| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
पुग्गलपञ्ञत्तिपकरण-मूलटीका
Puggalapaññattipakaraṇa-mūlaṭīkā
१. मातिकावण्णना
1. Mātikāvaṇṇanā
१. धम्मसङ्गहे तिकदुकवसेन सङ्गहितानं धम्मानं विभङ्गे खन्धादिविभागं दस्सेत्वा तथासङ्गहितविभत्तानं धातुकथाय सङ्गहासङ्गहादिप्पभेदं वत्वा याय पञ्ञत्तिया तेसं सभावतो उपादाय च पञ्ञापनं होति, तं पभेदतो दस्सेतुं ‘‘छ पञ्ञत्तियो’’तिआदिना पुग्गलपञ्ञत्ति आरद्धा। तत्थ ये धम्मे पुब्बापरियभावेन पवत्तमाने असभावसमूहवसेन उपादाय ‘‘पुग्गलो, इत्थी, पुरिसो, देवो, मनुस्सो’’तिआदिका पुग्गलपञ्ञत्ति होति, तेसं अञ्ञेसञ्च बाहिररूपनिब्बानानं ससभावसमूहससभावभेदवसेन पञ्ञापना सभावपञ्ञत्तीति खन्धपञ्ञत्तिआदिका पञ्चविधा वेदितब्बा। ताय धम्मसङ्गहादीसु विभत्ता सभावपञ्ञत्ति सब्बापि सङ्गहिता होति। पुग्गलपञ्ञत्ति पन असभावपञ्ञत्ति। ताय च समयविमुत्तादिप्पभेदाय सत्तसन्तानगते परिञ्ञेय्यादिसभावधम्मे उपादाय पवत्तितो पधानाय ‘‘विहारो मञ्चो’’तिआदिका च सब्बा असभावपञ्ञत्ति सङ्गहिता होति।
1. Dhammasaṅgahe tikadukavasena saṅgahitānaṃ dhammānaṃ vibhaṅge khandhādivibhāgaṃ dassetvā tathāsaṅgahitavibhattānaṃ dhātukathāya saṅgahāsaṅgahādippabhedaṃ vatvā yāya paññattiyā tesaṃ sabhāvato upādāya ca paññāpanaṃ hoti, taṃ pabhedato dassetuṃ ‘‘cha paññattiyo’’tiādinā puggalapaññatti āraddhā. Tattha ye dhamme pubbāpariyabhāvena pavattamāne asabhāvasamūhavasena upādāya ‘‘puggalo, itthī, puriso, devo, manusso’’tiādikā puggalapaññatti hoti, tesaṃ aññesañca bāhirarūpanibbānānaṃ sasabhāvasamūhasasabhāvabhedavasena paññāpanā sabhāvapaññattīti khandhapaññattiādikā pañcavidhā veditabbā. Tāya dhammasaṅgahādīsu vibhattā sabhāvapaññatti sabbāpi saṅgahitā hoti. Puggalapaññatti pana asabhāvapaññatti. Tāya ca samayavimuttādippabhedāya sattasantānagate pariññeyyādisabhāvadhamme upādāya pavattito padhānāya ‘‘vihāro mañco’’tiādikā ca sabbā asabhāvapaññatti saṅgahitā hoti.
एत्तावता च पञ्ञत्ति नाम विज्जमानपञ्ञत्ति अविज्जमानपञ्ञत्ति च। ता एव हि वोमिस्सा इतरा चतस्सोति। तस्मा तासं दस्सनेन इमस्मिं पकरणे सब्बा पञ्ञत्तियो दस्सिताति वेदितब्बा। खन्धादिपञ्ञत्तीसु पन छसु अञ्ञत्थ अदस्सितप्पभेदं इधेव च दस्सितप्पभेदं पुग्गलपञ्ञत्तिं उपादाय इमस्स पकरणस्स पुग्गलपञ्ञत्तीति नामं वुत्तन्ति वेदितब्बं। ये धम्मे इध पञ्ञपेतुकामोति पञ्ञत्तिया वत्थुभावेन दस्सेतुकामोति अधिप्पायो। न हि एतस्मिं पकरणे पञ्ञापनं करोति, वत्थूहि पन पञ्ञत्तियो दस्सेतीति।
Ettāvatā ca paññatti nāma vijjamānapaññatti avijjamānapaññatti ca. Tā eva hi vomissā itarā catassoti. Tasmā tāsaṃ dassanena imasmiṃ pakaraṇe sabbā paññattiyo dassitāti veditabbā. Khandhādipaññattīsu pana chasu aññattha adassitappabhedaṃ idheva ca dassitappabhedaṃ puggalapaññattiṃ upādāya imassa pakaraṇassa puggalapaññattīti nāmaṃ vuttanti veditabbaṃ. Ye dhamme idha paññapetukāmoti paññattiyā vatthubhāvena dassetukāmoti adhippāyo. Na hi etasmiṃ pakaraṇe paññāpanaṃ karoti, vatthūhi pana paññattiyo dassetīti.
खन्धाति पञ्ञापनाति इदं खन्धाति रूपं पथवीतिआदिका सब्बापि सामञ्ञप्पभेदपञ्ञापना नाम होति, तं सन्धाय वुत्तन्ति दट्ठब्बं। पञ्ञापनाति एतस्स पन दस्सना ठपनाति एते द्वे अत्था, तेसं पकासना निक्खिपनाति। तत्थ ‘‘रूपक्खन्धो…पे॰… अञ्ञाताविन्द्रियं समयविमुत्तो’’तिआदिना इदमेवंनामकं इदमेवंनामकन्ति तंतंकोट्ठासिककरणं बोधनमेव निक्खिपना, न पञ्ञपेतब्बानं मञ्चादीनं विय ठानसम्बन्धकरणं। यो पनायं ‘‘नामपञ्ञत्ति हि दस्सेति च ठपेति चा’’ति कत्तुनिद्देसो कतो, सो भावभूताय करणभूताय वा नामपञ्ञत्तिया तेसं तेसं धम्मानं दिट्ठताय ठपितताय च तंनिमित्ततं सन्धाय कतोति वेदितब्बो।
Khandhātipaññāpanāti idaṃ khandhāti rūpaṃ pathavītiādikā sabbāpi sāmaññappabhedapaññāpanā nāma hoti, taṃ sandhāya vuttanti daṭṭhabbaṃ. Paññāpanāti etassa pana dassanā ṭhapanāti ete dve atthā, tesaṃ pakāsanā nikkhipanāti. Tattha ‘‘rūpakkhandho…pe… aññātāvindriyaṃ samayavimutto’’tiādinā idamevaṃnāmakaṃ idamevaṃnāmakanti taṃtaṃkoṭṭhāsikakaraṇaṃ bodhanameva nikkhipanā, na paññapetabbānaṃ mañcādīnaṃ viya ṭhānasambandhakaraṇaṃ. Yo panāyaṃ ‘‘nāmapaññatti hi dasseti ca ṭhapeti cā’’ti kattuniddeso kato, so bhāvabhūtāya karaṇabhūtāya vā nāmapaññattiyā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ diṭṭhatāya ṭhapitatāya ca taṃnimittataṃ sandhāya katoti veditabbo.
विज्जमानपञ्ञत्तीतिआदिना वचनेन पाळियं अनागततं सन्धाय ‘‘पाळिमुत्तकेना’’तिआदिमाह। कुसलाकुसलस्सेवाति कुसलाकुसलस्स विय। विज्जमानस्साति एतस्स अत्थो सतोति, तस्स अत्थो सम्भूतस्साति। विज्जमानस्स सतोति वा विज्जमानभूतस्साति अत्थो। तमेवत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘सम्भूतस्सा’’ति। तेन अविज्जमानभावं पटिक्खिपति। तथा अविज्जमानस्साति यथा कुसलादीनि अकुसलादिसभावतो, फस्सादयो च वेदनादिसभावतो विनिवत्तसभावानि विज्जन्ति, तथा अविज्जमानस्स ये धम्मे उपादाय ‘‘इत्थी, पुरिसो’’ति उपलद्धि होति, ते अपनेत्वा तेहि विनिवत्तस्स इत्थिआदिसभावस्स अभावतो असम्भूतस्साति अत्थो। यं पनेतस्स ‘‘तेनाकारेन अविज्जमानस्स अञ्ञेनाकारेन विज्जमानस्सा’’ति अत्थं केचि वदन्ति, तत्थ यं वत्तब्बं, तं पञ्ञत्तिदुके वुत्तमेव। अविज्जमानेपि सभावे लोकनिरुत्तिं अनुगन्त्वा अनभिनिवेसेन चित्तेन ‘‘इत्थी, पुरिसो’’ति गहणसब्भावा ‘‘लोकनिरुत्तिमत्तसिद्धस्सा’’ति आह। साभिनिवेसेन पन चित्तेन गय्हमानं पञ्चमसच्चादिकं न सभावतो, नापि सङ्केतेन सिद्धन्ति ‘‘सब्बाकारेनपि अनुपलब्भनेय्य’’न्ति वुत्तं। तासु इमस्मिं…पे॰… लब्भन्तीति इमस्मिं पकरणे सरूपतो तिस्सन्नं आगततं सन्धाय वुत्तं।
Vijjamānapaññattītiādinā vacanena pāḷiyaṃ anāgatataṃ sandhāya ‘‘pāḷimuttakenā’’tiādimāha. Kusalākusalassevāti kusalākusalassa viya. Vijjamānassāti etassa attho satoti, tassa attho sambhūtassāti. Vijjamānassa satoti vā vijjamānabhūtassāti attho. Tamevatthaṃ dassento āha ‘‘sambhūtassā’’ti. Tena avijjamānabhāvaṃ paṭikkhipati. Tathā avijjamānassāti yathā kusalādīni akusalādisabhāvato, phassādayo ca vedanādisabhāvato vinivattasabhāvāni vijjanti, tathā avijjamānassa ye dhamme upādāya ‘‘itthī, puriso’’ti upaladdhi hoti, te apanetvā tehi vinivattassa itthiādisabhāvassa abhāvato asambhūtassāti attho. Yaṃ panetassa ‘‘tenākārena avijjamānassa aññenākārena vijjamānassā’’ti atthaṃ keci vadanti, tattha yaṃ vattabbaṃ, taṃ paññattiduke vuttameva. Avijjamānepi sabhāve lokaniruttiṃ anugantvā anabhinivesena cittena ‘‘itthī, puriso’’ti gahaṇasabbhāvā ‘‘lokaniruttimattasiddhassā’’ti āha. Sābhinivesena pana cittena gayhamānaṃ pañcamasaccādikaṃ na sabhāvato, nāpi saṅketena siddhanti ‘‘sabbākārenapianupalabbhaneyya’’nti vuttaṃ. Tāsu imasmiṃ…pe… labbhantīti imasmiṃ pakaraṇe sarūpato tissannaṃ āgatataṃ sandhāya vuttaṃ.
यथावुत्तस्स पन अट्ठकथानयस्स अविरोधेन आचरियवादा योजेतब्बा, तस्मा पञ्ञपेतब्बट्ठेन चेसा पञ्ञत्तीति एतस्स सभावतो अविज्जमानत्ता पञ्ञपेतब्बमत्तट्ठेन पञ्ञत्तीति अत्थो। पञ्ञपेतब्बम्पि हि ससभावं तज्जपरमत्थनामलाभतो न परतो लभितब्बं पञ्ञत्तिनामं लभति, निसभावं पन सभावाभावतो न अत्तनो सभावेन नामं लभतीति। सत्तोतिआदिकेन नामेन पञ्ञपितब्बमत्तट्ठेन पञ्ञत्तीति नामं लभति, निसभावा च सत्तादयो। न हि ससभावस्स रूपादीहि एकत्तेन अञ्ञत्तेन वा अनुपलब्भसभावता अत्थीति।
Yathāvuttassa pana aṭṭhakathānayassa avirodhena ācariyavādā yojetabbā, tasmā paññapetabbaṭṭhena cesā paññattīti etassa sabhāvato avijjamānattā paññapetabbamattaṭṭhena paññattīti attho. Paññapetabbampi hi sasabhāvaṃ tajjaparamatthanāmalābhato na parato labhitabbaṃ paññattināmaṃ labhati, nisabhāvaṃ pana sabhāvābhāvato na attano sabhāvena nāmaṃ labhatīti. Sattotiādikena nāmena paññapitabbamattaṭṭhena paññattīti nāmaṃ labhati, nisabhāvā ca sattādayo. Na hi sasabhāvassa rūpādīhi ekattena aññattena vā anupalabbhasabhāvatā atthīti.
किरीटं मकुटं, तं अस्स अत्थीति किरीटी। एतस्मिञ्च आचरियवादे अनूनेन लक्खणेन भवितब्बन्ति सब्बसमोरोधो कातब्बो। दुतियं ततियन्ति एवंपकारा हि उपनिधापञ्ञत्ति उपनिक्खित्तकपञ्ञत्ति च सङ्खातब्बप्पधानत्ता छपि पञ्ञत्तियो भजतीति युत्तं वत्तुं, इतरा च यथायोगं तं तं पञ्ञत्तिन्ति। दुतियं ततियं द्वे तीणीतिआदि पन सङ्खा नाम काचि नत्थीति तासं उपादासन्ततिपञ्ञत्तीनं अविज्जमानपञ्ञत्तिभावं, इतरासञ्च उपनिधापञ्ञत्तीनं यथानिदस्सितानं अविज्जमानेनअविज्जमानपञ्ञत्तिभावं मञ्ञमानो आह ‘‘सेसा अविज्जमानपक्खञ्चेव अविज्जमानेनअविज्जमानपक्खञ्च भजन्ती’’ति। दुतियं ततियं द्वे तीणीतिआदीनं उपनिधाउपनिक्खित्तकपञ्ञत्तीनं अविज्जमानेनअविज्जमानपञ्ञत्तिभावमेव मञ्ञति। यञ्हि पठमादिकं अपेक्खित्वा यस्स चेकादिकस्स उपनिक्खिपित्वा पञ्ञापीयति, तञ्च सङ्खानं किञ्चि नत्थीति। तथा सन्ततिपञ्ञत्तिया च। न हि असीति आसीतिको च विज्जमानोति।
Kirīṭaṃ makuṭaṃ, taṃ assa atthīti kirīṭī. Etasmiñca ācariyavāde anūnena lakkhaṇena bhavitabbanti sabbasamorodho kātabbo. Dutiyaṃ tatiyanti evaṃpakārā hi upanidhāpaññatti upanikkhittakapaññatti ca saṅkhātabbappadhānattā chapi paññattiyo bhajatīti yuttaṃ vattuṃ, itarā ca yathāyogaṃ taṃ taṃ paññattinti. Dutiyaṃ tatiyaṃ dve tīṇītiādi pana saṅkhā nāma kāci natthīti tāsaṃ upādāsantatipaññattīnaṃ avijjamānapaññattibhāvaṃ, itarāsañca upanidhāpaññattīnaṃ yathānidassitānaṃ avijjamānenaavijjamānapaññattibhāvaṃ maññamāno āha ‘‘sesā avijjamānapakkhañceva avijjamānenaavijjamānapakkhañca bhajantī’’ti. Dutiyaṃ tatiyaṃ dve tīṇītiādīnaṃ upanidhāupanikkhittakapaññattīnaṃ avijjamānenaavijjamānapaññattibhāvameva maññati. Yañhi paṭhamādikaṃ apekkhitvā yassa cekādikassa upanikkhipitvā paññāpīyati, tañca saṅkhānaṃ kiñci natthīti. Tathā santatipaññattiyā ca. Na hi asīti āsītiko ca vijjamānoti.
एकच्चा भूमिपञ्ञत्तीति कामावचरादिपञ्ञत्तिं सन्धायाह। कामावचरादी हि सभावधम्माति अधिप्पायो। कामोति पन ओकासे गहिते अविज्जमानेनविज्जमानपञ्ञत्ति एसा भवितुं अरहति, कम्मनिब्बत्तक्खन्धेसु गहितेसु विज्जमानेनविज्जमानपञ्ञत्ति। यथा पन वचनसङ्खाताय वचनसमुट्ठापकचेतनासङ्खाताय वा किरियाय भाणकोति पुग्गलस्स पञ्ञत्ति विज्जमानेनअविज्जमानपञ्ञत्तिपक्खं भजति, एवं किसो थूलोति रूपायतनसङ्खातेन सण्ठानेन पुग्गलादीनं पञ्ञापना विज्जमानेनअविज्जमानपञ्ञत्ति भवितुं अरहति। सण्ठानन्ति वा रूपायतने अग्गहिते अविज्जमानेनअविज्जमानपञ्ञत्ति। रूपं फस्सोतिआदिका पन विज्जमानपञ्ञत्ति रुप्पनादिकिच्चवसेन किच्चपञ्ञत्तियं, पच्चत्तधम्मनामवसेन पच्चत्तपञ्ञत्तियं वा अवरोधेतब्बा। विज्जमानाविज्जमानपञ्ञत्तीसु च वुत्तासु तासं वोमिस्सतावसेन पवत्ता इतरापि वुत्तायेव होन्तीति अयम्पि आचरियवादो सब्बसङ्गाहकोति दट्ठब्बो।
Ekaccā bhūmipaññattīti kāmāvacarādipaññattiṃ sandhāyāha. Kāmāvacarādī hi sabhāvadhammāti adhippāyo. Kāmoti pana okāse gahite avijjamānenavijjamānapaññatti esā bhavituṃ arahati, kammanibbattakkhandhesu gahitesu vijjamānenavijjamānapaññatti. Yathā pana vacanasaṅkhātāya vacanasamuṭṭhāpakacetanāsaṅkhātāya vā kiriyāya bhāṇakoti puggalassa paññatti vijjamānenaavijjamānapaññattipakkhaṃ bhajati, evaṃ kiso thūloti rūpāyatanasaṅkhātena saṇṭhānena puggalādīnaṃ paññāpanā vijjamānenaavijjamānapaññatti bhavituṃ arahati. Saṇṭhānanti vā rūpāyatane aggahite avijjamānenaavijjamānapaññatti. Rūpaṃ phassotiādikā pana vijjamānapaññatti ruppanādikiccavasena kiccapaññattiyaṃ, paccattadhammanāmavasena paccattapaññattiyaṃ vā avarodhetabbā. Vijjamānāvijjamānapaññattīsu ca vuttāsu tāsaṃ vomissatāvasena pavattā itarāpi vuttāyeva hontīti ayampi ācariyavādo sabbasaṅgāhakoti daṭṭhabbo.
२. ‘‘यावता पञ्चक्खन्धा’’तिआदिकस्स अत्थं दस्सेन्तो ‘‘यत्तकेन पञ्ञापनेना’’तिआदिमाह। तत्थ यावता पञ्चक्खन्धाति यावता रूपक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणक्खन्धोति खन्धानं खन्धपञ्ञत्ति, एत्तावता खन्धानं खन्धपञ्ञत्ति, एवं पाळियोजनं कत्वा सङ्खेपप्पभेदवसेन अयं अत्थो वुत्तोति वेदितब्बो। ‘‘यावता पञ्चक्खन्धा’’ति, ‘‘खन्धानं खन्धपञ्ञत्ती’’ति हि इमस्स अत्थो ‘‘यत्तकेन पञ्ञापनेन सङ्खेपतो पञ्चक्खन्धाति वा’’ति एतेन दस्सितो, ‘‘यावता रूपक्खन्धो’’तिआदिकस्स पन ‘‘पभेदतो रूपक्खन्धो’’तिआदिकेनाति। तत्थ रूपक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणक्खन्धोति पभेदनिदस्सनमत्तमेतं। तेन अवुत्तोपि सब्बो सङ्गहितो होतीति ‘‘तत्रापि रूपक्खन्धो कामावचरो’’तिआदि वुत्तं। अयं वा एत्थ पाळिया अत्थयोजना – ‘‘यावता’’ति इदं सब्बेहि पदेहि योजेत्वा यत्तका पञ्चक्खन्धा, तत्तका खन्धानं खन्धपञ्ञत्ति। यत्तको पञ्चन्नं खन्धानं तप्पभेदानञ्च रूपक्खन्धादीनं पभेदो, तत्तको खन्धानं खन्धपञ्ञत्तिया पभेदोति पकरणन्तरे वुत्तेन वत्थुभेदेन खन्धपञ्ञत्तिया पभेदं दस्सेति। एस नयो ‘‘यावता आयतनान’’न्तिआदीसुपि।
2. ‘‘Yāvatā pañcakkhandhā’’tiādikassa atthaṃ dassento ‘‘yattakena paññāpanenā’’tiādimāha. Tattha yāvatā pañcakkhandhāti yāvatā rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandhoti khandhānaṃ khandhapaññatti, ettāvatā khandhānaṃ khandhapaññatti, evaṃ pāḷiyojanaṃ katvā saṅkhepappabhedavasena ayaṃ attho vuttoti veditabbo. ‘‘Yāvatā pañcakkhandhā’’ti, ‘‘khandhānaṃ khandhapaññattī’’ti hi imassa attho ‘‘yattakena paññāpanena saṅkhepato pañcakkhandhāti vā’’ti etena dassito, ‘‘yāvatā rūpakkhandho’’tiādikassa pana ‘‘pabhedato rūpakkhandho’’tiādikenāti. Tattha rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandhoti pabhedanidassanamattametaṃ. Tena avuttopi sabbo saṅgahito hotīti ‘‘tatrāpi rūpakkhandho kāmāvacaro’’tiādi vuttaṃ. Ayaṃ vā ettha pāḷiyā atthayojanā – ‘‘yāvatā’’ti idaṃ sabbehi padehi yojetvā yattakā pañcakkhandhā, tattakā khandhānaṃ khandhapaññatti. Yattako pañcannaṃ khandhānaṃ tappabhedānañca rūpakkhandhādīnaṃ pabhedo, tattako khandhānaṃ khandhapaññattiyā pabhedoti pakaraṇantare vuttena vatthubhedena khandhapaññattiyā pabhedaṃ dasseti. Esa nayo ‘‘yāvatā āyatanāna’’ntiādīsupi.
७. एकदेसेनेवाति उद्देसमत्तेनेवाति अत्थो।
7. Ekadesenevāti uddesamattenevāti attho.
मातिकावण्णना निट्ठिता।
Mātikāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पुग्गलपञ्ञत्तिपाळि • Puggalapaññattipāḷi / १. एककउद्देसो • 1. Ekakauddeso
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / १. मातिकावण्णना • 1. Mātikāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / १. मातिकावण्णना • 1. Mātikāvaṇṇanā
