिमुखीभूतत्ता, पटिपदा च होति दुक्खनिरोधप्पत्तिया, तस्मा दुक्खनिरोधगामिनिपटिपदाति वुच्चति। चत्तारि मग्गञाणानेव हेट्ठा वुट्ठानाकारदीपनवसेन ‘‘मग्गे ञाण’’न्ति वुत्तानि, अनन्तरफलदायकत्तस्स कारणपरिदीपनवसेन ‘‘आनन्तरिकसमाधिम्हि ञाण’’न्ति वुत्तानि, विवट्टनाकारदीपनवसेन ‘‘सच्चविवट्टे ञाण’’न्ति वुत्तानि, मग्गपटिपाटिक्कमेनेव अरहत्तमग्गञाणुप्पत्तिं, तस्स च ञाणस्स अभिञ्ञाभावं दीपेतुं अरहत्तमग्गञाणमेव ‘‘आसवानं खये ञाण’’न्ति वुत्तं। पुन चतुन्नम्पि मग्गञाणानं एकाभिसमयतं दीपेतुं ‘‘परिञ्ञट्ठे पञ्ञा दुक्खे ञाण’’न्तिआदीनि चत्तारि ञाणानि वुत्तानि। पुन एकेकस्मिं सच्चे विसुं विसुं उप्पत्तिदीपनवसेन ‘‘दुक्खे ञाण’’न्तिआदीनि चत्तारि ञाणानि उद्दिट्ठानीति एवं पुब्बापरविसेसो वेदितब्बोति।
Dukkhanirodhagāminiyāpaṭipadāyāti ettha yasmā ayaṃ etaṃ dukkhanirodhaṃ gacchati ārammaṇakaraṇavasena tadabhimukhībhūtattā, paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyā, tasmā dukkhanirodhagāminipaṭipadāti vuccati. Cattāri maggañāṇāneva heṭṭhā vuṭṭhānākāradīpanavasena ‘‘magge ñāṇa’’nti vuttāni, anantaraphaladāyakattassa kāraṇaparidīpanavasena ‘‘ānantarikasamādhimhi ñāṇa’’nti vuttāni, vivaṭṭanākāradīpanavasena ‘‘saccavivaṭṭe ñāṇa’’nti vuttāni, maggapaṭipāṭikkameneva arahattamaggañāṇuppattiṃ, tassa ca ñāṇassa abhiññābhāvaṃ dīpetuṃ arahattamaggañāṇameva ‘‘āsavānaṃ khaye ñāṇa’’nti vuttaṃ. Puna catunnampi maggañāṇānaṃ ekābhisamayataṃ dīpetuṃ ‘‘pariññaṭṭhe paññā dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri ñāṇāni vuttāni. Puna ekekasmiṃ sacce visuṃ visuṃ uppattidīpanavasena ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhānīti evaṃ pubbāparaviseso veditabboti.
६४-६७. इदानि सब्बेसं अरियपुग्गलानं अरियमग्गानुभावेनेव पटिसम्भिदाञाणानि सिद्धानीति दस्सेतुं अत्थपटिसम्भिदे ञाणन्तिआदीनि पुन चत्तारि पटिसम्भिदाञाणानि उद्दिट्ठानि। इमानि हि पटिसम्भिदापभेदाभावेपि सब्बअरियपुग्गलसाधारणानि सुद्धिकपटिसम्भिदाञाणानि, हेट्ठा उद्दिट्ठानि पन पभिन्नपटिसम्भिदानं पभेदप्पत्तानि पटिसम्भिदाञाणानीति वेदितब्बानीति अयमेतेसं उभयत्थवचने विसेसो। यस्मा वा अनन्तरं उद्दिट्ठं दुक्खारम्मणं निरोधारम्मणञ्च ञाणं अत्थपटिसम्भिदा होति, समुदयारम्मणं मग्गारम्मणञ्च ञाणं धम्मपटिसम्भिदा, तदभिलापे ञाणं निरुत्तिपटिसम्भिदा, तेसु ञाणेसु ञाणं पटिभानपटिसम्भिदा, तस्मा तम्पि अत्थविसेसं दस्सेतुं सुद्धिकपटिसम्भिदाञाणानि उद्दिट्ठानीति वेदितब्बानि। तस्मायेव च हेट्ठा नानत्तसद्देन विसेसेत्वा वुत्तानि। इध तथा अविसेसेत्वा वुत्तानीति।
64-67. Idāni sabbesaṃ ariyapuggalānaṃ ariyamaggānubhāveneva paṭisambhidāñāṇāni siddhānīti dassetuṃ atthapaṭisambhide ñāṇantiādīni puna cattāri paṭisambhidāñāṇāni uddiṭṭhāni. Imāni hi paṭisambhidāpabhedābhāvepi sabbaariyapuggalasādhāraṇāni suddhikapaṭisambhidāñāṇāni, heṭṭhā uddiṭṭhāni pana pabhinnapaṭisambhidānaṃ pabhedappattāni paṭisambhidāñāṇānīti veditabbānīti ayametesaṃ ubhayatthavacane viseso. Yasmā vā anantaraṃ uddiṭṭhaṃ dukkhārammaṇaṃ nirodhārammaṇañca ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā hoti, samudayārammaṇaṃ maggārammaṇañca ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tadabhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā, tesu ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā, tasmā tampi atthavisesaṃ dassetuṃ suddhikapaṭisambhidāñāṇāni uddiṭṭhānīti veditabbāni. Tasmāyeva ca heṭṭhā nānattasaddena visesetvā vuttāni. Idha tathā avisesetvā vuttānīti.
६८. एवं पटिपाटिया सत्तसट्ठि सावकसाधारणञाणानि उद्दिसित्वा इदानि सावकेहि असाधारणानि तथागतानंयेव आवेणिकानि ञाणानि दस्सेतुं इन्द्रियपरोपरियत्तञाणादीनि छ असाधारणञाणानि उद्दिट्ठानि। तत्थपि यस्मा तथागता सत्तानं धम्मदेसनाय भाजनाभाजनत्तं ओलोकेन्ता बुद्धचक्खुना ओलोकेन्ति। बुद्धचक्खु नाम इन्द्रियपरोपरियत्तासयानुसयञाणद्वयमेव। यथाह –
68. Evaṃ paṭipāṭiyā sattasaṭṭhi sāvakasādhāraṇañāṇāni uddisitvā idāni sāvakehi asādhāraṇāni tathāgatānaṃyeva āveṇikāni ñāṇāni dassetuṃ indriyaparopariyattañāṇādīni cha asādhāraṇañāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthapi yasmā tathāgatā sattānaṃ dhammadesanāya bhājanābhājanattaṃ olokentā buddhacakkhunā olokenti. Buddhacakkhu nāma indriyaparopariyattāsayānusayañāṇadvayameva. Yathāha –
‘‘अद्दसा खो भगवा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो सत्ते अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये’’तिआदि (महाव॰ ९; म॰ नि॰ १.२८३; २.३३९)।
‘‘Addasā kho bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento satte apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye’’tiādi (mahāva. 9; ma. ni. 1.283; 2.339).
सत्तसन्ताने च ओलोकेन्ता पठमं इन्द्रियपरिपाकापरिपाकं ओलोकेन्ति, इन्द्रियपरिपाकञ्च ञत्वा आसयादीनं अनुरूपेन धम्मदेसनत्थं ततो आसयानुसयचरितानि ओलोकेन्ति, तस्मापि पठमं इन्द्रियपरोपरियत्तञाणं उद्दिट्ठं, तदनन्तरं आसयानुसयञाणं। धम्मं देसेन्ता च यस्मा पाटिहारियेन विनेतब्बानं पाटिहारियं करोन्ति, तस्मा आसयानुसयञाणानन्तरं यमकपाटिहारिये ञाणं उद्दिट्ठं। इमेसं तिण्णं ञाणानं हेतुपरिदीपनत्थं तदनन्तरं महाकरुणाञाणं उद्दिट्ठं। महाकरुणाञाणस्स परिसुद्धभावपरिदीपनत्थं तदनन्तरं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं उद्दिट्ठं। सब्बञ्ञुस्सापि सब्बधम्मानं आवज्जनपटिबद्धभावपरिदीपनत्थं सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स अनावरियभावपरिदीपनत्थञ्च तदनन्तरं अनावरणञाणं उद्दिट्ठन्ति वेदितब्बं।
Sattasantāne ca olokentā paṭhamaṃ indriyaparipākāparipākaṃ olokenti, indriyaparipākañca ñatvā āsayādīnaṃ anurūpena dhammadesanatthaṃ tato āsayānusayacaritāni olokenti, tasmāpi paṭhamaṃ indriyaparopariyattañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ āsayānusayañāṇaṃ. Dhammaṃ desentā ca yasmā pāṭihāriyena vinetabbānaṃ pāṭihāriyaṃ karonti, tasmā āsayānusayañāṇānantaraṃ yamakapāṭihāriye ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Imesaṃ tiṇṇaṃ ñāṇānaṃ hetuparidīpanatthaṃ tadanantaraṃ mahākaruṇāñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Mahākaruṇāñāṇassa parisuddhabhāvaparidīpanatthaṃ tadanantaraṃ sabbaññutaññāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Sabbaññussāpi sabbadhammānaṃ āvajjanapaṭibaddhabhāvaparidīpanatthaṃ sabbaññutaññāṇassa anāvariyabhāvaparidīpanatthañca tadanantaraṃ anāvaraṇañāṇaṃ uddiṭṭhanti veditabbaṃ.
इन्द्रियपरोपरियत्तञाणन्ति एत्थ उपरि ‘‘सत्तान’’न्ति पदं इधेव आहरित्वा ‘‘सत्तानं इन्द्रियपरोपरियत्तञाण’’न्ति योजेतब्बं। परानि च अपरानि च परापरानीति वत्तब्बे सन्धिवसेन रो-कारं कत्वा परोपरानीति वुच्चति। परोपरानं भावो परोपरियं, परोपरियमेव परोपरियत्तं, वेनेय्यसत्तानं सद्धादीनं पञ्चन्नं इन्द्रियानं परोपरियत्तं इन्द्रियपरोपरियत्तं, इन्द्रियपरोपरियत्तस्स ञाणं इन्द्रियपरोपरियत्तञाणं, इन्द्रियानं उत्तमानुत्तमभावञाणन्ति अत्थो। ‘‘इन्द्रियवरोवरियत्तञाण’’न्तिपि पाठो। वरानि च अवरियानि च वरोवरियानि, वरोवरियानं भावो वरोवरियत्तन्ति योजेतब्बं। अवरियानीति च न उत्तमानीति अत्थो। अथ वा परानि च ओपरानि च परोपरानि, तेसं भावो परोपरियत्तन्ति योजेतब्बं। ओपरानीति च ओरानीति वुत्तं होति, लामकानीति अत्थो, ‘‘परोपरा यस्स समेच्च धम्मा’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ४७९) विय। ‘‘इन्द्रियपरोपरियत्ते ञाण’’न्ति भुम्मवचनेनापि पाठो।
Indriyaparopariyattañāṇanti ettha upari ‘‘sattāna’’nti padaṃ idheva āharitvā ‘‘sattānaṃ indriyaparopariyattañāṇa’’nti yojetabbaṃ. Parāni ca aparāni ca parāparānīti vattabbe sandhivasena ro-kāraṃ katvā paroparānīti vuccati. Paroparānaṃ bhāvo paropariyaṃ, paropariyameva paropariyattaṃ, veneyyasattānaṃ saddhādīnaṃ pañcannaṃ indriyānaṃ paropariyattaṃ indriyaparopariyattaṃ, indriyaparopariyattassa ñāṇaṃ indriyaparopariyattañāṇaṃ, indriyānaṃ uttamānuttamabhāvañāṇanti attho. ‘‘Indriyavarovariyattañāṇa’’ntipi pāṭho. Varāni ca avariyāni ca varovariyāni, varovariyānaṃ bhāvo varovariyattanti yojetabbaṃ. Avariyānīti ca na uttamānīti attho. Atha vā parāni ca oparāni ca paroparāni, tesaṃ bhāvo paropariyattanti yojetabbaṃ. Oparānīti ca orānīti vuttaṃ hoti, lāmakānīti attho, ‘‘paroparā yassa samecca dhammā’’tiādīsu (su. ni. 479) viya. ‘‘Indriyaparopariyatte ñāṇa’’nti bhummavacanenāpi pāṭho.
६९. सत्तानं आसयानुसये ञाणन्ति एत्थ रूपादीसु खन्धेसु छन्दरागेन सत्ता विसत्ताति सत्ता। वुत्तञ्हेतं भगवता –
69.Sattānaṃ āsayānusaye ñāṇanti ettha rūpādīsu khandhesu chandarāgena sattā visattāti sattā. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘रूपे खो, राध, यो छन्दो यो रागो या नन्दी या तण्हा, तत्र सत्तो तत्र विसत्तो, तस्मा ‘सत्तो’ति वुच्चति। वेदनाय सञ्ञाय सङ्खारेसु विञ्ञाणे यो छन्दो यो रागो या नन्दी या तण्हा, तत्र सत्तो तत्र विसत्तो, तस्मा ‘सत्तो’ति वुच्चती’’ति (सं॰ नि॰ ३.१६१)।
‘‘Rūpe kho, rādha, yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā, tatra satto tatra visatto, tasmā ‘satto’ti vuccati. Vedanāya saññāya saṅkhāresu viññāṇe yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā, tatra satto tatra visatto, tasmā ‘satto’ti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 3.161).
अक्खरचिन्तका पन अत्थं अविचारेत्वा ‘‘नाममत्तमेत’’न्ति इच्छन्ति। येपि अत्थं विचारेन्ति, ते सत्वयोगेन सत्ताति इच्छन्ति, तेसं सत्तानं। आसयन्ति निस्सयन्ति एतं इति आसयो, मिच्छादिट्ठिया, सम्मादिट्ठिया वा कामादीहि, नेक्खम्मादीहि वा परिभावितस्स सन्तानस्सेतं अधिवचनं। सत्तसन्ताने अनुसेन्ति अनुपवत्तन्तीति अनुसया, थामगतानं कामरागादीनं एतं अधिवचनं। आसयो च अनुसयो च आसयानुसयो। जातिग्गहणेन च द्वन्दसमासवसेन च एकवचनं वेदितब्बं। यस्मा चरिताधिमुत्तियो आसयानुसयसङ्गहिता, तस्मा उद्देसे चरिताधिमुत्तीसु ञाणानि आसयानुसयञाणेनेव सङ्गहेत्वा ‘‘आसयानुसये ञाण’’न्ति वुत्तं। येनेव हि अधिप्पायेन उद्देसो कतो, तेनेव अधिप्पायेन निद्देसो कतोति।
Akkharacintakā pana atthaṃ avicāretvā ‘‘nāmamattameta’’nti icchanti. Yepi atthaṃ vicārenti, te satvayogena sattāti icchanti, tesaṃ sattānaṃ. Āsayanti nissayanti etaṃ iti āsayo, micchādiṭṭhiyā, sammādiṭṭhiyā vā kāmādīhi, nekkhammādīhi vā paribhāvitassa santānassetaṃ adhivacanaṃ. Sattasantāne anusenti anupavattantīti anusayā, thāmagatānaṃ kāmarāgādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Āsayo ca anusayo ca āsayānusayo. Jātiggahaṇena ca dvandasamāsavasena ca ekavacanaṃ veditabbaṃ. Yasmā caritādhimuttiyo āsayānusayasaṅgahitā, tasmā uddese caritādhimuttīsu ñāṇāni āsayānusayañāṇeneva saṅgahetvā ‘‘āsayānusaye ñāṇa’’nti vuttaṃ. Yeneva hi adhippāyena uddeso kato, teneva adhippāyena niddeso katoti.
७०. यमकपाटिहीरे ञाणन्ति एत्थ अग्गिक्खन्धउदकधारादीनं अपुब्बं अचरिमं सकिंयेव पवत्तितो यमकं, अस्सद्धियादीनं पटिपक्खधम्मानं हरणतो पाटिहीरं, यमकञ्च तं पाटिहीरञ्चाति यमकपाटिहीरं।
70.Yamakapāṭihīre ñāṇanti ettha aggikkhandhaudakadhārādīnaṃ apubbaṃ acarimaṃ sakiṃyeva pavattito yamakaṃ, assaddhiyādīnaṃ paṭipakkhadhammānaṃ haraṇato pāṭihīraṃ, yamakañca taṃ pāṭihīrañcāti yamakapāṭihīraṃ.
७१. महाकरुणासमापत्तिया ञाणन्ति एत्थ परदुक्खे सति साधूनं हदयकम्पनं करोतीति करुणा, किनाति वा परदुक्खं हिंसति विनासेतीति करुणा, किरीयति वा दुक्खितेसु फरणवसेन पसारीयतीति करुणा, फरणकम्मवसेन कम्मगुणवसेन च महती करुणा महाकरुणा, समापज्जन्ति एतं महाकारुणिकाति समापत्ति, महाकरुणा च सा समापत्ति चाति महाकरुणासमापत्ति। तस्सं महाकरुणासमापत्तियं, तंसम्पयुत्तं ञाणं।
71.Mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇanti ettha paradukkhe sati sādhūnaṃ hadayakampanaṃ karotīti karuṇā, kināti vā paradukkhaṃ hiṃsati vināsetīti karuṇā, kirīyati vā dukkhitesu pharaṇavasena pasārīyatīti karuṇā, pharaṇakammavasena kammaguṇavasena ca mahatī karuṇā mahākaruṇā, samāpajjanti etaṃ mahākāruṇikāti samāpatti, mahākaruṇā ca sā samāpatti cāti mahākaruṇāsamāpatti. Tassaṃ mahākaruṇāsamāpattiyaṃ, taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ.
७२-७३. सब्बञ्ञुतञ्ञाणं अनावरणञाणन्ति एत्थ पञ्चनेय्यपथप्पभेदं सब्बं अञ्ञासीति सब्बञ्ञू, सब्बञ्ञुस्स भावो सब्बञ्ञुता, सा एव ञाणं ‘‘सब्बञ्ञुताञाण’’न्ति वत्तब्बे ‘‘सब्बञ्ञुतञ्ञाण’’न्ति वुत्तं। सङ्खतासङ्खतादिभेदा सब्बधम्मा हि सङ्खारो विकारो लक्खणं निब्बानं पञ्ञत्तीति पञ्चेव नेय्यपथा होन्ति। सब्बञ्ञूति च कमसब्बञ्ञू, सकिंसब्बञ्ञू, सततसब्बञ्ञू, सत्तिसब्बञ्ञू, ञातसब्बञ्ञूति पञ्चविधा सब्बञ्ञुनो सियुं। कमेन सब्बजाननकालासम्भवतो कमसब्बञ्ञुता न होति, सकिं सब्बारम्मणगहणाभावतो सकिंसब्बञ्ञुता न होति, चक्खुविञ्ञाणादीनं यथारम्मणचित्तसम्भवतो भवङ्गचित्तविरोधतो युत्तिअभावतो च सततसब्बञ्ञुता न होति, परिसेसतो सब्बजाननसमत्थत्ता सत्तिसब्बञ्ञुता वा सिया, विदितसब्बधम्मत्ता ञातसब्बञ्ञुता वा सिया। सत्तिसब्बञ्ञुनो सब्बजाननत्तं नत्थीति तम्पि न युज्जति।
72-73.Sabbaññutaññāṇaṃ anāvaraṇañāṇanti ettha pañcaneyyapathappabhedaṃ sabbaṃ aññāsīti sabbaññū, sabbaññussa bhāvo sabbaññutā, sā eva ñāṇaṃ ‘‘sabbaññutāñāṇa’’nti vattabbe ‘‘sabbaññutaññāṇa’’nti vuttaṃ. Saṅkhatāsaṅkhatādibhedā sabbadhammā hi saṅkhāro vikāro lakkhaṇaṃ nibbānaṃ paññattīti pañceva neyyapathā honti. Sabbaññūti ca kamasabbaññū, sakiṃsabbaññū, satatasabbaññū, sattisabbaññū, ñātasabbaññūti pañcavidhā sabbaññuno siyuṃ. Kamena sabbajānanakālāsambhavato kamasabbaññutā na hoti, sakiṃ sabbārammaṇagahaṇābhāvato sakiṃsabbaññutā na hoti, cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārammaṇacittasambhavato bhavaṅgacittavirodhato yuttiabhāvato ca satatasabbaññutā na hoti, parisesato sabbajānanasamatthattā sattisabbaññutā vā siyā, viditasabbadhammattā ñātasabbaññutā vā siyā. Sattisabbaññuno sabbajānanattaṃ natthīti tampi na yujjati.
‘‘न तस्स अद्दिट्ठमिधत्थि किञ्चि, अथो अविञ्ञातमजानितब्बं।
‘‘Na tassa addiṭṭhamidhatthi kiñci, atho aviññātamajānitabbaṃ;
सब्बं अभिञ्ञासि यदत्थि नेय्यं, तथागतो तेन समन्तचक्खू’’ति॥ (महानि॰ १५६; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५; पटि॰ म॰ १.२०८) –
Sabbaṃ abhiññāsi yadatthi neyyaṃ, tathāgato tena samantacakkhū’’ti. (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 1.208) –
वुत्तत्ता ञातसब्बञ्ञुत्तमेव युज्जति। एवञ्हि सति किच्चतो असम्मोहतो कारणसिद्धितो आवज्जनपटिबद्धतो सब्बञ्ञुत्तमेव होतीति। आवज्जनपटिबद्धत्ता एव हि नत्थि एतस्स आवरणन्ति अनावरणं, तदेव अनावरणञाणन्ति वुच्चतीति।
Vuttattā ñātasabbaññuttameva yujjati. Evañhi sati kiccato asammohato kāraṇasiddhito āvajjanapaṭibaddhato sabbaññuttameva hotīti. Āvajjanapaṭibaddhattā eva hi natthi etassa āvaraṇanti anāvaraṇaṃ, tadeva anāvaraṇañāṇanti vuccatīti.
इमानि तेसत्तति ञाणानीति सावकेहि साधारणासाधारणवसेन उद्दिट्ठानि इमानि तेसत्तति ञाणानि। इमेसं तेसत्ततिया ञाणानन्ति आदितो पट्ठाय वुत्तानं इमेसं तेसत्ततिञाणानं। उब्बाहनत्थे चेतं सामिवचनं। तेसत्ततीनन्तिपि पाठो। ‘‘तेसत्ततिया’’ति वत्तब्बे एकस्मिं बहुवचनं वेदितब्बं। सत्तसट्ठि ञाणानीतिआदितो पट्ठाय सत्तसट्ठि ञाणानि। सावकसाधारणानीति सवनन्ते अरियाय जातिया जातत्ता सावका, समानं धारणमेतेसन्ति साधारणानि, तथागतानं सावकेहि साधारणानि सावकसाधारणानि। छ ञाणानीति अन्ते उद्दिट्ठानि छ ञाणानि। असाधारणानि सावकेहीति सावकेहि असाधारणानि तथागतानंयेव ञाणानीति।
Imāni tesattati ñāṇānīti sāvakehi sādhāraṇāsādhāraṇavasena uddiṭṭhāni imāni tesattati ñāṇāni. Imesaṃ tesattatiyā ñāṇānanti ādito paṭṭhāya vuttānaṃ imesaṃ tesattatiñāṇānaṃ. Ubbāhanatthe cetaṃ sāmivacanaṃ. Tesattatīnantipi pāṭho. ‘‘Tesattatiyā’’ti vattabbe ekasmiṃ bahuvacanaṃ veditabbaṃ. Sattasaṭṭhi ñāṇānītiādito paṭṭhāya sattasaṭṭhi ñāṇāni. Sāvakasādhāraṇānīti savanante ariyāya jātiyā jātattā sāvakā, samānaṃ dhāraṇametesanti sādhāraṇāni, tathāgatānaṃ sāvakehi sādhāraṇāni sāvakasādhāraṇāni. Cha ñāṇānīti ante uddiṭṭhāni cha ñāṇāni. Asādhāraṇāni sāvakehīti sāvakehi asādhāraṇāni tathāgatānaṃyeva ñāṇānīti.
सद्धम्मप्पकासिनिया पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथाय
Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathāya
ञाणकथामातिकुद्देसवारवण्णना निट्ठिता।
Ñāṇakathāmātikuddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / मातिका • Mātikā
