Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / పటిసమ్భిదామగ్గ-అట్ఠకథా • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā

    (౧) మహావగ్గో

    (1) Mahāvaggo

    ౧. ఞాణకథా

    1. Ñāṇakathā

    మాతికావణ్ణనా

    Mātikāvaṇṇanā

    . తత్థ ఉద్దేసే తావ సోతావధానే పఞ్ఞా సుతమయే ఞాణన్తి ఏత్థ సోతసద్దో అనేకత్థప్పభేదో. తథా హేస –

    1. Tattha uddese tāva sotāvadhāne paññā sutamaye ñāṇanti ettha sotasaddo anekatthappabhedo. Tathā hesa –

    మంసవిఞ్ఞాణఞాణేసు, తణ్హాదీసు చ దిస్సతి;

    Maṃsaviññāṇañāṇesu, taṇhādīsu ca dissati;

    ధారాయం అరియమగ్గే, చిత్తసన్తతియమ్పి చ.

    Dhārāyaṃ ariyamagge, cittasantatiyampi ca.

    ‘‘సోతాయతనం సోతధాతు సోతిన్ద్రియ’’న్తిఆదీసు (విభ॰ ౧౫౭) హి అయం సోతసద్దో మంససోతే దిస్సతి. ‘‘సోతేన సద్దం సుత్వా’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౨౯౫) సోతవిఞ్ఞాణే. ‘‘దిబ్బాయ సోతధాతుయా’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౩.౩౫౬) ఞాణసోతే. ‘‘యాని సోతాని లోకస్మిన్తి యాని ఏతాని సోతాని మయా కిత్తితాని పకిత్తితాని ఆచిక్ఖితాని దేసితాని పఞ్ఞపితాని పట్ఠపితాని వివరితాని విభత్తాని ఉత్తానీకతాని పకాసితాని. సేయ్యథిదం – తణ్హాసోతో దిట్ఠిసోతో కిలేససోతో దుచ్చరితసోతో అవిజ్జాసోతో’’తిఆదీసు (చూళని॰ అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౪) తణ్హాదీసు పఞ్చసు ధమ్మేసు. ‘‘అద్దసా ఖో భగవా మహన్తం దారుక్ఖన్ధం గఙ్గాయ నదియా సోతేన వుయ్హమాన’’న్తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౪.౨౪౧) ఉదకధారాయం. ‘‘అరియస్సేతం, ఆవుసో, అట్ఠఙ్గికస్స మగ్గస్స అధివచనం, యదిదం సోతో’’తిఆదీసు అరియమగ్గే. ‘‘పురిసస్స చ విఞ్ఞాణసోతం పజానాతి ఉభయతో అబ్బోచ్ఛిన్నం ఇధ లోకే పతిట్ఠితఞ్చ పరలోకే పతిట్ఠితఞ్చా’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౩.౧౪౯) చిత్తసన్తతియం . ఇధ పనాయం మంససోతే దట్ఠబ్బో. తేన సోతేన హేతుభూతేన, కరణభూతేన వా అవధీయతి అవత్థాపీయతి అప్పీయతీతి సోతావధానం. కిం తం? సుతం. సుతఞ్చ నామ ‘‘బహుస్సుతో హోతి సుతధరో సుతసన్నిచయో’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౩౩౯) వియ సోతద్వారానుసారేన విఞ్ఞాతం అవధారితం ధమ్మజాతం, తం ఇధ సోతావధానన్తి వుత్తం. తస్మిం సోతావధానసఙ్ఖాతే సుతే పవత్తా పఞ్ఞా సోతావధానే పఞ్ఞా. పఞ్ఞాతి చ తస్స తస్స అత్థస్స పాకటకరణసఙ్ఖాతేన పఞ్ఞాపనట్ఠేన పఞ్ఞా, తేన తేన వా అనిచ్చాదినా పకారేన ధమ్మే జానాతీతిపి పఞ్ఞా.

    ‘‘Sotāyatanaṃ sotadhātu sotindriya’’ntiādīsu (vibha. 157) hi ayaṃ sotasaddo maṃsasote dissati. ‘‘Sotena saddaṃ sutvā’’tiādīsu (ma. ni. 1.295) sotaviññāṇe. ‘‘Dibbāya sotadhātuyā’’tiādīsu (dī. ni. 3.356) ñāṇasote. ‘‘Yāni sotāni lokasminti yāni etāni sotāni mayā kittitāni pakittitāni ācikkhitāni desitāni paññapitāni paṭṭhapitāni vivaritāni vibhattāni uttānīkatāni pakāsitāni. Seyyathidaṃ – taṇhāsoto diṭṭhisoto kilesasoto duccaritasoto avijjāsoto’’tiādīsu (cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 4) taṇhādīsu pañcasu dhammesu. ‘‘Addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandhaṃ gaṅgāya nadiyā sotena vuyhamāna’’ntiādīsu (saṃ. ni. 4.241) udakadhārāyaṃ. ‘‘Ariyassetaṃ, āvuso, aṭṭhaṅgikassa maggassa adhivacanaṃ, yadidaṃ soto’’tiādīsu ariyamagge. ‘‘Purisassa ca viññāṇasotaṃ pajānāti ubhayato abbocchinnaṃ idha loke patiṭṭhitañca paraloke patiṭṭhitañcā’’tiādīsu (dī. ni. 3.149) cittasantatiyaṃ . Idha panāyaṃ maṃsasote daṭṭhabbo. Tena sotena hetubhūtena, karaṇabhūtena vā avadhīyati avatthāpīyati appīyatīti sotāvadhānaṃ. Kiṃ taṃ? Sutaṃ. Sutañca nāma ‘‘bahussuto hoti sutadharo sutasannicayo’’tiādīsu (ma. ni. 1.339) viya sotadvārānusārena viññātaṃ avadhāritaṃ dhammajātaṃ, taṃ idha sotāvadhānanti vuttaṃ. Tasmiṃ sotāvadhānasaṅkhāte sute pavattā paññā sotāvadhāne paññā. Paññāti ca tassa tassa atthassa pākaṭakaraṇasaṅkhātena paññāpanaṭṭhena paññā, tena tena vā aniccādinā pakārena dhamme jānātītipi paññā.

    సుతమయే ఞాణన్తి ఏత్థ సుతసద్దో తావ సఉపసగ్గో అనుపసగ్గో చ –

    Sutamayeñāṇanti ettha sutasaddo tāva saupasaggo anupasaggo ca –

    గమనే విస్సుతే తిన్తేనుయోగోపచితేపి చ;

    Gamane vissute tintenuyogopacitepi ca;

    సద్దే చ సోతద్వారానుసారఞాతే చ దిస్సతి.

    Sadde ca sotadvārānusārañāte ca dissati.

    తథా హిస్స ‘‘సేనాయ పసుతో’’తిఆదీసు గచ్ఛన్తోతి అత్థో. ‘‘సుతధమ్మస్స పస్సతో’’తిఆదీసు (ఉదా॰ ౧౧; మహావ॰ ౫) విస్సుతధమ్మస్సాతి అత్థో. ‘‘అవస్సుతా అవస్సుతస్స పురిసపుగ్గలస్సా’’తిఆదీసు (పాచి॰ ౬౫౭) తిన్తా తిన్తస్సాతి అత్థో. ‘‘యే ఝానపసుతా ధీరా’’తిఆదీసు (ధ॰ ప॰ ౧౮౧) అనుయుత్తాతి అత్థో. ‘‘తుమ్హేహి పుఞ్ఞం పసుతం అనప్పక’’న్తిఆదీసు (ఖు॰ పా॰ ౭.౧౨; పే॰ వ॰ ౨౫) ఉపచితన్తి అత్థో. ‘‘దిట్ఠం సుతం ముతం విఞ్ఞాత’’న్తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౨౪౧) సద్దోతి అత్థో. ‘‘బహుస్సుతో హోతి సుతధరో సుతసన్నిచయో’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౩౩౯) సోతద్వారానుసారవిఞ్ఞాతధరోతి అత్థో. ఇధ పనస్స సోతద్వారానుసారేన విఞ్ఞాతం ఉపధారితన్తి అత్థో. సుతమయే ఞాణన్తి యా ఏసా ఏతం సుతం విఞ్ఞాతం అవధారితం సద్ధమ్మం ఆరబ్భ ఆరమ్మణం కత్వా సబ్బపఠమఞ్చ అపరాపరఞ్చ పవత్తా పఞ్ఞా, తం ‘‘సుతమయే ఞాణ’’న్తి వుత్తం హోతి, సుతమయం ఞాణన్తి అత్థో. సుతమయేతి చ పచ్చత్తవచనమేతం, యథా ‘‘న హేవం వత్తబ్బే’’ (కథా॰ ౧, ౧౫-౧౮). ‘‘వనప్పగుమ్బే యథా ఫుస్సితగ్గే’’ (ఖు॰ పా॰ ౬.౧౩; సు॰ ని॰ ౨౩౬). ‘‘నత్థి అత్తకారే నత్థి పరకారే నత్థి పురిసకారే’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౧.౧౬౮) పచ్చత్తవచనం, ఏవమిధాపి దట్ఠబ్బం. తేన వుత్తం – ‘‘సుతమయం ఞాణన్తి అత్థో’’తి.

    Tathā hissa ‘‘senāya pasuto’’tiādīsu gacchantoti attho. ‘‘Sutadhammassa passato’’tiādīsu (udā. 11; mahāva. 5) vissutadhammassāti attho. ‘‘Avassutā avassutassa purisapuggalassā’’tiādīsu (pāci. 657) tintā tintassāti attho. ‘‘Ye jhānapasutā dhīrā’’tiādīsu (dha. pa. 181) anuyuttāti attho. ‘‘Tumhehi puññaṃ pasutaṃ anappaka’’ntiādīsu (khu. pā. 7.12; pe. va. 25) upacitanti attho. ‘‘Diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññāta’’ntiādīsu (ma. ni. 1.241) saddoti attho. ‘‘Bahussuto hoti sutadharo sutasannicayo’’tiādīsu (ma. ni. 1.339) sotadvārānusāraviññātadharoti attho. Idha panassa sotadvārānusārena viññātaṃ upadhāritanti attho. Sutamaye ñāṇanti yā esā etaṃ sutaṃ viññātaṃ avadhāritaṃ saddhammaṃ ārabbha ārammaṇaṃ katvā sabbapaṭhamañca aparāparañca pavattā paññā, taṃ ‘‘sutamaye ñāṇa’’nti vuttaṃ hoti, sutamayaṃ ñāṇanti attho. Sutamayeti ca paccattavacanametaṃ, yathā ‘‘na hevaṃ vattabbe’’ (kathā. 1, 15-18). ‘‘Vanappagumbe yathā phussitagge’’ (khu. pā. 6.13; su. ni. 236). ‘‘Natthi attakāre natthi parakāre natthi purisakāre’’tiādīsu (dī. ni. 1.168) paccattavacanaṃ, evamidhāpi daṭṭhabbaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘sutamayaṃ ñāṇanti attho’’ti.

    అథ వా సుతేన పకతో ఫస్సాదికో ధమ్మపుఞ్జో సుతమయో, తస్మిం సుతమయే ధమ్మపుఞ్జే పవత్తం తంసమ్పయుత్తం ఞాణం సుతమయే ఞాణం. సభావసామఞ్ఞలక్ఖణవసేన ధమ్మే జానాతీతి ఞాణం. తంయేవ ఞాణం పరియాయవచనేన అధిప్పాయపకాసనత్థం అనియమేన ‘‘పఞ్ఞా’’తి వత్వా పచ్ఛా అధిప్పేతం ‘‘ఞాణ’’న్తి నియమేత్వా వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఞాణఞ్చ నామ సభావపటివేధలక్ఖణం, అక్ఖలితపటివేధలక్ఖణం వా కుసలిస్సాసఖిత్తఉసుపటివేధో వియ, విసయోభాసనరసం పదీపో వియ, అసమ్మోహపచ్చుపట్ఠానం అరఞ్ఞగతసుదేసకో వియ. ‘‘సమాహితో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు యథాభూతం పజానాతీ’’తి (సం॰ ని॰ ౫.౧౦౭౧) వచనతో సమాధిపదట్ఠానం. లక్ఖణాదీసు హి సభావో వా సామఞ్ఞం వా లక్ఖణం నామ, కిచ్చం వా సమ్పత్తి వా రసో నామ, ఉపట్ఠానాకారో వా ఫలం వా పచ్చుపట్ఠానం నామ, ఆసన్నకారణం పదట్ఠానం నామాతి వేదితబ్బం.

    Atha vā sutena pakato phassādiko dhammapuñjo sutamayo, tasmiṃ sutamaye dhammapuñje pavattaṃ taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ sutamaye ñāṇaṃ. Sabhāvasāmaññalakkhaṇavasena dhamme jānātīti ñāṇaṃ. Taṃyeva ñāṇaṃ pariyāyavacanena adhippāyapakāsanatthaṃ aniyamena ‘‘paññā’’ti vatvā pacchā adhippetaṃ ‘‘ñāṇa’’nti niyametvā vuttanti veditabbaṃ. Ñāṇañca nāma sabhāvapaṭivedhalakkhaṇaṃ, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇaṃ vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya, visayobhāsanarasaṃ padīpo viya, asammohapaccupaṭṭhānaṃ araññagatasudesako viya. ‘‘Samāhito, bhikkhave, bhikkhu yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (saṃ. ni. 5.1071) vacanato samādhipadaṭṭhānaṃ. Lakkhaṇādīsu hi sabhāvo vā sāmaññaṃ vā lakkhaṇaṃ nāma, kiccaṃ vā sampatti vā raso nāma, upaṭṭhānākāro vā phalaṃ vā paccupaṭṭhānaṃ nāma, āsannakāraṇaṃ padaṭṭhānaṃ nāmāti veditabbaṃ.

    . సుత్వాన సంవరే పఞ్ఞాతి –

    2. Sutvāna saṃvare paññāti –

    పాతిమోక్ఖో సతీ చేవ, ఞాణం ఖన్తి తథేవ చ;

    Pātimokkho satī ceva, ñāṇaṃ khanti tatheva ca;

    వీరియం పఞ్చిమే ధమ్మా, సంవరాతి పకాసితా.

    Vīriyaṃ pañcime dhammā, saṃvarāti pakāsitā.

    ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి సముపేతో ఉపాగతో సముపాగతో ఉపపన్నో సమ్పన్నో సమన్నాగతో’’తి (విభ॰ ౫౧౧) ఆగతో పాతిమోక్ఖసంవరో. ‘‘చక్ఖునా రూపం దిస్వా న నిమిత్తగ్గాహీ హోతి నానుబ్యఞ్జనగ్గాహీ. యత్వాధికరణమేనం చక్ఖున్ద్రియం అసంవుతం విహరన్తం అభిజ్ఝాదోమనస్సా పాపకా అకుసలా ధమ్మా అన్వాస్సవేయ్యుం, తస్స సంవరాయ పటిపజ్జతి, రక్ఖతి చక్ఖున్ద్రియం, చక్ఖున్ద్రియే సంవరం ఆపజ్జతీ’’తిఆదినా (దీ॰ ని॰ ౧.౨౧౩; మ॰ ని॰ ౧.౨౯౫; సం॰ ని॰ ౪.౨౩౯; అ॰ ని॰ ౩.౧౬) నయేన ఆగతో సతిసంవరో.

    ‘‘Iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto upāgato samupāgato upapanno sampanno samannāgato’’ti (vibha. 511) āgato pātimokkhasaṃvaro. ‘‘Cakkhunā rūpaṃ disvā na nimittaggāhī hoti nānubyañjanaggāhī. Yatvādhikaraṇamenaṃ cakkhundriyaṃ asaṃvutaṃ viharantaṃ abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssaveyyuṃ, tassa saṃvarāya paṭipajjati, rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjatī’’tiādinā (dī. ni. 1.213; ma. ni. 1.295; saṃ. ni. 4.239; a. ni. 3.16) nayena āgato satisaṃvaro.

    ‘‘యాని సోతాని లోకస్మిం (అజితాతి భగవా),

    ‘‘Yāni sotāni lokasmiṃ (ajitāti bhagavā),

    సతి తేసం నివారణం;

    Sati tesaṃ nivāraṇaṃ;

    సోతానం సంవరం బ్రూమి, పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి . (చూళని॰ అజితమాణవపుచ్ఛా ౬౦; సు॰ ని॰ ౧౦౪౧) –

    Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi, paññāyete pidhīyare’’ti . (cūḷani. ajitamāṇavapucchā 60; su. ni. 1041) –

    ఆగతో ఞాణసంవరో. ‘‘కతమే చ, భిక్ఖవే, ఆసవా పటిసేవనా పహాతబ్బా? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పటిసఙ్ఖా యోనిసో చీవరం పటిసేవతీ’’తిఆదినా (మ॰ ని॰ ౧.౨౩; అ॰ ని॰ ౬.౫౮) నయేన ఆగతో పచ్చయపటిసేవనాసంవరో, సోపి ఞాణసంవరేనేవ సఙ్గహితో. ‘‘ఖమో హోతి సీతస్స ఉణ్హస్స జిఘచ్ఛాయ పిపాసాయ డంసమకసవాతాతపసరిసపసమ్ఫస్సానం దురుత్తానం దురాగతానం వచనపథానం ఉప్పన్నానం సారీరికానం వేదనానం దుక్ఖానం తిబ్బానం ఖరానం కటుకానం అసాతానం అమనాపానం పాణహరానం అధివాసకజాతికో హోతీ’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౪; అ॰ ని॰ ౪.౧౧౪; ౬.౫౮) ఆగతో ఖన్తిసంవరో. ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతి పజహతి వినోదేతి బ్యన్తీకరోతి అనభావం గమేతీ’’తిఆదినా (మ॰ ని॰ ౧.౨౬; అ॰ ని॰ ౪.౧౧౪; ౬.౫౮) నయేన ఆగతో వీరియసంవరో. ‘‘ఇధ అరియసావకో మిచ్ఛాఆజీవం పహాయ సమ్మాఆజీవేన జీవికం కప్పేతీ’’తి (సం॰ ని॰ ౫.౮) ఆగతో ఆజీవపారిసుద్ధిసంవరో, సోపి వీరియసంవరేనేవ సఙ్గహితో. తేసు సత్తసు సంవరేసు పాతిమోక్ఖసంవరఇన్ద్రియసంవరఆజీవపారిసుద్ధిపచ్చయపటిసేవనసఙ్ఖాతా చత్తారో సంవరా ఇధాధిప్పేతా, తేసు చ విసేసేన పాతిమోక్ఖసంవరో. సబ్బోపి చాయం సంవరో యథాసకం సంవరితబ్బానం కాయదుచ్చరితాదీనం సంవరణతో సంవరోతి వుచ్చతి. సుతమయఞాణే వుత్తం ధమ్మం సుత్వా సంవరన్తస్స సంవరం కరోన్తస్స తస్మిం సంవరే పవత్తా తంసమ్పయుత్తా పఞ్ఞా ‘‘సుత్వాన సంవరే పఞ్ఞా’’తి వుత్తా. అథ వా హేతుఅత్థే సుత్వాతి వచనస్స సమ్భవతో సుతహేతునా సంవరే పఞ్ఞాతిపి అత్థో.

    Āgato ñāṇasaṃvaro. ‘‘Katame ca, bhikkhave, āsavā paṭisevanā pahātabbā? Idha, bhikkhave, bhikkhu paṭisaṅkhā yoniso cīvaraṃ paṭisevatī’’tiādinā (ma. ni. 1.23; a. ni. 6.58) nayena āgato paccayapaṭisevanāsaṃvaro, sopi ñāṇasaṃvareneva saṅgahito. ‘‘Khamo hoti sītassa uṇhassa jighacchāya pipāsāya ḍaṃsamakasavātātapasarisapasamphassānaṃ duruttānaṃ durāgatānaṃ vacanapathānaṃ uppannānaṃ sārīrikānaṃ vedanānaṃ dukkhānaṃ tibbānaṃ kharānaṃ kaṭukānaṃ asātānaṃ amanāpānaṃ pāṇaharānaṃ adhivāsakajātiko hotī’’ti (ma. ni. 1.24; a. ni. 4.114; 6.58) āgato khantisaṃvaro. ‘‘Uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāseti pajahati vinodeti byantīkaroti anabhāvaṃ gametī’’tiādinā (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.114; 6.58) nayena āgato vīriyasaṃvaro. ‘‘Idha ariyasāvako micchāājīvaṃ pahāya sammāājīvena jīvikaṃ kappetī’’ti (saṃ. ni. 5.8) āgato ājīvapārisuddhisaṃvaro, sopi vīriyasaṃvareneva saṅgahito. Tesu sattasu saṃvaresu pātimokkhasaṃvaraindriyasaṃvaraājīvapārisuddhipaccayapaṭisevanasaṅkhātā cattāro saṃvarā idhādhippetā, tesu ca visesena pātimokkhasaṃvaro. Sabbopi cāyaṃ saṃvaro yathāsakaṃ saṃvaritabbānaṃ kāyaduccaritādīnaṃ saṃvaraṇato saṃvaroti vuccati. Sutamayañāṇe vuttaṃ dhammaṃ sutvā saṃvarantassa saṃvaraṃ karontassa tasmiṃ saṃvare pavattā taṃsampayuttā paññā ‘‘sutvāna saṃvare paññā’’ti vuttā. Atha vā hetuatthe sutvāti vacanassa sambhavato sutahetunā saṃvare paññātipi attho.

    సీలమయే ఞాణన్తి ఏత్థ సీలన్తి సీలనట్ఠేన సీలం. కిమిదం సీలనం నామ? సమాధానం వా, కాయకమ్మాదీనం సుసీల్యవసేన అవిప్పకిణ్ణతాతి అత్థో. ఉపధారణం వా, కుసలానం ధమ్మానం పతిట్ఠావసేన ఆధారభావోతి అత్థో. ఏతదేవ హి ఏత్థ అత్థద్వయం సద్దలక్ఖణవిదూ అనుజానన్తి. అఞ్ఞే పన ‘‘అధిసేవనట్ఠేన ఆచారట్ఠేన తస్సీలట్ఠేన సిరట్ఠేన సీతలట్ఠేన సివట్ఠేన సీల’’న్తి వణ్ణయన్తి.

    Sīlamaye ñāṇanti ettha sīlanti sīlanaṭṭhena sīlaṃ. Kimidaṃ sīlanaṃ nāma? Samādhānaṃ vā, kāyakammādīnaṃ susīlyavasena avippakiṇṇatāti attho. Upadhāraṇaṃ vā, kusalānaṃ dhammānaṃ patiṭṭhāvasena ādhārabhāvoti attho. Etadeva hi ettha atthadvayaṃ saddalakkhaṇavidū anujānanti. Aññe pana ‘‘adhisevanaṭṭhena ācāraṭṭhena tassīlaṭṭhena siraṭṭhena sītalaṭṭhena sivaṭṭhena sīla’’nti vaṇṇayanti.

    సీలనం లక్ఖణం తస్స, భిన్నస్సాపి అనేకధా;

    Sīlanaṃ lakkhaṇaṃ tassa, bhinnassāpi anekadhā;

    సనిదస్సనత్తం రూపస్స, యథా భిన్నస్స నేకధా.

    Sanidassanattaṃ rūpassa, yathā bhinnassa nekadhā.

    యథా హి నీలపీతాదిభేదేన అనేకధా భిన్నస్సాపి రూపాయతనస్స సనిదస్సనత్తం లక్ఖణం నీలాదిభేదేన భిన్నస్సాపి సనిదస్సనభావానతిక్కమనతో, తథా సీలస్స చేతనాదిభేదేన అనేకధా భిన్నస్సాపి యదేతం కాయకమ్మాదీనం సమాధానవసేన కుసలానఞ్చ ధమ్మానం పతిట్ఠానవసేన వుత్తం సీలనం, తదేవ లక్ఖణం చేతనాదిభేదేన భిన్నస్సాపి సమాధానపతిట్ఠానభావానతిక్కమనతో. ఏవంలక్ఖణస్స పనస్స –

    Yathā hi nīlapītādibhedena anekadhā bhinnassāpi rūpāyatanassa sanidassanattaṃ lakkhaṇaṃ nīlādibhedena bhinnassāpi sanidassanabhāvānatikkamanato, tathā sīlassa cetanādibhedena anekadhā bhinnassāpi yadetaṃ kāyakammādīnaṃ samādhānavasena kusalānañca dhammānaṃ patiṭṭhānavasena vuttaṃ sīlanaṃ, tadeva lakkhaṇaṃ cetanādibhedena bhinnassāpi samādhānapatiṭṭhānabhāvānatikkamanato. Evaṃlakkhaṇassa panassa –

    ‘‘దుస్సీల్యవిద్ధంసనతా, అనవజ్జగుణో తథా;

    ‘‘Dussīlyaviddhaṃsanatā, anavajjaguṇo tathā;

    కిచ్చసమ్పత్తి అత్థేన, రసో నామ పవుచ్చతి’’.

    Kiccasampatti atthena, raso nāma pavuccati’’.

    తస్మా ఇదం సీలం నామ కిచ్చట్ఠేన రసేన దుస్సీల్యవిద్ధంసనరసం, సమ్పత్తిఅత్థేన రసేన అనవజ్జరసన్తి వేదితబ్బం.

    Tasmā idaṃ sīlaṃ nāma kiccaṭṭhena rasena dussīlyaviddhaṃsanarasaṃ, sampattiatthena rasena anavajjarasanti veditabbaṃ.

    సోచేయ్యపచ్చుపట్ఠానం , తయిదం తస్స విఞ్ఞుహి;

    Soceyyapaccupaṭṭhānaṃ, tayidaṃ tassa viññuhi;

    ఓత్తప్పఞ్చ హిరీ చేవ, పదట్ఠానన్తి వణ్ణితం. –

    Ottappañca hirī ceva, padaṭṭhānanti vaṇṇitaṃ. –

    తయిదం సీలం ‘‘కాయసోచేయ్యం వచీసోచేయ్యం మనోసోచేయ్య’’న్తి (ఇతివు॰ ౬౬) ఏవం వుత్తసోచేయ్యపచ్చుపట్ఠానం, సుచిభావేన పచ్చుపట్ఠాతి గహణభావం గచ్ఛతి. హిరోత్తప్పఞ్చ పన తస్స విఞ్ఞూహి పదట్ఠానన్తి వణ్ణితం, ఆసన్నకారణన్తి అత్థో. హిరోత్తప్పే హి సతి సీలం ఉప్పజ్జతి చేవ తిట్ఠతి చ, అసతి నేవ ఉప్పజ్జతి న తిట్ఠతీతి ఏవంవిధేన సీలేన సహగతం తంసమ్పయుత్తం ఞాణం సీలమయే ఞాణం. అథ వా సీలమేవ పకతం సీలమయం, తస్మిం సీలమయే తంసమ్పయుత్తం ఞాణం. అసంవరే ఆదీనవపచ్చవేక్ఖణా చ, సంవరే ఆనిసంసపచ్చవేక్ఖణా చ, సంవరపారిసుద్ధిపచ్చవేక్ఖణా చ, సంవరసంకిలేసవోదానపచ్చవేక్ఖణా చ సీలమయఞాణేనేవ సఙ్గహితా.

    Tayidaṃ sīlaṃ ‘‘kāyasoceyyaṃ vacīsoceyyaṃ manosoceyya’’nti (itivu. 66) evaṃ vuttasoceyyapaccupaṭṭhānaṃ, sucibhāvena paccupaṭṭhāti gahaṇabhāvaṃ gacchati. Hirottappañca pana tassa viññūhi padaṭṭhānanti vaṇṇitaṃ, āsannakāraṇanti attho. Hirottappe hi sati sīlaṃ uppajjati ceva tiṭṭhati ca, asati neva uppajjati na tiṭṭhatīti evaṃvidhena sīlena sahagataṃ taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ sīlamaye ñāṇaṃ. Atha vā sīlameva pakataṃ sīlamayaṃ, tasmiṃ sīlamaye taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ. Asaṃvare ādīnavapaccavekkhaṇā ca, saṃvare ānisaṃsapaccavekkhaṇā ca, saṃvarapārisuddhipaccavekkhaṇā ca, saṃvarasaṃkilesavodānapaccavekkhaṇā ca sīlamayañāṇeneva saṅgahitā.

    . సంవరిత్వా సమాదహనే పఞ్ఞాతి సీలమయఞాణే వుత్తసీలసంవరేన సంవరిత్వా సంవరం కత్వా సీలే పతిట్ఠాయ సమాదహన్తస్స ఉపచారప్పనావసేన చిత్తేకగ్గతం కరోన్తస్స తస్మిం సమాదహనే పవత్తా తంసమ్పయుత్తా పఞ్ఞా. సమం సమ్మా చ ఆదహనం ఠపనన్తి చ సమాదహనం, సమాధిస్సేవేతం పరియాయవచనం.

    3.Saṃvaritvā samādahane paññāti sīlamayañāṇe vuttasīlasaṃvarena saṃvaritvā saṃvaraṃ katvā sīle patiṭṭhāya samādahantassa upacārappanāvasena cittekaggataṃ karontassa tasmiṃ samādahane pavattā taṃsampayuttā paññā. Samaṃ sammā ca ādahanaṃ ṭhapananti ca samādahanaṃ, samādhissevetaṃ pariyāyavacanaṃ.

    సమాధిభావనామయే ఞాణన్తి ఏత్థ కుసలచిత్తేకగ్గతా సమాధి. కేనట్ఠేన సమాధి? సమాధానట్ఠేన సమాధి. కిమిదం సమాధానం నామ? ఏకారమ్మణే చిత్తచేతసికానం సమం సమ్మా చ ఆధానం, ఠపనన్తి వుత్తం హోతి. తస్మా యస్స ధమ్మస్సానుభావేన ఏకారమ్మణే చిత్తచేతసికా సమం సమ్మా చ అవిక్ఖిపమానా అవిప్పకిణ్ణా చ హుత్వా తిట్ఠన్తి, ఇదం సమాధానన్తి వేదితబ్బం. తస్స ఖో పన సమాధిస్స –

    Samādhibhāvanāmaye ñāṇanti ettha kusalacittekaggatā samādhi. Kenaṭṭhena samādhi? Samādhānaṭṭhena samādhi. Kimidaṃ samādhānaṃ nāma? Ekārammaṇe cittacetasikānaṃ samaṃ sammā ca ādhānaṃ, ṭhapananti vuttaṃ hoti. Tasmā yassa dhammassānubhāvena ekārammaṇe cittacetasikā samaṃ sammā ca avikkhipamānā avippakiṇṇā ca hutvā tiṭṭhanti, idaṃ samādhānanti veditabbaṃ. Tassa kho pana samādhissa –

    లక్ఖణం తు అవిక్ఖేపో, విక్ఖేపవిద్ధంసనం రసో;

    Lakkhaṇaṃ tu avikkhepo, vikkhepaviddhaṃsanaṃ raso;

    అకమ్పనముపట్ఠానం, పదట్ఠానం సుఖం పన.

    Akampanamupaṭṭhānaṃ, padaṭṭhānaṃ sukhaṃ pana.

    భావీయతి వడ్ఢీయతీతి భావనా, సమాధి ఏవ భావనా సమాధిభావనా, సమాధిస్స వా భావనా వడ్ఢనా సమాధిభావనా. సమాధిభావనావచనేన అఞ్ఞం భావనం పటిక్ఖిపతి. పుబ్బే వియ ఉపచారప్పనావసేన సమాధిభావనామయే ఞాణం.

    Bhāvīyati vaḍḍhīyatīti bhāvanā, samādhi eva bhāvanā samādhibhāvanā, samādhissa vā bhāvanā vaḍḍhanā samādhibhāvanā. Samādhibhāvanāvacanena aññaṃ bhāvanaṃ paṭikkhipati. Pubbe viya upacārappanāvasena samādhibhāvanāmaye ñāṇaṃ.

    . పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞాతి ఏత్థ పటిచ్చ ఫలమేతీతి పచ్చయో. పటిచ్చాతి న వినా తేన, అపచ్చక్ఖిత్వాతి అత్థో. ఏతీతి ఉప్పజ్జతి చేవ పవత్తతి చాతి అత్థో. అపిచ ఉపకారకత్థో పచ్చయత్థో, తస్స పచ్చయస్స బహువిధత్తా పచ్చయానం పరిగ్గహే వవత్థాపనే చ పఞ్ఞా పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞా.

    4.Paccayapariggahepaññāti ettha paṭicca phalametīti paccayo. Paṭiccāti na vinā tena, apaccakkhitvāti attho. Etīti uppajjati ceva pavattati cāti attho. Apica upakārakattho paccayattho, tassa paccayassa bahuvidhattā paccayānaṃ pariggahe vavatthāpane ca paññā paccayapariggahe paññā.

    ధమ్మట్ఠితిఞాణన్తి ఏత్థ ధమ్మసద్దో తావ సభావపఞ్ఞాపుఞ్ఞపఞ్ఞత్తిఆపత్తిపరియత్తినిస్సత్తతావికారగుణపచ్చయపచ్చయుప్పన్నాదీసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘కుసలా ధమ్మా అకుసలా ధమ్మా అబ్యాకతా ధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ తికమాతికా ౧) సభావే దిస్సతి.

    Dhammaṭṭhitiñāṇanti ettha dhammasaddo tāva sabhāvapaññāpuññapaññattiāpattipariyattinissattatāvikāraguṇapaccayapaccayuppannādīsu dissati. Ayañhi ‘‘kusalā dhammā akusalā dhammā abyākatā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 1) sabhāve dissati.

    ‘‘యస్సేతే చతురో ధమ్మా, సద్ధస్స ఘరమేసినో;

    ‘‘Yassete caturo dhammā, saddhassa gharamesino;

    సచ్చం ధమ్మో ధితి చాగో, స వే పేచ్చ న సోచతీ’’తి. (సు॰ ని॰ ౧౯౦) –

    Saccaṃ dhammo dhiti cāgo, sa ve pecca na socatī’’ti. (su. ni. 190) –

    ఆదీసు పఞ్ఞాయం.

    Ādīsu paññāyaṃ.

    ‘‘న హి ధమ్మో అధమ్మో చ, ఉభో సమవిపాకినో;

    ‘‘Na hi dhammo adhammo ca, ubho samavipākino;

    అధమ్మో నిరయం నేతి, ధమ్మో పాపేతి సుగ్గతి’’న్తి. (థేరగా॰ ౩౦౪) –

    Adhammo nirayaṃ neti, dhammo pāpeti suggati’’nti. (theragā. 304) –

    ఆదీసు పుఞ్ఞే. ‘‘పఞ్ఞత్తిధమ్మా నిరుత్తిధమ్మా అధివచనధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ దుకమాతికా ౧౦౬-౧౦౮) పఞ్ఞత్తియం. ‘‘పారాజికా ధమ్మా సఙ్ఘాదిసేసా ధమ్మా’’తిఆదీసు (పారా॰ ౨౩౩-౨౩౪) ఆపత్తియం. ‘‘ఇధ భిక్ఖు ధమ్మం జానాతి సుత్తం గేయ్యం వేయ్యాకరణ’’న్తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౫.౭౩) పరియత్తియం. ‘‘తస్మిం ఖో పన సమయే ధమ్మా హోన్తి (ధ॰ స॰ ౧౨౧). ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతీ’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౨.౩౭౩; మ॰ ని॰ ౧.౧౧౫) నిస్సత్తతాయం. ‘‘జాతిధమ్మా జరాధమ్మా మరణధమ్మా’’తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౧౦.౧౦౭) వికారే. ‘‘ఛన్నం బుద్ధధమ్మాన’’న్తిఆదీసు (మహాని॰ ౫౦) గుణే. ‘‘హేతుమ్హి ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా’’తిఆదీసు (విభ॰ ౭౨౦) పచ్చయే. ‘‘ఠితావ సా ధాతు ధమ్మట్ఠితతా ధమ్మనియామతా’’తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౨.౨౦; అ॰ ని॰ ౩.౧౩౭) పచ్చయుప్పన్నే. స్వాయమిధాపి పచ్చయుప్పన్నే దట్ఠబ్బో. అత్థతో పన అత్తనో సభావం ధారేన్తీతి వా, పచ్చయేహి ధారీయన్తీతి వా, అత్తనో ఫలం ధారేన్తీతి వా, అత్తనో పరిపూరకం అపాయేసు అపతమానం ధారేన్తీతి వా, సకసకలక్ఖణే ధారేన్తీతి వా, చిత్తేన అవధారీయన్తీతి వా యథాయోగం ధమ్మాతి వుచ్చన్తి. ఇధ పన అత్తనో పచ్చయేహి ధారీయన్తీతి ధమ్మా, పచ్చయసముప్పన్నా ధమ్మా తిట్ఠన్తి ఉప్పజ్జన్తి చేవ పవత్తన్తి చ ఏతాయాతి ధమ్మట్ఠితి, పచ్చయధమ్మానమేతం అధివచనం . తస్సం ధమ్మట్ఠితియం ఞాణం ధమ్మట్ఠితిఞాణం. ఇదఞ్హి సమాధిభావనామయఞాణే వుత్తసమాధినా సమాహితేన చిత్తేన యథాభూతఞాణదస్సనత్థాయ యోగమారభిత్వా వవత్థాపితనామరూపస్స తేసం నామరూపానం పచ్చయపరిగ్గహపరియాయం ధమ్మట్ఠితిఞాణం ఉప్పజ్జతి. ‘‘నామరూపవవత్థానే ఞాణ’’న్తి అవత్వా ఏవ కస్మా ‘‘ధమ్మట్ఠితిఞాణ’’న్తి వుత్తన్తి చే? పచ్చయపరిగ్గహేనేవ పచ్చయసముప్పన్నపరిగ్గహస్స సిద్ధత్తా. పచ్చయసముప్పన్నే హి అపరిగ్గహితే పచ్చయపరిగ్గహో న సక్కా హోతి కాతుం. తస్మా ధమ్మట్ఠితిఞాణగహణేనేవ తస్స హేతుభూతం పుబ్బే సిద్ధం నామరూపవవత్థానఞాణం వుత్తమేవ హోతీతి వేదితబ్బం. కస్మా దుతియతతియఞాణం వియ ‘‘సమాదహిత్వా పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞా’’తి న వుత్తన్తి చే? సమథవిపస్సనానం యుగనద్ధత్తా.

    Ādīsu puññe. ‘‘Paññattidhammā niruttidhammā adhivacanadhammā’’tiādīsu (dha. sa. dukamātikā 106-108) paññattiyaṃ. ‘‘Pārājikā dhammā saṅghādisesā dhammā’’tiādīsu (pārā. 233-234) āpattiyaṃ. ‘‘Idha bhikkhu dhammaṃ jānāti suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇa’’ntiādīsu (a. ni. 5.73) pariyattiyaṃ. ‘‘Tasmiṃ kho pana samaye dhammā honti (dha. sa. 121). Dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373; ma. ni. 1.115) nissattatāyaṃ. ‘‘Jātidhammā jarādhammā maraṇadhammā’’tiādīsu (a. ni. 10.107) vikāre. ‘‘Channaṃ buddhadhammāna’’ntiādīsu (mahāni. 50) guṇe. ‘‘Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’tiādīsu (vibha. 720) paccaye. ‘‘Ṭhitāva sā dhātu dhammaṭṭhitatā dhammaniyāmatā’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.20; a. ni. 3.137) paccayuppanne. Svāyamidhāpi paccayuppanne daṭṭhabbo. Atthato pana attano sabhāvaṃ dhārentīti vā, paccayehi dhārīyantīti vā, attano phalaṃ dhārentīti vā, attano paripūrakaṃ apāyesu apatamānaṃ dhārentīti vā, sakasakalakkhaṇe dhārentīti vā, cittena avadhārīyantīti vā yathāyogaṃ dhammāti vuccanti. Idha pana attano paccayehi dhārīyantīti dhammā, paccayasamuppannā dhammā tiṭṭhanti uppajjanti ceva pavattanti ca etāyāti dhammaṭṭhiti, paccayadhammānametaṃ adhivacanaṃ . Tassaṃ dhammaṭṭhitiyaṃ ñāṇaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Idañhi samādhibhāvanāmayañāṇe vuttasamādhinā samāhitena cittena yathābhūtañāṇadassanatthāya yogamārabhitvā vavatthāpitanāmarūpassa tesaṃ nāmarūpānaṃ paccayapariggahapariyāyaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ uppajjati. ‘‘Nāmarūpavavatthāne ñāṇa’’nti avatvā eva kasmā ‘‘dhammaṭṭhitiñāṇa’’nti vuttanti ce? Paccayapariggaheneva paccayasamuppannapariggahassa siddhattā. Paccayasamuppanne hi apariggahite paccayapariggaho na sakkā hoti kātuṃ. Tasmā dhammaṭṭhitiñāṇagahaṇeneva tassa hetubhūtaṃ pubbe siddhaṃ nāmarūpavavatthānañāṇaṃ vuttameva hotīti veditabbaṃ. Kasmā dutiyatatiyañāṇaṃ viya ‘‘samādahitvā paccayapariggahe paññā’’ti na vuttanti ce? Samathavipassanānaṃ yuganaddhattā.

    ‘‘సమాదహిత్వా యథా చే విపస్సతి, విపస్సమానో తథా చే సమాదహే;

    ‘‘Samādahitvā yathā ce vipassati, vipassamāno tathā ce samādahe;

    విపస్సనా చ సమథో తదా అహు, సమానభాగా యుగనద్ధా వత్తరే’’తి. –

    Vipassanā ca samatho tadā ahu, samānabhāgā yuganaddhā vattare’’ti. –

    హి వుత్తం. తస్మా సమాధిం అవిస్సజ్జేత్వా సమాధిఞ్చ ఞాణఞ్చ యుగనద్ధం కత్వా యావ అరియమగ్గో, తావ ఉస్సుక్కాపేతబ్బన్తి ఞాపనత్థం ‘‘పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞా ధమ్మట్ఠితిఞాణ’’మిచ్చేవ వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

    Hi vuttaṃ. Tasmā samādhiṃ avissajjetvā samādhiñca ñāṇañca yuganaddhaṃ katvā yāva ariyamaggo, tāva ussukkāpetabbanti ñāpanatthaṃ ‘‘paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇa’’micceva vuttanti veditabbaṃ.

    . అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నానం ధమ్మానం సఙ్ఖిపిత్వా వవత్థానే పఞ్ఞాతి ఏత్థ అత్తనో సభావం, ఉప్పాదాదిక్ఖణం వా పత్వా అతి ఇతా అతిక్కన్తాతి అతీతా, తదుభయమ్పి న ఆగతా న సమ్పత్తాతి అనాగతా, తం తం కారణం పటిచ్చ ఉప్పాదాదిఉద్ధం పన్నా గతా పవత్తాతి పచ్చుప్పన్నా. అద్ధా సన్తతిఖణపచ్చుప్పన్నేసు సన్తతిపచ్చుప్పన్నం ఇధాధిప్పేతం. తేసం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నానం పఞ్చక్ఖన్ధధమ్మానం ఏకేకక్ఖన్ధలక్ఖణే సఙ్ఖిపిత్వా కలాపవసేన రాసిం కత్వా వవత్థానే నిచ్ఛయనే సన్నిట్ఠాపనే పఞ్ఞా.

    5. Atītānāgatapaccuppannānaṃ dhammānaṃ saṅkhipitvā vavatthāne paññāti ettha attano sabhāvaṃ, uppādādikkhaṇaṃ vā patvā ati itā atikkantāti atītā, tadubhayampi na āgatā na sampattāti anāgatā, taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca uppādādiuddhaṃ pannā gatā pavattāti paccuppannā. Addhā santatikhaṇapaccuppannesu santatipaccuppannaṃ idhādhippetaṃ. Tesaṃ atītānāgatapaccuppannānaṃ pañcakkhandhadhammānaṃ ekekakkhandhalakkhaṇe saṅkhipitvā kalāpavasena rāsiṃ katvā vavatthāne nicchayane sanniṭṭhāpane paññā.

    సమ్మసనే ఞాణన్తి సమ్మా ఆమసనే అనుమజ్జనే పేక్ఖణే ఞాణం, కలాపసమ్మసనఞాణన్తి అత్థో. ఇదఞ్హి నామరూపవవత్థానఞాణానన్తరం నామరూపపచ్చయపరిగ్గహే ధమ్మట్ఠితిఞాణే ఠితస్స ‘‘యంకిఞ్చి రూపం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం అజ్ఝత్తం వా బహిద్ధా వా ఓళారికం వా సుఖుమం వా హీనం వా పణీతం వా యం దూరే సన్తికే వా, సబ్బం తం రూపం అనిచ్చతో వవత్థపేతి, ఏకం సమ్మసనం, దుక్ఖతో వవత్థపేతి, ఏకం సమ్మసనం, అనత్తతో వవత్థపేతి, ఏకం సమ్మసన’’న్తిఆదినా (పటి॰ మ॰ ౧.౪౮) నయేన వుత్తసమ్మసనవసేన పుబ్బే వవత్థాపితే ఏకేకస్మిం ఖన్ధే తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా అనిచ్చతో దుక్ఖతో అనత్తతో విపస్సన్తస్స కలాపసమ్మసనఞాణం ఉప్పజ్జతి.

    Sammasaneñāṇanti sammā āmasane anumajjane pekkhaṇe ñāṇaṃ, kalāpasammasanañāṇanti attho. Idañhi nāmarūpavavatthānañāṇānantaraṃ nāmarūpapaccayapariggahe dhammaṭṭhitiñāṇe ṭhitassa ‘‘yaṃkiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ taṃ rūpaṃ aniccato vavatthapeti, ekaṃ sammasanaṃ, dukkhato vavatthapeti, ekaṃ sammasanaṃ, anattato vavatthapeti, ekaṃ sammasana’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.48) nayena vuttasammasanavasena pubbe vavatthāpite ekekasmiṃ khandhe tilakkhaṇaṃ āropetvā aniccato dukkhato anattato vipassantassa kalāpasammasanañāṇaṃ uppajjati.

    . పచ్చుప్పన్నానం ధమ్మానం విపరిణామానుపస్సనే పఞ్ఞాతి సన్తతివసేన పచ్చుప్పన్నానం అజ్ఝత్తం పఞ్చక్ఖన్ధధమ్మానం విపరిణామదస్సనే భఙ్గదస్సనే పఞ్ఞా. యస్మా ‘‘ఇమే ధమ్మా ఉప్పజ్జిత్వా భిజ్జన్తీ’’తి ఉదయం గహేత్వాపి భేదేయేవ చిత్తం ఠపేతి, తస్మా అవుత్తోపి ఉదయో వుత్తోయేవ హోతీతి వేదితబ్బో. పచ్చుప్పన్నానం ధమ్మానం దస్సనేన వా ఉదయదస్సనస్స సిద్ధత్తా ఉదయో వుత్తోయేవ హోతి. న హి ఉదయం వినా ధమ్మానం ఉప్పన్నత్తం సిజ్ఝతి, తస్మా ‘‘పచ్చుప్పన్నానం ధమ్మానం ఉప్పాదవిపరిణామానుపస్సనే పఞ్ఞా’’తి అవుత్తేపి వుత్తమేవ హోతీతి వేదితబ్బం. ‘‘ఉదయబ్బయానుపస్సనే ఞాణ’’న్తి నియమితత్తా చ ఉదయదస్సనం సిద్ధమేవ హోతీతి అనన్తరం వుత్తస్స సమ్మసనఞాణస్స పారం గన్త్వా తంసమ్మసనేయేవ పాకటీభూతే ఉదయబ్బయే పరిగ్గణ్హిత్వా సఙ్ఖారానం పరిచ్ఛేదకరణత్థం ఉదయబ్బయానుపస్సనం ఆరభన్తస్స ఉప్పజ్జతి ఉదయబ్బయానుపస్సనాఞాణం. తఞ్హి ఉదయబ్బయే అనుపస్సనతో ఉదయబ్బయానుపస్సనాతి వుచ్చతి.

    6.Paccuppannānaṃ dhammānaṃ vipariṇāmānupassane paññāti santativasena paccuppannānaṃ ajjhattaṃ pañcakkhandhadhammānaṃ vipariṇāmadassane bhaṅgadassane paññā. Yasmā ‘‘ime dhammā uppajjitvā bhijjantī’’ti udayaṃ gahetvāpi bhedeyeva cittaṃ ṭhapeti, tasmā avuttopi udayo vuttoyeva hotīti veditabbo. Paccuppannānaṃ dhammānaṃ dassanena vā udayadassanassa siddhattā udayo vuttoyeva hoti. Na hi udayaṃ vinā dhammānaṃ uppannattaṃ sijjhati, tasmā ‘‘paccuppannānaṃ dhammānaṃ uppādavipariṇāmānupassane paññā’’ti avuttepi vuttameva hotīti veditabbaṃ. ‘‘Udayabbayānupassane ñāṇa’’nti niyamitattā ca udayadassanaṃ siddhameva hotīti anantaraṃ vuttassa sammasanañāṇassa pāraṃ gantvā taṃsammasaneyeva pākaṭībhūte udayabbaye pariggaṇhitvā saṅkhārānaṃ paricchedakaraṇatthaṃ udayabbayānupassanaṃ ārabhantassa uppajjati udayabbayānupassanāñāṇaṃ. Tañhi udayabbaye anupassanato udayabbayānupassanāti vuccati.

    . ఆరమ్మణం పటిసఙ్ఖాతి రూపక్ఖన్ధాదిఆరమ్మణం భఙ్గతో పటిసఙ్ఖాయ జానిత్వా పస్సిత్వా. భఙ్గానుపస్సనే పఞ్ఞా విపస్సనే ఞాణన్తి తస్స ఆరమ్మణం భఙ్గతో పటిసఙ్ఖాయ ఉప్పన్నస్స ఞాణస్స భఙ్గం అనుపస్సనే యా పఞ్ఞా, తం ‘‘విపస్సనే ఞాణ’’న్తి వుత్తం హోతి. విపస్సనాతి చ వివిధా పస్సనా విపస్సనా. ఆరమ్మణపటిసఙ్ఖాతిపి పాఠో. తస్సత్థో – ఆరమ్మణస్స పటిసఙ్ఖా జాననా పస్సనాతి వుత్తనయేనేవ ఆరమ్మణపటిసఙ్ఖా ‘‘భఙ్గానుపస్సనే పఞ్ఞా విపస్సనే ఞాణ’’న్తి వుత్తం హోతి. యస్మా పన భఙ్గానుపస్సనాయ ఏవ విపస్సనా సిఖం పాపుణాతి, తస్మా విసేసేత్వా ఇదమేవ ‘‘విపస్సనే ఞాణ’’న్తి వుత్తం. యస్మా ఉదయబ్బయానుపస్సనాయ ఠితస్స మగ్గామగ్గఞాణదస్సనం ఉప్పజ్జతి, తస్మా తస్సా సిద్ధాయ తం సిద్ధమేవ హోతీతి తం అవత్వావ భఙ్గానుపస్సనాయ ఏవ విపస్సనాసిఖం ఞాణం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఉదయబ్బయానుపస్సనాయ సుపరిదిట్ఠఉదయబ్బయస్స సుపరిచ్ఛిన్నేసు సఙ్ఖారేసు లహుం లహుం ఉపట్ఠహన్తేసు ఞాణే తిక్ఖే వహన్తే ఉదయం పహాయ భఙ్గే ఏవ సతి సన్తిట్ఠతి, తస్స ‘‘ఏవం ఉప్పజ్జిత్వా ఏవం నామ సఙ్ఖారా భిజ్జన్తీ’’తి పస్సతో ఏతస్మిం ఠానే భఙ్గానుపస్సనాఞాణం ఉప్పజ్జతి.

    7.Ārammaṇaṃ paṭisaṅkhāti rūpakkhandhādiārammaṇaṃ bhaṅgato paṭisaṅkhāya jānitvā passitvā. Bhaṅgānupassane paññā vipassane ñāṇanti tassa ārammaṇaṃ bhaṅgato paṭisaṅkhāya uppannassa ñāṇassa bhaṅgaṃ anupassane yā paññā, taṃ ‘‘vipassane ñāṇa’’nti vuttaṃ hoti. Vipassanāti ca vividhā passanā vipassanā. Ārammaṇapaṭisaṅkhātipi pāṭho. Tassattho – ārammaṇassa paṭisaṅkhā jānanā passanāti vuttanayeneva ārammaṇapaṭisaṅkhā ‘‘bhaṅgānupassane paññā vipassane ñāṇa’’nti vuttaṃ hoti. Yasmā pana bhaṅgānupassanāya eva vipassanā sikhaṃ pāpuṇāti, tasmā visesetvā idameva ‘‘vipassane ñāṇa’’nti vuttaṃ. Yasmā udayabbayānupassanāya ṭhitassa maggāmaggañāṇadassanaṃ uppajjati, tasmā tassā siddhāya taṃ siddhameva hotīti taṃ avatvāva bhaṅgānupassanāya eva vipassanāsikhaṃ ñāṇaṃ vuttanti veditabbaṃ. Udayabbayānupassanāya suparidiṭṭhaudayabbayassa suparicchinnesu saṅkhāresu lahuṃ lahuṃ upaṭṭhahantesu ñāṇe tikkhe vahante udayaṃ pahāya bhaṅge eva sati santiṭṭhati, tassa ‘‘evaṃ uppajjitvā evaṃ nāma saṅkhārā bhijjantī’’ti passato etasmiṃ ṭhāne bhaṅgānupassanāñāṇaṃ uppajjati.

    . భయతుపట్ఠానే పఞ్ఞాతి ఉప్పాదపవత్తనిమిత్తఆయూహనాపటిసన్ధీనం భయతో ఉపట్ఠానే పీళాయోగతో సప్పటిభయవసేన గహణూపగమనే పఞ్ఞాతి అత్థో. భయతో ఉపట్ఠాతీతి భయతుపట్ఠానం ఆరమ్మణం , తస్మిం భయతుపట్ఠానే. అథ వా భయతో ఉపతిట్ఠతీతి భయతుపట్ఠానం, పఞ్ఞా, తం ‘‘భయతుపట్ఠాన’’న్తి వుత్తం హోతి.

    8.Bhayatupaṭṭhāne paññāti uppādapavattanimittaāyūhanāpaṭisandhīnaṃ bhayato upaṭṭhāne pīḷāyogato sappaṭibhayavasena gahaṇūpagamane paññāti attho. Bhayato upaṭṭhātīti bhayatupaṭṭhānaṃ ārammaṇaṃ , tasmiṃ bhayatupaṭṭhāne. Atha vā bhayato upatiṭṭhatīti bhayatupaṭṭhānaṃ, paññā, taṃ ‘‘bhayatupaṭṭhāna’’nti vuttaṃ hoti.

    ఆదీనవే ఞాణన్తి భుమ్మవచనమేవ. ‘‘యా చ భయతుపట్ఠానే పఞ్ఞా, యఞ్చ ఆదీనవే ఞాణం, యా చ నిబ్బిదా, ఇమే ధమ్మా ఏకట్ఠా, బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి (పటి॰ మ॰ ౧.౨౨౭) వుత్తత్తా ఏకమివ వుచ్చమానమ్పి అవత్థాభేదేన ముఞ్చితుకమ్యతాది వియ తివిధమేవ హోతి. తస్మా భయతుపట్ఠానఆదీనవానుపస్సనాసు సిద్ధాసు నిబ్బిదానుపస్సనా సిద్ధా హోతీతి కత్వా అవుత్తాపి వుత్తావ హోతీతి వేదితబ్బా.

    Ādīnave ñāṇanti bhummavacanameva. ‘‘Yā ca bhayatupaṭṭhāne paññā, yañca ādīnave ñāṇaṃ, yā ca nibbidā, ime dhammā ekaṭṭhā, byañjanameva nāna’’nti (paṭi. ma. 1.227) vuttattā ekamiva vuccamānampi avatthābhedena muñcitukamyatādi viya tividhameva hoti. Tasmā bhayatupaṭṭhānaādīnavānupassanāsu siddhāsu nibbidānupassanā siddhā hotīti katvā avuttāpi vuttāva hotīti veditabbā.

    సబ్బసఙ్ఖారానం భఙ్గారమ్మణం భఙ్గానుపస్సనం ఆసేవన్తస్స భావేన్తస్స బహులీకరోన్తస్స తిభవచతుయోనిపఞ్చగతిసత్తవిఞ్ఞాణట్ఠితినవసత్తావాసేసు పభేదకా సఙ్ఖారా సుఖేన జీవితుకామస్స భీరుకపురిసస్స సీహబ్యగ్ఘదీపిఅచ్ఛతరచ్ఛయక్ఖరక్ఖసచణ్డగోణచణ్డకుక్కురపభిన్న- మదచణ్డహత్థిఘోరఆసివిసఅసనివిచక్కసుసానరణభూమిజలితఅఙ్గారకాసుఆదయో వియ మహాభయం హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి, తస్స ‘‘అతీతా సఙ్ఖారా నిరుద్ధా, పచ్చుప్పన్నా నిరుజ్ఝన్తి, అనాగతాపి ఏవమేవ నిరుజ్ఝిస్సన్తీ’’తి పస్సతో ఏతస్మిం ఠానే భయతుపట్ఠానం ఞాణం ఉప్పజ్జతి. తస్స తం భయతుపట్ఠానఞాణం ఆసేవన్తస్స భావేన్తస్స బహులీకరోన్తస్స సబ్బభవయోనిగతిఠితిసత్తావాసేసు నేవ తాణం న లేణం న గతి న పటిసరణం పఞ్ఞాయతి, సబ్బభవయోనిగతిఠితినివాసగతేసు సఙ్ఖారేసు ఏకసఙ్ఖారేపి పత్థనా వా పరామాసో వా న హోతి, తయో భవా వీతచ్చితఙ్గారపుణ్ణా అఙ్గారకాసుయో వియ, చత్తారో మహాభూతా ఘోరవిసా ఆసివిసా వియ, పఞ్చక్ఖన్ధా ఉక్ఖిత్తాసికా వధకా వియ, ఛ అజ్ఝత్తికాయతనాని సుఞ్ఞగామో వియ, ఛ బాహిరాయతనాని గామఘాతకచోరా వియ, సత్తవిఞ్ఞాణట్ఠితియో నవ చ సత్తావాసా ఏకాదసహి అగ్గీహి ఆదిత్తా సమ్పజ్జలితా సజోతిభూతా వియ చ, సబ్బే సఙ్ఖారా గణ్డభూతా రోగభూతా సల్లభూతా అఘభూతా ఆబాధభూతా వియ చ నిరస్సాదా నిరసా మహాఆదీనవరాసిభూతా హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి, సుఖేన జీవితుకామస్స భీరుకపురిసస్స రమణీయాకారసణ్ఠితమ్పి సవాళకమివ వనగహనం, ససద్దూలా వియ గుహా, సగాహరక్ఖసం వియ ఉదకం, సముస్సితఖగ్గా వియ పచ్చత్థికా, సవిసం వియ భోజనం, సచోరో వియ మగ్గో, ఆదిత్తమివ అగారం, ఉయ్యుత్తసేనా వియ రణభూమి. యథా హి సో పురిసో ఏతాని సవాళకవనగహనాదీని ఆగమ్మ భీతో సంవిగ్గో లోమహట్ఠజాతో సమన్తతో ఆదీనవమేవ పస్సతి, ఏవమేవ సో యోగావచరో భఙ్గానుపస్సనావసేన సబ్బసఙ్ఖారేసు భయతో ఉపట్ఠితేసు సమన్తతో నిరసం నిరస్సాదం ఆదీనవమేవ పస్సతి. తస్సేవం పస్సతో ఆదీనవానుపస్సనాఞాణం ఉప్పజ్జతి.

    Sabbasaṅkhārānaṃ bhaṅgārammaṇaṃ bhaṅgānupassanaṃ āsevantassa bhāventassa bahulīkarontassa tibhavacatuyonipañcagatisattaviññāṇaṭṭhitinavasattāvāsesu pabhedakā saṅkhārā sukhena jīvitukāmassa bhīrukapurisassa sīhabyagghadīpiacchataracchayakkharakkhasacaṇḍagoṇacaṇḍakukkurapabhinna- madacaṇḍahatthighoraāsivisaasanivicakkasusānaraṇabhūmijalitaaṅgārakāsuādayo viya mahābhayaṃ hutvā upaṭṭhahanti, tassa ‘‘atītā saṅkhārā niruddhā, paccuppannā nirujjhanti, anāgatāpi evameva nirujjhissantī’’ti passato etasmiṃ ṭhāne bhayatupaṭṭhānaṃ ñāṇaṃ uppajjati. Tassa taṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ āsevantassa bhāventassa bahulīkarontassa sabbabhavayonigatiṭhitisattāvāsesu neva tāṇaṃ na leṇaṃ na gati na paṭisaraṇaṃ paññāyati, sabbabhavayonigatiṭhitinivāsagatesu saṅkhāresu ekasaṅkhārepi patthanā vā parāmāso vā na hoti, tayo bhavā vītaccitaṅgārapuṇṇā aṅgārakāsuyo viya, cattāro mahābhūtā ghoravisā āsivisā viya, pañcakkhandhā ukkhittāsikā vadhakā viya, cha ajjhattikāyatanāni suññagāmo viya, cha bāhirāyatanāni gāmaghātakacorā viya, sattaviññāṇaṭṭhitiyo nava ca sattāvāsā ekādasahi aggīhi ādittā sampajjalitā sajotibhūtā viya ca, sabbe saṅkhārā gaṇḍabhūtā rogabhūtā sallabhūtā aghabhūtā ābādhabhūtā viya ca nirassādā nirasā mahāādīnavarāsibhūtā hutvā upaṭṭhahanti, sukhena jīvitukāmassa bhīrukapurisassa ramaṇīyākārasaṇṭhitampi savāḷakamiva vanagahanaṃ, sasaddūlā viya guhā, sagāharakkhasaṃ viya udakaṃ, samussitakhaggā viya paccatthikā, savisaṃ viya bhojanaṃ, sacoro viya maggo, ādittamiva agāraṃ, uyyuttasenā viya raṇabhūmi. Yathā hi so puriso etāni savāḷakavanagahanādīni āgamma bhīto saṃviggo lomahaṭṭhajāto samantato ādīnavameva passati, evameva so yogāvacaro bhaṅgānupassanāvasena sabbasaṅkhāresu bhayato upaṭṭhitesu samantato nirasaṃ nirassādaṃ ādīnavameva passati. Tassevaṃ passato ādīnavānupassanāñāṇaṃ uppajjati.

    సో ఏవం సబ్బసఙ్ఖారే ఆదీనవతో సమ్పస్సన్తో సబ్బభవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసగతే సభేదకే సఙ్ఖారగతే నిబ్బిన్దతి ఉక్కణ్ఠతి నాభిరమతి. సేయ్యథాపి నామ చిత్తకూటపబ్బతపాదాభిరతో సువణ్ణరాజహంసో అసుచిమ్హి చణ్డాలగామద్వారఆవాటే నాభిరమతి, సత్తసు మహాసరేసుయేవ అభిరమతి, ఏవమేవ అయం యోగీరాజహంసో సుపరిదిట్ఠాదీనవే సభేదకే సఙ్ఖారగతే నాభిరమతి, భావనారామతాయ పన భావనారతియా సమన్నాగతత్తా సత్తసు అనుపస్సనాసుయేవ అభిరమతి. యథా చ సువణ్ణపఞ్జరేపి పక్ఖిత్తో సీహో మిగరాజా నాభిరమతి, తియోజనసహస్సవిత్థతే పన హిమవన్తేయేవ రమతి, ఏవమయమ్పి యోగీసీహో తివిధే సుగతిభవేపి నాభిరమతి, తీసు అనుపస్సనాసుయేవ రమతి. యథా చ సబ్బసేతో సత్తప్పతిట్ఠో ఇద్ధిమా వేహాసఙ్గమో ఛద్దన్తో నాగరాజా నగరమజ్ఝే నాభిరమతి, హిమవతి ఛద్దన్తరహదేయేవ రమతి, ఏవమయం యోగీవరవారణో సబ్బస్మిమ్పి సఙ్ఖారగతే నాభిరమతి, ‘‘అనుప్పాదో ఖేమ’’న్తిఆదినా (పటి॰ మ॰ ౧.౫౩) నయేన నిద్దిట్ఠే సన్తిపదేయేవ రమతి, తన్నిన్నతప్పోణతప్పబ్భారమానసో హోతి. ఏత్తావతా తస్స నిబ్బిదానుపస్సనాఞాణం ఉప్పన్నం హోతీతి.

    So evaṃ sabbasaṅkhāre ādīnavato sampassanto sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsagate sabhedake saṅkhāragate nibbindati ukkaṇṭhati nābhiramati. Seyyathāpi nāma cittakūṭapabbatapādābhirato suvaṇṇarājahaṃso asucimhi caṇḍālagāmadvāraāvāṭe nābhiramati, sattasu mahāsaresuyeva abhiramati, evameva ayaṃ yogīrājahaṃso suparidiṭṭhādīnave sabhedake saṅkhāragate nābhiramati, bhāvanārāmatāya pana bhāvanāratiyā samannāgatattā sattasu anupassanāsuyeva abhiramati. Yathā ca suvaṇṇapañjarepi pakkhitto sīho migarājā nābhiramati, tiyojanasahassavitthate pana himavanteyeva ramati, evamayampi yogīsīho tividhe sugatibhavepi nābhiramati, tīsu anupassanāsuyeva ramati. Yathā ca sabbaseto sattappatiṭṭho iddhimā vehāsaṅgamo chaddanto nāgarājā nagaramajjhe nābhiramati, himavati chaddantarahadeyeva ramati, evamayaṃ yogīvaravāraṇo sabbasmimpi saṅkhāragate nābhiramati, ‘‘anuppādo khema’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.53) nayena niddiṭṭhe santipadeyeva ramati, tanninnatappoṇatappabbhāramānaso hoti. Ettāvatā tassa nibbidānupassanāñāṇaṃ uppannaṃ hotīti.

    . ముఞ్చితుకమ్యతాపటిసఙ్ఖాసన్తిట్ఠనా పఞ్ఞా సఙ్ఖారుపేక్ఖాసు ఞాణన్తి ముఞ్చితుం చజితుం కామేతి ఇచ్ఛతీతి ముఞ్చితుకామో, ముఞ్చితుకామస్స భావో ముఞ్చితుకమ్యతా. పటిసఙ్ఖాతి ఉపపరిక్ఖతీతి పటిసఙ్ఖా, పటిసఙ్ఖానం వా పటిసఙ్ఖా. సన్తిట్ఠతి అజ్ఝుపేక్ఖతీతి సన్తిట్ఠనా, సన్తిట్ఠనం వా సన్తిట్ఠనా. ముఞ్చితుకమ్యతా చ సా పటిసఙ్ఖా చ సన్తిట్ఠనా చాతి ముఞ్చితుకమ్యతాపటిసఙ్ఖాసన్తిట్ఠనా. ఇతి పుబ్బభాగే నిబ్బిదాఞాణేన నిబ్బిన్నస్స ఉప్పాదాదీని పరిచ్చజితుకామతా ముఞ్చితుకమ్యతా. ముఞ్చనస్స ఉపాయకరణత్థం మజ్ఝే పటిసఙ్ఖానం పటిసఙ్ఖా. ముఞ్చిత్వా అవసానే అజ్ఝుపేక్ఖనం సన్తిట్ఠనా. ఏవం అవత్థాభేదేన తిప్పకారా పఞ్ఞా సఙ్ఖారానం అజ్ఝుపేక్ఖనాసు ఞాణం, ముఞ్చితుకమ్యతాపటిసఙ్ఖాసన్తిట్ఠనాసఙ్ఖాతానం అవత్థాభేదేన భిన్నానం తిస్సన్నమ్పి పఞ్ఞానం సఙ్ఖారుపేక్ఖతం ఇచ్ఛన్తేన పన ‘‘పఞ్ఞా’’తి చ ‘‘సఙ్ఖారుపేక్ఖాసూ’’తి చ బహువచనం కతం, అవత్థాభేదేన భిన్నస్సాపి ఏకత్తా ‘‘ఞాణ’’న్తి ఏకవచనం కతన్తి వేదితబ్బం. వుత్తఞ్చ – ‘‘యా చ ముఞ్చితుకమ్యతా యా చ పటిసఙ్ఖానుపస్సనా యా చ సఙ్ఖారుపేక్ఖా, ఇమే ధమ్మా ఏకట్ఠా, బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి (పటి॰ మ॰ ౧.౨౨౭). కేచి పన ‘‘సఙ్ఖారుపేక్ఖాసూతి బహువచనం సమథవిపస్సనావసేన సఙ్ఖారుపేక్ఖానం బహుత్తా’’తిపి వదన్తి. సఙ్ఖారుపేక్ఖాసూతి చ కిరియాపేక్ఖన్తి వేదితబ్బం. అవత్థాభేదేన పన తేన నిబ్బిదాఞాణేన నిబ్బిన్దన్తస్స ఉక్కణ్ఠన్తస్స సబ్బభవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసగతేసు సభేదకేసు సఙ్ఖారేసు చిత్తం న సజ్జతి న లగ్గతి న బజ్ఝతి, సబ్బసఙ్ఖారగతం ముఞ్చితుకామం ఛడ్డేతుకామం హోతి.

    9.Muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇanti muñcituṃ cajituṃ kāmeti icchatīti muñcitukāmo, muñcitukāmassa bhāvo muñcitukamyatā. Paṭisaṅkhāti upaparikkhatīti paṭisaṅkhā, paṭisaṅkhānaṃ vā paṭisaṅkhā. Santiṭṭhati ajjhupekkhatīti santiṭṭhanā, santiṭṭhanaṃ vā santiṭṭhanā. Muñcitukamyatā ca sā paṭisaṅkhā ca santiṭṭhanā cāti muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā. Iti pubbabhāge nibbidāñāṇena nibbinnassa uppādādīni pariccajitukāmatā muñcitukamyatā. Muñcanassa upāyakaraṇatthaṃ majjhe paṭisaṅkhānaṃ paṭisaṅkhā. Muñcitvā avasāne ajjhupekkhanaṃ santiṭṭhanā. Evaṃ avatthābhedena tippakārā paññā saṅkhārānaṃ ajjhupekkhanāsu ñāṇaṃ, muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanāsaṅkhātānaṃ avatthābhedena bhinnānaṃ tissannampi paññānaṃ saṅkhārupekkhataṃ icchantena pana ‘‘paññā’’ti ca ‘‘saṅkhārupekkhāsū’’ti ca bahuvacanaṃ kataṃ, avatthābhedena bhinnassāpi ekattā ‘‘ñāṇa’’nti ekavacanaṃ katanti veditabbaṃ. Vuttañca – ‘‘yā ca muñcitukamyatā yā ca paṭisaṅkhānupassanā yā ca saṅkhārupekkhā, ime dhammā ekaṭṭhā, byañjanameva nāna’’nti (paṭi. ma. 1.227). Keci pana ‘‘saṅkhārupekkhāsūti bahuvacanaṃ samathavipassanāvasena saṅkhārupekkhānaṃ bahuttā’’tipi vadanti. Saṅkhārupekkhāsūti ca kiriyāpekkhanti veditabbaṃ. Avatthābhedena pana tena nibbidāñāṇena nibbindantassa ukkaṇṭhantassa sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsagatesu sabhedakesu saṅkhāresu cittaṃ na sajjati na laggati na bajjhati, sabbasaṅkhāragataṃ muñcitukāmaṃ chaḍḍetukāmaṃ hoti.

    అథ వా యథా జాలబ్భన్తరగతో మచ్ఛో, సప్పముఖగతో మణ్డూకో, పఞ్జరపక్ఖిత్తో వనకుక్కుటో, దళ్హపాసవసంగతో మిగో, అహితుణ్డికహత్థగతో సప్పో, మహాపఙ్కపక్ఖన్దో కుఞ్జరో, సుపణ్ణముఖగతో నాగరాజా, రాహుముఖపవిట్ఠో చన్దో, సపత్తపరిక్ఖిత్తో పురిసోతిఏవమాదయో తతో తతో ముచ్చితుకామా నిస్సరితుకామావ హోన్తి, ఏవం తస్స యోగినో చిత్తం సబ్బస్మా సఙ్ఖారగతా ముచ్చితుకామం నిస్సరితుకామం హోతి. ఏవఞ్హి వుచ్చమానే ‘‘ముచ్చితుకామస్స ముచ్చితుకమ్యతా’’తి పాఠో యుజ్జతి. ఏవఞ్చ సతి ‘‘ఉప్పాదం ముఞ్చితుకమ్యతా’’తిఆదీసు ‘‘ఉప్పాదా ముచ్చితుకమ్యతా’’తిఆది వత్తబ్బం హోతి, తస్మా పురిమో ఏవ అత్థో సున్దరతరో. అథస్స సబ్బసఙ్ఖారేసు విగతాలయస్స సబ్బసఙ్ఖారగతం ముఞ్చితుకామస్స ముఞ్చితుకమ్యతాఞాణం ఉప్పజ్జతి. సో ఏవం సబ్బభవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసగతే సభేదకే సఙ్ఖారే ముఞ్చితుకామో ముఞ్చనస్స ఉపాయసమ్పాదనత్థం పున తే ఏవ సఙ్ఖారే పటిసఙ్ఖానుపస్సనాఞాణేన తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా విపస్సతి. ఏవఞ్హి విపస్సతో చస్స అనిచ్చవసేన నిమిత్తం పటిసఙ్ఖాఞాణం ఉప్పజ్జతి, దుక్ఖవసేన పవత్తం పటిసఙ్ఖాఞాణం ఉప్పజ్జతి, అనత్తవసేన నిమిత్తఞ్చ పవత్తఞ్చ పటిసఙ్ఖాఞాణం ఉప్పజ్జతి. సో పటిసఙ్ఖానుపస్సనాఞాణేన ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా సుఞ్ఞా’’తి దిస్వా తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా సఙ్ఖారే పరిగ్గణ్హన్తో భయఞ్చ నన్దిఞ్చ విప్పహాయ భరియాయ దోసం దిస్వా విస్సట్ఠభరియో వియ పురిసో తస్సా భరియాయ సఙ్ఖారేసు ఉదాసీనో హోతి మజ్ఝత్తో, ‘‘అహ’’న్తి వా ‘‘మమ’’న్తి వా న గణ్హాతి. తస్స ఏవం జానతో ఏవం పస్సతో తీసు భవేసు చిత్తం పతిలీయతి పటికుటతి పటివత్తతి న సమ్పసారియతి. సేయ్యథాపి నామ పదుమపలాసే ఈసకం పోణే ఉదకఫుసితాని పతిలీయన్తి పటికుటన్తి పటివత్తన్తి న సమ్పసారియన్తి. సేయ్యథాపి వా పన కుక్కుటపత్తం వా న్హారుదద్దులం వా అగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తం పతిలీయతి పటికుటతి పటివత్తతి న సమ్పసారియతి, ఏవం తస్స తీసు భవేసు చిత్తం పతిలీయతి పటికుటతి పటివత్తతి న సమ్పసారియతి, ఉపేక్ఖా సణ్ఠాతి. ఏవమస్స సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణం ఉప్పన్నం హోతి. ఇమినా సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణేన సద్ధిం ఉపరి గోత్రభుఞాణస్స సాధకం అనులోమఞాణం పుబ్బాపరఞాణేహి అవుత్తమ్పి వుత్తమేవ హోతీతి వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హి భగవతా –

    Atha vā yathā jālabbhantaragato maccho, sappamukhagato maṇḍūko, pañjarapakkhitto vanakukkuṭo, daḷhapāsavasaṃgato migo, ahituṇḍikahatthagato sappo, mahāpaṅkapakkhando kuñjaro, supaṇṇamukhagato nāgarājā, rāhumukhapaviṭṭho cando, sapattaparikkhitto purisotievamādayo tato tato muccitukāmā nissaritukāmāva honti, evaṃ tassa yogino cittaṃ sabbasmā saṅkhāragatā muccitukāmaṃ nissaritukāmaṃ hoti. Evañhi vuccamāne ‘‘muccitukāmassa muccitukamyatā’’ti pāṭho yujjati. Evañca sati ‘‘uppādaṃ muñcitukamyatā’’tiādīsu ‘‘uppādā muccitukamyatā’’tiādi vattabbaṃ hoti, tasmā purimo eva attho sundarataro. Athassa sabbasaṅkhāresu vigatālayassa sabbasaṅkhāragataṃ muñcitukāmassa muñcitukamyatāñāṇaṃ uppajjati. So evaṃ sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsagate sabhedake saṅkhāre muñcitukāmo muñcanassa upāyasampādanatthaṃ puna te eva saṅkhāre paṭisaṅkhānupassanāñāṇena tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassati. Evañhi vipassato cassa aniccavasena nimittaṃ paṭisaṅkhāñāṇaṃ uppajjati, dukkhavasena pavattaṃ paṭisaṅkhāñāṇaṃ uppajjati, anattavasena nimittañca pavattañca paṭisaṅkhāñāṇaṃ uppajjati. So paṭisaṅkhānupassanāñāṇena ‘‘sabbe saṅkhārā suññā’’ti disvā tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre pariggaṇhanto bhayañca nandiñca vippahāya bhariyāya dosaṃ disvā vissaṭṭhabhariyo viya puriso tassā bhariyāya saṅkhāresu udāsīno hoti majjhatto, ‘‘aha’’nti vā ‘‘mama’’nti vā na gaṇhāti. Tassa evaṃ jānato evaṃ passato tīsu bhavesu cittaṃ patilīyati paṭikuṭati paṭivattati na sampasāriyati. Seyyathāpi nāma padumapalāse īsakaṃ poṇe udakaphusitāni patilīyanti paṭikuṭanti paṭivattanti na sampasāriyanti. Seyyathāpi vā pana kukkuṭapattaṃ vā nhārudaddulaṃ vā aggimhi pakkhittaṃ patilīyati paṭikuṭati paṭivattati na sampasāriyati, evaṃ tassa tīsu bhavesu cittaṃ patilīyati paṭikuṭati paṭivattati na sampasāriyati, upekkhā saṇṭhāti. Evamassa saṅkhārupekkhāñāṇaṃ uppannaṃ hoti. Iminā saṅkhārupekkhāñāṇena saddhiṃ upari gotrabhuñāṇassa sādhakaṃ anulomañāṇaṃ pubbāparañāṇehi avuttampi vuttameva hotīti veditabbaṃ. Vuttañhi bhagavatā –

    ‘‘సో వత, భిక్ఖవే, భిక్ఖు కఞ్చి సఙ్ఖారం నిచ్చతో సమనుపస్సన్తో అనులోమికాయ ఖన్తియా సమన్నాగతో భవిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి, అనులోమికాయ ఖన్తియా అసమన్నాగతో సమ్మత్తనియామం ఓక్కమిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి, సమ్మత్తనియామం అనోక్కమమానో సోతాపత్తిఫలం వా సకదాగామిఫలం వా అనాగామిఫలం వా అరహత్తఫలం వా సచ్ఛికరిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తిఆది (అ॰ ని॰ ౬.౯౮; పటి॰ మ॰ ౩.౩౬).

    ‘‘So vata, bhikkhave, bhikkhu kañci saṅkhāraṃ niccato samanupassanto anulomikāya khantiyā samannāgato bhavissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati, anulomikāya khantiyā asamannāgato sammattaniyāmaṃ okkamissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati, sammattaniyāmaṃ anokkamamāno sotāpattiphalaṃ vā sakadāgāmiphalaṃ vā anāgāmiphalaṃ vā arahattaphalaṃ vā sacchikarissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi (a. ni. 6.98; paṭi. ma. 3.36).

    వుత్తఞ్చ ధమ్మసేనాపతినా –

    Vuttañca dhammasenāpatinā –

    ‘‘కతిహాకారేహి అనులోమికం ఖన్తిం పటిలభతి? కతిహాకారేహి సమ్మత్తనియామం ఓక్కమతి? చత్తాలీసాయ ఆకారేహి అనులోమికం ఖన్తిం పటిలభతి, చత్తాలీసాయ ఆకారేహి సమ్మత్తనియామం ఓక్కమతీ’’తిఆది (పటి॰ మ॰ ౩.౩౭).

    ‘‘Katihākārehi anulomikaṃ khantiṃ paṭilabhati? Katihākārehi sammattaniyāmaṃ okkamati? Cattālīsāya ākārehi anulomikaṃ khantiṃ paṭilabhati, cattālīsāya ākārehi sammattaniyāmaṃ okkamatī’’tiādi (paṭi. ma. 3.37).

    పట్ఠానే చేతం వుత్తం భగవతా –

    Paṭṭhāne cetaṃ vuttaṃ bhagavatā –

    ‘‘అనులోమం గోత్రభుస్స అనన్తరపచ్చయేన పచ్చయో. అనులోమం వోదానస్స అనన్తరపచ్చయేన పచ్చయో’’తిఆది (పట్ఠా॰ ౧.౧.౪౧౭).

    ‘‘Anulomaṃ gotrabhussa anantarapaccayena paccayo. Anulomaṃ vodānassa anantarapaccayena paccayo’’tiādi (paṭṭhā. 1.1.417).

    తస్స హి తం సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణం ఆసేవన్తస్స భావేన్తస్స బహులీకరోన్తస్స అధిమోక్ఖసద్ధా బలవతరా హోతి, వీరియం సుపగ్గహితం, సతి సూపట్ఠితా, చిత్తం సుసమాహితం, సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణం తిక్ఖతరం పవత్తతి. తస్స ఇదాని మగ్గో ఉప్పజ్జిస్సతీతి సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ సఙ్ఖారే ‘‘అనిచ్చా’’తి వా ‘‘దుక్ఖా’’తి వా ‘‘అనత్తా’’తి వా సమ్మసిత్వా భవఙ్గం ఓతరతి. భవఙ్గానన్తరం సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ కతనయేనేవ సఙ్ఖారే ‘‘అనిచ్చా’’తి వా ‘‘దుక్ఖా’’తి వా ‘‘అనత్తా’’తి వా ఆరమ్మణం కురుమానం ఉప్పజ్జతి మనోద్వారావజ్జనం. తదనన్తరం తథేవ సఙ్ఖారే ఆరమ్మణం కత్వా ద్వే తీణి చత్తారి వా జవనచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. తంసమ్పయుత్తం ఞాణం అనులోమఞాణం. తఞ్హి పురిమానఞ్చ అట్ఠన్నం విపస్సనాఞాణానం తథకిచ్చతాయ అనులోమేతి, ఉపరి చ పత్తబ్బానం సత్తతింసాయ బోధిపక్ఖియధమ్మానం అనులోమేతి. యథా హి ధమ్మికో రాజా వినిచ్ఛయట్ఠానే నిసిన్నో అట్ఠన్నం వోహారికమహామత్తానం వినిచ్ఛయం సుత్వా అగతిగమనం పహాయ మజ్ఝత్తో హుత్వా ‘‘ఏవం హోతూ’’తి అనుమోదమానో తేసఞ్చ వినిచ్ఛయస్స అనులోమేతి, పోరాణస్స చ రాజధమ్మస్స. తత్థ రాజా వియ అనులోమఞాణం, అట్ఠ వోహారికమహామత్తా వియ అట్ఠ విపస్సనాఞాణాని, పోరాణరాజధమ్మో వియ సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మా, యథా రాజా ‘‘ఏవం హోతూ’’తి అనుమోదమానో వోహారికానఞ్చ వినిచ్ఛయస్స రాజధమ్మస్స చ అనులోమేతి, ఏవమిదం అనిచ్చాదివసేన సఙ్ఖారే ఆరబ్భ ఉప్పజ్జమానానం అట్ఠన్నఞ్చ విపస్సనాఞాణానం తథకిచ్చతాయ అనులోమేతి, ఉపరి చ పత్తబ్బానం సత్తతింసాయ బోధిపక్ఖియధమ్మానం. తస్మా అనులోమఞాణన్తి వుచ్చతి.

    Tassa hi taṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ āsevantassa bhāventassa bahulīkarontassa adhimokkhasaddhā balavatarā hoti, vīriyaṃ supaggahitaṃ, sati sūpaṭṭhitā, cittaṃ susamāhitaṃ, saṅkhārupekkhāñāṇaṃ tikkhataraṃ pavattati. Tassa idāni maggo uppajjissatīti saṅkhārupekkhāya saṅkhāre ‘‘aniccā’’ti vā ‘‘dukkhā’’ti vā ‘‘anattā’’ti vā sammasitvā bhavaṅgaṃ otarati. Bhavaṅgānantaraṃ saṅkhārupekkhāya katanayeneva saṅkhāre ‘‘aniccā’’ti vā ‘‘dukkhā’’ti vā ‘‘anattā’’ti vā ārammaṇaṃ kurumānaṃ uppajjati manodvārāvajjanaṃ. Tadanantaraṃ tatheva saṅkhāre ārammaṇaṃ katvā dve tīṇi cattāri vā javanacittāni uppajjanti. Taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ anulomañāṇaṃ. Tañhi purimānañca aṭṭhannaṃ vipassanāñāṇānaṃ tathakiccatāya anulometi, upari ca pattabbānaṃ sattatiṃsāya bodhipakkhiyadhammānaṃ anulometi. Yathā hi dhammiko rājā vinicchayaṭṭhāne nisinno aṭṭhannaṃ vohārikamahāmattānaṃ vinicchayaṃ sutvā agatigamanaṃ pahāya majjhatto hutvā ‘‘evaṃ hotū’’ti anumodamāno tesañca vinicchayassa anulometi, porāṇassa ca rājadhammassa. Tattha rājā viya anulomañāṇaṃ, aṭṭha vohārikamahāmattā viya aṭṭha vipassanāñāṇāni, porāṇarājadhammo viya sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā, yathā rājā ‘‘evaṃ hotū’’ti anumodamāno vohārikānañca vinicchayassa rājadhammassa ca anulometi, evamidaṃ aniccādivasena saṅkhāre ārabbha uppajjamānānaṃ aṭṭhannañca vipassanāñāṇānaṃ tathakiccatāya anulometi, upari ca pattabbānaṃ sattatiṃsāya bodhipakkhiyadhammānaṃ. Tasmā anulomañāṇanti vuccati.

    ౧౦. బహిద్ధా వుట్ఠానవివట్టనే పఞ్ఞా గోత్రభుఞాణన్తి ఏత్థ బహిద్ధాతి సఙ్ఖారనిమిత్తం. తఞ్హి అజ్ఝత్తచిత్తసన్తానే అకుసలక్ఖన్ధే ఉపాదాయ బహిద్ధాతి వుత్తం. తస్మా బహిద్ధా సఙ్ఖారనిమిత్తమ్హా వుట్ఠాతి విగతం హుత్వా ఉద్ధం తిట్ఠతీతి వుట్ఠానం, వివట్టతి పరావట్టతి పరమ్ముఖం హోతీతి వివట్టనం, వుట్ఠానఞ్చ తం వివట్టనఞ్చాతి వుట్ఠానవివట్టనం. తేనేవాహ –

    10.Bahiddhāvuṭṭhānavivaṭṭane paññā gotrabhuñāṇanti ettha bahiddhāti saṅkhāranimittaṃ. Tañhi ajjhattacittasantāne akusalakkhandhe upādāya bahiddhāti vuttaṃ. Tasmā bahiddhā saṅkhāranimittamhā vuṭṭhāti vigataṃ hutvā uddhaṃ tiṭṭhatīti vuṭṭhānaṃ, vivaṭṭati parāvaṭṭati parammukhaṃ hotīti vivaṭṭanaṃ, vuṭṭhānañca taṃ vivaṭṭanañcāti vuṭṭhānavivaṭṭanaṃ. Tenevāha –

    ‘‘గోత్రభుఞాణం సముదయస్స అసముచ్ఛిన్దనతో పవత్తా న వుట్ఠాతి, నిబ్బానారమ్మణతో పన నిమిత్తా వుట్ఠాతీతి ఏకతో వుట్ఠానం హోతీ’’తి (విసుద్ధి॰ ౨.౮౨౭).

    ‘‘Gotrabhuñāṇaṃ samudayassa asamucchindanato pavattā na vuṭṭhāti, nibbānārammaṇato pana nimittā vuṭṭhātīti ekato vuṭṭhānaṃ hotī’’ti (visuddhi. 2.827).

    పుథుజ్జనగోత్తాభిభవనతో అరియగోత్తభావనతో గోత్రభు. ఇదఞ్హి అనులోమఞాణేహి పదుమపలాసతో ఉదకమివ సబ్బసఙ్ఖారతో పతిలీయమానచిత్తస్స అనులోమఞాణస్స ఆసేవనన్తే అనిమిత్తం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కురుమానం పుథుజ్జనగోత్తం పుథుజ్జనసఙ్ఖం పుథుజ్జనభూమిం అతిక్కమమానం అరియగోత్తం అరియసఙ్ఖం అరియభూమిం ఓక్కమమానం నిబ్బానారమ్మణే పఠమావత్తనపఠమాభోగపఠమసమన్నాహారభూతం మగ్గస్స అనన్తరసమనన్తరాసేవనఉపనిస్సయనత్థివిగతవసేన ఛహి ఆకారేహి పచ్చయభావం సాధయమానం సిఖాప్పత్తం విపస్సనాయ ముద్ధభూతం అపునరావత్తకం ఉప్పజ్జతి.

    Puthujjanagottābhibhavanato ariyagottabhāvanato gotrabhu. Idañhi anulomañāṇehi padumapalāsato udakamiva sabbasaṅkhārato patilīyamānacittassa anulomañāṇassa āsevanante animittaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ kurumānaṃ puthujjanagottaṃ puthujjanasaṅkhaṃ puthujjanabhūmiṃ atikkamamānaṃ ariyagottaṃ ariyasaṅkhaṃ ariyabhūmiṃ okkamamānaṃ nibbānārammaṇe paṭhamāvattanapaṭhamābhogapaṭhamasamannāhārabhūtaṃ maggassa anantarasamanantarāsevanaupanissayanatthivigatavasena chahi ākārehi paccayabhāvaṃ sādhayamānaṃ sikhāppattaṃ vipassanāya muddhabhūtaṃ apunarāvattakaṃ uppajjati.

    ౧౧. దుభతో వుట్ఠానవివట్టనే పఞ్ఞా మగ్గే ఞాణన్తి ఏత్థ దుభతోతి ఉభతో, ద్వయతోతి వా వుత్తం హోతి. కిలేసానం సముచ్ఛిన్దనతో కిలేసేహి చ తదనువత్తకక్ఖన్ధేహి చ నిబ్బానారమ్మణకరణతో బహిద్ధా సబ్బసఙ్ఖారనిమిత్తేహి చ వుట్ఠాతి వివట్టతీతి దుభతో వుట్ఠానవివట్టనే పఞ్ఞా. తేనేవాహ –

    11.Dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇanti ettha dubhatoti ubhato, dvayatoti vā vuttaṃ hoti. Kilesānaṃ samucchindanato kilesehi ca tadanuvattakakkhandhehi ca nibbānārammaṇakaraṇato bahiddhā sabbasaṅkhāranimittehi ca vuṭṭhāti vivaṭṭatīti dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā. Tenevāha –

    ‘‘చత్తారిపి మగ్గఞాణాని అనిమిత్తారమ్మణత్తా నిమిత్తతో వుట్ఠహన్తి, సముదయస్స సముచ్ఛిన్దనతో పవత్తా వుట్ఠహన్తీతి దుభతో వుట్ఠానాని హోన్తీ’’తి (విసుద్ధి॰ ౨.౮౨౭).

    ‘‘Cattāripi maggañāṇāni animittārammaṇattā nimittato vuṭṭhahanti, samudayassa samucchindanato pavattā vuṭṭhahantīti dubhato vuṭṭhānāni hontī’’ti (visuddhi. 2.827).

    మగ్గే ఞాణన్తి నిబ్బానం మగ్గతి పేక్ఖతి, నిబ్బానత్థికేహి వా మగ్గీయతి అన్వేసీయతి, కిలేసే వా మారేన్తో గచ్ఛతి పవత్తతీతి మగ్గో, తస్మిం మగ్గే ఞాణం. జాతిగ్గహణేన ఏకవచనం కతం. తఞ్హి గోత్రభుఞాణస్స అనన్తరం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కురుమానం సయంవజ్ఝే కిలేసే నిరవసేసం సముచ్ఛిన్దమానం అనమతగ్గసంసారవట్టదుక్ఖసముద్దం సోసయమానం సబ్బాపాయద్వారాని పిదహమానం సత్తఅరియధనసమ్ముఖీభావం కురుమానం అట్ఠఙ్గికం మిచ్ఛామగ్గం పజహమానం సబ్బవేరభయాని వూపసమయమానం సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ఓరసపుత్తభావముపనయమానం అఞ్ఞాని చ అనేకాని ఆనిసంససతాని పటిలాభయమానం మగ్గఞాణం ఉప్పజ్జతి.

    Magge ñāṇanti nibbānaṃ maggati pekkhati, nibbānatthikehi vā maggīyati anvesīyati, kilese vā mārento gacchati pavattatīti maggo, tasmiṃ magge ñāṇaṃ. Jātiggahaṇena ekavacanaṃ kataṃ. Tañhi gotrabhuñāṇassa anantaraṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ kurumānaṃ sayaṃvajjhe kilese niravasesaṃ samucchindamānaṃ anamataggasaṃsāravaṭṭadukkhasamuddaṃ sosayamānaṃ sabbāpāyadvārāni pidahamānaṃ sattaariyadhanasammukhībhāvaṃ kurumānaṃ aṭṭhaṅgikaṃ micchāmaggaṃ pajahamānaṃ sabbaverabhayāni vūpasamayamānaṃ sammāsambuddhassa orasaputtabhāvamupanayamānaṃ aññāni ca anekāni ānisaṃsasatāni paṭilābhayamānaṃ maggañāṇaṃ uppajjati.

    ఠాతుం ఇచ్ఛం పురిసో, లఙ్ఘిత్వా మాతికాయ పరతీరే;

    Ṭhātuṃ icchaṃ puriso, laṅghitvā mātikāya paratīre;

    వేగేనాగమ్మ యథా, గణ్హిత్వా ఓరిమతిరతరుబద్ధం.

    Vegenāgamma yathā, gaṇhitvā orimatiratarubaddhaṃ.

    రజ్జుం వా దణ్డం వా, ఉల్లఙ్ఘిత్వాన పారనిన్నతను;

    Rajjuṃ vā daṇḍaṃ vā, ullaṅghitvāna pāraninnatanu;

    పారాపన్నో పన తం, ముఞ్చియ వేధం పతిట్ఠహతి పారే.

    Pārāpanno pana taṃ, muñciya vedhaṃ patiṭṭhahati pāre.

    ఏవం యోగావచరో, సక్కాయమయమ్హి ఓరిమే తీరే;

    Evaṃ yogāvacaro, sakkāyamayamhi orime tīre;

    దిట్ఠభయో అభయే పన, ఠాతుం ఇచ్ఛం అమతపారే.

    Diṭṭhabhayo abhaye pana, ṭhātuṃ icchaṃ amatapāre.

    ఉదయబ్బయానుపస్స , పభుతికవేగేన ఆగతో రజ్జుం;

    Udayabbayānupassa , pabhutikavegena āgato rajjuṃ;

    రూపావ్హం దణ్డం వా, తదితరఖన్ధావ్హయం సమ్మా.

    Rūpāvhaṃ daṇḍaṃ vā, taditarakhandhāvhayaṃ sammā.

    గణ్హిత్వా ఆవజ్జన, చిత్తేన హి పుబ్బవుత్తనయతోవ;

    Gaṇhitvā āvajjana, cittena hi pubbavuttanayatova;

    అనులోమేహుల్లఙ్ఘియ, నిబ్బుతినిన్నో తదాసనోపగతో.

    Anulomehullaṅghiya, nibbutininno tadāsanopagato.

    తం ముఞ్చియ గోత్రభునా, అలద్ధఆసేవనేన తు పవేధం;

    Taṃ muñciya gotrabhunā, aladdhaāsevanena tu pavedhaṃ;

    పతితో సఙ్ఖతపారే, తతో పతిట్ఠాతి మగ్గఞాణేన.

    Patito saṅkhatapāre, tato patiṭṭhāti maggañāṇena.

    పస్సితుకామో చన్దం, చన్దే ఛన్నమ్హి అబ్భపటలేహి;

    Passitukāmo candaṃ, cande channamhi abbhapaṭalehi;

    థులకసుఖుమసుఖుమేసు, అబ్భేసు హటేసు వాయునా కమతో.

    Thulakasukhumasukhumesu, abbhesu haṭesu vāyunā kamato.

    చన్దం పస్సేయ్య నరో, యథా తథేవానులోమఞాణేహి కమా;

    Candaṃ passeyya naro, yathā tathevānulomañāṇehi kamā;

    సచ్చచ్ఛాదకమోహే, వినాసితే పేక్ఖతే హి గోత్రభు అమతం.

    Saccacchādakamohe, vināsite pekkhate hi gotrabhu amataṃ.

    వాతా వియ తే చన్దం, అమతం న హి పేక్ఖరేనులోమాని;

    Vātā viya te candaṃ, amataṃ na hi pekkharenulomāni;

    పురిసో అబ్భాని యథా, గోత్రభు న తమం వినోదేతి.

    Puriso abbhāni yathā, gotrabhu na tamaṃ vinodeti.

    భమితమ్హి చక్కయన్తే, ఠితో నరో అఞ్ఞదిన్నసఞ్ఞాయ;

    Bhamitamhi cakkayante, ṭhito naro aññadinnasaññāya;

    ఉసుపాతే ఫలకసతం, అపేక్ఖమానో యథా విజ్ఝే.

    Usupāte phalakasataṃ, apekkhamāno yathā vijjhe.

    ఏవమిధ మగ్గఞాణం, గోత్రభునా దిన్నసఞ్ఞమవిహాయ;

    Evamidha maggañāṇaṃ, gotrabhunā dinnasaññamavihāya;

    నిబ్బానే వత్తన్తం, లోభక్ఖన్ధాదికే పదాలేతి.

    Nibbāne vattantaṃ, lobhakkhandhādike padāleti.

    సంసారదుక్ఖజలధిం , సోసయతి పిదహతి దుగ్గతిద్వారం;

    Saṃsāradukkhajaladhiṃ , sosayati pidahati duggatidvāraṃ;

    కురుతే చ అరియధనినం, మిచ్ఛామగ్గఞ్చ పజహాతి.

    Kurute ca ariyadhaninaṃ, micchāmaggañca pajahāti.

    వేరభయాని సమయతే, కరోతి నాథస్స ఓరససుతత్తం;

    Verabhayāni samayate, karoti nāthassa orasasutattaṃ;

    అఞ్ఞే చ అనేకసతే, ఆనీసంసే దదాతి ఞాణమిదన్తి.

    Aññe ca anekasate, ānīsaṃse dadāti ñāṇamidanti.

    ౧౨. పయోగప్పటిప్పస్సద్ధిపఞ్ఞా ఫలే ఞాణన్తి ఏత్థ పయోగోతి భుసో యోగో, ఫలసచ్ఛికిరియాయ మగ్గభావనాయ ఉభతో వుట్ఠానపయోగో, తస్స పయోగస్స పటిప్పస్సమ్భనం నిట్ఠానం పయోగపటిప్పస్సద్ధి. కిం తం? చతుమగ్గకిచ్చపరియోసానం. తస్సా పయోగపటిప్పస్సద్ధియా హేతుభూతాయ పవత్తా ఫలే పఞ్ఞా పయోగప్పటిప్పస్సద్ధిపఞ్ఞా. ఫలతి విపచ్చతీతి ఫలం, తస్మిం ఫలే తంసమ్పయుత్తం ఞాణం. ఏకేకస్స హి మగ్గఞాణస్స అనన్తరా తస్స తస్సేవ విపాకభూతాని నిబ్బానారమ్మణాని తీణి వా ద్వే వా ఏకం వా ఫలచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. అనన్తరవిపాకత్తాయేవ లోకుత్తరకుసలానం ‘‘సమాధిమానన్తరికఞ్ఞమాహూ’’తి (ఖు॰ పా॰ ౬.౫; సు॰ ని॰ ౨౨౮) చ, ‘‘దన్ధం ఆనన్తరికం పాపుణాతి ఆసవానం ఖయాయా’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౧౬౨) చ ఆది వుత్తం. యస్స ద్వే అనులోమాని, తస్స తతియం గోత్రభు, చతుత్థం మగ్గచిత్తం, తీణి ఫలచిత్తాని హోన్తి. యస్స తీణి అనులోమాని, తస్స చతుత్థం గోత్రభు, పఞ్చమం మగ్గచిత్తం, ద్వే ఫలచిత్తాని హోన్తి. యస్స చత్తారి అనులోమాని, తస్స పఞ్చమం గోత్రభు, ఛట్ఠం మగ్గచిత్తం, ఏకం ఫలచిత్తం హోతి. ఇదం మగ్గవీథియం ఫలం. కాలన్తరఫలం పన సమాపత్తివసేన ఉప్పజ్జమానం నిరోధా వుట్ఠహన్తస్స ఉప్పజ్జమానఞ్చ ఏతేనేవ సఙ్గహితం.

    12.Payogappaṭippassaddhipaññā phale ñāṇanti ettha payogoti bhuso yogo, phalasacchikiriyāya maggabhāvanāya ubhato vuṭṭhānapayogo, tassa payogassa paṭippassambhanaṃ niṭṭhānaṃ payogapaṭippassaddhi. Kiṃ taṃ? Catumaggakiccapariyosānaṃ. Tassā payogapaṭippassaddhiyā hetubhūtāya pavattā phale paññā payogappaṭippassaddhipaññā. Phalati vipaccatīti phalaṃ, tasmiṃ phale taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ. Ekekassa hi maggañāṇassa anantarā tassa tasseva vipākabhūtāni nibbānārammaṇāni tīṇi vā dve vā ekaṃ vā phalacittāni uppajjanti. Anantaravipākattāyeva lokuttarakusalānaṃ ‘‘samādhimānantarikaññamāhū’’ti (khu. pā. 6.5; su. ni. 228) ca, ‘‘dandhaṃ ānantarikaṃ pāpuṇāti āsavānaṃ khayāyā’’ti (a. ni. 4.162) ca ādi vuttaṃ. Yassa dve anulomāni, tassa tatiyaṃ gotrabhu, catutthaṃ maggacittaṃ, tīṇi phalacittāni honti. Yassa tīṇi anulomāni, tassa catutthaṃ gotrabhu, pañcamaṃ maggacittaṃ, dve phalacittāni honti. Yassa cattāri anulomāni, tassa pañcamaṃ gotrabhu, chaṭṭhaṃ maggacittaṃ, ekaṃ phalacittaṃ hoti. Idaṃ maggavīthiyaṃ phalaṃ. Kālantaraphalaṃ pana samāpattivasena uppajjamānaṃ nirodhā vuṭṭhahantassa uppajjamānañca eteneva saṅgahitaṃ.

    ౧౩. ఛిన్నవటుమానుపస్సనే పఞ్ఞాతి తేన తేన అరియమగ్గేన సముచ్ఛిన్నం తం తం ఉపక్కిలేసం పచ్ఛా పస్సనే పఞ్ఞా. విముత్తిఞాణన్తి విముత్తియా ఞాణం. విముత్తీతి చ ఉపక్కిలేసేహి విముత్తం పరిసుద్ధం చిత్తం, విముత్తభావో వా. తస్సా విముత్తియా జాననం ఞాణం విముత్తిఞాణం. కిలేసేహి విముత్తం చిత్తసన్తతిమ్పి కిలేసేహి విముత్తభావమ్పి పచ్చవేక్ఖన్తో కిలేసేహి న వినా పచ్చవేక్ఖతీతి ఏతేన పహీనకిలేసపచ్చవేక్ఖణం వుత్తం హోతి. ‘‘విముత్తస్మిం విముత్తమితి ఞాణం హోతీ’’తి (మహావ॰ ౨౩; దీ॰ ని॰ ౧.౨౪౮) హి ఇదమేవ సన్ధాయ వుత్తం. అవసిట్ఠకిలేసపచ్చవేక్ఖణం పన అవుత్తమ్పి ఇమినావ వుత్తం హోతీతి గహేతబ్బం. వుత్తఞ్చ –

    13.Chinnavaṭumānupassane paññāti tena tena ariyamaggena samucchinnaṃ taṃ taṃ upakkilesaṃ pacchā passane paññā. Vimuttiñāṇanti vimuttiyā ñāṇaṃ. Vimuttīti ca upakkilesehi vimuttaṃ parisuddhaṃ cittaṃ, vimuttabhāvo vā. Tassā vimuttiyā jānanaṃ ñāṇaṃ vimuttiñāṇaṃ. Kilesehi vimuttaṃ cittasantatimpi kilesehi vimuttabhāvampi paccavekkhanto kilesehi na vinā paccavekkhatīti etena pahīnakilesapaccavekkhaṇaṃ vuttaṃ hoti. ‘‘Vimuttasmiṃ vimuttamiti ñāṇaṃ hotī’’ti (mahāva. 23; dī. ni. 1.248) hi idameva sandhāya vuttaṃ. Avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ pana avuttampi imināva vuttaṃ hotīti gahetabbaṃ. Vuttañca –

    ‘‘వుత్తమ్హి ఏకధమ్మే, యే ధమ్మా ఏకలక్ఖణా తేన;

    ‘‘Vuttamhi ekadhamme, ye dhammā ekalakkhaṇā tena;

    వుత్తా భవన్తి సబ్బే, ఇతి వుత్తో లక్ఖణో హారో’’తి. (నేత్తి॰ ౪.౫ నిద్దేసవార);

    Vuttā bhavanti sabbe, iti vutto lakkhaṇo hāro’’ti. (netti. 4.5 niddesavāra);

    అథ వా అరహతో అవసిట్ఠకిలేసపచ్చవేక్ఖణాభావా చతున్నం అరియానం లబ్భమానం పహీనకిలేసపచ్చవేక్ఖణమేవ వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

    Atha vā arahato avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇābhāvā catunnaṃ ariyānaṃ labbhamānaṃ pahīnakilesapaccavekkhaṇameva vuttanti veditabbaṃ.

    ౧౪. తదా సముదాగతే ధమ్మే పస్సనే పఞ్ఞాతి తదా మగ్గక్ఖణే ఫలక్ఖణే చ సముదాగతే పటిలాభవసేన చ పటివేధవసేన చ సమాగతే సమ్పత్తే సమఙ్గిభూతే మగ్గఫలధమ్మే చతుసచ్చధమ్మే చ పస్సనా పేక్ఖణా పజాననా పఞ్ఞా. పచ్చవేక్ఖణే ఞాణన్తి నివత్తిత్వా భుసం పస్సనం జాననం ఞాణం. ఇమినా చ ఞాణద్వయేన పచ్చవేక్ఖణఞాణాని వుత్తాని హోన్తి. సోతాపన్నస్స హి మగ్గవీథియం సోతాపత్తిఫలపరియోసానే చిత్తం భవఙ్గం ఓతరతి, తతో భవఙ్గం ఉపచ్ఛిన్దిత్వా మగ్గపచ్చవేక్ఖణత్థాయ మనోద్వారావజ్జనం ఉప్పజ్జతి, తస్మిం నిరుద్ధే పటిపాటియా సత్త మగ్గపచ్చవేక్ఖణజవనానీతి. పున భవఙ్గం ఓతరిత్వా తేనేవ నయేన ఫలాదీనం పచ్చవేక్ఖణత్థాయ ఆవజ్జనాదీని ఉప్పజ్జన్తి. యేసం ఉప్పత్తియా ఏస మగ్గం పచ్చవేక్ఖతి, ఫలం పచ్చవేక్ఖతి, పహీనకిలేసే పచ్చవేక్ఖతి, అవసిట్ఠకిలేసే పచ్చవేక్ఖతి, నిబ్బానం పచ్చవేక్ఖతి. సో హి ‘‘ఇమినా వతాహం మగ్గేన ఆగతో’’తి మగ్గం పచ్చవేక్ఖతి, తతో ‘‘అయం మే ఆనిసంసో లద్ధో’’తి ఫలం పచ్చవేక్ఖతి, తతో ‘‘ఇమే నామ మే కిలేసా పహీనా’’తి పహీనకిలేసే పచ్చవేక్ఖతి, తతో ‘‘ఇమే నామ మే కిలేసా అవసిట్ఠా’’తి ఉపరిమగ్గవజ్ఝే కిలేసే పచ్చవేక్ఖతి, అవసానే ‘‘అయం మే ధమ్మో ఆరమ్మణతో పటిలద్ధో’’తి అమతం నిబ్బానం పచ్చవేక్ఖతి. ఇతి సోతాపన్నస్స అరియసావకస్స పఞ్చ పచ్చవేక్ఖణాని హోన్తి. యథా చ సోతాపన్నస్స, ఏవం సకదాగామిఅనాగామీనమ్పి. అరహతో పన అవసిట్ఠకిలేసపచ్చవేక్ఖణం నామ నత్థీతి చత్తారియేవ పచ్చవేక్ఖణాని. ఏవం సబ్బాని ఏకూనవీసతి పచ్చవేక్ఖణఞాణాని. ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదోయేవ చేసో. పహీనావసిట్ఠకిలేసపచ్చవేక్ఖణం సేక్ఖానం హోతి వా న వా. తస్స హి అభావతోయేవ మహానామో సక్కో భగవన్తం పుచ్ఛి ‘‘కోసు నామ మే ధమ్మో అజ్ఝత్తం అప్పహీనో, యేన మే ఏకదా లోభధమ్మాపి చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠన్తీ’’తిఆది (మ॰ ని॰ ౧.౧౭౫).

    14.Tadā samudāgate dhamme passane paññāti tadā maggakkhaṇe phalakkhaṇe ca samudāgate paṭilābhavasena ca paṭivedhavasena ca samāgate sampatte samaṅgibhūte maggaphaladhamme catusaccadhamme ca passanā pekkhaṇā pajānanā paññā. Paccavekkhaṇe ñāṇanti nivattitvā bhusaṃ passanaṃ jānanaṃ ñāṇaṃ. Iminā ca ñāṇadvayena paccavekkhaṇañāṇāni vuttāni honti. Sotāpannassa hi maggavīthiyaṃ sotāpattiphalapariyosāne cittaṃ bhavaṅgaṃ otarati, tato bhavaṅgaṃ upacchinditvā maggapaccavekkhaṇatthāya manodvārāvajjanaṃ uppajjati, tasmiṃ niruddhe paṭipāṭiyā satta maggapaccavekkhaṇajavanānīti. Puna bhavaṅgaṃ otaritvā teneva nayena phalādīnaṃ paccavekkhaṇatthāya āvajjanādīni uppajjanti. Yesaṃ uppattiyā esa maggaṃ paccavekkhati, phalaṃ paccavekkhati, pahīnakilese paccavekkhati, avasiṭṭhakilese paccavekkhati, nibbānaṃ paccavekkhati. So hi ‘‘iminā vatāhaṃ maggena āgato’’ti maggaṃ paccavekkhati, tato ‘‘ayaṃ me ānisaṃso laddho’’ti phalaṃ paccavekkhati, tato ‘‘ime nāma me kilesā pahīnā’’ti pahīnakilese paccavekkhati, tato ‘‘ime nāma me kilesā avasiṭṭhā’’ti uparimaggavajjhe kilese paccavekkhati, avasāne ‘‘ayaṃ me dhammo ārammaṇato paṭiladdho’’ti amataṃ nibbānaṃ paccavekkhati. Iti sotāpannassa ariyasāvakassa pañca paccavekkhaṇāni honti. Yathā ca sotāpannassa, evaṃ sakadāgāmianāgāmīnampi. Arahato pana avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ nāma natthīti cattāriyeva paccavekkhaṇāni. Evaṃ sabbāni ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni. Ukkaṭṭhaparicchedoyeva ceso. Pahīnāvasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ sekkhānaṃ hoti vā na vā. Tassa hi abhāvatoyeva mahānāmo sakko bhagavantaṃ pucchi ‘‘kosu nāma me dhammo ajjhattaṃ appahīno, yena me ekadā lobhadhammāpi cittaṃ pariyādāya tiṭṭhantī’’tiādi (ma. ni. 1.175).

    ఏత్థ ధమ్మట్ఠితిఞాణాదీనం ఏకాదసన్నం ఞాణానం విభావనత్థాయ అయం ఉపమా వేదితబ్బా – యథా పురిసో ‘‘మచ్ఛే గహేస్సామీ’’తి మచ్ఛఖిప్పం గహేత్వా తదనురూపే ఉదకే ఓసారేత్వా ఖిప్పముఖేన హత్థం ఓతారేత్వా అన్తోఉదకే కణ్హసప్పం మచ్ఛసఞ్ఞాయ గీవాయ దళ్హం గహేత్వా ‘‘మహా వత మయా మచ్ఛో లద్ధో’’తి తుట్ఠో ఉక్ఖిపిత్వా పస్సన్తో సోవత్థికత్తయదస్సనేన ‘‘సప్పో’’తి సఞ్జానిత్వా భీతో ఆదీనవం దిస్వా గహణే నిబ్బిన్నో ముఞ్చితుకామో హుత్వా ముఞ్చనస్స ఉపాయం కరోన్తో అగ్గనఙ్గుట్ఠతో పట్ఠాయ హత్థం నిబ్బేఠేత్వా బాహం ఉక్ఖిపిత్వా ఉపరిసీసే ద్వే తయో వారే పరిబ్భమేత్వా సప్పం దుబ్బలం కత్వా ‘‘గచ్ఛ రే దుట్ఠసప్పా’’తి నిస్సజ్జిత్వా వేగేన థలం ఆరుయ్హ ఠితోవ ‘‘మహన్తస్స వత భో సప్పస్స ముఖతో ముత్తోమ్హీ’’తి హట్ఠో ఆగతమగ్గం ఓలోకేయ్య.

    Ettha dhammaṭṭhitiñāṇādīnaṃ ekādasannaṃ ñāṇānaṃ vibhāvanatthāya ayaṃ upamā veditabbā – yathā puriso ‘‘macche gahessāmī’’ti macchakhippaṃ gahetvā tadanurūpe udake osāretvā khippamukhena hatthaṃ otāretvā antoudake kaṇhasappaṃ macchasaññāya gīvāya daḷhaṃ gahetvā ‘‘mahā vata mayā maccho laddho’’ti tuṭṭho ukkhipitvā passanto sovatthikattayadassanena ‘‘sappo’’ti sañjānitvā bhīto ādīnavaṃ disvā gahaṇe nibbinno muñcitukāmo hutvā muñcanassa upāyaṃ karonto agganaṅguṭṭhato paṭṭhāya hatthaṃ nibbeṭhetvā bāhaṃ ukkhipitvā uparisīse dve tayo vāre paribbhametvā sappaṃ dubbalaṃ katvā ‘‘gaccha re duṭṭhasappā’’ti nissajjitvā vegena thalaṃ āruyha ṭhitova ‘‘mahantassa vata bho sappassa mukhato muttomhī’’ti haṭṭho āgatamaggaṃ olokeyya.

    తత్థ తస్స పురిసస్స మచ్ఛసఞ్ఞాయ కణ్హసప్పం దళ్హం గహేత్వా తుస్సనం వియ ఇమస్స యోగినో ఆదితో బాలపుథుజ్జనస్స అనిచ్చతాదివసేన భయానకం ఖన్ధపఞ్చకం నిచ్చాదిసఞ్ఞాయ ‘‘అహం మమా’’తి దిట్ఠితణ్హాహి దళ్హం గహేత్వా తుస్సనం, తస్స ఖిప్పముఖతో సప్పం నీహరిత్వా సోవత్థికత్తయం దిస్వా ‘‘సప్పో’’తి సఞ్జాననం వియ సప్పచ్చయనామరూపపరిగ్గహేన ఘనవినిబ్భోగం కత్వా కలాపసమ్మసనాదీహి ఞాణేహి ఖన్ధపఞ్చకస్స అనిచ్చతాదిలక్ఖణత్తయం దిస్వా ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తా’’తి తస్స వవత్థాపనం , తస్స భాయనం వియ ఇమస్స భయతుపట్ఠానఞాణం, సప్పే ఆదీనవదస్సనం వియ ఆదీనవానుపస్సనాఞాణం, సప్పగహణే నిబ్బిన్దనం వియ నిబ్బిదానుపస్సనాఞాణం, సప్పం ముఞ్చితుకామతా వియ ముఞ్చితుకమ్యతాఞాణం, ముఞ్చనస్స ఉపాయకరణం వియ పటిసఙ్ఖానుపస్సనాఞాణం, సప్పం పరిబ్భమేత్వా దుబ్బలం కత్వా నివత్తిత్వా డంసితుం అసమత్థభావపాపనం వియ తిలక్ఖణారోపనేన సఙ్ఖారుపేక్ఖానులోమఞాణేహి సఙ్ఖారే పరిబ్భమేత్వా దుబ్బలం కత్వా పున నిచ్చసుఖత్తాకారేన ఉపట్ఠాతుం అసమత్థతాపాపనం, సప్పవిస్సజ్జనం వియ గోత్రభుఞాణం, సప్పం విస్సజ్జేత్వా థలం ఆరుయ్హ ఠానం వియ నిబ్బానథలం ఆరుయ్హ ఠితం మగ్గఫలఞాణం, హట్ఠస్స ఆగతమగ్గోలోకనం వియ మగ్గాదిపచ్చవేక్ఖణఞాణన్తి.

    Tattha tassa purisassa macchasaññāya kaṇhasappaṃ daḷhaṃ gahetvā tussanaṃ viya imassa yogino ādito bālaputhujjanassa aniccatādivasena bhayānakaṃ khandhapañcakaṃ niccādisaññāya ‘‘ahaṃ mamā’’ti diṭṭhitaṇhāhi daḷhaṃ gahetvā tussanaṃ, tassa khippamukhato sappaṃ nīharitvā sovatthikattayaṃ disvā ‘‘sappo’’ti sañjānanaṃ viya sappaccayanāmarūpapariggahena ghanavinibbhogaṃ katvā kalāpasammasanādīhi ñāṇehi khandhapañcakassa aniccatādilakkhaṇattayaṃ disvā ‘‘aniccaṃ dukkhamanattā’’ti tassa vavatthāpanaṃ , tassa bhāyanaṃ viya imassa bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ, sappe ādīnavadassanaṃ viya ādīnavānupassanāñāṇaṃ, sappagahaṇe nibbindanaṃ viya nibbidānupassanāñāṇaṃ, sappaṃ muñcitukāmatā viya muñcitukamyatāñāṇaṃ, muñcanassa upāyakaraṇaṃ viya paṭisaṅkhānupassanāñāṇaṃ, sappaṃ paribbhametvā dubbalaṃ katvā nivattitvā ḍaṃsituṃ asamatthabhāvapāpanaṃ viya tilakkhaṇāropanena saṅkhārupekkhānulomañāṇehi saṅkhāre paribbhametvā dubbalaṃ katvā puna niccasukhattākārena upaṭṭhātuṃ asamatthatāpāpanaṃ, sappavissajjanaṃ viya gotrabhuñāṇaṃ, sappaṃ vissajjetvā thalaṃ āruyha ṭhānaṃ viya nibbānathalaṃ āruyha ṭhitaṃ maggaphalañāṇaṃ, haṭṭhassa āgatamaggolokanaṃ viya maggādipaccavekkhaṇañāṇanti.

    ఇమేసఞ్చ సుతమయఞాణాదీనం చుద్దసన్నం ఞాణానం ఉప్పత్తిక్కమేన పటిపత్తిక్కమేన చ దేసనక్కమస్స కతత్తా పచ్చవేక్ఖణేసు పఠమం కిలేసపచ్చవేక్ఖణం హోతి, తతో మగ్గఫలనిబ్బానపచ్చవేక్ఖణానీతి వేదితబ్బం.

    Imesañca sutamayañāṇādīnaṃ cuddasannaṃ ñāṇānaṃ uppattikkamena paṭipattikkamena ca desanakkamassa katattā paccavekkhaṇesu paṭhamaṃ kilesapaccavekkhaṇaṃ hoti, tato maggaphalanibbānapaccavekkhaṇānīti veditabbaṃ.

    ‘‘లోకుత్తరం ఝానం భావేతి నియ్యానికం అపచయగామిం దిట్ఠిగతానం పహానాయ, కామరాగబ్యాపాదానం తనుభావాయ, కామరాగబ్యాపాదానం అనవసేసప్పహానాయ, రూపరాగఅరూపరాగమానఉద్ధచ్చఅవిజ్జానం అనవసేసప్పహానాయా’’తి (ధ॰ స॰ ౨౭౭, ౩౬౧-౩౬౩) చ కిలేసప్పహానంయేవ అధికం కత్వా మగ్గపటిపత్తియా వుత్తత్తా పటిపత్తానురూపేనేవ కిలేసపచ్చవేక్ఖణస్స ఆదిభావో యుజ్జతి, అట్ఠకథాయం వుత్తక్కమో పన దస్సితోయేవ. సో పన కమో పఞ్చవిధో ఉప్పత్తిక్కమో పహానక్కమో పటిపత్తిక్కమో భూమిక్కమో దేసనక్కమోతి.

    ‘‘Lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti niyyānikaṃ apacayagāmiṃ diṭṭhigatānaṃ pahānāya, kāmarāgabyāpādānaṃ tanubhāvāya, kāmarāgabyāpādānaṃ anavasesappahānāya, rūparāgaarūparāgamānauddhaccaavijjānaṃ anavasesappahānāyā’’ti (dha. sa. 277, 361-363) ca kilesappahānaṃyeva adhikaṃ katvā maggapaṭipattiyā vuttattā paṭipattānurūpeneva kilesapaccavekkhaṇassa ādibhāvo yujjati, aṭṭhakathāyaṃ vuttakkamo pana dassitoyeva. So pana kamo pañcavidho uppattikkamo pahānakkamo paṭipattikkamo bhūmikkamo desanakkamoti.

    ‘‘పఠమం కలలం హోతి, కలలా హోతి అబ్బుదం;

    ‘‘Paṭhamaṃ kalalaṃ hoti, kalalā hoti abbudaṃ;

    అబ్బుదా జాయతే పేసి, పేసి నిబ్బత్తతీ ఘనో’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౨౩౫) –

    Abbudā jāyate pesi, pesi nibbattatī ghano’’ti. (saṃ. ni. 1.235) –

    ఏవమాది ఉప్పత్తిక్కమో. ‘‘దస్సనేన పహాతబ్బా ధమ్మా, భావనాయ పహాతబ్బా ధమ్మా’’తి (ధ॰ స॰ తికమాతికా ౮) ఏవమాది పహానక్కమో. ‘‘సీలవిసుద్ధి చిత్తవిసుద్ధి దిట్ఠివిసుద్ధి కఙ్ఖావితరణవిసుద్ధి మగ్గామగ్గఞాణదస్సనవిసుద్ధి పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధి ఞాణదస్సనవిసుద్ధీ’’తి ఏవమాది పటిపత్తిక్కమో. ‘‘కామావచరా ధమ్మా, రూపావచరా ధమ్మా, అరూపావచరా ధమ్మా’’తి (ధ॰ స॰ దుకమాతికా ౯౩-౯౫) ఏవమాది భూమిక్కమో. ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా చత్తారో సమ్మప్పధానా చత్తారో ఇద్ధిపాదా పఞ్చిన్ద్రియాని పఞ్చ బలాని సత్త బోజ్ఝఙ్గా అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో’’తి (మ॰ ని॰ ౩.౪౩; మహాని॰ ౧౯౧; చూళని॰ మేత్తగూమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౨౨) వా, ‘‘అనుపుబ్బికథం కథేసి. సేయ్యథిదం – దానకథం సీలకథం సగ్గకథం కామానం ఆదీనవం ఓకారం సంకిలేసం నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం పకాసేసీ’’తి (మహావ॰ ౩౧; దీ॰ ని॰ ౧.౨౯౮; ౨.౮౩) వా ఏవమాది దేసనక్కమో. ఇధ పన చుద్దసన్నం ఞాణానం ఉప్పత్తిక్కమో పటిపత్తిక్కమో చ తదుభయవసేన పటిపాటియా దేసితత్తా దేసనక్కమో చాతి తయో కమా వేదితబ్బా.

    Evamādi uppattikkamo. ‘‘Dassanena pahātabbā dhammā, bhāvanāya pahātabbā dhammā’’ti (dha. sa. tikamātikā 8) evamādi pahānakkamo. ‘‘Sīlavisuddhi cittavisuddhi diṭṭhivisuddhi kaṅkhāvitaraṇavisuddhi maggāmaggañāṇadassanavisuddhi paṭipadāñāṇadassanavisuddhi ñāṇadassanavisuddhī’’ti evamādi paṭipattikkamo. ‘‘Kāmāvacarā dhammā, rūpāvacarā dhammā, arūpāvacarā dhammā’’ti (dha. sa. dukamātikā 93-95) evamādi bhūmikkamo. ‘‘Cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅgā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti (ma. ni. 3.43; mahāni. 191; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddesa 22) vā, ‘‘anupubbikathaṃ kathesi. Seyyathidaṃ – dānakathaṃ sīlakathaṃ saggakathaṃ kāmānaṃ ādīnavaṃ okāraṃ saṃkilesaṃ nekkhamme ānisaṃsaṃ pakāsesī’’ti (mahāva. 31; dī. ni. 1.298; 2.83) vā evamādi desanakkamo. Idha pana cuddasannaṃ ñāṇānaṃ uppattikkamo paṭipattikkamo ca tadubhayavasena paṭipāṭiyā desitattā desanakkamo cāti tayo kamā veditabbā.

    ౧౫. ఇదాని యస్మా హేట్ఠా సరూపేన నామరూపవవత్థానఞాణం న వుత్తం, తస్మా పఞ్చధా నామరూపప్పభేదం దస్సేతుం అజ్ఝత్తవవత్థానే పఞ్ఞా వత్థునానత్తే ఞాణన్తిఆదీని పఞ్చ ఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. సకలే హి నామరూపే వుత్తే యం పరిగ్గహేతుం సక్కా, యఞ్చ పరిగ్గహేతబ్బం, తం పరిగ్గహేస్సతి. లోకుత్తరనామఞ్హి పరిగ్గహేతుఞ్చ న సక్కా అనధిగతత్తా, న చ పరిగ్గహేతబ్బం అవిపస్సనూపగత్తా. తత్థ అజ్ఝత్తవవత్థానేతి ‘‘ఏవం పవత్తమానా మయం అత్తాతి గహణం గమిస్సామా’’తి ఇమినా వియ అధిప్పాయేన అత్తానం అధికారం కత్వా పవత్తాతి అజ్ఝత్తా. అజ్ఝత్తసద్దో పనాయం గోచరజ్ఝత్తే నియకజ్ఝత్తే అజ్ఝత్తజ్ఝత్తే విసయజ్ఝత్తేతి చతూసు అత్థేసు దిస్సతి . ‘‘తేన, ఆనన్ద, భిక్ఖునా తస్మింయేవ పురిమస్మిం సమాధినిమిత్తే అజ్ఝత్తమేవ చిత్తం సణ్ఠపేతబ్బం, అజ్ఝత్తరతో సమాహితో’’తిఆదీసు (ధ॰ ప॰ ౩౬౨) హి అయం గోచరజ్ఝత్తే దిస్సతి. ‘‘అజ్ఝత్తం సమ్పసాదనం (దీ॰ ని॰ ౧.౨౨౮; ధ॰ స॰ ౧౬౧), అజ్ఝత్తం వా ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతీ’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౨.౩౭౩) నియకజ్ఝత్తే. ‘‘ఛ అజ్ఝత్తికాని ఆయతనాని, అజ్ఝత్తికా ధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ తికమాతికా ౨౦) అజ్ఝత్తజ్ఝత్తే. ‘‘అయం ఖో, పనానన్ద, విహారో తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో యదిదం సబ్బనిమిత్తానం అమనసికారా అజ్ఝత్తం సుఞ్ఞతం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౧౮౭) విసయజ్ఝత్తే, ఇస్సరియట్ఠానేతి అత్థో. ఫలసమాపత్తి హి బుద్ధానం ఇస్సరియట్ఠానం నామ. ఇధ పన అజ్ఝత్తజ్ఝత్తే దట్ఠబ్బో. తేసం అజ్ఝత్తానం వవత్థానే అజ్ఝత్తవవత్థానే. వత్థునానత్తేతి వత్థూనం నానాభావే, నానావత్థూసూతి అత్థో. ఏత్థ జవనమనోవిఞ్ఞాణస్స పచ్చయభూతో భవఙ్గమనోపి చక్ఖాదిపఞ్చకం వియ ఉప్పత్తిట్ఠానత్తా వత్థూతి వుత్తో. ఆవజ్జనమ్పి తన్నిస్సితమేవ కాతబ్బం.

    15. Idāni yasmā heṭṭhā sarūpena nāmarūpavavatthānañāṇaṃ na vuttaṃ, tasmā pañcadhā nāmarūpappabhedaṃ dassetuṃ ajjhattavavatthāne paññā vatthunānatte ñāṇantiādīni pañca ñāṇāni uddiṭṭhāni. Sakale hi nāmarūpe vutte yaṃ pariggahetuṃ sakkā, yañca pariggahetabbaṃ, taṃ pariggahessati. Lokuttaranāmañhi pariggahetuñca na sakkā anadhigatattā, na ca pariggahetabbaṃ avipassanūpagattā. Tattha ajjhattavavatthāneti ‘‘evaṃ pavattamānā mayaṃ attāti gahaṇaṃ gamissāmā’’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikāraṃ katvā pavattāti ajjhattā. Ajjhattasaddo panāyaṃ gocarajjhatte niyakajjhatte ajjhattajjhatte visayajjhatteti catūsu atthesu dissati . ‘‘Tena, ānanda, bhikkhunā tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapetabbaṃ, ajjhattarato samāhito’’tiādīsu (dha. pa. 362) hi ayaṃ gocarajjhatte dissati. ‘‘Ajjhattaṃ sampasādanaṃ (dī. ni. 1.228; dha. sa. 161), ajjhattaṃ vā dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373) niyakajjhatte. ‘‘Cha ajjhattikāni āyatanāni, ajjhattikā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 20) ajjhattajjhatte. ‘‘Ayaṃ kho, panānanda, vihāro tathāgatena abhisambuddho yadidaṃ sabbanimittānaṃ amanasikārā ajjhattaṃ suññataṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (ma. ni. 3.187) visayajjhatte, issariyaṭṭhāneti attho. Phalasamāpatti hi buddhānaṃ issariyaṭṭhānaṃ nāma. Idha pana ajjhattajjhatte daṭṭhabbo. Tesaṃ ajjhattānaṃ vavatthāne ajjhattavavatthāne. Vatthunānatteti vatthūnaṃ nānābhāve, nānāvatthūsūti attho. Ettha javanamanoviññāṇassa paccayabhūto bhavaṅgamanopi cakkhādipañcakaṃ viya uppattiṭṭhānattā vatthūti vutto. Āvajjanampi tannissitameva kātabbaṃ.

    ౧౬.

    16.

    బహిద్ధాతి ఛహి అజ్ఝత్తజ్ఝత్తేహి బహిభూతేసు తేసం విసయేసు. గోచరనానత్తేతి విసయనానత్తే.

    Bahiddhāti chahi ajjhattajjhattehi bahibhūtesu tesaṃ visayesu. Gocaranānatteti visayanānatte.

    ౧౭. చరియావవత్థానేతి విఞ్ఞాణచరియాఅఞ్ఞాణచరియాఞాణచరియావసేన చరియానం వవత్థానే. ‘‘చరియవవత్థానే’’తి రస్సం కత్వాపి పఠన్తి.

    17.Cariyāvavatthāneti viññāṇacariyāaññāṇacariyāñāṇacariyāvasena cariyānaṃ vavatthāne. ‘‘Cariyavavatthāne’’ti rassaṃ katvāpi paṭhanti.

    ౧౮. చతుధమ్మవవత్థానేతి కామావచరభూమిఆదీనం చుద్దసన్నం చతుక్కానం వసేన చతున్నం చతున్నం ధమ్మానం వవత్థానే. భూమీతి చ ‘‘భూమిగతఞ్చ వేహాసట్ఠఞ్చా’’తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౧.౧౩౬) పథవియం వత్తతి. ‘‘అభూమిం తాత, మా సేవా’’తిఆదీసు (జా॰ ౧.౬.౩౪) విసయే. ‘‘సుఖభూమియం కామావచరే’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ ౯౮౮) ఉప్పజ్జనట్ఠానే. ఇధ పన కోట్ఠాసే వత్తతి. పరిచ్ఛేదేతిపి వదన్తి.

    18.Catudhammavavatthāneti kāmāvacarabhūmiādīnaṃ cuddasannaṃ catukkānaṃ vasena catunnaṃ catunnaṃ dhammānaṃ vavatthāne. Bhūmīti ca ‘‘bhūmigatañca vehāsaṭṭhañcā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.136) pathaviyaṃ vattati. ‘‘Abhūmiṃ tāta, mā sevā’’tiādīsu (jā. 1.6.34) visaye. ‘‘Sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādīsu (dha. sa. 988) uppajjanaṭṭhāne. Idha pana koṭṭhāse vattati. Paricchedetipi vadanti.

    ౧౯. నవధమ్మవవత్థానేతి కామావచరకుసలాదివసేన పామోజ్జమూలకవసేన యోనిసో మనసికారమూలకవసేన చ నవన్నం నవన్నం ధమ్మానం వవత్థానే. ఇమేసు చ పఞ్చసు ఞాణేసు పఠమం అజ్ఝత్తధమ్మా వవత్థాపేతబ్బాతి వత్థునానత్తే ఞాణం పఠమం వుత్తం, తతో తేసం విసయా వవత్థాపేతబ్బాతి తదనన్తరం గోచరనానత్తే ఞాణం వుత్తం, తతో పరాని తీణి ఞాణాని తిణ్ణం చతున్నం నవన్నం వసేన గణనానులోమేన వుత్తాని.

    19.Navadhammavavatthāneti kāmāvacarakusalādivasena pāmojjamūlakavasena yoniso manasikāramūlakavasena ca navannaṃ navannaṃ dhammānaṃ vavatthāne. Imesu ca pañcasu ñāṇesu paṭhamaṃ ajjhattadhammā vavatthāpetabbāti vatthunānatte ñāṇaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, tato tesaṃ visayā vavatthāpetabbāti tadanantaraṃ gocaranānatte ñāṇaṃ vuttaṃ, tato parāni tīṇi ñāṇāni tiṇṇaṃ catunnaṃ navannaṃ vasena gaṇanānulomena vuttāni.

    ౨౦. ఇదాని యస్మా నామరూపస్సేవ పభేదతో వవత్థాపనఞాణం ఞాతపరిఞ్ఞా, తదనన్తరం తీరణపరిఞ్ఞా, తదనన్తరం పహానపరిఞ్ఞాతి తిస్సో పరిఞ్ఞా. తంసమ్బన్ధా చ భావనాసచ్ఛికిరియా హోన్తి, తస్మా ధమ్మనానత్తఞాణానన్తరం ఞాతట్ఠే ఞాణాదీని పఞ్చ ఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తిస్సో హి పరిఞ్ఞా ఞాతపరిఞ్ఞా తీరణపరిఞ్ఞా పహానపరిఞ్ఞా చ. తత్థ ‘‘రుప్పనలక్ఖణం రూపం, వేదయితలక్ఖణా వేదనా’’తి ఏవం తేసం తేసం ధమ్మానం పచ్చత్తలక్ఖణసల్లక్ఖణవసేన పవత్తా పఞ్ఞా ఞాతపరిఞ్ఞా నామ. ‘‘రూపం అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా, వేదనా అనిచ్చా దుక్ఖా అనత్తా’’తిఆదినా నయేన తేసం తేసం ధమ్మానం సామఞ్ఞలక్ఖణం ఆరోపేత్వా పవత్తా లక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనాపఞ్ఞా తీరణపరిఞ్ఞా నామ. తేసుయేవ పన ధమ్మేసు నిచ్చసఞ్ఞాదిపజహనవసేన పవత్తా లక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనావ పహానపరిఞ్ఞా నామ.

    20. Idāni yasmā nāmarūpasseva pabhedato vavatthāpanañāṇaṃ ñātapariññā, tadanantaraṃ tīraṇapariññā, tadanantaraṃ pahānapariññāti tisso pariññā. Taṃsambandhā ca bhāvanāsacchikiriyā honti, tasmā dhammanānattañāṇānantaraṃ ñātaṭṭhe ñāṇādīni pañca ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tisso hi pariññā ñātapariññā tīraṇapariññā pahānapariññā ca. Tattha ‘‘ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, vedayitalakkhaṇā vedanā’’ti evaṃ tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ paccattalakkhaṇasallakkhaṇavasena pavattā paññā ñātapariññā nāma. ‘‘Rūpaṃ aniccaṃ dukkhaṃ anattā, vedanā aniccā dukkhā anattā’’tiādinā nayena tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sāmaññalakkhaṇaṃ āropetvā pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanāpaññā tīraṇapariññā nāma. Tesuyeva pana dhammesu niccasaññādipajahanavasena pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanāva pahānapariññā nāma.

    తత్థ సఙ్ఖారపరిచ్ఛేదతో పట్ఠాయ యావ పచ్చయపరిగ్గహా ఞాతపరిఞ్ఞాయ భూమి. ఏతస్మిఞ్హి అన్తరే ధమ్మానం పచ్చత్తలక్ఖణపటివేధస్సేవ ఆధిపచ్చం హోతి. కలాపసమ్మసనతో పట్ఠాయ యావ ఉదయబ్బయానుపస్సనా తీరణపరిఞ్ఞాయ భూమి. ఏతస్మిఞ్హి అన్తరే సామఞ్ఞలక్ఖణపటివేధస్సేవ ఆధిపచ్చం హోతి. భఙ్గానుపస్సనం ఆదిం కత్వా ఉపరి పహానపరిఞ్ఞాయ భూమి. తతో పట్ఠాయ హి ‘‘అనిచ్చతో అనుపస్సన్తో నిచ్చసఞ్ఞం పజహతి, దుక్ఖతో అనుపస్సన్తో సుఖసఞ్ఞం పజహతి, అనత్తతో అనుపస్సన్తో అత్తసఞ్ఞం పజహతి, నిబ్బిన్దన్తో నన్దిం పజహతి, విరజ్జన్తో రాగం పజహతి, నిరోధేన్తో సముదయం పజహతి, పటినిస్సజ్జన్తో ఆదానం పజహతీ’’తి (పటి॰ మ॰ ౧.౫౨) ఏవం నిచ్చసఞ్ఞాదిపహానసాధికానం సత్తన్నం అనుపస్సనానం ఆధిపచ్చం హోతి.

    Tattha saṅkhāraparicchedato paṭṭhāya yāva paccayapariggahā ñātapariññāya bhūmi. Etasmiñhi antare dhammānaṃ paccattalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Kalāpasammasanato paṭṭhāya yāva udayabbayānupassanā tīraṇapariññāya bhūmi. Etasmiñhi antare sāmaññalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Bhaṅgānupassanaṃ ādiṃ katvā upari pahānapariññāya bhūmi. Tato paṭṭhāya hi ‘‘aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati, dukkhato anupassanto sukhasaññaṃ pajahati, anattato anupassanto attasaññaṃ pajahati, nibbindanto nandiṃ pajahati, virajjanto rāgaṃ pajahati, nirodhento samudayaṃ pajahati, paṭinissajjanto ādānaṃ pajahatī’’ti (paṭi. ma. 1.52) evaṃ niccasaññādipahānasādhikānaṃ sattannaṃ anupassanānaṃ ādhipaccaṃ hoti.

    తత్థ అభిఞ్ఞాపఞ్ఞాతి ధమ్మానం రుప్పనాదిసభావేన జాననపఞ్ఞా. సా హి సోభనట్ఠేన అభిసద్దేన ‘‘తేసం తేసం ధమ్మానం సభావజాననవసేన సోభనం జానన’’న్తి కత్వా అభిఞ్ఞాతి వుచ్చతి. ఞాతట్ఠే ఞాణన్తి జాననసభావం ఞాణం.

    Tattha abhiññāpaññāti dhammānaṃ ruppanādisabhāvena jānanapaññā. Sā hi sobhanaṭṭhena abhisaddena ‘‘tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sabhāvajānanavasena sobhanaṃ jānana’’nti katvā abhiññāti vuccati. Ñātaṭṭhe ñāṇanti jānanasabhāvaṃ ñāṇaṃ.

    ౨౧. పరిఞ్ఞాపఞ్ఞాతి జాననపఞ్ఞా. సా హి బ్యాపనట్ఠేన పరిసద్దేన ‘‘అనిచ్చాదిసామఞ్ఞలక్ఖణవసేన సకిచ్చసమాపనవసేన వా బ్యాపితం జానన’’న్తి కత్వా పరిఞ్ఞాతి వుచ్చతి. తీరణట్ఠే ఞాణన్తి ఉపపరిక్ఖణసభావం, సమ్మసనసభావం వా ఞాణం.

    21.Pariññāpaññāti jānanapaññā. Sā hi byāpanaṭṭhena parisaddena ‘‘aniccādisāmaññalakkhaṇavasena sakiccasamāpanavasena vā byāpitaṃ jānana’’nti katvā pariññāti vuccati. Tīraṇaṭṭhe ñāṇanti upaparikkhaṇasabhāvaṃ, sammasanasabhāvaṃ vā ñāṇaṃ.

    ౨౨. పహానే పఞ్ఞాతి నిచ్చసఞ్ఞాదీనం పజహనా పఞ్ఞా, పజహతీతి వా, పజహన్తి ఏతేనాతి వా పహానం. పరిచ్చాగట్ఠే ఞాణన్తి పరిచ్చజనసభావం ఞాణం.

    22.Pahānepaññāti niccasaññādīnaṃ pajahanā paññā, pajahatīti vā, pajahanti etenāti vā pahānaṃ. Pariccāgaṭṭheñāṇanti pariccajanasabhāvaṃ ñāṇaṃ.

    ౨౩. భావనాపఞ్ఞాతి వడ్ఢనపఞ్ఞా. ఏకరసట్ఠే ఞాణన్తి ఏకకిచ్చసభావం ఞాణం, విముత్తిరసేన వా ఏకరససభావం ఞాణం.

    23.Bhāvanāpaññāti vaḍḍhanapaññā. Ekarasaṭṭhe ñāṇanti ekakiccasabhāvaṃ ñāṇaṃ, vimuttirasena vā ekarasasabhāvaṃ ñāṇaṃ.

    ౨౪. సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞాతి పటివేధవసేన పటిలాభవసేన వా పచ్చక్ఖకరణపఞ్ఞా. ఫస్సనట్ఠే ఞాణన్తి తదుభయవసేనేవ విన్దనసభావం ఞాణం.

    24.Sacchikiriyāpaññāti paṭivedhavasena paṭilābhavasena vā paccakkhakaraṇapaññā. Phassanaṭṭhe ñāṇanti tadubhayavaseneva vindanasabhāvaṃ ñāṇaṃ.

    ౨౫-౨౮. ఇదాని యస్మా పహానభావనాసచ్ఛికిరియఞాణాని అరియమగ్గఫలసమ్పయుత్తానిపి హోన్తి, తస్మా తదనన్తరం అరియపుగ్గలానంయేవ లబ్భమానాని చత్తారి పటిసమ్భిదాఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్థాపి పచ్చయుప్పన్నో అత్థో దుక్ఖసచ్చం వియ పాకటో సువిఞ్ఞేయ్యో చాతి పఠమం అత్థపటిసమ్భిదాఞాణం ఉద్దిట్ఠం, తస్స అత్థస్స హేతుధమ్మవిసయత్తా తదనన్తరం ధమ్మపటిసమ్భిదాఞాణం, తదుభయస్స నిరుత్తివిసయత్తా తదనన్తరం నిరుత్తిపటిసమ్భిదాఞాణం, తేసు తీసుపి ఞాణేసు పవత్తనతో తదనన్తరం పటిభానపటిసమ్భిదాఞాణం. ప-కారం దీఘం కత్వా చ పఠన్తి.

    25-28. Idāni yasmā pahānabhāvanāsacchikiriyañāṇāni ariyamaggaphalasampayuttānipi honti, tasmā tadanantaraṃ ariyapuggalānaṃyeva labbhamānāni cattāri paṭisambhidāñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthāpi paccayuppanno attho dukkhasaccaṃ viya pākaṭo suviññeyyo cāti paṭhamaṃ atthapaṭisambhidāñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tassa atthassa hetudhammavisayattā tadanantaraṃ dhammapaṭisambhidāñāṇaṃ, tadubhayassa niruttivisayattā tadanantaraṃ niruttipaṭisambhidāñāṇaṃ, tesu tīsupi ñāṇesu pavattanato tadanantaraṃ paṭibhānapaṭisambhidāñāṇaṃ. Pa-kāraṃ dīghaṃ katvā ca paṭhanti.

    ౨౯-౩౧. ఇతో పరాని విహారట్ఠే ఞాణాదీని తీణి ఞాణాని అరియానంయేవ సమ్భవతో పటిసమ్భిదాపభేదతో చ పటిసమ్భిదాఞాణానన్తరం ఉద్దిట్ఠాని. విహారట్ఠే ఞాణఞ్హి ధమ్మపటిసమ్భిదా హోతి, సమాపత్తట్ఠే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా. ధమ్మసభావే ఞాణఞ్హి పటిసమ్భిదాకథాయం (పటి॰ మ॰ ౨.౩౦) ధమ్మపటిసమ్భిదాతి వుత్తం. నిబ్బానే ఞాణం పన అత్థపటిసమ్భిదా ఏవ. తత్థ విహారనానత్తేతి అనిచ్చానుపస్సనాదివసేన నానావిపస్సనావిహారే. విహారట్ఠేతి విపస్సనావిహారసభావే. విహారోతి చ ససమ్పయుత్తా విపస్సనా ఏవ. సమాపత్తినానత్తేతి అనిమిత్తాదివసేన నానాఫలసమాపత్తియం. సమాపత్తీతి చ లోకుత్తరఫలభూతా చిత్తచేతసికధమ్మా. విహారసమాపత్తినానత్తేతి ఉభయవసేన వుత్తం.

    29-31. Ito parāni vihāraṭṭhe ñāṇādīni tīṇi ñāṇāni ariyānaṃyeva sambhavato paṭisambhidāpabhedato ca paṭisambhidāñāṇānantaraṃ uddiṭṭhāni. Vihāraṭṭhe ñāṇañhi dhammapaṭisambhidā hoti, samāpattaṭṭhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammasabhāve ñāṇañhi paṭisambhidākathāyaṃ (paṭi. ma. 2.30) dhammapaṭisambhidāti vuttaṃ. Nibbāne ñāṇaṃ pana atthapaṭisambhidā eva. Tattha vihāranānatteti aniccānupassanādivasena nānāvipassanāvihāre. Vihāraṭṭheti vipassanāvihārasabhāve. Vihāroti ca sasampayuttā vipassanā eva. Samāpattinānatteti animittādivasena nānāphalasamāpattiyaṃ. Samāpattīti ca lokuttaraphalabhūtā cittacetasikadhammā. Vihārasamāpattinānatteti ubhayavasena vuttaṃ.

    ౩౨. తతో విహారసమాపత్తిఞాణసాధకస్స ‘‘దుభతో వుట్ఠానవివట్టనే పఞ్ఞా’’తి పుబ్బే వుత్తస్సాపి మగ్గఞాణస్స ఆసవసముచ్ఛేదసమత్థతం అనన్తరఫలదాయకత్తఞ్చ కారణేన విసేసేత్వా అపరేనాకారేన వత్తుకామేన తదేవ ‘‘ఆనన్తరికసమాధిమ్హి ఞాణ’’న్తి ఉద్దిట్ఠం. తత్థ అవిక్ఖేపపరిసుద్ధత్తాతి విక్ఖిపతి తేన చిత్తన్తి విక్ఖేపో, ఉద్ధచ్చస్సేతం నామం. న విక్ఖేపో అవిక్ఖేపో, ఉద్ధచ్చపటిపక్ఖస్స సమాధిస్సేతం నామం. పరిసుద్ధస్స భావో పరిసుద్ధత్తం, అవిక్ఖేపస్స పరిసుద్ధత్తం అవిక్ఖేపపరిసుద్ధత్తం, తస్మా అవిక్ఖేపపరిసుద్ధత్తా సమాధిస్స పరిసుద్ధభావేనాతి అత్థో. ఇదఞ్హి ఆసవసముచ్ఛేదస్స అనన్తరఫలదాయకత్తస్స చ కారణవచనం. ఆసవసముచ్ఛేదేతి ఏత్థ ఆసవన్తీతి ఆసవా, చక్ఖుతోపి…పే॰… మనతోపి సన్దన్తి పవత్తన్తీతి వుత్తం హోతి. ధమ్మతో యావ గోత్రభుం, ఓకాసతో యావ భవగ్గం సవన్తీతి వా ఆసవా, ఏతం ధమ్మం ఏతఞ్చ ఓకాసం అన్తోకరిత్వా పవత్తన్తీతి అత్థో. అన్తోకరణత్థో హి అయం ఆ-కారో. చిరపారివాసికట్ఠేన మదిరాదయో ఆసవా వియాతిపి ఆసవా. లోకస్మిఞ్హి చిరపారివాసికా మదిరాదయో ఆసవాతి వుచ్చన్తి. యది చ చిరపారివాసికట్ఠేన ఆసవా, ఏతేయేవ భవితుమరహన్తి. వుత్తఞ్హేతం –

    32. Tato vihārasamāpattiñāṇasādhakassa ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā’’ti pubbe vuttassāpi maggañāṇassa āsavasamucchedasamatthataṃ anantaraphaladāyakattañca kāraṇena visesetvā aparenākārena vattukāmena tadeva ‘‘ānantarikasamādhimhi ñāṇa’’nti uddiṭṭhaṃ. Tattha avikkhepaparisuddhattāti vikkhipati tena cittanti vikkhepo, uddhaccassetaṃ nāmaṃ. Na vikkhepo avikkhepo, uddhaccapaṭipakkhassa samādhissetaṃ nāmaṃ. Parisuddhassa bhāvo parisuddhattaṃ, avikkhepassa parisuddhattaṃ avikkhepaparisuddhattaṃ, tasmā avikkhepaparisuddhattā samādhissa parisuddhabhāvenāti attho. Idañhi āsavasamucchedassa anantaraphaladāyakattassa ca kāraṇavacanaṃ. Āsavasamucchedeti ettha āsavantīti āsavā, cakkhutopi…pe… manatopi sandanti pavattantīti vuttaṃ hoti. Dhammato yāva gotrabhuṃ, okāsato yāva bhavaggaṃ savantīti vā āsavā, etaṃ dhammaṃ etañca okāsaṃ antokaritvā pavattantīti attho. Antokaraṇattho hi ayaṃ ā-kāro. Cirapārivāsikaṭṭhena madirādayo āsavā viyātipi āsavā. Lokasmiñhi cirapārivāsikā madirādayo āsavāti vuccanti. Yadi ca cirapārivāsikaṭṭhena āsavā, eteyeva bhavitumarahanti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘పురిమా, భిక్ఖవే, కోటి న పఞ్ఞాయతి అవిజ్జాయ, ఇతో పుబ్బే అవిజ్జా నాహోసి, అథ పచ్ఛా సమభవీ’’తిఆది.

    ‘‘Purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati avijjāya, ito pubbe avijjā nāhosi, atha pacchā samabhavī’’tiādi.

    ఆయతం వా సంసారదుక్ఖం సవన్తి పసవన్తీతిపి ఆసవా, సముచ్ఛిజ్జతి ఏతేనాతి సముచ్ఛేదో. పఞ్ఞాతి కామాసవాదీనం చతున్నం ఆసవానం సముచ్ఛేదే పఞ్ఞా.

    Āyataṃ vā saṃsāradukkhaṃ savanti pasavantītipi āsavā, samucchijjati etenāti samucchedo. Paññāti kāmāsavādīnaṃ catunnaṃ āsavānaṃ samucchede paññā.

    ఆనన్తరికసమాధిమ్హి ఞాణన్తి అత్తనో పవత్తిసమనన్తరం నియమేనేవ ఫలప్పదానతో ఆనన్తరికోతి లద్ధనామో మగ్గసమాధి. న హి మగ్గసమాధిమ్హి ఉప్పన్నే తస్స ఫలుప్పత్తినిసేధకో కోచి అన్తరాయో అత్థి. యథాహ –

    Ānantarikasamādhimhiñāṇanti attano pavattisamanantaraṃ niyameneva phalappadānato ānantarikoti laddhanāmo maggasamādhi. Na hi maggasamādhimhi uppanne tassa phaluppattinisedhako koci antarāyo atthi. Yathāha –

    ‘‘అయఞ్చ పుగ్గలో సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నో అస్స, కప్పస్స చ ఉడ్డయ్హనవేలా అస్స, నేవ తావ కప్పో ఉడ్డయ్హేయ్య, యావాయం పుగ్గలో న సోతాపత్తిఫలం సచ్ఛికరోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో ఠితకప్పీ. సబ్బేపి మగ్గసమఙ్గినో పుగ్గలా ఠితకప్పినో’’తి (పు॰ ప॰ ౧౭).

    ‘‘Ayañca puggalo sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipanno assa, kappassa ca uḍḍayhanavelā assa, neva tāva kappo uḍḍayheyya, yāvāyaṃ puggalo na sotāpattiphalaṃ sacchikaroti, ayaṃ vuccati puggalo ṭhitakappī. Sabbepi maggasamaṅgino puggalā ṭhitakappino’’ti (pu. pa. 17).

    ఇదం తేన ఆనన్తరికసమాధినా సమ్పయుత్తం ఞాణం.

    Idaṃ tena ānantarikasamādhinā sampayuttaṃ ñāṇaṃ.

    ౩౩. ఇమినా మగ్గఞాణేన ఫలప్పత్తానం అరియానంయేవ సమ్భవతో ఇమస్స ఞాణస్స అనన్తరం అరణవిహారఞాణాదీని చత్తారి ఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్రాపి చ అరహతోయేవ సతతమేవ చ సమ్భవతో అరణవిహారే ఞాణం పఠమం ఉద్దిట్ఠం, తదనన్తరం నిరోధస్స అనాగామిఅరహన్తానం సమ్భవేపి బహుసమ్భారత్తా విసేసేన చ నిరోధస్స నిబ్బానసమ్మతత్తా చ నిరోధసమాపత్తియా ఞాణం ఉద్దిట్ఠం, తదనన్తరం పరినిబ్బానస్స కాలన్తరే పరినిబ్బానకాలం ఆహచ్చ ఠితత్తా దీఘకాలికన్తి పరినిబ్బానే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం, తదనన్తరం సమసీసట్ఠస్స సబ్బకిలేసఖయానన్తరం పరినిబ్బానకాలం ఆహచ్చ ఠితత్తా రస్సకాలికన్తి సమసీసట్ఠే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ సన్తో చాతి -కారో దస్సనాధిపతేయ్యఞ్చ సన్తో విహారాధిగమో చ పణీతాధిముత్తతా చాతి తీహిపి పదేహి సమ్బన్ధితబ్బో. దస్సనన్తి విపస్సనాఞాణం, అధిపతియేవ ఆధిపతేయ్యం, అధిపతితో వా ఆగతత్తా ఆధిపతేయ్యం, దస్సనఞ్చ తం ఆధిపతేయ్యఞ్చాతి దస్సనాధిపతేయ్యం. విహరతీతి విహారో, విహరన్తి తేన వాతి విహారో, అధిగమ్మతి పాపుణీయతీతి అధిగమో, విహారో ఏవ అధిగమో విహారాధిగమో. సో చ కిలేసపరిళాహవిరహితత్తా నిబ్బుతోతి సన్తో. సో చ అరహత్తఫలసమాపత్తిపఞ్ఞా. ఉత్తమట్ఠేన అతప్పకట్ఠేన చ పణీతో, పధానభావం నీతోతి వా పణీతో, పణీతే అధిముత్తో విసట్ఠచిత్తో తప్పరమో పణీతాధిముత్తో, తస్స భావో పణీతాధిముత్తతా. సా చ ఫలసమాపత్తాధిముత్తా పుబ్బభాగపఞ్ఞా ఏవ.

    33. Iminā maggañāṇena phalappattānaṃ ariyānaṃyeva sambhavato imassa ñāṇassa anantaraṃ araṇavihārañāṇādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatrāpi ca arahatoyeva satatameva ca sambhavato araṇavihāre ñāṇaṃ paṭhamaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ nirodhassa anāgāmiarahantānaṃ sambhavepi bahusambhārattā visesena ca nirodhassa nibbānasammatattā ca nirodhasamāpattiyā ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ parinibbānassa kālantare parinibbānakālaṃ āhacca ṭhitattā dīghakālikanti parinibbāne ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ samasīsaṭṭhassa sabbakilesakhayānantaraṃ parinibbānakālaṃ āhacca ṭhitattā rassakālikanti samasīsaṭṭhe ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha santo cāti ca-kāro dassanādhipateyyañca santo vihārādhigamo ca paṇītādhimuttatā cāti tīhipi padehi sambandhitabbo. Dassananti vipassanāñāṇaṃ, adhipatiyeva ādhipateyyaṃ, adhipatito vā āgatattā ādhipateyyaṃ, dassanañca taṃ ādhipateyyañcāti dassanādhipateyyaṃ. Viharatīti vihāro, viharanti tena vāti vihāro, adhigammati pāpuṇīyatīti adhigamo, vihāro eva adhigamo vihārādhigamo. So ca kilesapariḷāhavirahitattā nibbutoti santo. So ca arahattaphalasamāpattipaññā. Uttamaṭṭhena atappakaṭṭhena ca paṇīto, padhānabhāvaṃ nītoti vā paṇīto, paṇīte adhimutto visaṭṭhacitto tapparamo paṇītādhimutto, tassa bhāvo paṇītādhimuttatā. Sā ca phalasamāpattādhimuttā pubbabhāgapaññā eva.

    అరణవిహారేతి నిక్కిలేసవిహారే. రాగాదయో హి రణన్తి సత్తే చుణ్ణేన్తి పీళేన్తీతి రణా, రణన్తి ఏతేహి సత్తా కన్దన్తి పరిదేవన్తీతి వా రణా. వుత్తో తివిధోపి విహారో. నత్థి ఏతస్స రణాతి అరణో. వివిధే పచ్చనీకధమ్మే హరన్తి ఏతేనాతి విహారో. తస్మిం అరణే విహారే. నిద్దేసవారే (పటి॰ మ॰ ౧.౮౨) వుత్తపఠమజ్ఝానాదీని చ పణీతాధిముత్తతాయ ఏవ సఙ్గహితాని. ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జితుకామతాయ హి పఠమజ్ఝానాదిం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ఝానసమ్పయుత్తధమ్మే విపస్సతి, యా చ అరణవిభఙ్గసుత్తన్తే (మ॰ ని॰ ౩.౩౨౩ ఆదయో) భగవతా దేసితా అరణపటిపదా, సాపి ఇమినావ సఙ్గహితాతి వేదితబ్బా . వుత్తఞ్హి తత్థ భగవతా –

    Araṇavihāreti nikkilesavihāre. Rāgādayo hi raṇanti satte cuṇṇenti pīḷentīti raṇā, raṇanti etehi sattā kandanti paridevantīti vā raṇā. Vutto tividhopi vihāro. Natthi etassa raṇāti araṇo. Vividhe paccanīkadhamme haranti etenāti vihāro. Tasmiṃ araṇe vihāre. Niddesavāre (paṭi. ma. 1.82) vuttapaṭhamajjhānādīni ca paṇītādhimuttatāya eva saṅgahitāni. Phalasamāpattiṃ samāpajjitukāmatāya hi paṭhamajjhānādiṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttadhamme vipassati, yā ca araṇavibhaṅgasuttante (ma. ni. 3.323 ādayo) bhagavatā desitā araṇapaṭipadā, sāpi imināva saṅgahitāti veditabbā . Vuttañhi tattha bhagavatā –

    ‘‘అరణవిభఙ్గం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి…పే॰… న కామసుఖం అనుయుఞ్జేయ్య హీనం గమ్మం పోథుజ్జనికం అనరియం అనత్థసంహితం, న చ అత్తకిలమథానుయోగం అనుయుఞ్జేయ్య దుక్ఖం అనరియం అనత్థసంహితం. ఏతే ఖో, భిక్ఖవే, ఉభో అన్తే అనుపగమ్మ మజ్ఝిమా పటిపదా తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధా చక్ఖుకరణీ ఞాణకరణీ ఉపసమాయ అభిఞ్ఞాయ సమ్బోధాయ నిబ్బానాయ సంవత్తతి. ఉస్సాదనఞ్చ జఞ్ఞా, అపసాదనఞ్చ జఞ్ఞా, ఉస్సాదనఞ్చ ఞత్వా అపసాదనఞ్చ ఞత్వా నేవుస్సాదేయ్య న అపసాదేయ్య, ధమ్మమేవ దేసేయ్య. సుఖవినిచ్ఛయం జఞ్ఞా, సుఖవినిచ్ఛయం ఞత్వా అజ్ఝత్తం సుఖమనుయుఞ్జేయ్య, రహోవాదం న భాసేయ్య, సమ్ముఖా న ఖీణం భణే, అతరమానోవ భాసేయ్య నో తరమానో, జనపదనిరుత్తిం నాభినివేసేయ్య, సమఞ్ఞం నాతిధావేయ్యాతి. అయముద్దేసో అరణవిభఙ్గస్స …పే॰… తత్ర, భిక్ఖవే, యో కామపటిసన్ధిసుఖినో సోమనస్సానుయోగం అననుయోగో హీనం…పే॰… అనత్థసంహితం, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో అవిఘాతో అనుపాయాసో అపరిళాహో సమ్మాపటిపదా. తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో…పే॰… తత్ర, భిక్ఖవే, యో అత్తకిలమథానుయోగం అననుయోగో దుక్ఖం అనరియం అనత్థసంహితం. అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో …పే॰… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో. తత్ర, భిక్ఖవే, యాయం మజ్ఝిమా పటిపదా తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధా…పే॰… అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే॰… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో…పే॰… తత్ర, భిక్ఖవే, యాయం నేవుస్సాదనా న అపసాదనా ధమ్మదేసనా చ, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే॰… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో…పే॰… తత్ర, భిక్ఖవే, యదిదం నేక్ఖమ్మసుఖం పవివేకసుఖం ఉపసమసుఖం సమ్బోధిసుఖం, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే॰… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో…పే॰… తత్ర, భిక్ఖవే, య్వాయం రహోవాదో భూతో తచ్ఛో అత్థసంహితో, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే॰… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో …పే॰… తత్ర, భిక్ఖవే, య్వాయం సమ్ముఖా ఖీణవాదో భూతో తచ్ఛో అత్థసంహితో, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే॰… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో…పే॰… తత్ర, భిక్ఖవే, యదిదం అతరమానస్స భాసితం, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే॰… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో…పే॰… తత్ర, భిక్ఖవే, య్వాయం జనపదనిరుత్తియా చ అనభినివేసో సమఞ్ఞాయ చ అనతిసారో, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే॰… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణోతి. తస్మాతిహ, భిక్ఖవే, సరణఞ్చ ధమ్మం జానిస్సామ, అరణఞ్చ ధమ్మం జానిస్సామ. సరణఞ్చ ధమ్మం ఞత్వా అరణఞ్చ ధమ్మం ఞత్వా అరణం పటిపదం పటిపజ్జిస్సామాతి ఏవఞ్హి వో, భిక్ఖవే, సిక్ఖితబ్బం. సుభూతి చ పన, భిక్ఖవే, కులపుత్తో అరణపటిపదం పటిపన్నో’’తి.

    ‘‘Araṇavibhaṅgaṃ vo, bhikkhave, desessāmi…pe… na kāmasukhaṃ anuyuñjeyya hīnaṃ gammaṃ pothujjanikaṃ anariyaṃ anatthasaṃhitaṃ, na ca attakilamathānuyogaṃ anuyuñjeyya dukkhaṃ anariyaṃ anatthasaṃhitaṃ. Ete kho, bhikkhave, ubho ante anupagamma majjhimā paṭipadā tathāgatena abhisambuddhā cakkhukaraṇī ñāṇakaraṇī upasamāya abhiññāya sambodhāya nibbānāya saṃvattati. Ussādanañca jaññā, apasādanañca jaññā, ussādanañca ñatvā apasādanañca ñatvā nevussādeyya na apasādeyya, dhammameva deseyya. Sukhavinicchayaṃ jaññā, sukhavinicchayaṃ ñatvā ajjhattaṃ sukhamanuyuñjeyya, rahovādaṃ na bhāseyya, sammukhā na khīṇaṃ bhaṇe, ataramānova bhāseyya no taramāno, janapadaniruttiṃ nābhiniveseyya, samaññaṃ nātidhāveyyāti. Ayamuddeso araṇavibhaṅgassa …pe… tatra, bhikkhave, yo kāmapaṭisandhisukhino somanassānuyogaṃ ananuyogo hīnaṃ…pe… anatthasaṃhitaṃ, adukkho eso dhammo avighāto anupāyāso apariḷāho sammāpaṭipadā. Tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yo attakilamathānuyogaṃ ananuyogo dukkhaṃ anariyaṃ anatthasaṃhitaṃ. Adukkho eso dhammo …pe… tasmā eso dhammo araṇo. Tatra, bhikkhave, yāyaṃ majjhimā paṭipadā tathāgatena abhisambuddhā…pe… adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yāyaṃ nevussādanā na apasādanā dhammadesanā ca, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yadidaṃ nekkhammasukhaṃ pavivekasukhaṃ upasamasukhaṃ sambodhisukhaṃ, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yvāyaṃ rahovādo bhūto taccho atthasaṃhito, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo …pe… tatra, bhikkhave, yvāyaṃ sammukhā khīṇavādo bhūto taccho atthasaṃhito, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yadidaṃ ataramānassa bhāsitaṃ, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yvāyaṃ janapadaniruttiyā ca anabhiniveso samaññāya ca anatisāro, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇoti. Tasmātiha, bhikkhave, saraṇañca dhammaṃ jānissāma, araṇañca dhammaṃ jānissāma. Saraṇañca dhammaṃ ñatvā araṇañca dhammaṃ ñatvā araṇaṃ paṭipadaṃ paṭipajjissāmāti evañhi vo, bhikkhave, sikkhitabbaṃ. Subhūti ca pana, bhikkhave, kulaputto araṇapaṭipadaṃ paṭipanno’’ti.

    తత్థ మజ్ఝిమా పటిపదా దస్సనాధిపతేయ్యేన చ సన్తేన విహారాధిగమేన చ సఙ్గహితా. కామసుఖం అత్తకిలమథం అననుయోగో మజ్ఝిమా పటిపదా ఏవ. అరహతో హి విపస్సనాపుబ్బభాగమజ్ఝిమా పటిపదా హోతి, అరహత్తఫలసమాపత్తి అట్ఠఙ్గమగ్గవసేన మజ్ఝిమా పటిపదా చ. సేసా పన పణీతాధిముత్తతాయ ఏవ సఙ్గహితాతి వేదితబ్బా. కిఞ్చాపి సబ్బేపి అరహన్తో అరణవిహారినో, అఞ్ఞే అరహన్తో ధమ్మం దేసేన్తా ‘‘సమ్మాపటిపన్నే సమ్మాపటిపన్నా’’తి ‘‘మిచ్ఛాపటిపన్నే మిచ్ఛాపటిపన్నా’’తి పుగ్గలవసేనాపి ఉస్సాదనాపసాదనాని కత్వా ధమ్మం దేసేన్తి. సుభూతిత్థేరో పన ‘‘అయం మిచ్ఛాపటిపదా, అయం సమ్మాపటిపదా’’తి ధమ్మవసేనేవ ధమ్మం దేసేసి. తేనేవ భగవా తంయేవ అరణపటిపదం పటిపన్నోతి చ వణ్ణేసి, ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం అరణవిహారీనం యదిదం సుభూతీ’’తి (అ॰ ని॰ ౧.౧౯౮, ౨౦౧) చ అరణవిహారీనం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

    Tattha majjhimā paṭipadā dassanādhipateyyena ca santena vihārādhigamena ca saṅgahitā. Kāmasukhaṃ attakilamathaṃ ananuyogo majjhimā paṭipadā eva. Arahato hi vipassanāpubbabhāgamajjhimā paṭipadā hoti, arahattaphalasamāpatti aṭṭhaṅgamaggavasena majjhimā paṭipadā ca. Sesā pana paṇītādhimuttatāya eva saṅgahitāti veditabbā. Kiñcāpi sabbepi arahanto araṇavihārino, aññe arahanto dhammaṃ desentā ‘‘sammāpaṭipanne sammāpaṭipannā’’ti ‘‘micchāpaṭipanne micchāpaṭipannā’’ti puggalavasenāpi ussādanāpasādanāni katvā dhammaṃ desenti. Subhūtitthero pana ‘‘ayaṃ micchāpaṭipadā, ayaṃ sammāpaṭipadā’’ti dhammavaseneva dhammaṃ desesi. Teneva bhagavā taṃyeva araṇapaṭipadaṃ paṭipannoti ca vaṇṇesi, ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ araṇavihārīnaṃ yadidaṃ subhūtī’’ti (a. ni. 1.198, 201) ca araṇavihārīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.

    ౩౪. ద్వీహి బలేహీతి సమథబలవిపస్సనాబలేహి. సమన్నాగతత్తాతి యుత్తత్తా పరిపుణ్ణత్తా వా. తయో చాతి విభత్తివిపల్లాసో, తిణ్ణఞ్చాతి వుత్తం హోతి. సఙ్ఖారానన్తి వచీసఙ్ఖారకాయసఙ్ఖారచిత్తసఙ్ఖారానం. పటిప్పస్సద్ధియాతి పటిప్పస్సద్ధత్థం నిరోధత్థం, అప్పవత్తత్థన్తి వుత్తం హోతి. సోళసహీతి అనిచ్చానుపస్సనాదీని అట్ఠ, మగ్గఫలాని అట్ఠాతి సోళసహి. ఞాణచరియాహీతి ఞాణప్పవత్తీహి. నవహీతి రూపారూపావచరసమాధి తదుపచారో చాతి నవహి. వసిభావతా పఞ్ఞాతి లహుతా, యథాసుఖవత్తనం ఇస్సరియం వసో, సో అస్స అత్థీతి వసీ, వసినో భావో వసిభావో, వసిభావో ఏవ వసిభావతా, యథా పాటికుల్యమేవ పాటికుల్యతా. ఏవంవిధా పఞ్ఞా వసిభావతాయ పఞ్ఞాతి వా అత్థో. సి-కారం దీఘం కత్వా చ పఠన్తి. సమన్నాగతత్తా చ పటిప్పస్సద్ధియా చ ఞాణచరియాహి చ సమాధిచరియాహి చాతి చ-కారో సమ్బన్ధితబ్బో.

    34.Dvīhi balehīti samathabalavipassanābalehi. Samannāgatattāti yuttattā paripuṇṇattā vā. Tayo cāti vibhattivipallāso, tiṇṇañcāti vuttaṃ hoti. Saṅkhārānanti vacīsaṅkhārakāyasaṅkhāracittasaṅkhārānaṃ. Paṭippassaddhiyāti paṭippassaddhatthaṃ nirodhatthaṃ, appavattatthanti vuttaṃ hoti. Soḷasahīti aniccānupassanādīni aṭṭha, maggaphalāni aṭṭhāti soḷasahi. Ñāṇacariyāhīti ñāṇappavattīhi. Navahīti rūpārūpāvacarasamādhi tadupacāro cāti navahi. Vasibhāvatā paññāti lahutā, yathāsukhavattanaṃ issariyaṃ vaso, so assa atthīti vasī, vasino bhāvo vasibhāvo, vasibhāvo eva vasibhāvatā, yathā pāṭikulyameva pāṭikulyatā. Evaṃvidhā paññā vasibhāvatāya paññāti vā attho. Si-kāraṃ dīghaṃ katvā ca paṭhanti. Samannāgatattā ca paṭippassaddhiyā ca ñāṇacariyāhi ca samādhicariyāhi cāti ca-kāro sambandhitabbo.

    నిరోధసమాపత్తియా ఞాణన్తి అనాగామిఅరహన్తానం నిరోధసమాపత్తినిమిత్తం ఞాణం, యథా అజినమ్హి హఞ్ఞతే దీపీతి. నిరోధసమాపత్తీతి చ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనస్స అభావమత్తం, న కోచి ధమ్మో, పఞ్ఞత్తిమత్తం అభావమత్తత్తా నిరోధోతి చ. సమాపజ్జన్తేన సమాపజ్జీయతి నామాతి సమాపత్తీతి చ వుచ్చతి.

    Nirodhasamāpattiyā ñāṇanti anāgāmiarahantānaṃ nirodhasamāpattinimittaṃ ñāṇaṃ, yathā ajinamhi haññate dīpīti. Nirodhasamāpattīti ca nevasaññānāsaññāyatanassa abhāvamattaṃ, na koci dhammo, paññattimattaṃ abhāvamattattā nirodhoti ca. Samāpajjantena samāpajjīyati nāmāti samāpattīti ca vuccati.

    ౩౫. సమ్పజానస్సాతి సమ్మా పకారేహి జానాతీతి సమ్పజానో. తస్స సమ్పజానస్స. పవత్తపరియాదానేతి పవత్తనం పవత్తం, సముదాచారోతి అత్థో. కిలేసపవత్తం ఖన్ధపవత్తఞ్చ. తస్స పవత్తస్స పరియాదానం పరిక్ఖయో అప్పవత్తి పవత్తపరియాదానం. తస్మిం పవత్తపరియాదానే. పరినిబ్బానే ఞాణన్తి అరహతో కామచ్ఛన్దాదీనం పరినిబ్బానం అప్పవత్తం అనుపాదిసేసపరినిబ్బానఞ్చ పచ్చవేక్ఖన్తస్స తస్మిం కిలేసపరినిబ్బానే ఖన్ధపరినిబ్బానే చ పవత్తం ఞాణం.

    35.Sampajānassāti sammā pakārehi jānātīti sampajāno. Tassa sampajānassa. Pavattapariyādāneti pavattanaṃ pavattaṃ, samudācāroti attho. Kilesapavattaṃ khandhapavattañca. Tassa pavattassa pariyādānaṃ parikkhayo appavatti pavattapariyādānaṃ. Tasmiṃ pavattapariyādāne. Parinibbāne ñāṇanti arahato kāmacchandādīnaṃ parinibbānaṃ appavattaṃ anupādisesaparinibbānañca paccavekkhantassa tasmiṃ kilesaparinibbāne khandhaparinibbāne ca pavattaṃ ñāṇaṃ.

    ౩౬. సబ్బధమ్మానన్తి సబ్బేసం తేభూమకధమ్మానం. సమ్మా సముచ్ఛేదేతి సన్తతిసముచ్ఛేదవసేన సుట్ఠు నిరోధే. నిరోధే చ అనుపట్ఠానతాతి నిరోధే గతే పున న ఉపట్ఠానతాయ, పున అనుప్పత్తియన్తి అత్థో. సమ్మాసముచ్ఛేదే చ నిరోధే చ అనుపట్ఠానతా చాతి చ-కారో సమ్బన్ధితబ్బో.

    36.Sabbadhammānanti sabbesaṃ tebhūmakadhammānaṃ. Sammā samucchedeti santatisamucchedavasena suṭṭhu nirodhe. Nirodhe ca anupaṭṭhānatāti nirodhe gate puna na upaṭṭhānatāya, puna anuppattiyanti attho. Sammāsamucchede ca nirodhe ca anupaṭṭhānatā cāti ca-kāro sambandhitabbo.

    సమసీసట్ఠే ఞాణన్తి నేక్ఖమ్మాదీని సత్తతింస సమాని, తణ్హాదీని తేరస సీసాని. పచ్చనీకధమ్మానం సమితత్తా సమాని, యథాయోగం పధానత్తా చ కోటిత్తా చ సీసాని. ఏకస్మిం ఇరియాపథే వా ఏకస్మిం రోగే వా సభాగసన్తతివసేన ఏకస్మిం జీవితిన్ద్రియే వా నేక్ఖమ్మాదీని సమాని చ సద్ధాదీని సీసాని చ అస్స సన్తీతి సమసీసీ, సమసీసిస్స అత్థో సమసీసట్ఠో. తస్మిం సమసీసట్ఠే, సమసీసిభావేతి అత్థో. ఏకస్మిం ఇరియాపథే రోగే వా సభాగసన్తతివసేన జీవితే వా విపస్సనం ఆరభిత్వా తస్మింయేవ ఇరియాపథే రోగే సభాగజీవితే వా చత్తారి మగ్గఫలాని పత్వా, తస్మింయేవ పరినిబ్బాయన్తస్స అరహతోయేవ సమసీసిభావో హోతీతి తస్మిం సమసీసిభావే ఞాణన్తి వుత్తం హోతి. వుత్తఞ్చ పుగ్గలపఞ్ఞత్తియం (పు॰ ప॰ ౧౬), తస్సా చ అట్ఠకథాయం (పు॰ ప॰ అట్ఠ॰ ౧౬) –

    Samasīsaṭṭhe ñāṇanti nekkhammādīni sattatiṃsa samāni, taṇhādīni terasa sīsāni. Paccanīkadhammānaṃ samitattā samāni, yathāyogaṃ padhānattā ca koṭittā ca sīsāni. Ekasmiṃ iriyāpathe vā ekasmiṃ roge vā sabhāgasantativasena ekasmiṃ jīvitindriye vā nekkhammādīni samāni ca saddhādīni sīsāni ca assa santīti samasīsī, samasīsissa attho samasīsaṭṭho. Tasmiṃ samasīsaṭṭhe, samasīsibhāveti attho. Ekasmiṃ iriyāpathe roge vā sabhāgasantativasena jīvite vā vipassanaṃ ārabhitvā tasmiṃyeva iriyāpathe roge sabhāgajīvite vā cattāri maggaphalāni patvā, tasmiṃyeva parinibbāyantassa arahatoyeva samasīsibhāvo hotīti tasmiṃ samasīsibhāve ñāṇanti vuttaṃ hoti. Vuttañca puggalapaññattiyaṃ (pu. pa. 16), tassā ca aṭṭhakathāyaṃ (pu. pa. aṭṭha. 16) –

    ‘‘కతమో చ పుగ్గలో సమసీసీ? యస్స పుగ్గలస్స అపుబ్బం అచరిమం ఆసవపరియాదానఞ్చ హోతి జీవితపరియాదానఞ్చ. అయం వుచ్చతి పుగ్గలో సమసీసీ’’తి (పు॰ ప॰ ౧౬).

    ‘‘Katamo ca puggalo samasīsī? Yassa puggalassa apubbaṃ acarimaṃ āsavapariyādānañca hoti jīvitapariyādānañca. Ayaṃ vuccati puggalo samasīsī’’ti (pu. pa. 16).

    ‘‘సమసీసినిద్దేసే అపుబ్బం అచరిమన్తి అపురే అపచ్ఛా, సన్తతిపచ్చుప్పన్నవసేన ఏకవారంయేవ, ఏకకాలంయేవాతి అత్థో. పరియాదానన్తి పరిక్ఖయో. అయన్తి అయం పుగ్గలో సమసీసీ నామ వుచ్చతి. సో పనేస తివిధో హోతి ఇరియాపథసమసీసీ రోగసమసీసీ జీవితసమసీసీతి. తత్థ యో చఙ్కమన్తోవ విపస్సనం ఆరభిత్వా అరహత్తం పత్వా చఙ్కమన్తోవ పరినిబ్బాతి, యో ఠితకోవ విపస్సనం ఆరభిత్వా అరహత్తం పత్వా ఠితకోవ పరినిబ్బాతి, యో నిసిన్నోవ విపస్సనం ఆరభిత్వా అరహత్తం పత్వా నిసిన్నోవ పరినిబ్బాతి, యో నిపన్నోవ విపస్సనం ఆరభిత్వా అరహత్తం పత్వా నిపన్నోవ పరినిబ్బాతి, అయం ఇరియాపథసమసీసీ నామ. యో పన ఏకం రోగం పత్వా అన్తోరోగేయేవ విపస్సనం ఆరభిత్వా అరహత్తం పత్వా తేనేవ రోగేన పరినిబ్బాతి, అయం రోగసమసీసీ నామ. కతరో జీవితసమసీసీ? తేరస సీసాని. తత్థ కిలేససీసం అవిజ్జం అరహత్తమగ్గో పరియాదియతి, పవత్తసీసం జీవితిన్ద్రియం చుతిచిత్తం పరియాదియతి, అవిజ్జాపరియాదాయకం చిత్తం జీవితిన్ద్రియం పరియాదాతుం న సక్కోతి, జీవితిన్ద్రియపరియాదాయకం చిత్తం అవిజ్జం పరియాదాతుం న సక్కోతి. అవిజ్జాపరియాదాయకం చిత్తం అఞ్ఞం, జీవితిన్ద్రియపరియాదాయకం చిత్తం అఞ్ఞం. యస్స చేతం సీసద్వయం సమం పరియాదానం గచ్ఛతి, సో జీవితసమసీసీ నామ. కథమిదం సమం హోతీతి? వారసమతాయ. యస్మిఞ్హి వారే మగ్గవుట్ఠానం హోతి. సోతాపత్తిమగ్గే పఞ్చ పచ్చవేక్ఖణాని, సకదాగామిమగ్గే పఞ్చ, అనాగామిమగ్గే పఞ్చ, అరహత్తమగ్గే చత్తారీతి ఏకూనవీసతిమే పచ్చవేక్ఖణఞాణే పతిట్ఠాయ భవఙ్గం ఓతరిత్వా పరినిబ్బాయతి. ఇమాయ వారసమతాయ ఏవ ఉభయసీసపరియాదానమ్పి సమం హోతి నామ. తేనాయం పుగ్గలో ‘జీవితసమసీసీ’తి వుచ్చతి. అయమేవ చ ఇధ అధిప్పేతో’’తి.

    ‘‘Samasīsiniddese apubbaṃ acarimanti apure apacchā, santatipaccuppannavasena ekavāraṃyeva, ekakālaṃyevāti attho. Pariyādānanti parikkhayo. Ayanti ayaṃ puggalo samasīsī nāma vuccati. So panesa tividho hoti iriyāpathasamasīsī rogasamasīsī jīvitasamasīsīti. Tattha yo caṅkamantova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā caṅkamantova parinibbāti, yo ṭhitakova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā ṭhitakova parinibbāti, yo nisinnova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā nisinnova parinibbāti, yo nipannova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā nipannova parinibbāti, ayaṃ iriyāpathasamasīsī nāma. Yo pana ekaṃ rogaṃ patvā antorogeyeva vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā teneva rogena parinibbāti, ayaṃ rogasamasīsī nāma. Kataro jīvitasamasīsī? Terasa sīsāni. Tattha kilesasīsaṃ avijjaṃ arahattamaggo pariyādiyati, pavattasīsaṃ jīvitindriyaṃ cuticittaṃ pariyādiyati, avijjāpariyādāyakaṃ cittaṃ jīvitindriyaṃ pariyādātuṃ na sakkoti, jīvitindriyapariyādāyakaṃ cittaṃ avijjaṃ pariyādātuṃ na sakkoti. Avijjāpariyādāyakaṃ cittaṃ aññaṃ, jīvitindriyapariyādāyakaṃ cittaṃ aññaṃ. Yassa cetaṃ sīsadvayaṃ samaṃ pariyādānaṃ gacchati, so jīvitasamasīsī nāma. Kathamidaṃ samaṃ hotīti? Vārasamatāya. Yasmiñhi vāre maggavuṭṭhānaṃ hoti. Sotāpattimagge pañca paccavekkhaṇāni, sakadāgāmimagge pañca, anāgāmimagge pañca, arahattamagge cattārīti ekūnavīsatime paccavekkhaṇañāṇe patiṭṭhāya bhavaṅgaṃ otaritvā parinibbāyati. Imāya vārasamatāya eva ubhayasīsapariyādānampi samaṃ hoti nāma. Tenāyaṃ puggalo ‘jīvitasamasīsī’ti vuccati. Ayameva ca idha adhippeto’’ti.

    ౩౭. ఇదాని యస్మా సుతమయసీలమయభావనామయఞాణాని వట్టపాదకాని సల్లేఖా నామ న హోన్తి, లోకుత్తరపాదకానేవ ఏతాని చ అఞ్ఞాని చ ఞాణాని సల్లేఖాతి వుచ్చన్తి, తస్మా పచ్చనీకసల్లేఖనాకారేన పవత్తాని ఞాణాని దస్సేతుం సమసీసట్ఠే ఞాణానన్తరం సల్లేఖట్ఠే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ పుథునానత్తతేజపరియాదానే పఞ్ఞాతి లోకుత్తరేహి అసమ్మిస్సట్ఠేన పుథూనం రాగాదీనఞ్చ నానత్తానం నానాసభావానం కామచ్ఛన్దాదీనఞ్చ సన్తాపనట్ఠేన ‘‘తేజా’’తి లద్ధనామానం దుస్సీల్యాదీనఞ్చ పరియాదానే ఖేపనే పఞ్ఞా, నేక్ఖమ్మాదిమ్హి సత్తతింసభేదే ధమ్మే పఞ్ఞాతి వుత్తం హోతి. అథ వా పుథుభూతా నానత్తభూతా చ తేజా ఏవ తేసం పుథుభూతానం నానత్తభూతానం దుస్సీల్యాదీనం పఞ్చన్నం తేజానం పరియాదానే పఞ్ఞాతి అత్థో. తేజేహియేవ పుథూనం నానత్తానఞ్చ సఙ్గహం నిద్దేసవారే పకాసయిస్సామ.

    37. Idāni yasmā sutamayasīlamayabhāvanāmayañāṇāni vaṭṭapādakāni sallekhā nāma na honti, lokuttarapādakāneva etāni ca aññāni ca ñāṇāni sallekhāti vuccanti, tasmā paccanīkasallekhanākārena pavattāni ñāṇāni dassetuṃ samasīsaṭṭhe ñāṇānantaraṃ sallekhaṭṭhe ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha puthunānattatejapariyādāne paññāti lokuttarehi asammissaṭṭhena puthūnaṃ rāgādīnañca nānattānaṃ nānāsabhāvānaṃ kāmacchandādīnañca santāpanaṭṭhena ‘‘tejā’’ti laddhanāmānaṃ dussīlyādīnañca pariyādāne khepane paññā, nekkhammādimhi sattatiṃsabhede dhamme paññāti vuttaṃ hoti. Atha vā puthubhūtā nānattabhūtā ca tejā eva tesaṃ puthubhūtānaṃ nānattabhūtānaṃ dussīlyādīnaṃ pañcannaṃ tejānaṃ pariyādāne paññāti attho. Tejehiyeva puthūnaṃ nānattānañca saṅgahaṃ niddesavāre pakāsayissāma.

    సల్లేఖట్ఠే ఞాణన్తి పచ్చనీకధమ్మే సల్లేఖతి సముచ్ఛిన్దతీతి సల్లేఖో, తస్మిం నేక్ఖమ్మాదికే సత్తతింసప్పభేదే సల్లేఖసభావే ఞాణం. ‘‘పరే విహింసకా భవిస్సన్తి, మయమేత్థ అవిహింసకా భవిస్సామాతి సల్లేఖో కరణీయో’’తిఆదినా (మ॰ ని॰ ౧.౮౩) నయేన భగవతా సల్లేఖసుత్తన్తే వుత్తో చతుచత్తాలీసభేదోపి సల్లేఖో ఇమినా సఙ్గహితోయేవాతి వేదితబ్బో.

    Sallekhaṭṭhe ñāṇanti paccanīkadhamme sallekhati samucchindatīti sallekho, tasmiṃ nekkhammādike sattatiṃsappabhede sallekhasabhāve ñāṇaṃ. ‘‘Pare vihiṃsakā bhavissanti, mayamettha avihiṃsakā bhavissāmāti sallekho karaṇīyo’’tiādinā (ma. ni. 1.83) nayena bhagavatā sallekhasuttante vutto catucattālīsabhedopi sallekho iminā saṅgahitoyevāti veditabbo.

    ౩౮. ఇదాని సల్లేఖే ఠితేన కత్తబ్బం సమ్మప్పధానవీరియం దస్సేతుం తదనన్తరం వీరియారమ్భే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ అసల్లీనత్తపహితత్తపగ్గహట్ఠేతి కోసజ్జవసేన అసల్లీనో అసఙ్కుచితో అత్తా అస్సాతి అసల్లీనత్తో. అత్తాతి చిత్తం. యథాహ –

    38. Idāni sallekhe ṭhitena kattabbaṃ sammappadhānavīriyaṃ dassetuṃ tadanantaraṃ vīriyārambhe ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha asallīnattapahitattapaggahaṭṭheti kosajjavasena asallīno asaṅkucito attā assāti asallīnatto. Attāti cittaṃ. Yathāha –

    ‘‘ఉదకఞ్హి నయన్తి నేత్తికా, ఉసుకారా నమయన్తి తేజనం;

    ‘‘Udakañhi nayanti nettikā, usukārā namayanti tejanaṃ;

    దారుం నమయన్తి తచ్ఛకా, అత్తానం దమయన్తి పణ్డితా’’తి. ఆది (ధ॰ ప॰ ౮౦-౮౨) –

    Dāruṃ namayanti tacchakā, attānaṃ damayanti paṇḍitā’’ti. ādi (dha. pa. 80-82) –

    కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖతాయ పహితో పేసితో విస్సట్ఠో అత్తా ఏతేనాతి పహితత్తో. అత్తాతి అత్తభావో. యథాహ – ‘‘యా పన భిక్ఖునీ అత్తానం వధిత్వా వధిత్వా రోదేయ్యా’’తిఆది (పాచి॰ ౮౮౦) . అసల్లీనత్తో చ సో పహితత్తో చాతి అసల్లీనత్తపహితత్తో. సహజాతధమ్మే పగ్గణ్హాతి ఉపత్థమ్భేతీతి పగ్గహో, పగ్గహో ఏవ అత్థో పగ్గహట్ఠో, పగ్గహసభావోతి అత్థో. అసల్లీనత్తపహితత్తస్స పగ్గహట్ఠో అసల్లీనత్తపహితత్తపగ్గహట్ఠో. తస్మిం అసల్లీనత్తపహితత్తపగ్గహట్ఠే. ‘‘తస్మాతిహ, భిక్ఖవే, తుమ్హేపి అప్పటివానం పదహేయ్యాథ. కామం తచో చ న్హారు చ అట్ఠి చ అవసిస్సతు, ఉపసుస్సతు సరీరే మంసలోహితం. యం తం పురిసథామేన పురిసవీరియేన పురిసపరక్కమేన పత్తబ్బం, న తం అపాపుణిత్వా వీరియస్స సణ్ఠానం భవిస్సతీ’’తి (అ॰ ని॰ ౨.౫) వుత్తత్తా అసల్లీనత్తపహితత్తవచనేన పధానస్మిం అప్పటివానితా అనివత్తనతా వుత్తా. పగ్గహట్ఠవచనేన పన కోసజ్జుద్ధచ్చవిముత్తం సమప్పవత్తం వీరియం వుత్తం.

    Kāye ca jīvite ca anapekkhatāya pahito pesito vissaṭṭho attā etenāti pahitatto. Attāti attabhāvo. Yathāha – ‘‘yā pana bhikkhunī attānaṃ vadhitvā vadhitvā rodeyyā’’tiādi (pāci. 880) . Asallīnatto ca so pahitatto cāti asallīnattapahitatto. Sahajātadhamme paggaṇhāti upatthambhetīti paggaho, paggaho eva attho paggahaṭṭho, paggahasabhāvoti attho. Asallīnattapahitattassa paggahaṭṭho asallīnattapahitattapaggahaṭṭho. Tasmiṃ asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe. ‘‘Tasmātiha, bhikkhave, tumhepi appaṭivānaṃ padaheyyātha. Kāmaṃ taco ca nhāru ca aṭṭhi ca avasissatu, upasussatu sarīre maṃsalohitaṃ. Yaṃ taṃ purisathāmena purisavīriyena purisaparakkamena pattabbaṃ, na taṃ apāpuṇitvā vīriyassa saṇṭhānaṃ bhavissatī’’ti (a. ni. 2.5) vuttattā asallīnattapahitattavacanena padhānasmiṃ appaṭivānitā anivattanatā vuttā. Paggahaṭṭhavacanena pana kosajjuddhaccavimuttaṃ samappavattaṃ vīriyaṃ vuttaṃ.

    వీరియారమ్భే ఞాణన్తి వీరభావో వీరియం, వీరానం వా కమ్మం, విధినా వా నయేన ఉపాయేన ఈరయితబ్బం పవత్తయితబ్బన్తి వీరియం. తదేతం ఉస్సాహలక్ఖణం, సహజాతానం ధమ్మానం ఉపత్థమ్భనరసం, అసంసీదనభావపచ్చుపట్ఠానం, ‘‘సంవిగ్గో యోనిసో పదహతీ’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౧౧౩) వచనతో సంవేగపదట్ఠానం, వీరియారమ్భవత్థుపదట్ఠానం వా. సమ్మా ఆరద్ధం సబ్బసమ్పత్తీనం మూలం హోతీతి దట్ఠబ్బం. వీరియసఙ్ఖాతో ఆరమ్భో వీరియారమ్భో. ఇమినా సేసారమ్భే పటిక్ఖిపతి. అయఞ్హి ఆరమ్భసద్దో కమ్మే ఆపత్తియం కిరియాయం వీరియే హింసాయం వికోపనేతి అనేకేసు అత్థేసు ఆగతో.

    Vīriyārambhe ñāṇanti vīrabhāvo vīriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ, vidhinā vā nayena upāyena īrayitabbaṃ pavattayitabbanti vīriyaṃ. Tadetaṃ ussāhalakkhaṇaṃ, sahajātānaṃ dhammānaṃ upatthambhanarasaṃ, asaṃsīdanabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, ‘‘saṃviggo yoniso padahatī’’ti (a. ni. 4.113) vacanato saṃvegapadaṭṭhānaṃ, vīriyārambhavatthupadaṭṭhānaṃ vā. Sammā āraddhaṃ sabbasampattīnaṃ mūlaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ. Vīriyasaṅkhāto ārambho vīriyārambho. Iminā sesārambhe paṭikkhipati. Ayañhi ārambhasaddo kamme āpattiyaṃ kiriyāyaṃ vīriye hiṃsāyaṃ vikopaneti anekesu atthesu āgato.

    ‘‘యంకిఞ్చి దుక్ఖం సమ్భోతి, సబ్బం ఆరమ్భపచ్చయా;

    ‘‘Yaṃkiñci dukkhaṃ sambhoti, sabbaṃ ārambhapaccayā;

    ఆరమ్భానం నిరోధేన, నత్థి దుక్ఖస్స సమ్భవో’’తి. (సు॰ ని॰ ౭౪౯) –

    Ārambhānaṃ nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo’’ti. (su. ni. 749) –

    ఏత్థ హి కమ్మం ఆరమ్భోతి ఆగతం. ‘‘ఆరమ్భతి చ విప్పటిసారీ చ హోతీ’’తి (అ॰ ని॰ ౫.౧౪౨; పు॰ ప॰ ౧౯౧) ఏత్థ ఆపత్తి. ‘‘మహాయఞ్ఞా మహారమ్భా, న తే హోన్తి మహప్ఫలా’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౩౯; సం॰ ని॰ ౧.౧౨౦) ఏత్థ యూపుస్సాపనాదికిరియా. ‘‘ఆరమ్భథ నిక్కమథ, యుఞ్జథ బుద్ధసాసనే’’తి (సం॰ ని॰ ౧.౧౮౫) ఏత్థ వీరియం. ‘‘సమణం గోతమం ఉద్దిస్స పాణం ఆరమ్భన్తీ’’తి (మ॰ ని॰ ౨.౫౧-౫౨) ఏత్థ హింసా. ‘‘బీజగామభూతగామసమారమ్భా పటివిరతో హోతీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౧.౧౦; మ॰ ని॰ ౧.౨౯౩) ఏత్థ ఛేదనభఞ్జనాదికం వికోపనం. ఇధ పన వీరియమేవ అధిప్పేతం. తేన వుత్తం ‘‘వీరియసఙ్ఖాతో ఆరమ్భో వీరియారమ్భో’’తి. వీరియఞ్హి ఆరభనకవసేన ఆరమ్భోతి వుచ్చతి. తస్మిం వీరియారమ్భే ఞాణం. అసల్లీనత్తా పహితత్తాతిపి పఠన్తి, అసల్లీనభావేన పహితభావేనాతి అత్థో. పురిమపాఠోయేవ సున్దరో. కేచి పన ‘‘సతిధమ్మవిచయవీరియపీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గానం సమతా అసల్లీనత్తతా, సతిసమాధిపస్సద్ధిఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గానం సమతా పహితత్తతా, సత్తన్నం సమ్బోజ్ఝఙ్గానం సమతా పగ్గహట్ఠో’’తి వణ్ణయన్తి.

    Ettha hi kammaṃ ārambhoti āgataṃ. ‘‘Ārambhati ca vippaṭisārī ca hotī’’ti (a. ni. 5.142; pu. pa. 191) ettha āpatti. ‘‘Mahāyaññā mahārambhā, na te honti mahapphalā’’ti (a. ni. 4.39; saṃ. ni. 1.120) ettha yūpussāpanādikiriyā. ‘‘Ārambhatha nikkamatha, yuñjatha buddhasāsane’’ti (saṃ. ni. 1.185) ettha vīriyaṃ. ‘‘Samaṇaṃ gotamaṃ uddissa pāṇaṃ ārambhantī’’ti (ma. ni. 2.51-52) ettha hiṃsā. ‘‘Bījagāmabhūtagāmasamārambhā paṭivirato hotī’’ti (dī. ni. 1.10; ma. ni. 1.293) ettha chedanabhañjanādikaṃ vikopanaṃ. Idha pana vīriyameva adhippetaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘vīriyasaṅkhāto ārambho vīriyārambho’’ti. Vīriyañhi ārabhanakavasena ārambhoti vuccati. Tasmiṃ vīriyārambhe ñāṇaṃ. Asallīnattā pahitattātipi paṭhanti, asallīnabhāvena pahitabhāvenāti attho. Purimapāṭhoyeva sundaro. Keci pana ‘‘satidhammavicayavīriyapītisambojjhaṅgānaṃ samatā asallīnattatā, satisamādhipassaddhiupekkhāsambojjhaṅgānaṃ samatā pahitattatā, sattannaṃ sambojjhaṅgānaṃ samatā paggahaṭṭho’’ti vaṇṇayanti.

    ౩౯. ఇదాని సమ్మావాయామసిద్ధం మగ్గఫలం పత్తేన లోకహితత్థం ధమ్మదేసనా కాతబ్బాతి దస్సేతుం తదనన్తరం అత్థసన్దస్సనే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ నానాధమ్మప్పకాసనతాతి సబ్బసఙ్ఖతాసఙ్ఖతవసేన నానాధమ్మానం పకాసనతా దీపనతా దేసనతా. పకాసనతాతి చ పకాసనా ఏవ. అత్థసన్దస్సనేతి నానాఅత్థానం పరేసం సన్దస్సనే. ధమ్మా చ అత్థా చ తే ఏవ.

    39. Idāni sammāvāyāmasiddhaṃ maggaphalaṃ pattena lokahitatthaṃ dhammadesanā kātabbāti dassetuṃ tadanantaraṃ atthasandassane ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha nānādhammappakāsanatāti sabbasaṅkhatāsaṅkhatavasena nānādhammānaṃ pakāsanatā dīpanatā desanatā. Pakāsanatāti ca pakāsanā eva. Atthasandassaneti nānāatthānaṃ paresaṃ sandassane. Dhammā ca atthā ca te eva.

    ౪౦. ఇదాని పరేసం ధమ్మియా కథాయ సన్దస్సేన్తస్స తస్స అరియపుగ్గలస్స యథాసభావధమ్మదేసనాకారణం దస్సనవిసుద్ధిం దస్సేతుం తదనన్తరం దస్సనవిసుద్ధిఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ సబ్బధమ్మానం ఏకసఙ్గహతా నానత్తేకత్తపటివేధేతి సబ్బేసం సఙ్ఖతాసఙ్ఖతధమ్మానం ఏకసఙ్గహతాయ చ కామచ్ఛన్దాదీనం నానత్తస్స చ నేక్ఖమ్మాదీనం ఏకత్తస్స చ పటివేధో, అభిసమయోతి అత్థో. సో పన మగ్గపఞ్ఞా ఫలపఞ్ఞా చ. మగ్గపఞ్ఞా సచ్చాభిసమయక్ఖణే సచ్చాభిసమయవసేన పటివిజ్ఝతీతి పటివేధో, ఫలపఞ్ఞా పటివిద్ధత్తా పటివేధో. ఏకసఙ్గహతాతి ఏత్థ జాతిసఙ్గహో, సఞ్జాతిసఙ్గహో, కిరియాసఙ్గహో, గణనసఙ్గహోతి చతుబ్బిధో సఙ్గహో. తత్థ ‘‘సబ్బే ఖత్తియా ఆగచ్ఛన్తు, సబ్బే బ్రాహ్మణా, సబ్బే వేస్సా, సబ్బే సుద్దా ఆగచ్ఛన్తు’’, ‘‘యా, చావుసో విసాఖ, సమ్మావాచా, యో చ సమ్మాకమ్మన్తో, యో చ సమ్మాఆజీవో, ఇమే ధమ్మా సీలక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౪౬౨) అయం జాతిసఙ్గహో నామ. ‘‘ఏకజాతికా ఆగచ్ఛన్తూ’’తి వుత్తట్ఠానే వియ హి ఇధ సబ్బే జాతియా ఏకసఙ్గహితా. ‘‘సబ్బే కోసలకా ఆగచ్ఛన్తు, సబ్బే మాగధికా, సబ్బే భారుకచ్ఛకా ఆగచ్ఛన్తు’’, ‘‘యో, చావుసో విసాఖ, సమ్మావాయామో, యా చ సమ్మాసతి, యో చ సమ్మాసమాధి, ఇమే ధమ్మా సమాధిక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౪౬౨) అయం సఞ్జాతిసఙ్గహో నామ. ‘‘ఏకట్ఠానే జాతా సంవడ్ఢా ఆగచ్ఛన్తూ’’తి వుత్తట్ఠానే వియ హి ఇధ సబ్బే జాతిట్ఠానేన నివుత్థోకాసేన ఏకసఙ్గహితా. ‘‘సబ్బే హత్థారోహా ఆగచ్ఛన్తు, సబ్బే అస్సారోహా ఆగచ్ఛన్తు, సబ్బే రథికా ఆగచ్ఛన్తు’’, ‘‘యా, చావుసో విసాఖ, సమ్మాదిట్ఠి, యో చ సమ్మాసఙ్కప్పో, ఇమే ధమ్మా పఞ్ఞాక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౪౬౨) అయం కిరియాసఙ్గహో నామ. సబ్బేవ హి తే అత్తనో కిరియాకరణేన ఏకసఙ్గహితా. ‘‘చక్ఖాయతనం కతమం ఖన్ధగణనం గచ్ఛతి, చక్ఖాయతనం రూపక్ఖన్ధగణనం గచ్ఛతి. హఞ్చి చక్ఖాయతనం రూపక్ఖన్ధగణనం గచ్ఛతి, తేన వత రే వత్తబ్బే చక్ఖాయతనం రూపక్ఖన్ధేన సఙ్గహిత’’న్తి (కథా॰ ౪౭౧) అయం గణనసఙ్గహో నామ. అయమిధ అధిప్పేతో. తథట్ఠాదీసు ద్వాదససు ఆకారేసు విసుం విసుం ఏకేన సఙ్గహో గణనపరిచ్ఛేదో ఏతేసన్తి ఏకసఙ్గహా, ఏకసఙ్గహానం భావో ఏకసఙ్గహతా.

    40. Idāni paresaṃ dhammiyā kathāya sandassentassa tassa ariyapuggalassa yathāsabhāvadhammadesanākāraṇaṃ dassanavisuddhiṃ dassetuṃ tadanantaraṃ dassanavisuddhiñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha sabbadhammānaṃ ekasaṅgahatā nānattekattapaṭivedheti sabbesaṃ saṅkhatāsaṅkhatadhammānaṃ ekasaṅgahatāya ca kāmacchandādīnaṃ nānattassa ca nekkhammādīnaṃ ekattassa ca paṭivedho, abhisamayoti attho. So pana maggapaññā phalapaññā ca. Maggapaññā saccābhisamayakkhaṇe saccābhisamayavasena paṭivijjhatīti paṭivedho, phalapaññā paṭividdhattā paṭivedho. Ekasaṅgahatāti ettha jātisaṅgaho, sañjātisaṅgaho, kiriyāsaṅgaho, gaṇanasaṅgahoti catubbidho saṅgaho. Tattha ‘‘sabbe khattiyā āgacchantu, sabbe brāhmaṇā, sabbe vessā, sabbe suddā āgacchantu’’, ‘‘yā, cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo, ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ jātisaṅgaho nāma. ‘‘Ekajātikā āgacchantū’’ti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe jātiyā ekasaṅgahitā. ‘‘Sabbe kosalakā āgacchantu, sabbe māgadhikā, sabbe bhārukacchakā āgacchantu’’, ‘‘yo, cāvuso visākha, sammāvāyāmo, yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi, ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ sañjātisaṅgaho nāma. ‘‘Ekaṭṭhāne jātā saṃvaḍḍhā āgacchantū’’ti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe jātiṭṭhānena nivutthokāsena ekasaṅgahitā. ‘‘Sabbe hatthārohā āgacchantu, sabbe assārohā āgacchantu, sabbe rathikā āgacchantu’’, ‘‘yā, cāvuso visākha, sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo, ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ kiriyāsaṅgaho nāma. Sabbeva hi te attano kiriyākaraṇena ekasaṅgahitā. ‘‘Cakkhāyatanaṃ katamaṃ khandhagaṇanaṃ gacchati, cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati. Hañci cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati, tena vata re vattabbe cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhena saṅgahita’’nti (kathā. 471) ayaṃ gaṇanasaṅgaho nāma. Ayamidha adhippeto. Tathaṭṭhādīsu dvādasasu ākāresu visuṃ visuṃ ekena saṅgaho gaṇanaparicchedo etesanti ekasaṅgahā, ekasaṅgahānaṃ bhāvo ekasaṅgahatā.

    దస్సనవిసుద్ధిఞాణన్తి మగ్గఫలఞాణం దస్సనం. దస్సనమేవ విసుద్ధి దస్సనవిసుద్ధి, దస్సనవిసుద్ధి ఏవ ఞాణం దస్సనవిసుద్ధిఞాణం. మగ్గఞాణం విసుజ్ఝతీతి దస్సనవిసుద్ధి, ఫలఞాణం విసుద్ధత్తా దస్సనవిసుద్ధి.

    Dassanavisuddhiñāṇanti maggaphalañāṇaṃ dassanaṃ. Dassanameva visuddhi dassanavisuddhi, dassanavisuddhi eva ñāṇaṃ dassanavisuddhiñāṇaṃ. Maggañāṇaṃ visujjhatīti dassanavisuddhi, phalañāṇaṃ visuddhattā dassanavisuddhi.

    ౪౧. ఇదాని దస్సనవిసుద్ధిసాధకాని విపస్సనాఞాణాని ద్విధా దస్సేతుం తదనన్తరం ఖన్తిఞాణపరియోగాహణఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్థ విదితత్తా పఞ్ఞాతి రూపక్ఖన్ధాదీనం అనిచ్చాదితో విదితత్తా పవత్తా పఞ్ఞా. ఖన్తిఞాణన్తి విదితమేవ ఖమతీతి ఖన్తి, ఖన్తి ఏవ ఞాణం ఖన్తిఞాణం. ఏతేన అధివాసనఖన్తిం పటిక్ఖిపతి. ఏతం కలాపసమ్మసనాదివసేన పవత్తం తరుణవిపస్సనాఞాణం.

    41. Idāni dassanavisuddhisādhakāni vipassanāñāṇāni dvidhā dassetuṃ tadanantaraṃ khantiñāṇapariyogāhaṇañāṇāni uddiṭṭhāni. Tattha viditattā paññāti rūpakkhandhādīnaṃ aniccādito viditattā pavattā paññā. Khantiñāṇanti viditameva khamatīti khanti, khanti eva ñāṇaṃ khantiñāṇaṃ. Etena adhivāsanakhantiṃ paṭikkhipati. Etaṃ kalāpasammasanādivasena pavattaṃ taruṇavipassanāñāṇaṃ.

    ౪౨. ఫుట్ఠత్తా పఞ్ఞాతి రూపక్ఖన్ధాదీనం అనిచ్చాదివసేన ఞాణఫస్సేన ఫుట్ఠత్తా పవత్తా పఞ్ఞా. పరియోగాహణే ఞాణన్తి ఫుట్ఠమేవ పరియోగాహతి పవిసతీతి పరియోగాహణం ఞాణం. గా-కారం రస్సం కత్వాపి పఠన్తి. ఏతం భఙ్గానుపస్సనాదివసేన పవత్తం తిక్ఖవిపస్సనాఞాణం. కేచి పన ‘‘విపస్సనాఞాణమేవ సద్ధావాహిస్స ఖన్తిఞాణం, పఞ్ఞావాహిస్స పరియోగాహణఞాణ’’న్తి వదన్తి. ఏవం సన్తే ఏతాని ద్వే ఞాణాని ఏకస్స న సమ్భవన్తి , తదసమ్భవే ఏకస్స సావకస్స సత్తసట్ఠి సావకసాధారణఞాణాని న సమ్భవన్తి, తస్మా తం న యుజ్జతి.

    42.Phuṭṭhattā paññāti rūpakkhandhādīnaṃ aniccādivasena ñāṇaphassena phuṭṭhattā pavattā paññā. Pariyogāhaṇe ñāṇanti phuṭṭhameva pariyogāhati pavisatīti pariyogāhaṇaṃ ñāṇaṃ. Gā-kāraṃ rassaṃ katvāpi paṭhanti. Etaṃ bhaṅgānupassanādivasena pavattaṃ tikkhavipassanāñāṇaṃ. Keci pana ‘‘vipassanāñāṇameva saddhāvāhissa khantiñāṇaṃ, paññāvāhissa pariyogāhaṇañāṇa’’nti vadanti. Evaṃ sante etāni dve ñāṇāni ekassa na sambhavanti , tadasambhave ekassa sāvakassa sattasaṭṭhi sāvakasādhāraṇañāṇāni na sambhavanti, tasmā taṃ na yujjati.

    ౪౩. ఇదాని యస్మా పుథుజ్జనా సేక్ఖా చ విపస్సనూపగే ఖన్ధాదయో ధమ్మే సకలే ఏవ సమ్మసన్తి, న తేసం ఏకదేసం, తస్మా తేసం పదేసవిహారో న లబ్భతి, అరహతోయేవ యథారుచి పదేసవిహారో లబ్భతీతి దస్సనవిసుద్ధిసాధకాని ఞాణాని వత్వా తదనన్తరం అరహతో దస్సనవిసుద్ధిసిద్ధం పదేసవిహారఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ సమోదహనే పఞ్ఞాతి ఖన్ధాదీనం ఏకదేసస్స వేదనాధమ్మస్స సమోదహనపఞ్ఞా, సమ్పిణ్డనపఞ్ఞా రాసికరణపఞ్ఞా. సమోధానే పఞ్ఞాతిపి పాఠో, సోయేవ అత్థో.

    43. Idāni yasmā puthujjanā sekkhā ca vipassanūpage khandhādayo dhamme sakale eva sammasanti, na tesaṃ ekadesaṃ, tasmā tesaṃ padesavihāro na labbhati, arahatoyeva yathāruci padesavihāro labbhatīti dassanavisuddhisādhakāni ñāṇāni vatvā tadanantaraṃ arahato dassanavisuddhisiddhaṃ padesavihārañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha samodahane paññāti khandhādīnaṃ ekadesassa vedanādhammassa samodahanapaññā, sampiṇḍanapaññā rāsikaraṇapaññā. Samodhāne paññātipi pāṭho, soyeva attho.

    పదేసవిహారే ఞాణన్తి ఖన్ధాదీనం పదేసేన ఏకదేసేన అవయవేన విహారో పదేసవిహారో, తస్మిం పదేసవిహారే ఞాణం. తత్థ పదేసో నామ ఖన్ధపదేసో ఆయతనధాతుసచ్చఇన్ద్రియపచ్చయాకారసతిపట్ఠానఝాననామరూపధమ్మపదేసోతి నానావిధో. ఏవం నానావిధో చేస వేదనా ఏవ. కథం? పఞ్చన్నం ఖన్ధానం వేదనాక్ఖన్ధవసేన ఖన్ధేకదేసో, ద్వాదసన్నం ఆయతనానం వేదనావసేన ధమ్మాయతనేకదేసో, అట్ఠారసన్నం ధాతూనం వేదనావసేన ధమ్మధాతేకదేసో, చతున్నం సచ్చానం వేదనావసేన దుక్ఖసచ్చేకదేసో, బావీసతియా ఇన్ద్రియానం పఞ్చవేదనిన్ద్రియవసేన ఇన్ద్రియేకదేసో, ద్వాదసన్నం పటిచ్చసముప్పాదఙ్గానం ఫస్సపచ్చయా వేదనావసేన పచ్చయాకారేకదేసో, చతున్నం సతిపట్ఠానానం వేదనానుపస్సనావసేన సతిపట్ఠానేకదేసో, చతున్నం ఝానానం సుఖఉపేక్ఖావసేన ఝానేకదేసో, నామరూపానం వేదనావసేన నామరూపేకదేసో, కుసలాదీనం సబ్బధమ్మానం వేదనావసేన ధమ్మేకదేసోతి ఏవం వేదనా ఏవ ఖన్ధాదీనం పదేసో, తస్సా వేదనాయ ఏవ పచ్చవేక్ఖణవసేన పదేసవిహారో.

    Padesavihāre ñāṇanti khandhādīnaṃ padesena ekadesena avayavena vihāro padesavihāro, tasmiṃ padesavihāre ñāṇaṃ. Tattha padeso nāma khandhapadeso āyatanadhātusaccaindriyapaccayākārasatipaṭṭhānajhānanāmarūpadhammapadesoti nānāvidho. Evaṃ nānāvidho cesa vedanā eva. Kathaṃ? Pañcannaṃ khandhānaṃ vedanākkhandhavasena khandhekadeso, dvādasannaṃ āyatanānaṃ vedanāvasena dhammāyatanekadeso, aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ vedanāvasena dhammadhātekadeso, catunnaṃ saccānaṃ vedanāvasena dukkhasaccekadeso, bāvīsatiyā indriyānaṃ pañcavedanindriyavasena indriyekadeso, dvādasannaṃ paṭiccasamuppādaṅgānaṃ phassapaccayā vedanāvasena paccayākārekadeso, catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ vedanānupassanāvasena satipaṭṭhānekadeso, catunnaṃ jhānānaṃ sukhaupekkhāvasena jhānekadeso, nāmarūpānaṃ vedanāvasena nāmarūpekadeso, kusalādīnaṃ sabbadhammānaṃ vedanāvasena dhammekadesoti evaṃ vedanā eva khandhādīnaṃ padeso, tassā vedanāya eva paccavekkhaṇavasena padesavihāro.

    ౪౪. ఇదాని యస్మా సమాధిభావనామయఞాణాదీని భావేన్తా పుథుజ్జనా సేక్ఖా చ తే తే భావేతబ్బభావనాధమ్మే అధిపతీ జేట్ఠకే కత్వా తేన తేన పహాతబ్బే తప్పచ్చనీకే నానాసభావే ధమ్మే అనేకాదీనవే ఆదీనవతో పచ్చవేక్ఖిత్వా తస్స తస్స భావనాధమ్మస్స వసేన చిత్తం పతిట్ఠపేత్వా తే తే పచ్చనీకధమ్మే పజహన్తి. పజహన్తా విపస్సనాకాలే సబ్బసఙ్ఖారే సుఞ్ఞతో దిస్వా పచ్ఛా సముచ్ఛేదేన పజహన్తి, తథా పజహన్తా చ ఏకాభిసమయవసేన సచ్చాని పటివిజ్ఝన్తా పజహన్తి. యథావుత్తేహేవ ఆకారేహి సబ్బేపి అరియా యథాయోగం పటిపజ్జన్తి, తస్మా పదేసవిహారఞాణానన్తరం సఞ్ఞావివట్టఞాణాదీని ఛ ఞాణాని యథాక్కమేన ఉద్దిట్ఠాని. తత్థ అధిపతత్తా పఞ్ఞాతి నేక్ఖమ్మాదీనం అధిపతిభావేన నేక్ఖమ్మాదీని అధికాని కత్వా తదధికభావేన పవత్తా పఞ్ఞాతి అత్థో. సఞ్ఞావివట్టే ఞాణన్తి సఞ్ఞాయ వివట్టనం పరావట్టనం పరమ్ముఖభావోతి సఞ్ఞావివట్టో, యాయ సఞ్ఞాయ తే తే భావనాధమ్మే అధిపతిం కరోతి, తాయ సఞ్ఞాయ హేతుభూతాయ, కరణభూతాయ వా తతో తతో కామచ్ఛన్దాదితో వివట్టనే ఞాణన్తి వుత్తం హోతి. ఏత్తో వివట్టోతి అవుత్తేపి యతో వివట్టతి, తతో ఏవ వివట్టోతి గయ్హతి యథా వివట్టనానుపస్సనాయ. సా పన సఞ్ఞా సఞ్జాననలక్ఖణా, తదేవేతన్తి పున సఞ్జాననపచ్చయనిమిత్తకరణరసా దారుఆదీసు తచ్ఛకాదయో వియ, యథాగహితనిమిత్తవసేన అభినివేసకరణపచ్చుపట్ఠానా హత్థిదస్సకఅన్ధా వియ, ఆరమ్మణే అనోగాళ్హవుత్తితాయ అచిరట్ఠానపచ్చుపట్ఠానా వా విజ్జు వియ, యథాఉపట్ఠితవిసయపదట్ఠానా తిణపురిసకేసు మిగపోతకానం పురిసాతి ఉప్పన్నసఞ్ఞా వియ.

    44. Idāni yasmā samādhibhāvanāmayañāṇādīni bhāventā puthujjanā sekkhā ca te te bhāvetabbabhāvanādhamme adhipatī jeṭṭhake katvā tena tena pahātabbe tappaccanīke nānāsabhāve dhamme anekādīnave ādīnavato paccavekkhitvā tassa tassa bhāvanādhammassa vasena cittaṃ patiṭṭhapetvā te te paccanīkadhamme pajahanti. Pajahantā vipassanākāle sabbasaṅkhāre suññato disvā pacchā samucchedena pajahanti, tathā pajahantā ca ekābhisamayavasena saccāni paṭivijjhantā pajahanti. Yathāvutteheva ākārehi sabbepi ariyā yathāyogaṃ paṭipajjanti, tasmā padesavihārañāṇānantaraṃ saññāvivaṭṭañāṇādīni cha ñāṇāni yathākkamena uddiṭṭhāni. Tattha adhipatattā paññāti nekkhammādīnaṃ adhipatibhāvena nekkhammādīni adhikāni katvā tadadhikabhāvena pavattā paññāti attho. Saññāvivaṭṭe ñāṇanti saññāya vivaṭṭanaṃ parāvaṭṭanaṃ parammukhabhāvoti saññāvivaṭṭo, yāya saññāya te te bhāvanādhamme adhipatiṃ karoti, tāya saññāya hetubhūtāya, karaṇabhūtāya vā tato tato kāmacchandādito vivaṭṭane ñāṇanti vuttaṃ hoti. Etto vivaṭṭoti avuttepi yato vivaṭṭati, tato eva vivaṭṭoti gayhati yathā vivaṭṭanānupassanāya. Sā pana saññā sañjānanalakkhaṇā, tadevetanti puna sañjānanapaccayanimittakaraṇarasā dāruādīsu tacchakādayo viya, yathāgahitanimittavasena abhinivesakaraṇapaccupaṭṭhānā hatthidassakaandhā viya, ārammaṇe anogāḷhavuttitāya aciraṭṭhānapaccupaṭṭhānā vā vijju viya, yathāupaṭṭhitavisayapadaṭṭhānā tiṇapurisakesu migapotakānaṃ purisāti uppannasaññā viya.

    ౪౫. నానత్తే పఞ్ఞాతి నానాసభావే భావేతబ్బతో అఞ్ఞసభావే కామచ్ఛన్దాదికే ఆదీనవదస్సనేన పవత్తా పఞ్ఞా. నానత్తేతి చ నిమిత్తత్థే భుమ్మవచనం. నానత్తప్పహానం వా నానత్తం, నానత్తప్పహాననిమిత్తం నానత్తప్పహానహేతు నేక్ఖమ్మాదీసు పఞ్ఞాతి అధిప్పాయో. చేతోవివట్టే ఞాణన్తి చేతసో కామచ్ఛన్దాదితో వివట్టనం నేక్ఖమ్మాదీసు ఞాణం. చేతోతి చేత్థ చేతనా అధిప్పేతా. సా చేతనాభావలక్ఖణా, అభిసన్దహనలక్ఖణా వా, ఆయూహనరసా, సంవిదహనపచ్చుపట్ఠానా సకిచ్చపరకిచ్చసాధకా జేట్ఠసిస్సమహావడ్ఢకిఆదయో వియ. అచ్చాయికకమ్మానుస్సరణాదీసు చ పనాయం సమ్పయుత్తానం ఉస్సాహనభావేన పాకటా హోతి.

    45.Nānatte paññāti nānāsabhāve bhāvetabbato aññasabhāve kāmacchandādike ādīnavadassanena pavattā paññā. Nānatteti ca nimittatthe bhummavacanaṃ. Nānattappahānaṃ vā nānattaṃ, nānattappahānanimittaṃ nānattappahānahetu nekkhammādīsu paññāti adhippāyo. Cetovivaṭṭe ñāṇanti cetaso kāmacchandādito vivaṭṭanaṃ nekkhammādīsu ñāṇaṃ. Cetoti cettha cetanā adhippetā. Sā cetanābhāvalakkhaṇā, abhisandahanalakkhaṇā vā, āyūhanarasā, saṃvidahanapaccupaṭṭhānā sakiccaparakiccasādhakā jeṭṭhasissamahāvaḍḍhakiādayo viya. Accāyikakammānussaraṇādīsu ca panāyaṃ sampayuttānaṃ ussāhanabhāvena pākaṭā hoti.

    ౪౬. అధిట్ఠానే పఞ్ఞాతి నేక్ఖమ్మాదివసేన చిత్తస్స పతిట్ఠాపనే పఞ్ఞా. చిత్తవివట్టే ఞాణన్తి కామచ్ఛన్దాదిపహానవసేన చిత్తస్స వివట్టనే ఞాణం . చిత్తఞ్చేత్థ విజాననలక్ఖణం, పుబ్బఙ్గమరసం, సన్ధానపచ్చుపట్ఠానం, నామరూపపదట్ఠానం.

    46.Adhiṭṭhānepaññāti nekkhammādivasena cittassa patiṭṭhāpane paññā. Cittavivaṭṭe ñāṇanti kāmacchandādipahānavasena cittassa vivaṭṭane ñāṇaṃ . Cittañcettha vijānanalakkhaṇaṃ, pubbaṅgamarasaṃ, sandhānapaccupaṭṭhānaṃ, nāmarūpapadaṭṭhānaṃ.

    ౪౭. సుఞ్ఞతే పఞ్ఞాతి అత్తత్తనియసుఞ్ఞతాయ అనత్తానత్తనియే పవత్తా అనత్తానుపస్సనా పఞ్ఞా. ఞాణవివట్టే ఞాణన్తి ఞాణమేవ అభినివేసతో వివట్టతీతి వివట్టో, తం ఞాణవివట్టభూతం ఞాణం.

    47.Suññate paññāti attattaniyasuññatāya anattānattaniye pavattā anattānupassanā paññā. Ñāṇavivaṭṭe ñāṇanti ñāṇameva abhinivesato vivaṭṭatīti vivaṭṭo, taṃ ñāṇavivaṭṭabhūtaṃ ñāṇaṃ.

    ౪౮. వోసగ్గే పఞ్ఞాతి ఏత్థ వోసజ్జతీతి వోసగ్గో, కామచ్ఛన్దాదీనం వోసగ్గో నేక్ఖమ్మాదిమ్హి పఞ్ఞా. విమోక్ఖవివట్టే ఞాణన్తి కామచ్ఛన్దాదికేహి విముచ్చతీతి విమోక్ఖో, విమోక్ఖో ఏవ వివట్టో విమోక్ఖవివట్టో, సో ఏవ ఞాణం.

    48.Vosagge paññāti ettha vosajjatīti vosaggo, kāmacchandādīnaṃ vosaggo nekkhammādimhi paññā. Vimokkhavivaṭṭe ñāṇanti kāmacchandādikehi vimuccatīti vimokkho, vimokkho eva vivaṭṭo vimokkhavivaṭṭo, so eva ñāṇaṃ.

    ౪౯. తథట్ఠే పఞ్ఞాతి ఏకేకస్స సచ్చస్స చతుబ్బిధే చతుబ్బిధే అవిపరీతసభావే కిచ్చవసేన అసమ్మోహతో పవత్తా పఞ్ఞా. సచ్చవివట్టే ఞాణన్తి చతూసు సచ్చేసు దుభతో వుట్ఠానవసేన వివట్టతీతి సచ్చవివట్టో, సో ఏవ ఞాణం. ఏకమేవ ఞాణం అధిపతికతధమ్మవసేన సఞ్ఞావివట్టోతి, పహాతబ్బధమ్మవసేన చేతోవివట్టోతి, చిత్తపతిట్ఠాపనవసేన చిత్తవివట్టోతి, పచ్చనీకపహానవసేన విమోక్ఖవివట్టోతి ఏవం చతుధా వుత్తం. అనత్తానుపస్సనావ సుఞ్ఞతాకారవసేన ‘‘ఞాణవివట్టే ఞాణ’’న్తి వుత్తా. మగ్గఞాణమేవ హేట్ఠా ‘‘మగ్గే ఞాణ’’న్తి చ, ‘‘ఆనన్తరికసమాధిమ్హి ఞాణ’’న్తి చ ద్విధా వుత్తం, వివట్టనాకారవసేన ‘‘సచ్చవివట్టే ఞాణ’’న్తి వుత్తం.

    49.Tathaṭṭhe paññāti ekekassa saccassa catubbidhe catubbidhe aviparītasabhāve kiccavasena asammohato pavattā paññā. Saccavivaṭṭe ñāṇanti catūsu saccesu dubhato vuṭṭhānavasena vivaṭṭatīti saccavivaṭṭo, so eva ñāṇaṃ. Ekameva ñāṇaṃ adhipatikatadhammavasena saññāvivaṭṭoti, pahātabbadhammavasena cetovivaṭṭoti, cittapatiṭṭhāpanavasena cittavivaṭṭoti, paccanīkapahānavasena vimokkhavivaṭṭoti evaṃ catudhā vuttaṃ. Anattānupassanāva suññatākāravasena ‘‘ñāṇavivaṭṭe ñāṇa’’nti vuttā. Maggañāṇameva heṭṭhā ‘‘magge ñāṇa’’nti ca, ‘‘ānantarikasamādhimhi ñāṇa’’nti ca dvidhā vuttaṃ, vivaṭṭanākāravasena ‘‘saccavivaṭṭe ñāṇa’’nti vuttaṃ.

    ౫౦. ఇదాని తస్స సచ్చవివట్టఞాణవసేన పవత్తస్స ఆసవానం ఖయే ఞాణస్స వసేన పవత్తాని కమతో ఛ అభిఞ్ఞాఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్థాపి లోకపాకటానుభావత్తా అతివిమ్హాపనన్తి పఠమం ఇద్ధివిధఞాణం ఉద్దిట్ఠం, చేతోపరియఞాణస్స విసయతో దిబ్బసోతఞాణం ఓళారికవిసయన్తి దుతియం దిబ్బసోతఞాణం ఉద్దిట్ఠం, సుఖుమవిసయత్తా తతియం చేతోపరియఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తీసు విజ్జాసు పుబ్బేనివాసచ్ఛాదకాతీతతమవినోదకత్తా పఠమం పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం ఉద్దిట్ఠం, పచ్చుప్పన్నానాగతతమవినోదకత్తా దుతియం దిబ్బచక్ఖుఞాణం ఉద్దిట్ఠం, సబ్బతమసముచ్ఛేదకత్తా తతియం ఆసవానం ఖయే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ కాయమ్పీతి రూపకాయమ్పి. చిత్తమ్పీతి పాదకజ్ఝానచిత్తమ్పి. ఏకవవత్థానతాతి పరికమ్మచిత్తేన ఏకతో ఠపనతాయ చ దిస్సమానకాయేన, అదిస్సమానకాయేన వా గన్తుకామకాలే యథాయోగం కాయస్సపి చిత్తస్సపి మిస్సీకరణతాయ చాతి వుత్తం హోతి. కాయోతి చేత్థ సరీరం. సరీరఞ్హి అసుచిసఞ్చయతో కుచ్ఛితానం కేసాదీనఞ్చేవ చక్ఖురోగాదీనం రోగసతానఞ్చ ఆయభూతతో కాయోతి వుచ్చతి. సుఖసఞ్ఞఞ్చ లహుసఞ్ఞఞ్చాతి ఏత్థ చతుత్థజ్ఝానసమ్పయుత్తం ఏకంయేవ సఞ్ఞం ఆకారనానత్తతో ద్విధా కత్వా సముచ్చయత్థో చ-సద్దో పయుత్తో. చతుత్థజ్ఝానస్మిఞ్హి ఉపేక్ఖా సన్తత్తా సుఖన్తి వుత్తా, తంసమ్పయుత్తా సఞ్ఞా సుఖసఞ్ఞా. సాయేవ నీవరణేహి చేవ వితక్కాదిపచ్చనీకేహి చ విముత్తత్తా లహుసఞ్ఞా. అధిట్ఠానవసేనాతి అధికం కత్వా ఠానవసేన, పవిసనవసేనాతి అధిప్పాయో. అధిట్ఠానవసేన చాతి చ-సద్దో సమ్బన్ధితబ్బో. ఏత్తావతా సబ్బప్పకారస్స ఇద్ధివిధస్స యథాయోగం కారణం వుత్తం.

    50. Idāni tassa saccavivaṭṭañāṇavasena pavattassa āsavānaṃ khaye ñāṇassa vasena pavattāni kamato cha abhiññāñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthāpi lokapākaṭānubhāvattā ativimhāpananti paṭhamaṃ iddhividhañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, cetopariyañāṇassa visayato dibbasotañāṇaṃ oḷārikavisayanti dutiyaṃ dibbasotañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, sukhumavisayattā tatiyaṃ cetopariyañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tīsu vijjāsu pubbenivāsacchādakātītatamavinodakattā paṭhamaṃ pubbenivāsānussatiñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, paccuppannānāgatatamavinodakattā dutiyaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, sabbatamasamucchedakattā tatiyaṃ āsavānaṃ khaye ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha kāyampīti rūpakāyampi. Cittampīti pādakajjhānacittampi. Ekavavatthānatāti parikammacittena ekato ṭhapanatāya ca dissamānakāyena, adissamānakāyena vā gantukāmakāle yathāyogaṃ kāyassapi cittassapi missīkaraṇatāya cāti vuttaṃ hoti. Kāyoti cettha sarīraṃ. Sarīrañhi asucisañcayato kucchitānaṃ kesādīnañceva cakkhurogādīnaṃ rogasatānañca āyabhūtato kāyoti vuccati. Sukhasaññañca lahusaññañcāti ettha catutthajjhānasampayuttaṃ ekaṃyeva saññaṃ ākāranānattato dvidhā katvā samuccayattho ca-saddo payutto. Catutthajjhānasmiñhi upekkhā santattā sukhanti vuttā, taṃsampayuttā saññā sukhasaññā. Sāyeva nīvaraṇehi ceva vitakkādipaccanīkehi ca vimuttattā lahusaññā. Adhiṭṭhānavasenāti adhikaṃ katvā ṭhānavasena, pavisanavasenāti adhippāyo. Adhiṭṭhānavasena cāti ca-saddo sambandhitabbo. Ettāvatā sabbappakārassa iddhividhassa yathāyogaṃ kāraṇaṃ vuttaṃ.

    ఇజ్ఝనట్ఠే పఞ్ఞాతి ఇజ్ఝనసభావే పఞ్ఞా. ఇద్ధివిధే ఞాణన్తి ఇజ్ఝనట్ఠేన ఇద్ధి, నిప్ఫత్తిఅత్థేన పటిలాభట్ఠేన చాతి వుత్తం హోతి. యఞ్హి నిప్ఫజ్జతి పటిలబ్భతి చ, తం ఇజ్ఝతీతి వుచ్చతి. యథాహ – ‘‘కామం కామయమానస్స, తస్స చేతం సమిజ్ఝతీ’’తి (సు॰ ని॰ ౭౭౨). తథా ‘‘నేక్ఖమ్మం ఇజ్ఝతీతి ఇద్ధి, పటిహరతీతి పాటిహారియం, అరహత్తమగ్గో ఇజ్ఝతీతి ఇద్ధి, పటిహరతీతి పాటిహారియ’’న్తి (పటి॰ మ॰ ౩.౩౨). అపరో నయో – ఇజ్ఝనట్ఠేన ఇద్ధి, ఉపాయసమ్పదాయేతం అధివచనం. ఉపాయసమ్పదా హి ఇజ్ఝతి అధిప్పేతఫలప్పసవనతో. యథాహ – ‘‘అయం ఖో చిత్తో గహపతి సీలవా కల్యాణధమ్మో, సచే పణిదహిస్సతి, అనాగతమద్ధానం రాజా అస్సం చక్కవత్తీతి. ఇజ్ఝిస్సతి హి సీలవతో చేతోపణిధి విసుద్ధత్తా’’తి (సం॰ ని॰ ౪.౩౫౨). అపరో నయో – ఏతాయ సత్తా ఇజ్ఝన్తీతి ఇద్ధి, ఇజ్ఝన్తీతి ఇద్ధా వుద్ధా ఉక్కంసగతా హోన్తీతి వుత్తం హోతి. ఇద్ధి ఏవ విధం ఇద్ధివిధం, ఇద్ధికోట్ఠాసో ఇద్ధివికప్పోతి అత్థో. తం ఇద్ధివిధం ఞాణన్తి వుత్తం హోతి.

    Ijjhanaṭṭhe paññāti ijjhanasabhāve paññā. Iddhividhe ñāṇanti ijjhanaṭṭhena iddhi, nipphattiatthena paṭilābhaṭṭhena cāti vuttaṃ hoti. Yañhi nipphajjati paṭilabbhati ca, taṃ ijjhatīti vuccati. Yathāha – ‘‘kāmaṃ kāmayamānassa, tassa cetaṃ samijjhatī’’ti (su. ni. 772). Tathā ‘‘nekkhammaṃ ijjhatīti iddhi, paṭiharatīti pāṭihāriyaṃ, arahattamaggo ijjhatīti iddhi, paṭiharatīti pāṭihāriya’’nti (paṭi. ma. 3.32). Aparo nayo – ijjhanaṭṭhena iddhi, upāyasampadāyetaṃ adhivacanaṃ. Upāyasampadā hi ijjhati adhippetaphalappasavanato. Yathāha – ‘‘ayaṃ kho citto gahapati sīlavā kalyāṇadhammo, sace paṇidahissati, anāgatamaddhānaṃ rājā assaṃ cakkavattīti. Ijjhissati hi sīlavato cetopaṇidhi visuddhattā’’ti (saṃ. ni. 4.352). Aparo nayo – etāya sattā ijjhantīti iddhi, ijjhantīti iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti vuttaṃ hoti. Iddhi eva vidhaṃ iddhividhaṃ, iddhikoṭṭhāso iddhivikappoti attho. Taṃ iddhividhaṃ ñāṇanti vuttaṃ hoti.

    ౫౧. వితక్కవిప్ఫారవసేనాతి దిబ్బసోతధాతుఉప్పాదనత్థం పరికమ్మకరణకాలే సద్దనిమిత్తేసు అత్తనో వితక్కవిప్ఫారవసేన వితక్కవేగవసేన. వితక్కోతి చేత్థ వితక్కేతీతి వితక్కో, వితక్కనం వా వితక్కో, ఊహనన్తి వుత్తం హోతి. స్వాయం ఆరమ్మణే చిత్తస్స అభినిరోపనలక్ఖణో, ఆహననపరియాహననరసో . తథా హి తేన యోగావచరో ఆరమ్మణం వితక్కాహతం వితక్కపరియాహతం కరోతీతి వుచ్చతి. ఆరమ్మణే చిత్తస్స ఆనయనపచ్చుపట్ఠానో, తజ్జాసమన్నాహారేన పన ఇన్ద్రియేన చ పరిక్ఖిత్తే విసయే అనన్తరాయేన ఉప్పజ్జనతో ఆపాథగతవిసయపదట్ఠానోతి వుచ్చతి. నానత్తేకత్తసద్దనిమిత్తానన్తి నానాసభావానం ఏకసభావానఞ్చ సద్దనిమిత్తానం. సద్దా ఏవ చేత్థ వితక్కుప్పత్తికారణత్తా సఙ్ఖారనిమిత్తత్తా చ నిమిత్తాని. భేరిసద్దాదివసేన ఏకగ్ఘనీభూతా, అనేకా వా సద్దా, నానాదిసాసు వా సద్దా, నానాసత్తానం వా సద్దా నానత్తసద్దా, ఏకదిసాయ సద్దా, ఏకసత్తస్స వా సద్దా, భేరిసద్దాదివసేన ఏకేకసద్దా వా ఏకత్తసద్దా. సద్దోతి చేత్థ సప్పతీతి సద్దో, కథీయతీతి అత్థో. పరియోగాహణే పఞ్ఞాతి పవిసనపఞ్ఞా, పజాననపఞ్ఞాతి అత్థో. సోతధాతువిసుద్ధిఞాణన్తి సవనట్ఠేన చ నిజ్జీవట్ఠేన చ సోతధాతు, సోతధాతుకిచ్చకరణవసేన చ సోతధాతు వియాతిపి సోతధాతు, పరిసుద్ధత్తా నిరుపక్కిలేసత్తా విసుద్ధి, సోతధాతు ఏవ విసుద్ధి సోతధాతువిసుద్ధి, సోతధాతువిసుద్ధి ఏవ ఞాణం సోతధాతువిసుద్ధిఞాణం.

    51.Vitakkavipphāravasenāti dibbasotadhātuuppādanatthaṃ parikammakaraṇakāle saddanimittesu attano vitakkavipphāravasena vitakkavegavasena. Vitakkoti cettha vitakketīti vitakko, vitakkanaṃ vā vitakko, ūhananti vuttaṃ hoti. Svāyaṃ ārammaṇe cittassa abhiniropanalakkhaṇo, āhananapariyāhananaraso . Tathā hi tena yogāvacaro ārammaṇaṃ vitakkāhataṃ vitakkapariyāhataṃ karotīti vuccati. Ārammaṇe cittassa ānayanapaccupaṭṭhāno, tajjāsamannāhārena pana indriyena ca parikkhitte visaye anantarāyena uppajjanato āpāthagatavisayapadaṭṭhānoti vuccati. Nānattekattasaddanimittānanti nānāsabhāvānaṃ ekasabhāvānañca saddanimittānaṃ. Saddā eva cettha vitakkuppattikāraṇattā saṅkhāranimittattā ca nimittāni. Bherisaddādivasena ekagghanībhūtā, anekā vā saddā, nānādisāsu vā saddā, nānāsattānaṃ vā saddā nānattasaddā, ekadisāya saddā, ekasattassa vā saddā, bherisaddādivasena ekekasaddā vā ekattasaddā. Saddoti cettha sappatīti saddo, kathīyatīti attho. Pariyogāhaṇe paññāti pavisanapaññā, pajānanapaññāti attho. Sotadhātuvisuddhiñāṇanti savanaṭṭhena ca nijjīvaṭṭhena ca sotadhātu, sotadhātukiccakaraṇavasena ca sotadhātu viyātipi sotadhātu, parisuddhattā nirupakkilesattā visuddhi, sotadhātu eva visuddhi sotadhātuvisuddhi, sotadhātuvisuddhi eva ñāṇaṃ sotadhātuvisuddhiñāṇaṃ.

    ౫౨. తిణ్ణన్నం చిత్తానన్తి సోమనస్ససహగతదోమనస్ససహగతఉపేక్ఖాసహగతవసేన తిణ్ణన్నం చిత్తానం. విప్ఫారత్తాతి విప్ఫారభావేన వేగేనాతి అత్థో. హేతుఅత్థే నిస్సక్కవచనం, చేతోపరియఞాణుప్పాదనత్థం పరికమ్మకరణకాలే పరేసం తిణ్ణన్నం చిత్తానం విప్ఫారహేతునా. ఇన్ద్రియానం పసాదవసేనాతి చక్ఖాదీనం ఛన్నం ఇన్ద్రియానం పసాదవసేన, ఇన్ద్రియానం పతిట్ఠితోకాసా చేత్థ ఫలూపచారేన ఇన్ద్రియానన్తి వుత్తా యథా ‘‘విప్పసన్నాని ఖో తే, ఆవుసో, ఇన్ద్రియాని పరిసుద్ధో ఛవివణ్ణో పరియోదాతో’’తి (మహావ॰ ౬౦). ఇన్ద్రియపతిట్ఠితోకాసేసుపి హదయవత్థు ఏవ ఇధాధిప్పేతం. పసాదవసేనాతి చ అనావిలభావవసేన. ‘‘పసాదప్పసాదవసేనా’’తి వత్తబ్బే అప్పసాదసద్దస్స లోపో కతోతి వేదితబ్బం. అథ వా ఇదమప్పసన్నన్తి గహణస్స పసాదమపేక్ఖిత్వా ఏవ సమ్భవతో ‘‘పసాదవసేనా’’తి వచనేనేవ అప్పసాదోపి వుత్తోవ హోతీతి వేదితబ్బం. నానత్తేకత్తవిఞ్ఞాణచరియా పరియోగాహణే పఞ్ఞాతి యథాసమ్భవం నానాసభావఏకసభావఏకూననవుతివిఞ్ఞాణపవత్తివిజాననపఞ్ఞా. ఏత్థ అసమాహితస్స విఞ్ఞాణచరియా నానత్తా, సమాహితస్స విఞ్ఞాణచరియా ఏకత్తా. సరాగాదిచిత్తం వా నానత్తం, వీతరాగాదిచిత్తం ఏకత్తం. చేతోపరియఞాణన్తి ఏత్థ పరియాతీతి పరియం, పరిచ్ఛిన్దతీతి అత్థో. చేతసో పరియం చేతోపరియం, చేతోపరియఞ్చ తం ఞాణఞ్చాతి చేతోపరియఞాణం. విప్ఫారతాతిపి పాఠో, విప్ఫారతాయాతి అత్థో.

    52.Tiṇṇannaṃ cittānanti somanassasahagatadomanassasahagataupekkhāsahagatavasena tiṇṇannaṃ cittānaṃ. Vipphārattāti vipphārabhāvena vegenāti attho. Hetuatthe nissakkavacanaṃ, cetopariyañāṇuppādanatthaṃ parikammakaraṇakāle paresaṃ tiṇṇannaṃ cittānaṃ vipphārahetunā. Indriyānaṃ pasādavasenāti cakkhādīnaṃ channaṃ indriyānaṃ pasādavasena, indriyānaṃ patiṭṭhitokāsā cettha phalūpacārena indriyānanti vuttā yathā ‘‘vippasannāni kho te, āvuso, indriyāni parisuddho chavivaṇṇo pariyodāto’’ti (mahāva. 60). Indriyapatiṭṭhitokāsesupi hadayavatthu eva idhādhippetaṃ. Pasādavasenāti ca anāvilabhāvavasena. ‘‘Pasādappasādavasenā’’ti vattabbe appasādasaddassa lopo katoti veditabbaṃ. Atha vā idamappasannanti gahaṇassa pasādamapekkhitvā eva sambhavato ‘‘pasādavasenā’’ti vacaneneva appasādopi vuttova hotīti veditabbaṃ. Nānattekattaviññāṇacariyā pariyogāhaṇe paññāti yathāsambhavaṃ nānāsabhāvaekasabhāvaekūnanavutiviññāṇapavattivijānanapaññā. Ettha asamāhitassa viññāṇacariyā nānattā, samāhitassa viññāṇacariyā ekattā. Sarāgādicittaṃ vā nānattaṃ, vītarāgādicittaṃ ekattaṃ. Cetopariyañāṇanti ettha pariyātīti pariyaṃ, paricchindatīti attho. Cetaso pariyaṃ cetopariyaṃ, cetopariyañca taṃ ñāṇañcāti cetopariyañāṇaṃ. Vipphāratātipi pāṭho, vipphāratāyāti attho.

    ౫౩. పచ్చయప్పవత్తానం ధమ్మానన్తి పటిచ్చసముప్పాదవసేన పచ్చయతో పవత్తానం పచ్చయుప్పన్నధమ్మానం. నానత్తేకత్తకమ్మవిప్ఫారవసేనాతి ఏత్థ అకుసలం కమ్మం నానత్తం, కుసలం కమ్మం ఏకత్తం. కామావచరం వా కమ్మం నానత్తం, రూపావచరారూపావచరం కమ్మం ఏకత్తం. నానత్తేకత్తకమ్మవిప్ఫారవసేన పచ్చయపవత్తానం ధమ్మానం పరియోగాహణే పఞ్ఞాతి సమ్బన్ధో. పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణన్తి పుబ్బే అతీతజాతీసు నివుత్థఖన్ధా పుబ్బేనివాసో. నివుత్థాతి అజ్ఝావుత్థా అనుభూతా అత్తనో సన్తానే ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధా. పుబ్బే అతీతజాతీసు నివుత్థధమ్మా వా పుబ్బేనివాసో. నివుత్థాతి గోచరనివాసేన నివుత్థా అత్తనో విఞ్ఞాణేన విఞ్ఞాతా పరిచ్ఛిన్నా, పరవిఞ్ఞాణేన విఞ్ఞాతాపి వా. ఛిన్నవటుమకానుస్సరణాదీసు తే బుద్ధానంయేవ లబ్భన్తి . పుబ్బేనివాసానుస్సతీతి యాయ సతియా పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి, సా పుబ్బేనివాసానుస్సతి, ఞాణన్తి తాయ సతియా సమ్పయుత్తం ఞాణం.

    53.Paccayappavattānaṃ dhammānanti paṭiccasamuppādavasena paccayato pavattānaṃ paccayuppannadhammānaṃ. Nānattekattakammavipphāravasenāti ettha akusalaṃ kammaṃ nānattaṃ, kusalaṃ kammaṃ ekattaṃ. Kāmāvacaraṃ vā kammaṃ nānattaṃ, rūpāvacarārūpāvacaraṃ kammaṃ ekattaṃ. Nānattekattakammavipphāravasena paccayapavattānaṃ dhammānaṃ pariyogāhaṇe paññāti sambandho. Pubbenivāsānussatiñāṇanti pubbe atītajātīsu nivutthakhandhā pubbenivāso. Nivutthāti ajjhāvutthā anubhūtā attano santāne uppajjitvā niruddhā. Pubbe atītajātīsu nivutthadhammā vā pubbenivāso. Nivutthāti gocaranivāsena nivutthā attano viññāṇena viññātā paricchinnā, paraviññāṇena viññātāpi vā. Chinnavaṭumakānussaraṇādīsu te buddhānaṃyeva labbhanti . Pubbenivāsānussatīti yāya satiyā pubbenivāsaṃ anussarati, sā pubbenivāsānussati, ñāṇanti tāya satiyā sampayuttaṃ ñāṇaṃ.

    ౫౪. ఓభాసవసేనాతి దిబ్బేన చక్ఖునా రూపదస్సనత్థం పసారితస్స తేజోకసిణఓదాతకసిణఆలోకకసిణానం అఞ్ఞతరస్స చతుత్థజ్ఝానారమ్మణస్స కసిణోభాసస్స వసేన. నానత్తేకత్తరూపనిమిత్తానన్తి నానాసత్తానం రూపాని, నానత్తకాయం ఉపపన్నానం వా సత్తానం రూపాని, నానాదిసాసు వా రూపాని, అసమ్మిస్సాని వా రూపాని నానత్తరూపాని, ఏకసత్తస్స రూపాని, ఏకత్తకాయం ఉపపన్నస్స వా రూపాని, ఏకదిసాయ వా రూపాని, నానాదిసాదీనం సమ్మిస్సీభూతాని వా రూపాని ఏకత్తరూపాని. రూపన్తి చేత్థ వణ్ణాయతనమేవ. తఞ్హి రూపయతీతి రూపం, వణ్ణవికారం ఆపజ్జమానం హదయఙ్గతభావం పకాసేతీతి అత్థో. రూపమేవ రూపనిమిత్తం. తేసం నానత్తేకత్తరూపనిమిత్తానం. దస్సనట్ఠే పఞ్ఞాతి దస్సనసభావే పఞ్ఞా.

    54.Obhāsavasenāti dibbena cakkhunā rūpadassanatthaṃ pasāritassa tejokasiṇaodātakasiṇaālokakasiṇānaṃ aññatarassa catutthajjhānārammaṇassa kasiṇobhāsassa vasena. Nānattekattarūpanimittānanti nānāsattānaṃ rūpāni, nānattakāyaṃ upapannānaṃ vā sattānaṃ rūpāni, nānādisāsu vā rūpāni, asammissāni vā rūpāni nānattarūpāni, ekasattassa rūpāni, ekattakāyaṃ upapannassa vā rūpāni, ekadisāya vā rūpāni, nānādisādīnaṃ sammissībhūtāni vā rūpāni ekattarūpāni. Rūpanti cettha vaṇṇāyatanameva. Tañhi rūpayatīti rūpaṃ, vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti attho. Rūpameva rūpanimittaṃ. Tesaṃ nānattekattarūpanimittānaṃ. Dassanaṭṭhe paññāti dassanasabhāve paññā.

    దిబ్బచక్ఖుఞాణన్తి దిబ్బసదిసత్తా దిబ్బం. దేవానఞ్హి సుచరితకమ్మనిబ్బత్తం పిత్తసేమ్హరుహిరాదీహి అపలిబుద్ధం ఉపక్కిలేసవిముత్తతాయ దూరేపి ఆరమ్మణసమ్పటిచ్ఛనసమత్థం దిబ్బం పసాదచక్ఖు హోతి. ఇదఞ్చాపి వీరియభావనాబలనిబ్బత్తం ఞాణచక్ఖు తాదిసమేవాతి దిబ్బసదిసత్తా దిబ్బం, దిబ్బవిహారవసేన పటిలద్ధత్తా అత్తనా దిబ్బవిహారసన్నిస్సితత్తాపి దిబ్బం, ఆలోకపరిగ్గహేన మహాజుతికత్తాపి దిబ్బం, తిరోకుట్టాదిగతరూపదస్సనేన మహాగతికత్తాపి దిబ్బం. తం సబ్బం సద్దసత్థానుసారేన వేదితబ్బం. దస్సనట్ఠేన చక్ఖు, చక్ఖుకిచ్చకరణేన చక్ఖుమివాతిపి చక్ఖు, దిబ్బఞ్చ తం చక్ఖు చాతి దిబ్బచక్ఖు, దిబ్బచక్ఖు చ తం ఞాణఞ్చాతి దిబ్బచక్ఖుఞాణం.

    Dibbacakkhuñāṇanti dibbasadisattā dibbaṃ. Devānañhi sucaritakammanibbattaṃ pittasemharuhirādīhi apalibuddhaṃ upakkilesavimuttatāya dūrepi ārammaṇasampaṭicchanasamatthaṃ dibbaṃ pasādacakkhu hoti. Idañcāpi vīriyabhāvanābalanibbattaṃ ñāṇacakkhu tādisamevāti dibbasadisattā dibbaṃ, dibbavihāravasena paṭiladdhattā attanā dibbavihārasannissitattāpi dibbaṃ, ālokapariggahena mahājutikattāpi dibbaṃ, tirokuṭṭādigatarūpadassanena mahāgatikattāpi dibbaṃ. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Dassanaṭṭhena cakkhu, cakkhukiccakaraṇena cakkhumivātipi cakkhu, dibbañca taṃ cakkhu cāti dibbacakkhu, dibbacakkhu ca taṃ ñāṇañcāti dibbacakkhuñāṇaṃ.

    ౫౫. చతుసట్ఠియా ఆకారేహీతి అట్ఠసు మగ్గఫలేసు ఏకేకస్మిం అట్ఠన్నం అట్ఠన్నం ఇన్ద్రియానం వసేన చతుసట్ఠియా ఆకారేహి. తిణ్ణన్నం ఇన్ద్రియానన్తి అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియం అఞ్ఞిన్ద్రియం అఞ్ఞాతావిన్ద్రియన్తి, ఇమేసం తిణ్ణన్నం ఇన్ద్రియానం. వసిభావతా పఞ్ఞాతి వసిభావతాయ పవత్తా పఞ్ఞా, అరహత్తఫలే అట్ఠన్నం ఇన్ద్రియానం వసేన అట్ఠహి ఆకారేహి అఞ్ఞాతావిన్ద్రియస్సేవ వసిభావతాయ అరహత్తమగ్గక్ఖణే అభావేపి కారణసిద్ధివసేన తదత్థసాధనతాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఆసవానం ఖయే ఞాణన్తి అత్తనా వజ్ఝానం ఆసవానం ఖయకరం అరహత్తమగ్గఞాణం.

    55.Catusaṭṭhiyā ākārehīti aṭṭhasu maggaphalesu ekekasmiṃ aṭṭhannaṃ aṭṭhannaṃ indriyānaṃ vasena catusaṭṭhiyā ākārehi. Tiṇṇannaṃ indriyānanti anaññātaññassāmītindriyaṃ aññindriyaṃ aññātāvindriyanti, imesaṃ tiṇṇannaṃ indriyānaṃ. Vasibhāvatā paññāti vasibhāvatāya pavattā paññā, arahattaphale aṭṭhannaṃ indriyānaṃ vasena aṭṭhahi ākārehi aññātāvindriyasseva vasibhāvatāya arahattamaggakkhaṇe abhāvepi kāraṇasiddhivasena tadatthasādhanatāya vuttanti veditabbaṃ. Āsavānaṃ khaye ñāṇanti attanā vajjhānaṃ āsavānaṃ khayakaraṃ arahattamaggañāṇaṃ.

    ౫౬-౫౯. ఇదాని ఆసవానం ఖయఞాణసఙ్ఖాతఅరహత్తమగ్గఞాణసమ్బన్ధే చతున్నమ్పి మగ్గఞాణానం ఏకేకస్స మగ్గఞాణస్స ఏకాభిసమయతం దస్సేతుం ‘‘పరిఞ్ఞట్ఠే పఞ్ఞా’’తిఆదీని చత్తారి ఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్థాపి ఓళారికత్తా సబ్బసత్తసాధారణత్తా చ సువిఞ్ఞేయ్యన్తి దుక్ఖసచ్చం పఠమం వుత్తం, తస్సేవ హేతుదస్సనత్థం తదనన్తరం సముదయసచ్చం, హేతునిరోధా ఫలనిరోధోతి ఞాపనత్థం తదనన్తరం నిరోధసచ్చం, తదధిగమూపాయదస్సనత్థం అన్తే మగ్గసచ్చం. భవసుఖస్సాదగధితానం వా సత్తానం సంవేగజననత్థం పఠమం దుక్ఖమాహ, తం నేవ అకతం ఆగచ్ఛతి, న ఇస్సరనిమ్మానాదితో హోతి, ఇతో పన హోతీతి ఞాపనత్థం తదనన్తరం సముదయసచ్చం, తతో సహేతుకేన దుక్ఖేన అభిభూతత్తా సంవిగ్గమానసానం దుక్ఖనిస్సరణగవేసీనం నిస్సరణదస్సనేన అస్సాసజననత్థం నిరోధం, తతో నిరోధాధిగమత్థం నిరోధసమ్పాపకం మగ్గన్తి. ఇదాని తబ్బిసయాని ఞాణాని తేనేవ కమేన ఉద్దిట్ఠాని. తత్థ పరిఞ్ఞట్ఠేతి దుక్ఖస్స పీళనట్ఠాదికే చతుబ్బిధే పరిజానితబ్బసభావే. పహానట్ఠేతి సముదయస్స ఆయూహనట్ఠాదికే చతుబ్బిధే పహాతబ్బసభావే. సచ్ఛికిరియట్ఠేతి నిరోధస్స నిస్సరణట్ఠాదికే చతుబ్బిధే సచ్ఛికాతబ్బసభావే. భావనట్ఠేతి మగ్గస్స నియ్యానట్ఠాదికే చతుబ్బిధే భావేతబ్బసభావే.

    56-59. Idāni āsavānaṃ khayañāṇasaṅkhātaarahattamaggañāṇasambandhe catunnampi maggañāṇānaṃ ekekassa maggañāṇassa ekābhisamayataṃ dassetuṃ ‘‘pariññaṭṭhe paññā’’tiādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthāpi oḷārikattā sabbasattasādhāraṇattā ca suviññeyyanti dukkhasaccaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, tasseva hetudassanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, hetunirodhā phalanirodhoti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ nirodhasaccaṃ, tadadhigamūpāyadassanatthaṃ ante maggasaccaṃ. Bhavasukhassādagadhitānaṃ vā sattānaṃ saṃvegajananatthaṃ paṭhamaṃ dukkhamāha, taṃ neva akataṃ āgacchati, na issaranimmānādito hoti, ito pana hotīti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, tato sahetukena dukkhena abhibhūtattā saṃviggamānasānaṃ dukkhanissaraṇagavesīnaṃ nissaraṇadassanena assāsajananatthaṃ nirodhaṃ, tato nirodhādhigamatthaṃ nirodhasampāpakaṃ magganti. Idāni tabbisayāni ñāṇāni teneva kamena uddiṭṭhāni. Tattha pariññaṭṭheti dukkhassa pīḷanaṭṭhādike catubbidhe parijānitabbasabhāve. Pahānaṭṭheti samudayassa āyūhanaṭṭhādike catubbidhe pahātabbasabhāve. Sacchikiriyaṭṭheti nirodhassa nissaraṇaṭṭhādike catubbidhe sacchikātabbasabhāve. Bhāvanaṭṭheti maggassa niyyānaṭṭhādike catubbidhe bhāvetabbasabhāve.

    ౬౦-౬౩. ఇదాని భావితమగ్గస్స పచ్చవేక్ఖణవసేన వా అభావితమగ్గస్స అనుస్సవవసేన వా విసుం విసుం సచ్చఞాణాని దస్సేతుం దుక్ఖే ఞాణాదీని చత్తారి ఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్థ దుక్ఖేతి ఏత్థ దు-ఇతి అయం సద్దో కుచ్ఛితే దిస్సతి. కుచ్ఛితఞ్హి పుత్తం దుపుత్తోతి వదన్తి. ఖం-సద్దో పన తుచ్ఛే. తుచ్ఛఞ్హి ఆకాసం ‘ఖ’న్తి వుచ్చతి. ఇదఞ్చ పఠమసచ్చం కుచ్ఛితం అనేకుపద్దవాధిట్ఠానతో, తుచ్ఛం బాలజనపరికప్పితధువసుభసుఖత్తభావవిరహితతో. తస్మా కుచ్ఛితత్తా తుచ్ఛత్తా చ ‘‘దుక్ఖ’’న్తి వుచ్చతి.

    60-63. Idāni bhāvitamaggassa paccavekkhaṇavasena vā abhāvitamaggassa anussavavasena vā visuṃ visuṃ saccañāṇāni dassetuṃ dukkhe ñāṇādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tattha dukkheti ettha du-iti ayaṃ saddo kucchite dissati. Kucchitañhi puttaṃ duputtoti vadanti. Khaṃ-saddo pana tucche. Tucchañhi ākāsaṃ ‘kha’nti vuccati. Idañca paṭhamasaccaṃ kucchitaṃ anekupaddavādhiṭṭhānato, tucchaṃ bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahitato. Tasmā kucchitattā tucchattā ca ‘‘dukkha’’nti vuccati.

    దుక్ఖసముదయేతి ఏత్థ సం-ఇతి అయం సద్దో ‘‘సమాగమో సమేత’’న్తిఆదీసు (విభ॰ ౧౯౯; దీ॰ ని॰ ౨.౩౯౬) వియ సంయోగం దీపేతి. -ఇతి అయం సద్దో ‘‘ఉప్పన్నం ఉదిత’’న్తిఆదీసు (పారా॰ ౧౭౨; చూళని॰ ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౪౧) వియ ఉప్పత్తిం. అయ-సద్దో పన కారణం దీపేతి. ఇదఞ్చాపి దుతియసచ్చం అవసేసపచ్చయసమాయోగే సతి దుక్ఖస్స ఉప్పత్తికారణం. ఇతి దుక్ఖస్స సంయోగే ఉప్పత్తికారణత్తా ‘‘దుక్ఖసముదయ’’న్తి వుచ్చతి.

    Dukkhasamudayeti ettha saṃ-iti ayaṃ saddo ‘‘samāgamo sameta’’ntiādīsu (vibha. 199; dī. ni. 2.396) viya saṃyogaṃ dīpeti. U-iti ayaṃ saddo ‘‘uppannaṃ udita’’ntiādīsu (pārā. 172; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 141) viya uppattiṃ. Aya-saddo pana kāraṇaṃ dīpeti. Idañcāpi dutiyasaccaṃ avasesapaccayasamāyoge sati dukkhassa uppattikāraṇaṃ. Iti dukkhassa saṃyoge uppattikāraṇattā ‘‘dukkhasamudaya’’nti vuccati.

    దుక్ఖనిరోధేతి ఏత్థ ని-సద్దో అభావం, రోధ-సద్దో చ చారకం దీపేతి. తస్మా అభావో ఏత్థ సంసారచారకసఙ్ఖాతస్స దుక్ఖరోధస్స సబ్బగతిసుఞ్ఞత్తా, సమధిగతే వా తస్మిం సంసారచారకస్స దుక్ఖరోధస్స అభావో హోతి తప్పటిపక్ఖత్తాతిపి ‘‘దుక్ఖనిరోధ’’న్తి వుచ్చతి. దుక్ఖస్స వా అనుప్పత్తినిరోధపచ్చయత్తా దుక్ఖనిరోధన్తి వుచ్చతి.

    Dukkhanirodheti ettha ni-saddo abhāvaṃ, rodha-saddo ca cārakaṃ dīpeti. Tasmā abhāvo ettha saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa sabbagatisuññattā, samadhigate vā tasmiṃ saṃsāracārakassa dukkharodhassa abhāvo hoti tappaṭipakkhattātipi ‘‘dukkhanirodha’’nti vuccati. Dukkhassa vā anuppattinirodhapaccayattā dukkhanirodhanti vuccati.

    దుక్ఖనిరోధగామినియా పటిపదాయాతి ఏత్థ యస్మా అయం ఏతం దుక్ఖనిరోధం గచ్ఛతి ఆరమ్మణకరణవసేన తదభిముఖీభూతత్తా, పటిపదా చ హోతి దుక్ఖనిరోధప్పత్తియా, తస్మా దుక్ఖనిరోధగామినిపటిపదాతి వుచ్చతి. చత్తారి మగ్గఞాణానేవ హేట్ఠా వుట్ఠానాకారదీపనవసేన ‘‘మగ్గే ఞాణ’’న్తి వుత్తాని, అనన్తరఫలదాయకత్తస్స కారణపరిదీపనవసేన ‘‘ఆనన్తరికసమాధిమ్హి ఞాణ’’న్తి వుత్తాని, వివట్టనాకారదీపనవసేన ‘‘సచ్చవివట్టే ఞాణ’’న్తి వుత్తాని, మగ్గపటిపాటిక్కమేనేవ అరహత్తమగ్గఞాణుప్పత్తిం, తస్స చ ఞాణస్స అభిఞ్ఞాభావం దీపేతుం అరహత్తమగ్గఞాణమేవ ‘‘ఆసవానం ఖయే ఞాణ’’న్తి వుత్తం. పున చతున్నమ్పి మగ్గఞాణానం ఏకాభిసమయతం దీపేతుం ‘‘పరిఞ్ఞట్ఠే పఞ్ఞా దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆదీని చత్తారి ఞాణాని వుత్తాని. పున ఏకేకస్మిం సచ్చే విసుం విసుం ఉప్పత్తిదీపనవసేన ‘‘దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆదీని చత్తారి ఞాణాని ఉద్దిట్ఠానీతి ఏవం పుబ్బాపరవిసేసో వేదితబ్బోతి.

    Dukkhanirodhagāminiyāpaṭipadāyāti ettha yasmā ayaṃ etaṃ dukkhanirodhaṃ gacchati ārammaṇakaraṇavasena tadabhimukhībhūtattā, paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyā, tasmā dukkhanirodhagāminipaṭipadāti vuccati. Cattāri maggañāṇāneva heṭṭhā vuṭṭhānākāradīpanavasena ‘‘magge ñāṇa’’nti vuttāni, anantaraphaladāyakattassa kāraṇaparidīpanavasena ‘‘ānantarikasamādhimhi ñāṇa’’nti vuttāni, vivaṭṭanākāradīpanavasena ‘‘saccavivaṭṭe ñāṇa’’nti vuttāni, maggapaṭipāṭikkameneva arahattamaggañāṇuppattiṃ, tassa ca ñāṇassa abhiññābhāvaṃ dīpetuṃ arahattamaggañāṇameva ‘‘āsavānaṃ khaye ñāṇa’’nti vuttaṃ. Puna catunnampi maggañāṇānaṃ ekābhisamayataṃ dīpetuṃ ‘‘pariññaṭṭhe paññā dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri ñāṇāni vuttāni. Puna ekekasmiṃ sacce visuṃ visuṃ uppattidīpanavasena ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhānīti evaṃ pubbāparaviseso veditabboti.

    ౬౪-౬౭. ఇదాని సబ్బేసం అరియపుగ్గలానం అరియమగ్గానుభావేనేవ పటిసమ్భిదాఞాణాని సిద్ధానీతి దస్సేతుం అత్థపటిసమ్భిదే ఞాణన్తిఆదీని పున చత్తారి పటిసమ్భిదాఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. ఇమాని హి పటిసమ్భిదాపభేదాభావేపి సబ్బఅరియపుగ్గలసాధారణాని సుద్ధికపటిసమ్భిదాఞాణాని, హేట్ఠా ఉద్దిట్ఠాని పన పభిన్నపటిసమ్భిదానం పభేదప్పత్తాని పటిసమ్భిదాఞాణానీతి వేదితబ్బానీతి అయమేతేసం ఉభయత్థవచనే విసేసో. యస్మా వా అనన్తరం ఉద్దిట్ఠం దుక్ఖారమ్మణం నిరోధారమ్మణఞ్చ ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా హోతి, సముదయారమ్మణం మగ్గారమ్మణఞ్చ ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, తదభిలాపే ఞాణం నిరుత్తిపటిసమ్భిదా, తేసు ఞాణేసు ఞాణం పటిభానపటిసమ్భిదా, తస్మా తమ్పి అత్థవిసేసం దస్సేతుం సుద్ధికపటిసమ్భిదాఞాణాని ఉద్దిట్ఠానీతి వేదితబ్బాని. తస్మాయేవ చ హేట్ఠా నానత్తసద్దేన విసేసేత్వా వుత్తాని. ఇధ తథా అవిసేసేత్వా వుత్తానీతి.

    64-67. Idāni sabbesaṃ ariyapuggalānaṃ ariyamaggānubhāveneva paṭisambhidāñāṇāni siddhānīti dassetuṃ atthapaṭisambhide ñāṇantiādīni puna cattāri paṭisambhidāñāṇāni uddiṭṭhāni. Imāni hi paṭisambhidāpabhedābhāvepi sabbaariyapuggalasādhāraṇāni suddhikapaṭisambhidāñāṇāni, heṭṭhā uddiṭṭhāni pana pabhinnapaṭisambhidānaṃ pabhedappattāni paṭisambhidāñāṇānīti veditabbānīti ayametesaṃ ubhayatthavacane viseso. Yasmā vā anantaraṃ uddiṭṭhaṃ dukkhārammaṇaṃ nirodhārammaṇañca ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā hoti, samudayārammaṇaṃ maggārammaṇañca ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tadabhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā, tesu ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā, tasmā tampi atthavisesaṃ dassetuṃ suddhikapaṭisambhidāñāṇāni uddiṭṭhānīti veditabbāni. Tasmāyeva ca heṭṭhā nānattasaddena visesetvā vuttāni. Idha tathā avisesetvā vuttānīti.

    ౬౮. ఏవం పటిపాటియా సత్తసట్ఠి సావకసాధారణఞాణాని ఉద్దిసిత్వా ఇదాని సావకేహి అసాధారణాని తథాగతానంయేవ ఆవేణికాని ఞాణాని దస్సేతుం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణాదీని ఛ అసాధారణఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్థపి యస్మా తథాగతా సత్తానం ధమ్మదేసనాయ భాజనాభాజనత్తం ఓలోకేన్తా బుద్ధచక్ఖునా ఓలోకేన్తి. బుద్ధచక్ఖు నామ ఇన్ద్రియపరోపరియత్తాసయానుసయఞాణద్వయమేవ. యథాహ –

    68. Evaṃ paṭipāṭiyā sattasaṭṭhi sāvakasādhāraṇañāṇāni uddisitvā idāni sāvakehi asādhāraṇāni tathāgatānaṃyeva āveṇikāni ñāṇāni dassetuṃ indriyaparopariyattañāṇādīni cha asādhāraṇañāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthapi yasmā tathāgatā sattānaṃ dhammadesanāya bhājanābhājanattaṃ olokentā buddhacakkhunā olokenti. Buddhacakkhu nāma indriyaparopariyattāsayānusayañāṇadvayameva. Yathāha –

    ‘‘అద్దసా ఖో భగవా బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో సత్తే అప్పరజక్ఖే మహారజక్ఖే తిక్ఖిన్ద్రియే ముదిన్ద్రియే’’తిఆది (మహావ॰ ౯; మ॰ ని॰ ౧.౨౮౩; ౨.౩౩౯).

    ‘‘Addasā kho bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento satte apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye’’tiādi (mahāva. 9; ma. ni. 1.283; 2.339).

    సత్తసన్తానే చ ఓలోకేన్తా పఠమం ఇన్ద్రియపరిపాకాపరిపాకం ఓలోకేన్తి, ఇన్ద్రియపరిపాకఞ్చ ఞత్వా ఆసయాదీనం అనురూపేన ధమ్మదేసనత్థం తతో ఆసయానుసయచరితాని ఓలోకేన్తి, తస్మాపి పఠమం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణం ఉద్దిట్ఠం, తదనన్తరం ఆసయానుసయఞాణం. ధమ్మం దేసేన్తా చ యస్మా పాటిహారియేన వినేతబ్బానం పాటిహారియం కరోన్తి, తస్మా ఆసయానుసయఞాణానన్తరం యమకపాటిహారియే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. ఇమేసం తిణ్ణం ఞాణానం హేతుపరిదీపనత్థం తదనన్తరం మహాకరుణాఞాణం ఉద్దిట్ఠం. మహాకరుణాఞాణస్స పరిసుద్ధభావపరిదీపనత్థం తదనన్తరం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. సబ్బఞ్ఞుస్సాపి సబ్బధమ్మానం ఆవజ్జనపటిబద్ధభావపరిదీపనత్థం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స అనావరియభావపరిదీపనత్థఞ్చ తదనన్తరం అనావరణఞాణం ఉద్దిట్ఠన్తి వేదితబ్బం.

    Sattasantāne ca olokentā paṭhamaṃ indriyaparipākāparipākaṃ olokenti, indriyaparipākañca ñatvā āsayādīnaṃ anurūpena dhammadesanatthaṃ tato āsayānusayacaritāni olokenti, tasmāpi paṭhamaṃ indriyaparopariyattañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ āsayānusayañāṇaṃ. Dhammaṃ desentā ca yasmā pāṭihāriyena vinetabbānaṃ pāṭihāriyaṃ karonti, tasmā āsayānusayañāṇānantaraṃ yamakapāṭihāriye ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Imesaṃ tiṇṇaṃ ñāṇānaṃ hetuparidīpanatthaṃ tadanantaraṃ mahākaruṇāñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Mahākaruṇāñāṇassa parisuddhabhāvaparidīpanatthaṃ tadanantaraṃ sabbaññutaññāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Sabbaññussāpi sabbadhammānaṃ āvajjanapaṭibaddhabhāvaparidīpanatthaṃ sabbaññutaññāṇassa anāvariyabhāvaparidīpanatthañca tadanantaraṃ anāvaraṇañāṇaṃ uddiṭṭhanti veditabbaṃ.

    ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణన్తి ఏత్థ ఉపరి ‘‘సత్తాన’’న్తి పదం ఇధేవ ఆహరిత్వా ‘‘సత్తానం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణ’’న్తి యోజేతబ్బం. పరాని చ అపరాని చ పరాపరానీతి వత్తబ్బే సన్ధివసేన రో-కారం కత్వా పరోపరానీతి వుచ్చతి. పరోపరానం భావో పరోపరియం, పరోపరియమేవ పరోపరియత్తం, వేనేయ్యసత్తానం సద్ధాదీనం పఞ్చన్నం ఇన్ద్రియానం పరోపరియత్తం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తం, ఇన్ద్రియపరోపరియత్తస్స ఞాణం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణం, ఇన్ద్రియానం ఉత్తమానుత్తమభావఞాణన్తి అత్థో. ‘‘ఇన్ద్రియవరోవరియత్తఞాణ’’న్తిపి పాఠో. వరాని చ అవరియాని చ వరోవరియాని, వరోవరియానం భావో వరోవరియత్తన్తి యోజేతబ్బం. అవరియానీతి చ న ఉత్తమానీతి అత్థో. అథ వా పరాని చ ఓపరాని చ పరోపరాని, తేసం భావో పరోపరియత్తన్తి యోజేతబ్బం. ఓపరానీతి చ ఓరానీతి వుత్తం హోతి, లామకానీతి అత్థో, ‘‘పరోపరా యస్స సమేచ్చ ధమ్మా’’తిఆదీసు (సు॰ ని॰ ౪౭౯) వియ. ‘‘ఇన్ద్రియపరోపరియత్తే ఞాణ’’న్తి భుమ్మవచనేనాపి పాఠో.

    Indriyaparopariyattañāṇanti ettha upari ‘‘sattāna’’nti padaṃ idheva āharitvā ‘‘sattānaṃ indriyaparopariyattañāṇa’’nti yojetabbaṃ. Parāni ca aparāni ca parāparānīti vattabbe sandhivasena ro-kāraṃ katvā paroparānīti vuccati. Paroparānaṃ bhāvo paropariyaṃ, paropariyameva paropariyattaṃ, veneyyasattānaṃ saddhādīnaṃ pañcannaṃ indriyānaṃ paropariyattaṃ indriyaparopariyattaṃ, indriyaparopariyattassa ñāṇaṃ indriyaparopariyattañāṇaṃ, indriyānaṃ uttamānuttamabhāvañāṇanti attho. ‘‘Indriyavarovariyattañāṇa’’ntipi pāṭho. Varāni ca avariyāni ca varovariyāni, varovariyānaṃ bhāvo varovariyattanti yojetabbaṃ. Avariyānīti ca na uttamānīti attho. Atha vā parāni ca oparāni ca paroparāni, tesaṃ bhāvo paropariyattanti yojetabbaṃ. Oparānīti ca orānīti vuttaṃ hoti, lāmakānīti attho, ‘‘paroparā yassa samecca dhammā’’tiādīsu (su. ni. 479) viya. ‘‘Indriyaparopariyatte ñāṇa’’nti bhummavacanenāpi pāṭho.

    ౬౯. సత్తానం ఆసయానుసయే ఞాణన్తి ఏత్థ రూపాదీసు ఖన్ధేసు ఛన్దరాగేన సత్తా విసత్తాతి సత్తా. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

    69.Sattānaṃ āsayānusaye ñāṇanti ettha rūpādīsu khandhesu chandarāgena sattā visattāti sattā. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘రూపే ఖో, రాధ, యో ఛన్దో యో రాగో యా నన్దీ యా తణ్హా, తత్ర సత్తో తత్ర విసత్తో, తస్మా ‘సత్తో’తి వుచ్చతి. వేదనాయ సఞ్ఞాయ సఙ్ఖారేసు విఞ్ఞాణే యో ఛన్దో యో రాగో యా నన్దీ యా తణ్హా, తత్ర సత్తో తత్ర విసత్తో, తస్మా ‘సత్తో’తి వుచ్చతీ’’తి (సం॰ ని॰ ౩.౧౬౧).

    ‘‘Rūpe kho, rādha, yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā, tatra satto tatra visatto, tasmā ‘satto’ti vuccati. Vedanāya saññāya saṅkhāresu viññāṇe yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā, tatra satto tatra visatto, tasmā ‘satto’ti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 3.161).

    అక్ఖరచిన్తకా పన అత్థం అవిచారేత్వా ‘‘నామమత్తమేత’’న్తి ఇచ్ఛన్తి. యేపి అత్థం విచారేన్తి, తే సత్వయోగేన సత్తాతి ఇచ్ఛన్తి, తేసం సత్తానం. ఆసయన్తి నిస్సయన్తి ఏతం ఇతి ఆసయో, మిచ్ఛాదిట్ఠియా, సమ్మాదిట్ఠియా వా కామాదీహి, నేక్ఖమ్మాదీహి వా పరిభావితస్స సన్తానస్సేతం అధివచనం. సత్తసన్తానే అనుసేన్తి అనుపవత్తన్తీతి అనుసయా, థామగతానం కామరాగాదీనం ఏతం అధివచనం. ఆసయో చ అనుసయో చ ఆసయానుసయో. జాతిగ్గహణేన చ ద్వన్దసమాసవసేన చ ఏకవచనం వేదితబ్బం. యస్మా చరితాధిముత్తియో ఆసయానుసయసఙ్గహితా, తస్మా ఉద్దేసే చరితాధిముత్తీసు ఞాణాని ఆసయానుసయఞాణేనేవ సఙ్గహేత్వా ‘‘ఆసయానుసయే ఞాణ’’న్తి వుత్తం. యేనేవ హి అధిప్పాయేన ఉద్దేసో కతో, తేనేవ అధిప్పాయేన నిద్దేసో కతోతి.

    Akkharacintakā pana atthaṃ avicāretvā ‘‘nāmamattameta’’nti icchanti. Yepi atthaṃ vicārenti, te satvayogena sattāti icchanti, tesaṃ sattānaṃ. Āsayanti nissayanti etaṃ iti āsayo, micchādiṭṭhiyā, sammādiṭṭhiyā vā kāmādīhi, nekkhammādīhi vā paribhāvitassa santānassetaṃ adhivacanaṃ. Sattasantāne anusenti anupavattantīti anusayā, thāmagatānaṃ kāmarāgādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Āsayo ca anusayo ca āsayānusayo. Jātiggahaṇena ca dvandasamāsavasena ca ekavacanaṃ veditabbaṃ. Yasmā caritādhimuttiyo āsayānusayasaṅgahitā, tasmā uddese caritādhimuttīsu ñāṇāni āsayānusayañāṇeneva saṅgahetvā ‘‘āsayānusaye ñāṇa’’nti vuttaṃ. Yeneva hi adhippāyena uddeso kato, teneva adhippāyena niddeso katoti.

    ౭౦. యమకపాటిహీరే ఞాణన్తి ఏత్థ అగ్గిక్ఖన్ధఉదకధారాదీనం అపుబ్బం అచరిమం సకింయేవ పవత్తితో యమకం, అస్సద్ధియాదీనం పటిపక్ఖధమ్మానం హరణతో పాటిహీరం, యమకఞ్చ తం పాటిహీరఞ్చాతి యమకపాటిహీరం.

    70.Yamakapāṭihīre ñāṇanti ettha aggikkhandhaudakadhārādīnaṃ apubbaṃ acarimaṃ sakiṃyeva pavattito yamakaṃ, assaddhiyādīnaṃ paṭipakkhadhammānaṃ haraṇato pāṭihīraṃ, yamakañca taṃ pāṭihīrañcāti yamakapāṭihīraṃ.

    ౭౧. మహాకరుణాసమాపత్తియా ఞాణన్తి ఏత్థ పరదుక్ఖే సతి సాధూనం హదయకమ్పనం కరోతీతి కరుణా, కినాతి వా పరదుక్ఖం హింసతి వినాసేతీతి కరుణా, కిరీయతి వా దుక్ఖితేసు ఫరణవసేన పసారీయతీతి కరుణా, ఫరణకమ్మవసేన కమ్మగుణవసేన చ మహతీ కరుణా మహాకరుణా, సమాపజ్జన్తి ఏతం మహాకారుణికాతి సమాపత్తి, మహాకరుణా చ సా సమాపత్తి చాతి మహాకరుణాసమాపత్తి. తస్సం మహాకరుణాసమాపత్తియం, తంసమ్పయుత్తం ఞాణం.

    71.Mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇanti ettha paradukkhe sati sādhūnaṃ hadayakampanaṃ karotīti karuṇā, kināti vā paradukkhaṃ hiṃsati vināsetīti karuṇā, kirīyati vā dukkhitesu pharaṇavasena pasārīyatīti karuṇā, pharaṇakammavasena kammaguṇavasena ca mahatī karuṇā mahākaruṇā, samāpajjanti etaṃ mahākāruṇikāti samāpatti, mahākaruṇā ca sā samāpatti cāti mahākaruṇāsamāpatti. Tassaṃ mahākaruṇāsamāpattiyaṃ, taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ.

    ౭౨-౭౩. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం అనావరణఞాణన్తి ఏత్థ పఞ్చనేయ్యపథప్పభేదం సబ్బం అఞ్ఞాసీతి సబ్బఞ్ఞూ, సబ్బఞ్ఞుస్స భావో సబ్బఞ్ఞుతా, సా ఏవ ఞాణం ‘‘సబ్బఞ్ఞుతాఞాణ’’న్తి వత్తబ్బే ‘‘సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణ’’న్తి వుత్తం. సఙ్ఖతాసఙ్ఖతాదిభేదా సబ్బధమ్మా హి సఙ్ఖారో వికారో లక్ఖణం నిబ్బానం పఞ్ఞత్తీతి పఞ్చేవ నేయ్యపథా హోన్తి. సబ్బఞ్ఞూతి చ కమసబ్బఞ్ఞూ, సకింసబ్బఞ్ఞూ, సతతసబ్బఞ్ఞూ, సత్తిసబ్బఞ్ఞూ, ఞాతసబ్బఞ్ఞూతి పఞ్చవిధా సబ్బఞ్ఞునో సియుం. కమేన సబ్బజాననకాలాసమ్భవతో కమసబ్బఞ్ఞుతా న హోతి, సకిం సబ్బారమ్మణగహణాభావతో సకింసబ్బఞ్ఞుతా న హోతి, చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం యథారమ్మణచిత్తసమ్భవతో భవఙ్గచిత్తవిరోధతో యుత్తిఅభావతో చ సతతసబ్బఞ్ఞుతా న హోతి, పరిసేసతో సబ్బజాననసమత్థత్తా సత్తిసబ్బఞ్ఞుతా వా సియా, విదితసబ్బధమ్మత్తా ఞాతసబ్బఞ్ఞుతా వా సియా. సత్తిసబ్బఞ్ఞునో సబ్బజాననత్తం నత్థీతి తమ్పి న యుజ్జతి.

    72-73.Sabbaññutaññāṇaṃ anāvaraṇañāṇanti ettha pañcaneyyapathappabhedaṃ sabbaṃ aññāsīti sabbaññū, sabbaññussa bhāvo sabbaññutā, sā eva ñāṇaṃ ‘‘sabbaññutāñāṇa’’nti vattabbe ‘‘sabbaññutaññāṇa’’nti vuttaṃ. Saṅkhatāsaṅkhatādibhedā sabbadhammā hi saṅkhāro vikāro lakkhaṇaṃ nibbānaṃ paññattīti pañceva neyyapathā honti. Sabbaññūti ca kamasabbaññū, sakiṃsabbaññū, satatasabbaññū, sattisabbaññū, ñātasabbaññūti pañcavidhā sabbaññuno siyuṃ. Kamena sabbajānanakālāsambhavato kamasabbaññutā na hoti, sakiṃ sabbārammaṇagahaṇābhāvato sakiṃsabbaññutā na hoti, cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārammaṇacittasambhavato bhavaṅgacittavirodhato yuttiabhāvato ca satatasabbaññutā na hoti, parisesato sabbajānanasamatthattā sattisabbaññutā vā siyā, viditasabbadhammattā ñātasabbaññutā vā siyā. Sattisabbaññuno sabbajānanattaṃ natthīti tampi na yujjati.

    ‘‘న తస్స అద్దిట్ఠమిధత్థి కిఞ్చి, అథో అవిఞ్ఞాతమజానితబ్బం;

    ‘‘Na tassa addiṭṭhamidhatthi kiñci, atho aviññātamajānitabbaṃ;

    సబ్బం అభిఞ్ఞాసి యదత్థి నేయ్యం, తథాగతో తేన సమన్తచక్ఖూ’’తి. (మహాని॰ ౧౫౬; చూళని॰ మోఘరాజమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౮౫; పటి॰ మ॰ ౧.౨౦౮) –

    Sabbaṃ abhiññāsi yadatthi neyyaṃ, tathāgato tena samantacakkhū’’ti. (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 1.208) –

    వుత్తత్తా ఞాతసబ్బఞ్ఞుత్తమేవ యుజ్జతి. ఏవఞ్హి సతి కిచ్చతో అసమ్మోహతో కారణసిద్ధితో ఆవజ్జనపటిబద్ధతో సబ్బఞ్ఞుత్తమేవ హోతీతి. ఆవజ్జనపటిబద్ధత్తా ఏవ హి నత్థి ఏతస్స ఆవరణన్తి అనావరణం, తదేవ అనావరణఞాణన్తి వుచ్చతీతి.

    Vuttattā ñātasabbaññuttameva yujjati. Evañhi sati kiccato asammohato kāraṇasiddhito āvajjanapaṭibaddhato sabbaññuttameva hotīti. Āvajjanapaṭibaddhattā eva hi natthi etassa āvaraṇanti anāvaraṇaṃ, tadeva anāvaraṇañāṇanti vuccatīti.

    ఇమాని తేసత్తతి ఞాణానీతి సావకేహి సాధారణాసాధారణవసేన ఉద్దిట్ఠాని ఇమాని తేసత్తతి ఞాణాని. ఇమేసం తేసత్తతియా ఞాణానన్తి ఆదితో పట్ఠాయ వుత్తానం ఇమేసం తేసత్తతిఞాణానం. ఉబ్బాహనత్థే చేతం సామివచనం. తేసత్తతీనన్తిపి పాఠో. ‘‘తేసత్తతియా’’తి వత్తబ్బే ఏకస్మిం బహువచనం వేదితబ్బం. సత్తసట్ఠి ఞాణానీతిఆదితో పట్ఠాయ సత్తసట్ఠి ఞాణాని. సావకసాధారణానీతి సవనన్తే అరియాయ జాతియా జాతత్తా సావకా, సమానం ధారణమేతేసన్తి సాధారణాని, తథాగతానం సావకేహి సాధారణాని సావకసాధారణాని. ఛ ఞాణానీతి అన్తే ఉద్దిట్ఠాని ఛ ఞాణాని. అసాధారణాని సావకేహీతి సావకేహి అసాధారణాని తథాగతానంయేవ ఞాణానీతి.

    Imāni tesattati ñāṇānīti sāvakehi sādhāraṇāsādhāraṇavasena uddiṭṭhāni imāni tesattati ñāṇāni. Imesaṃ tesattatiyā ñāṇānanti ādito paṭṭhāya vuttānaṃ imesaṃ tesattatiñāṇānaṃ. Ubbāhanatthe cetaṃ sāmivacanaṃ. Tesattatīnantipi pāṭho. ‘‘Tesattatiyā’’ti vattabbe ekasmiṃ bahuvacanaṃ veditabbaṃ. Sattasaṭṭhi ñāṇānītiādito paṭṭhāya sattasaṭṭhi ñāṇāni. Sāvakasādhāraṇānīti savanante ariyāya jātiyā jātattā sāvakā, samānaṃ dhāraṇametesanti sādhāraṇāni, tathāgatānaṃ sāvakehi sādhāraṇāni sāvakasādhāraṇāni. Cha ñāṇānīti ante uddiṭṭhāni cha ñāṇāni. Asādhāraṇāni sāvakehīti sāvakehi asādhāraṇāni tathāgatānaṃyeva ñāṇānīti.

    సద్ధమ్మప్పకాసినియా పటిసమ్భిదామగ్గ-అట్ఠకథాయ

    Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathāya

    ఞాణకథామాతికుద్దేసవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Ñāṇakathāmātikuddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / సుత్తపిటక • Suttapiṭaka / ఖుద్దకనికాయ • Khuddakanikāya / పటిసమ్భిదామగ్గపాళి • Paṭisambhidāmaggapāḷi / మాతికా • Mātikā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact