Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗ-ಅಟ್ಠಕಥಾ • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā

    (೧) ಮಹಾವಗ್ಗೋ

    (1) Mahāvaggo

    ೧. ಞಾಣಕಥಾ

    1. Ñāṇakathā

    ಮಾತಿಕಾವಣ್ಣನಾ

    Mātikāvaṇṇanā

    ೧. ತತ್ಥ ಉದ್ದೇಸೇ ತಾವ ಸೋತಾವಧಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸೋತಸದ್ದೋ ಅನೇಕತ್ಥಪ್ಪಭೇದೋ। ತಥಾ ಹೇಸ –

    1. Tattha uddese tāva sotāvadhāne paññā sutamaye ñāṇanti ettha sotasaddo anekatthappabhedo. Tathā hesa –

    ಮಂಸವಿಞ್ಞಾಣಞಾಣೇಸು, ತಣ್ಹಾದೀಸು ಚ ದಿಸ್ಸತಿ।

    Maṃsaviññāṇañāṇesu, taṇhādīsu ca dissati;

    ಧಾರಾಯಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇ, ಚಿತ್ತಸನ್ತತಿಯಮ್ಪಿ ಚ॥

    Dhārāyaṃ ariyamagge, cittasantatiyampi ca.

    ‘‘ಸೋತಾಯತನಂ ಸೋತಧಾತು ಸೋತಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ॰ ೧೫೭) ಹಿ ಅಯಂ ಸೋತಸದ್ದೋ ಮಂಸಸೋತೇ ದಿಸ್ಸತಿ। ‘‘ಸೋತೇನ ಸದ್ದಂ ಸುತ್ವಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೯೫) ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣೇ। ‘‘ದಿಬ್ಬಾಯ ಸೋತಧಾತುಯಾ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೫೬) ಞಾಣಸೋತೇ। ‘‘ಯಾನಿ ಸೋತಾನಿ ಲೋಕಸ್ಮಿನ್ತಿ ಯಾನಿ ಏತಾನಿ ಸೋತಾನಿ ಮಯಾ ಕಿತ್ತಿತಾನಿ ಪಕಿತ್ತಿತಾನಿ ಆಚಿಕ್ಖಿತಾನಿ ದೇಸಿತಾನಿ ಪಞ್ಞಪಿತಾನಿ ಪಟ್ಠಪಿತಾನಿ ವಿವರಿತಾನಿ ವಿಭತ್ತಾನಿ ಉತ್ತಾನೀಕತಾನಿ ಪಕಾಸಿತಾನಿ। ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ತಣ್ಹಾಸೋತೋ ದಿಟ್ಠಿಸೋತೋ ಕಿಲೇಸಸೋತೋ ದುಚ್ಚರಿತಸೋತೋ ಅವಿಜ್ಜಾಸೋತೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಚೂಳನಿ॰ ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೪) ತಣ್ಹಾದೀಸು ಪಞ್ಚಸು ಧಮ್ಮೇಸು। ‘‘ಅದ್ದಸಾ ಖೋ ಭಗವಾ ಮಹನ್ತಂ ದಾರುಕ್ಖನ್ಧಂ ಗಙ್ಗಾಯ ನದಿಯಾ ಸೋತೇನ ವುಯ್ಹಮಾನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೪೧) ಉದಕಧಾರಾಯಂ। ‘‘ಅರಿಯಸ್ಸೇತಂ, ಆವುಸೋ, ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅಧಿವಚನಂ, ಯದಿದಂ ಸೋತೋ’’ತಿಆದೀಸು ಅರಿಯಮಗ್ಗೇ। ‘‘ಪುರಿಸಸ್ಸ ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಸೋತಂ ಪಜಾನಾತಿ ಉಭಯತೋ ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನಂ ಇಧ ಲೋಕೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಞ್ಚ ಪರಲೋಕೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಞ್ಚಾ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೧೪೯) ಚಿತ್ತಸನ್ತತಿಯಂ । ಇಧ ಪನಾಯಂ ಮಂಸಸೋತೇ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತೇನ ಸೋತೇನ ಹೇತುಭೂತೇನ, ಕರಣಭೂತೇನ ವಾ ಅವಧೀಯತಿ ಅವತ್ಥಾಪೀಯತಿ ಅಪ್ಪೀಯತೀತಿ ಸೋತಾವಧಾನಂ। ಕಿಂ ತಂ? ಸುತಂ। ಸುತಞ್ಚ ನಾಮ ‘‘ಬಹುಸ್ಸುತೋ ಹೋತಿ ಸುತಧರೋ ಸುತಸನ್ನಿಚಯೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೩೯) ವಿಯ ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನ ವಿಞ್ಞಾತಂ ಅವಧಾರಿತಂ ಧಮ್ಮಜಾತಂ, ತಂ ಇಧ ಸೋತಾವಧಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಮಿಂ ಸೋತಾವಧಾನಸಙ್ಖಾತೇ ಸುತೇ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ ಸೋತಾವಧಾನೇ ಪಞ್ಞಾ। ಪಞ್ಞಾತಿ ಚ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪಾಕಟಕರಣಸಙ್ಖಾತೇನ ಪಞ್ಞಾಪನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾ, ತೇನ ತೇನ ವಾ ಅನಿಚ್ಚಾದಿನಾ ಪಕಾರೇನ ಧಮ್ಮೇ ಜಾನಾತೀತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ।

    ‘‘Sotāyatanaṃ sotadhātu sotindriya’’ntiādīsu (vibha. 157) hi ayaṃ sotasaddo maṃsasote dissati. ‘‘Sotena saddaṃ sutvā’’tiādīsu (ma. ni. 1.295) sotaviññāṇe. ‘‘Dibbāya sotadhātuyā’’tiādīsu (dī. ni. 3.356) ñāṇasote. ‘‘Yāni sotāni lokasminti yāni etāni sotāni mayā kittitāni pakittitāni ācikkhitāni desitāni paññapitāni paṭṭhapitāni vivaritāni vibhattāni uttānīkatāni pakāsitāni. Seyyathidaṃ – taṇhāsoto diṭṭhisoto kilesasoto duccaritasoto avijjāsoto’’tiādīsu (cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 4) taṇhādīsu pañcasu dhammesu. ‘‘Addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandhaṃ gaṅgāya nadiyā sotena vuyhamāna’’ntiādīsu (saṃ. ni. 4.241) udakadhārāyaṃ. ‘‘Ariyassetaṃ, āvuso, aṭṭhaṅgikassa maggassa adhivacanaṃ, yadidaṃ soto’’tiādīsu ariyamagge. ‘‘Purisassa ca viññāṇasotaṃ pajānāti ubhayato abbocchinnaṃ idha loke patiṭṭhitañca paraloke patiṭṭhitañcā’’tiādīsu (dī. ni. 3.149) cittasantatiyaṃ . Idha panāyaṃ maṃsasote daṭṭhabbo. Tena sotena hetubhūtena, karaṇabhūtena vā avadhīyati avatthāpīyati appīyatīti sotāvadhānaṃ. Kiṃ taṃ? Sutaṃ. Sutañca nāma ‘‘bahussuto hoti sutadharo sutasannicayo’’tiādīsu (ma. ni. 1.339) viya sotadvārānusārena viññātaṃ avadhāritaṃ dhammajātaṃ, taṃ idha sotāvadhānanti vuttaṃ. Tasmiṃ sotāvadhānasaṅkhāte sute pavattā paññā sotāvadhāne paññā. Paññāti ca tassa tassa atthassa pākaṭakaraṇasaṅkhātena paññāpanaṭṭhena paññā, tena tena vā aniccādinā pakārena dhamme jānātītipi paññā.

    ಸುತಮಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸುತಸದ್ದೋ ತಾವ ಸಉಪಸಗ್ಗೋ ಅನುಪಸಗ್ಗೋ ಚ –

    Sutamayeñāṇanti ettha sutasaddo tāva saupasaggo anupasaggo ca –

    ಗಮನೇ ವಿಸ್ಸುತೇ ತಿನ್ತೇನುಯೋಗೋಪಚಿತೇಪಿ ಚ।

    Gamane vissute tintenuyogopacitepi ca;

    ಸದ್ದೇ ಚ ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರಞಾತೇ ಚ ದಿಸ್ಸತಿ॥

    Sadde ca sotadvārānusārañāte ca dissati.

    ತಥಾ ಹಿಸ್ಸ ‘‘ಸೇನಾಯ ಪಸುತೋ’’ತಿಆದೀಸು ಗಚ್ಛನ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಸುತಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಸ್ಸತೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಉದಾ॰ ೧೧; ಮಹಾವ॰ ೫) ವಿಸ್ಸುತಧಮ್ಮಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಅವಸ್ಸುತಾ ಅವಸ್ಸುತಸ್ಸ ಪುರಿಸಪುಗ್ಗಲಸ್ಸಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾಚಿ॰ ೬೫೭) ತಿನ್ತಾ ತಿನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಯೇ ಝಾನಪಸುತಾ ಧೀರಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಪ॰ ೧೮೧) ಅನುಯುತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ತುಮ್ಹೇಹಿ ಪುಞ್ಞಂ ಪಸುತಂ ಅನಪ್ಪಕ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಖು॰ ಪಾ॰ ೭.೧೨; ಪೇ॰ ವ॰ ೨೫) ಉಪಚಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ದಿಟ್ಠಂ ಸುತಂ ಮುತಂ ವಿಞ್ಞಾತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೧) ಸದ್ದೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಬಹುಸ್ಸುತೋ ಹೋತಿ ಸುತಧರೋ ಸುತಸನ್ನಿಚಯೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೩೯) ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರವಿಞ್ಞಾತಧರೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಧ ಪನಸ್ಸ ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನ ವಿಞ್ಞಾತಂ ಉಪಧಾರಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸುತಮಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಯಾ ಏಸಾ ಏತಂ ಸುತಂ ವಿಞ್ಞಾತಂ ಅವಧಾರಿತಂ ಸದ್ಧಮ್ಮಂ ಆರಬ್ಭ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಸಬ್ಬಪಠಮಞ್ಚ ಅಪರಾಪರಞ್ಚ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ, ತಂ ‘‘ಸುತಮಯೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಸುತಮಯಂ ಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸುತಮಯೇತಿ ಚ ಪಚ್ಚತ್ತವಚನಮೇತಂ, ಯಥಾ ‘‘ನ ಹೇವಂ ವತ್ತಬ್ಬೇ’’ (ಕಥಾ॰ ೧, ೧೫-೧೮)। ‘‘ವನಪ್ಪಗುಮ್ಬೇ ಯಥಾ ಫುಸ್ಸಿತಗ್ಗೇ’’ (ಖು॰ ಪಾ॰ ೬.೧೩; ಸು॰ ನಿ॰ ೨೩೬)। ‘‘ನತ್ಥಿ ಅತ್ತಕಾರೇ ನತ್ಥಿ ಪರಕಾರೇ ನತ್ಥಿ ಪುರಿಸಕಾರೇ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೬೮) ಪಚ್ಚತ್ತವಚನಂ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಸುತಮಯಂ ಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ।

    Tathā hissa ‘‘senāya pasuto’’tiādīsu gacchantoti attho. ‘‘Sutadhammassa passato’’tiādīsu (udā. 11; mahāva. 5) vissutadhammassāti attho. ‘‘Avassutā avassutassa purisapuggalassā’’tiādīsu (pāci. 657) tintā tintassāti attho. ‘‘Ye jhānapasutā dhīrā’’tiādīsu (dha. pa. 181) anuyuttāti attho. ‘‘Tumhehi puññaṃ pasutaṃ anappaka’’ntiādīsu (khu. pā. 7.12; pe. va. 25) upacitanti attho. ‘‘Diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññāta’’ntiādīsu (ma. ni. 1.241) saddoti attho. ‘‘Bahussuto hoti sutadharo sutasannicayo’’tiādīsu (ma. ni. 1.339) sotadvārānusāraviññātadharoti attho. Idha panassa sotadvārānusārena viññātaṃ upadhāritanti attho. Sutamaye ñāṇanti yā esā etaṃ sutaṃ viññātaṃ avadhāritaṃ saddhammaṃ ārabbha ārammaṇaṃ katvā sabbapaṭhamañca aparāparañca pavattā paññā, taṃ ‘‘sutamaye ñāṇa’’nti vuttaṃ hoti, sutamayaṃ ñāṇanti attho. Sutamayeti ca paccattavacanametaṃ, yathā ‘‘na hevaṃ vattabbe’’ (kathā. 1, 15-18). ‘‘Vanappagumbe yathā phussitagge’’ (khu. pā. 6.13; su. ni. 236). ‘‘Natthi attakāre natthi parakāre natthi purisakāre’’tiādīsu (dī. ni. 1.168) paccattavacanaṃ, evamidhāpi daṭṭhabbaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘sutamayaṃ ñāṇanti attho’’ti.

    ಅಥ ವಾ ಸುತೇನ ಪಕತೋ ಫಸ್ಸಾದಿಕೋ ಧಮ್ಮಪುಞ್ಜೋ ಸುತಮಯೋ, ತಸ್ಮಿಂ ಸುತಮಯೇ ಧಮ್ಮಪುಞ್ಜೇ ಪವತ್ತಂ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣಂ। ಸಭಾವಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಧಮ್ಮೇ ಜಾನಾತೀತಿ ಞಾಣಂ। ತಂಯೇವ ಞಾಣಂ ಪರಿಯಾಯವಚನೇನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಪಕಾಸನತ್ಥಂ ಅನಿಯಮೇನ ‘‘ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ ‘‘ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ನಿಯಮೇತ್ವಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಞಾಣಞ್ಚ ನಾಮ ಸಭಾವಪಟಿವೇಧಲಕ್ಖಣಂ, ಅಕ್ಖಲಿತಪಟಿವೇಧಲಕ್ಖಣಂ ವಾ ಕುಸಲಿಸ್ಸಾಸಖಿತ್ತಉಸುಪಟಿವೇಧೋ ವಿಯ, ವಿಸಯೋಭಾಸನರಸಂ ಪದೀಪೋ ವಿಯ, ಅಸಮ್ಮೋಹಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ ಅರಞ್ಞಗತಸುದೇಸಕೋ ವಿಯ। ‘‘ಸಮಾಹಿತೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಯಥಾಭೂತಂ ಪಜಾನಾತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೧೦೭೧) ವಚನತೋ ಸಮಾಧಿಪದಟ್ಠಾನಂ। ಲಕ್ಖಣಾದೀಸು ಹಿ ಸಭಾವೋ ವಾ ಸಾಮಞ್ಞಂ ವಾ ಲಕ್ಖಣಂ ನಾಮ, ಕಿಚ್ಚಂ ವಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿ ವಾ ರಸೋ ನಾಮ, ಉಪಟ್ಠಾನಾಕಾರೋ ವಾ ಫಲಂ ವಾ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ, ಆಸನ್ನಕಾರಣಂ ಪದಟ್ಠಾನಂ ನಾಮಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Atha vā sutena pakato phassādiko dhammapuñjo sutamayo, tasmiṃ sutamaye dhammapuñje pavattaṃ taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ sutamaye ñāṇaṃ. Sabhāvasāmaññalakkhaṇavasena dhamme jānātīti ñāṇaṃ. Taṃyeva ñāṇaṃ pariyāyavacanena adhippāyapakāsanatthaṃ aniyamena ‘‘paññā’’ti vatvā pacchā adhippetaṃ ‘‘ñāṇa’’nti niyametvā vuttanti veditabbaṃ. Ñāṇañca nāma sabhāvapaṭivedhalakkhaṇaṃ, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇaṃ vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya, visayobhāsanarasaṃ padīpo viya, asammohapaccupaṭṭhānaṃ araññagatasudesako viya. ‘‘Samāhito, bhikkhave, bhikkhu yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (saṃ. ni. 5.1071) vacanato samādhipadaṭṭhānaṃ. Lakkhaṇādīsu hi sabhāvo vā sāmaññaṃ vā lakkhaṇaṃ nāma, kiccaṃ vā sampatti vā raso nāma, upaṭṭhānākāro vā phalaṃ vā paccupaṭṭhānaṃ nāma, āsannakāraṇaṃ padaṭṭhānaṃ nāmāti veditabbaṃ.

    ೨. ಸುತ್ವಾನ ಸಂವರೇ ಪಞ್ಞಾತಿ –

    2. Sutvāna saṃvare paññāti –

    ಪಾತಿಮೋಕ್ಖೋ ಸತೀ ಚೇವ, ಞಾಣಂ ಖನ್ತಿ ತಥೇವ ಚ।

    Pātimokkho satī ceva, ñāṇaṃ khanti tatheva ca;

    ವೀರಿಯಂ ಪಞ್ಚಿಮೇ ಧಮ್ಮಾ, ಸಂವರಾತಿ ಪಕಾಸಿತಾ॥

    Vīriyaṃ pañcime dhammā, saṃvarāti pakāsitā.

    ‘‘ಇಮಿನಾ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೇನ ಉಪೇತೋ ಹೋತಿ ಸಮುಪೇತೋ ಉಪಾಗತೋ ಸಮುಪಾಗತೋ ಉಪಪನ್ನೋ ಸಮ್ಪನ್ನೋ ಸಮನ್ನಾಗತೋ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೫೧೧) ಆಗತೋ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋ। ‘‘ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪಂ ದಿಸ್ವಾ ನ ನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಾಹೀ ಹೋತಿ ನಾನುಬ್ಯಞ್ಜನಗ್ಗಾಹೀ। ಯತ್ವಾಧಿಕರಣಮೇನಂ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಸಂವುತಂ ವಿಹರನ್ತಂ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸಾ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅನ್ವಾಸ್ಸವೇಯ್ಯುಂ, ತಸ್ಸ ಸಂವರಾಯ ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ, ರಕ್ಖತಿ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ, ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯೇ ಸಂವರಂ ಆಪಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೧೩; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೯೫; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೩೯; ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೧೬) ನಯೇನ ಆಗತೋ ಸತಿಸಂವರೋ।

    ‘‘Iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto upāgato samupāgato upapanno sampanno samannāgato’’ti (vibha. 511) āgato pātimokkhasaṃvaro. ‘‘Cakkhunā rūpaṃ disvā na nimittaggāhī hoti nānubyañjanaggāhī. Yatvādhikaraṇamenaṃ cakkhundriyaṃ asaṃvutaṃ viharantaṃ abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssaveyyuṃ, tassa saṃvarāya paṭipajjati, rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjatī’’tiādinā (dī. ni. 1.213; ma. ni. 1.295; saṃ. ni. 4.239; a. ni. 3.16) nayena āgato satisaṃvaro.

    ‘‘ಯಾನಿ ಸೋತಾನಿ ಲೋಕಸ್ಮಿಂ (ಅಜಿತಾತಿ ಭಗವಾ),

    ‘‘Yāni sotāni lokasmiṃ (ajitāti bhagavā),

    ಸತಿ ತೇಸಂ ನಿವಾರಣಂ।

    Sati tesaṃ nivāraṇaṃ;

    ಸೋತಾನಂ ಸಂವರಂ ಬ್ರೂಮಿ, ಪಞ್ಞಾಯೇತೇ ಪಿಧೀಯರೇ’’ತಿ ॥ (ಚೂಳನಿ॰ ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾ ೬೦; ಸು॰ ನಿ॰ ೧೦೪೧) –

    Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi, paññāyete pidhīyare’’ti . (cūḷani. ajitamāṇavapucchā 60; su. ni. 1041) –

    ಆಗತೋ ಞಾಣಸಂವರೋ। ‘‘ಕತಮೇ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಆಸವಾ ಪಟಿಸೇವನಾ ಪಹಾತಬ್ಬಾ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಪಟಿಸಙ್ಖಾ ಯೋನಿಸೋ ಚೀವರಂ ಪಟಿಸೇವತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೩; ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೫೮) ನಯೇನ ಆಗತೋ ಪಚ್ಚಯಪಟಿಸೇವನಾಸಂವರೋ, ಸೋಪಿ ಞಾಣಸಂವರೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಿತೋ। ‘‘ಖಮೋ ಹೋತಿ ಸೀತಸ್ಸ ಉಣ್ಹಸ್ಸ ಜಿಘಚ್ಛಾಯ ಪಿಪಾಸಾಯ ಡಂಸಮಕಸವಾತಾತಪಸರಿಸಪಸಮ್ಫಸ್ಸಾನಂ ದುರುತ್ತಾನಂ ದುರಾಗತಾನಂ ವಚನಪಥಾನಂ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಸಾರೀರಿಕಾನಂ ವೇದನಾನಂ ದುಕ್ಖಾನಂ ತಿಬ್ಬಾನಂ ಖರಾನಂ ಕಟುಕಾನಂ ಅಸಾತಾನಂ ಅಮನಾಪಾನಂ ಪಾಣಹರಾನಂ ಅಧಿವಾಸಕಜಾತಿಕೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೧೧೪; ೬.೫೮) ಆಗತೋ ಖನ್ತಿಸಂವರೋ। ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಂ ನಾಧಿವಾಸೇತಿ ಪಜಹತಿ ವಿನೋದೇತಿ ಬ್ಯನ್ತೀಕರೋತಿ ಅನಭಾವಂ ಗಮೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೬; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೧೧೪; ೬.೫೮) ನಯೇನ ಆಗತೋ ವೀರಿಯಸಂವರೋ। ‘‘ಇಧ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವಂ ಪಹಾಯ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೇನ ಜೀವಿಕಂ ಕಪ್ಪೇತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೮) ಆಗತೋ ಆಜೀವಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸಂವರೋ, ಸೋಪಿ ವೀರಿಯಸಂವರೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಿತೋ। ತೇಸು ಸತ್ತಸು ಸಂವರೇಸು ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರಇನ್ದ್ರಿಯಸಂವರಆಜೀವಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಚ್ಚಯಪಟಿಸೇವನಸಙ್ಖಾತಾ ಚತ್ತಾರೋ ಸಂವರಾ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಾ, ತೇಸು ಚ ವಿಸೇಸೇನ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋ। ಸಬ್ಬೋಪಿ ಚಾಯಂ ಸಂವರೋ ಯಥಾಸಕಂ ಸಂವರಿತಬ್ಬಾನಂ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಂ ಸಂವರಣತೋ ಸಂವರೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಸುತಮಯಞಾಣೇ ವುತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಸುತ್ವಾ ಸಂವರನ್ತಸ್ಸ ಸಂವರಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಂವರೇ ಪವತ್ತಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ ‘‘ಸುತ್ವಾನ ಸಂವರೇ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಅಥ ವಾ ಹೇತುಅತ್ಥೇ ಸುತ್ವಾತಿ ವಚನಸ್ಸ ಸಮ್ಭವತೋ ಸುತಹೇತುನಾ ಸಂವರೇ ಪಞ್ಞಾತಿಪಿ ಅತ್ಥೋ।

    Āgato ñāṇasaṃvaro. ‘‘Katame ca, bhikkhave, āsavā paṭisevanā pahātabbā? Idha, bhikkhave, bhikkhu paṭisaṅkhā yoniso cīvaraṃ paṭisevatī’’tiādinā (ma. ni. 1.23; a. ni. 6.58) nayena āgato paccayapaṭisevanāsaṃvaro, sopi ñāṇasaṃvareneva saṅgahito. ‘‘Khamo hoti sītassa uṇhassa jighacchāya pipāsāya ḍaṃsamakasavātātapasarisapasamphassānaṃ duruttānaṃ durāgatānaṃ vacanapathānaṃ uppannānaṃ sārīrikānaṃ vedanānaṃ dukkhānaṃ tibbānaṃ kharānaṃ kaṭukānaṃ asātānaṃ amanāpānaṃ pāṇaharānaṃ adhivāsakajātiko hotī’’ti (ma. ni. 1.24; a. ni. 4.114; 6.58) āgato khantisaṃvaro. ‘‘Uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāseti pajahati vinodeti byantīkaroti anabhāvaṃ gametī’’tiādinā (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.114; 6.58) nayena āgato vīriyasaṃvaro. ‘‘Idha ariyasāvako micchāājīvaṃ pahāya sammāājīvena jīvikaṃ kappetī’’ti (saṃ. ni. 5.8) āgato ājīvapārisuddhisaṃvaro, sopi vīriyasaṃvareneva saṅgahito. Tesu sattasu saṃvaresu pātimokkhasaṃvaraindriyasaṃvaraājīvapārisuddhipaccayapaṭisevanasaṅkhātā cattāro saṃvarā idhādhippetā, tesu ca visesena pātimokkhasaṃvaro. Sabbopi cāyaṃ saṃvaro yathāsakaṃ saṃvaritabbānaṃ kāyaduccaritādīnaṃ saṃvaraṇato saṃvaroti vuccati. Sutamayañāṇe vuttaṃ dhammaṃ sutvā saṃvarantassa saṃvaraṃ karontassa tasmiṃ saṃvare pavattā taṃsampayuttā paññā ‘‘sutvāna saṃvare paññā’’ti vuttā. Atha vā hetuatthe sutvāti vacanassa sambhavato sutahetunā saṃvare paññātipi attho.

    ಸೀಲಮಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸೀಲನ್ತಿ ಸೀಲನಟ್ಠೇನ ಸೀಲಂ। ಕಿಮಿದಂ ಸೀಲನಂ ನಾಮ? ಸಮಾಧಾನಂ ವಾ, ಕಾಯಕಮ್ಮಾದೀನಂ ಸುಸೀಲ್ಯವಸೇನ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಪಧಾರಣಂ ವಾ, ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾವಸೇನ ಆಧಾರಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತದೇವ ಹಿ ಏತ್ಥ ಅತ್ಥದ್ವಯಂ ಸದ್ದಲಕ್ಖಣವಿದೂ ಅನುಜಾನನ್ತಿ। ಅಞ್ಞೇ ಪನ ‘‘ಅಧಿಸೇವನಟ್ಠೇನ ಆಚಾರಟ್ಠೇನ ತಸ್ಸೀಲಟ್ಠೇನ ಸಿರಟ್ಠೇನ ಸೀತಲಟ್ಠೇನ ಸಿವಟ್ಠೇನ ಸೀಲ’’ನ್ತಿ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ।

    Sīlamaye ñāṇanti ettha sīlanti sīlanaṭṭhena sīlaṃ. Kimidaṃ sīlanaṃ nāma? Samādhānaṃ vā, kāyakammādīnaṃ susīlyavasena avippakiṇṇatāti attho. Upadhāraṇaṃ vā, kusalānaṃ dhammānaṃ patiṭṭhāvasena ādhārabhāvoti attho. Etadeva hi ettha atthadvayaṃ saddalakkhaṇavidū anujānanti. Aññe pana ‘‘adhisevanaṭṭhena ācāraṭṭhena tassīlaṭṭhena siraṭṭhena sītalaṭṭhena sivaṭṭhena sīla’’nti vaṇṇayanti.

    ಸೀಲನಂ ಲಕ್ಖಣಂ ತಸ್ಸ, ಭಿನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ಅನೇಕಧಾ।

    Sīlanaṃ lakkhaṇaṃ tassa, bhinnassāpi anekadhā;

    ಸನಿದಸ್ಸನತ್ತಂ ರೂಪಸ್ಸ, ಯಥಾ ಭಿನ್ನಸ್ಸ ನೇಕಧಾ॥

    Sanidassanattaṃ rūpassa, yathā bhinnassa nekadhā.

    ಯಥಾ ಹಿ ನೀಲಪೀತಾದಿಭೇದೇನ ಅನೇಕಧಾ ಭಿನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ರೂಪಾಯತನಸ್ಸ ಸನಿದಸ್ಸನತ್ತಂ ಲಕ್ಖಣಂ ನೀಲಾದಿಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ಸನಿದಸ್ಸನಭಾವಾನತಿಕ್ಕಮನತೋ, ತಥಾ ಸೀಲಸ್ಸ ಚೇತನಾದಿಭೇದೇನ ಅನೇಕಧಾ ಭಿನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ಯದೇತಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದೀನಂ ಸಮಾಧಾನವಸೇನ ಕುಸಲಾನಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾನವಸೇನ ವುತ್ತಂ ಸೀಲನಂ, ತದೇವ ಲಕ್ಖಣಂ ಚೇತನಾದಿಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ಸಮಾಧಾನಪತಿಟ್ಠಾನಭಾವಾನತಿಕ್ಕಮನತೋ। ಏವಂಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಪನಸ್ಸ –

    Yathā hi nīlapītādibhedena anekadhā bhinnassāpi rūpāyatanassa sanidassanattaṃ lakkhaṇaṃ nīlādibhedena bhinnassāpi sanidassanabhāvānatikkamanato, tathā sīlassa cetanādibhedena anekadhā bhinnassāpi yadetaṃ kāyakammādīnaṃ samādhānavasena kusalānañca dhammānaṃ patiṭṭhānavasena vuttaṃ sīlanaṃ, tadeva lakkhaṇaṃ cetanādibhedena bhinnassāpi samādhānapatiṭṭhānabhāvānatikkamanato. Evaṃlakkhaṇassa panassa –

    ‘‘ದುಸ್ಸೀಲ್ಯವಿದ್ಧಂಸನತಾ, ಅನವಜ್ಜಗುಣೋ ತಥಾ।

    ‘‘Dussīlyaviddhaṃsanatā, anavajjaguṇo tathā;

    ಕಿಚ್ಚಸಮ್ಪತ್ತಿ ಅತ್ಥೇನ, ರಸೋ ನಾಮ ಪವುಚ್ಚತಿ’’॥

    Kiccasampatti atthena, raso nāma pavuccati’’.

    ತಸ್ಮಾ ಇದಂ ಸೀಲಂ ನಾಮ ಕಿಚ್ಚಟ್ಠೇನ ರಸೇನ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯವಿದ್ಧಂಸನರಸಂ, ಸಮ್ಪತ್ತಿಅತ್ಥೇನ ರಸೇನ ಅನವಜ್ಜರಸನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Tasmā idaṃ sīlaṃ nāma kiccaṭṭhena rasena dussīlyaviddhaṃsanarasaṃ, sampattiatthena rasena anavajjarasanti veditabbaṃ.

    ಸೋಚೇಯ್ಯಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ , ತಯಿದಂ ತಸ್ಸ ವಿಞ್ಞುಹಿ।

    Soceyyapaccupaṭṭhānaṃ, tayidaṃ tassa viññuhi;

    ಓತ್ತಪ್ಪಞ್ಚ ಹಿರೀ ಚೇವ, ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವಣ್ಣಿತಂ॥ –

    Ottappañca hirī ceva, padaṭṭhānanti vaṇṇitaṃ. –

    ತಯಿದಂ ಸೀಲಂ ‘‘ಕಾಯಸೋಚೇಯ್ಯಂ ವಚೀಸೋಚೇಯ್ಯಂ ಮನೋಸೋಚೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ (ಇತಿವು॰ ೬೬) ಏವಂ ವುತ್ತಸೋಚೇಯ್ಯಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ಸುಚಿಭಾವೇನ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾತಿ ಗಹಣಭಾವಂ ಗಚ್ಛತಿ। ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪಞ್ಚ ಪನ ತಸ್ಸ ವಿಞ್ಞೂಹಿ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವಣ್ಣಿತಂ, ಆಸನ್ನಕಾರಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪೇ ಹಿ ಸತಿ ಸೀಲಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚೇವ ತಿಟ್ಠತಿ ಚ, ಅಸತಿ ನೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನ ತಿಟ್ಠತೀತಿ ಏವಂವಿಧೇನ ಸೀಲೇನ ಸಹಗತಂ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ ಸೀಲಮಯೇ ಞಾಣಂ। ಅಥ ವಾ ಸೀಲಮೇವ ಪಕತಂ ಸೀಲಮಯಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಸೀಲಮಯೇ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ। ಅಸಂವರೇ ಆದೀನವಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಚ, ಸಂವರೇ ಆನಿಸಂಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಚ, ಸಂವರಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಚ, ಸಂವರಸಂಕಿಲೇಸವೋದಾನಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಚ ಸೀಲಮಯಞಾಣೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಿತಾ।

    Tayidaṃ sīlaṃ ‘‘kāyasoceyyaṃ vacīsoceyyaṃ manosoceyya’’nti (itivu. 66) evaṃ vuttasoceyyapaccupaṭṭhānaṃ, sucibhāvena paccupaṭṭhāti gahaṇabhāvaṃ gacchati. Hirottappañca pana tassa viññūhi padaṭṭhānanti vaṇṇitaṃ, āsannakāraṇanti attho. Hirottappe hi sati sīlaṃ uppajjati ceva tiṭṭhati ca, asati neva uppajjati na tiṭṭhatīti evaṃvidhena sīlena sahagataṃ taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ sīlamaye ñāṇaṃ. Atha vā sīlameva pakataṃ sīlamayaṃ, tasmiṃ sīlamaye taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ. Asaṃvare ādīnavapaccavekkhaṇā ca, saṃvare ānisaṃsapaccavekkhaṇā ca, saṃvarapārisuddhipaccavekkhaṇā ca, saṃvarasaṃkilesavodānapaccavekkhaṇā ca sīlamayañāṇeneva saṅgahitā.

    ೩. ಸಂವರಿತ್ವಾ ಸಮಾದಹನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಸೀಲಮಯಞಾಣೇ ವುತ್ತಸೀಲಸಂವರೇನ ಸಂವರಿತ್ವಾ ಸಂವರಂ ಕತ್ವಾ ಸೀಲೇ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ಸಮಾದಹನ್ತಸ್ಸ ಉಪಚಾರಪ್ಪನಾವಸೇನ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಾದಹನೇ ಪವತ್ತಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ। ಸಮಂ ಸಮ್ಮಾ ಚ ಆದಹನಂ ಠಪನನ್ತಿ ಚ ಸಮಾದಹನಂ, ಸಮಾಧಿಸ್ಸೇವೇತಂ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ।

    3.Saṃvaritvā samādahane paññāti sīlamayañāṇe vuttasīlasaṃvarena saṃvaritvā saṃvaraṃ katvā sīle patiṭṭhāya samādahantassa upacārappanāvasena cittekaggataṃ karontassa tasmiṃ samādahane pavattā taṃsampayuttā paññā. Samaṃ sammā ca ādahanaṃ ṭhapananti ca samādahanaṃ, samādhissevetaṃ pariyāyavacanaṃ.

    ಸಮಾಧಿಭಾವನಾಮಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಕುಸಲಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾ ಸಮಾಧಿ। ಕೇನಟ್ಠೇನ ಸಮಾಧಿ? ಸಮಾಧಾನಟ್ಠೇನ ಸಮಾಧಿ। ಕಿಮಿದಂ ಸಮಾಧಾನಂ ನಾಮ? ಏಕಾರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾನಂ ಸಮಂ ಸಮ್ಮಾ ಚ ಆಧಾನಂ, ಠಪನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಾ ಯಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸಾನುಭಾವೇನ ಏಕಾರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಸಮಂ ಸಮ್ಮಾ ಚ ಅವಿಕ್ಖಿಪಮಾನಾ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಾ ಚ ಹುತ್ವಾ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ, ಇದಂ ಸಮಾಧಾನನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತಸ್ಸ ಖೋ ಪನ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ –

    Samādhibhāvanāmaye ñāṇanti ettha kusalacittekaggatā samādhi. Kenaṭṭhena samādhi? Samādhānaṭṭhena samādhi. Kimidaṃ samādhānaṃ nāma? Ekārammaṇe cittacetasikānaṃ samaṃ sammā ca ādhānaṃ, ṭhapananti vuttaṃ hoti. Tasmā yassa dhammassānubhāvena ekārammaṇe cittacetasikā samaṃ sammā ca avikkhipamānā avippakiṇṇā ca hutvā tiṭṭhanti, idaṃ samādhānanti veditabbaṃ. Tassa kho pana samādhissa –

    ಲಕ್ಖಣಂ ತು ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ, ವಿಕ್ಖೇಪವಿದ್ಧಂಸನಂ ರಸೋ।

    Lakkhaṇaṃ tu avikkhepo, vikkhepaviddhaṃsanaṃ raso;

    ಅಕಮ್ಪನಮುಪಟ್ಠಾನಂ, ಪದಟ್ಠಾನಂ ಸುಖಂ ಪನ॥

    Akampanamupaṭṭhānaṃ, padaṭṭhānaṃ sukhaṃ pana.

    ಭಾವೀಯತಿ ವಡ್ಢೀಯತೀತಿ ಭಾವನಾ, ಸಮಾಧಿ ಏವ ಭಾವನಾ ಸಮಾಧಿಭಾವನಾ, ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ವಾ ಭಾವನಾ ವಡ್ಢನಾ ಸಮಾಧಿಭಾವನಾ। ಸಮಾಧಿಭಾವನಾವಚನೇನ ಅಞ್ಞಂ ಭಾವನಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಪುಬ್ಬೇ ವಿಯ ಉಪಚಾರಪ್ಪನಾವಸೇನ ಸಮಾಧಿಭಾವನಾಮಯೇ ಞಾಣಂ।

    Bhāvīyati vaḍḍhīyatīti bhāvanā, samādhi eva bhāvanā samādhibhāvanā, samādhissa vā bhāvanā vaḍḍhanā samādhibhāvanā. Samādhibhāvanāvacanena aññaṃ bhāvanaṃ paṭikkhipati. Pubbe viya upacārappanāvasena samādhibhāvanāmaye ñāṇaṃ.

    ೪. ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಏತ್ಥ ಪಟಿಚ್ಚ ಫಲಮೇತೀತಿ ಪಚ್ಚಯೋ। ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ನ ವಿನಾ ತೇನ, ಅಪಚ್ಚಕ್ಖಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತೀತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚೇವ ಪವತ್ತತಿ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಪಿಚ ಉಪಕಾರಕತ್ಥೋ ಪಚ್ಚಯತ್ಥೋ, ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಬಹುವಿಧತ್ತಾ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇ ವವತ್ಥಾಪನೇ ಚ ಪಞ್ಞಾ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ಪಞ್ಞಾ।

    4.Paccayapariggahepaññāti ettha paṭicca phalametīti paccayo. Paṭiccāti na vinā tena, apaccakkhitvāti attho. Etīti uppajjati ceva pavattati cāti attho. Apica upakārakattho paccayattho, tassa paccayassa bahuvidhattā paccayānaṃ pariggahe vavatthāpane ca paññā paccayapariggahe paññā.

    ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಧಮ್ಮಸದ್ದೋ ತಾವ ಸಭಾವಪಞ್ಞಾಪುಞ್ಞಪಞ್ಞತ್ತಿಆಪತ್ತಿಪರಿಯತ್ತಿನಿಸ್ಸತ್ತತಾವಿಕಾರಗುಣಪಚ್ಚಯಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾದೀಸು ದಿಸ್ಸತಿ। ಅಯಞ್ಹಿ ‘‘ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಸ॰ ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೧) ಸಭಾವೇ ದಿಸ್ಸತಿ।

    Dhammaṭṭhitiñāṇanti ettha dhammasaddo tāva sabhāvapaññāpuññapaññattiāpattipariyattinissattatāvikāraguṇapaccayapaccayuppannādīsu dissati. Ayañhi ‘‘kusalā dhammā akusalā dhammā abyākatā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 1) sabhāve dissati.

    ‘‘ಯಸ್ಸೇತೇ ಚತುರೋ ಧಮ್ಮಾ, ಸದ್ಧಸ್ಸ ಘರಮೇಸಿನೋ।

    ‘‘Yassete caturo dhammā, saddhassa gharamesino;

    ಸಚ್ಚಂ ಧಮ್ಮೋ ಧಿತಿ ಚಾಗೋ, ಸ ವೇ ಪೇಚ್ಚ ನ ಸೋಚತೀ’’ತಿ॥ (ಸು॰ ನಿ॰ ೧೯೦) –

    Saccaṃ dhammo dhiti cāgo, sa ve pecca na socatī’’ti. (su. ni. 190) –

    ಆದೀಸು ಪಞ್ಞಾಯಂ।

    Ādīsu paññāyaṃ.

    ‘‘ನ ಹಿ ಧಮ್ಮೋ ಅಧಮ್ಮೋ ಚ, ಉಭೋ ಸಮವಿಪಾಕಿನೋ।

    ‘‘Na hi dhammo adhammo ca, ubho samavipākino;

    ಅಧಮ್ಮೋ ನಿರಯಂ ನೇತಿ, ಧಮ್ಮೋ ಪಾಪೇತಿ ಸುಗ್ಗತಿ’’ನ್ತಿ॥ (ಥೇರಗಾ॰ ೩೦೪) –

    Adhammo nirayaṃ neti, dhammo pāpeti suggati’’nti. (theragā. 304) –

    ಆದೀಸು ಪುಞ್ಞೇ। ‘‘ಪಞ್ಞತ್ತಿಧಮ್ಮಾ ನಿರುತ್ತಿಧಮ್ಮಾ ಅಧಿವಚನಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಸ॰ ದುಕಮಾತಿಕಾ ೧೦೬-೧೦೮) ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಂ। ‘‘ಪಾರಾಜಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಘಾದಿಸೇಸಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ॰ ೨೩೩-೨೩೪) ಆಪತ್ತಿಯಂ। ‘‘ಇಧ ಭಿಕ್ಖು ಧಮ್ಮಂ ಜಾನಾತಿ ಸುತ್ತಂ ಗೇಯ್ಯಂ ವೇಯ್ಯಾಕರಣ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೭೩) ಪರಿಯತ್ತಿಯಂ। ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ಖೋ ಪನ ಸಮಯೇ ಧಮ್ಮಾ ಹೋನ್ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೨೧)। ಧಮ್ಮೇಸು ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೭೩; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೧೫) ನಿಸ್ಸತ್ತತಾಯಂ। ‘‘ಜಾತಿಧಮ್ಮಾ ಜರಾಧಮ್ಮಾ ಮರಣಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೧೦.೧೦೭) ವಿಕಾರೇ। ‘‘ಛನ್ನಂ ಬುದ್ಧಧಮ್ಮಾನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಮಹಾನಿ॰ ೫೦) ಗುಣೇ। ‘‘ಹೇತುಮ್ಹಿ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ॰ ೭೨೦) ಪಚ್ಚಯೇ। ‘‘ಠಿತಾವ ಸಾ ಧಾತು ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತತಾ ಧಮ್ಮನಿಯಾಮತಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦; ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೧೩೭) ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನೇ। ಸ್ವಾಯಮಿಧಾಪಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನೇ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವಂ ಧಾರೇನ್ತೀತಿ ವಾ, ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಧಾರೀಯನ್ತೀತಿ ವಾ, ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ ಧಾರೇನ್ತೀತಿ ವಾ, ಅತ್ತನೋ ಪರಿಪೂರಕಂ ಅಪಾಯೇಸು ಅಪತಮಾನಂ ಧಾರೇನ್ತೀತಿ ವಾ, ಸಕಸಕಲಕ್ಖಣೇ ಧಾರೇನ್ತೀತಿ ವಾ, ಚಿತ್ತೇನ ಅವಧಾರೀಯನ್ತೀತಿ ವಾ ಯಥಾಯೋಗಂ ಧಮ್ಮಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಇಧ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಧಾರೀಯನ್ತೀತಿ ಧಮ್ಮಾ, ಪಚ್ಚಯಸಮುಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ಚೇವ ಪವತ್ತನ್ತಿ ಚ ಏತಾಯಾತಿ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿ, ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾನಮೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ । ತಸ್ಸಂ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಯಂ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಂ। ಇದಞ್ಹಿ ಸಮಾಧಿಭಾವನಾಮಯಞಾಣೇ ವುತ್ತಸಮಾಧಿನಾ ಸಮಾಹಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಯಥಾಭೂತಞಾಣದಸ್ಸನತ್ಥಾಯ ಯೋಗಮಾರಭಿತ್ವಾ ವವತ್ಥಾಪಿತನಾಮರೂಪಸ್ಸ ತೇಸಂ ನಾಮರೂಪಾನಂ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹಪರಿಯಾಯಂ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ‘‘ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಅವತ್ವಾ ಏವ ಕಸ್ಮಾ ‘‘ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಚೇ? ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇನೇವ ಪಚ್ಚಯಸಮುಪ್ಪನ್ನಪರಿಗ್ಗಹಸ್ಸ ಸಿದ್ಧತ್ತಾ। ಪಚ್ಚಯಸಮುಪ್ಪನ್ನೇ ಹಿ ಅಪರಿಗ್ಗಹಿತೇ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೋ ನ ಸಕ್ಕಾ ಹೋತಿ ಕಾತುಂ। ತಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಗಹಣೇನೇವ ತಸ್ಸ ಹೇತುಭೂತಂ ಪುಬ್ಬೇ ಸಿದ್ಧಂ ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನಞಾಣಂ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಕಸ್ಮಾ ದುತಿಯತತಿಯಞಾಣಂ ವಿಯ ‘‘ಸಮಾದಹಿತ್ವಾ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ ಚೇ? ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾನಂ ಯುಗನದ್ಧತ್ತಾ।

    Ādīsu puññe. ‘‘Paññattidhammā niruttidhammā adhivacanadhammā’’tiādīsu (dha. sa. dukamātikā 106-108) paññattiyaṃ. ‘‘Pārājikā dhammā saṅghādisesā dhammā’’tiādīsu (pārā. 233-234) āpattiyaṃ. ‘‘Idha bhikkhu dhammaṃ jānāti suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇa’’ntiādīsu (a. ni. 5.73) pariyattiyaṃ. ‘‘Tasmiṃ kho pana samaye dhammā honti (dha. sa. 121). Dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373; ma. ni. 1.115) nissattatāyaṃ. ‘‘Jātidhammā jarādhammā maraṇadhammā’’tiādīsu (a. ni. 10.107) vikāre. ‘‘Channaṃ buddhadhammāna’’ntiādīsu (mahāni. 50) guṇe. ‘‘Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’tiādīsu (vibha. 720) paccaye. ‘‘Ṭhitāva sā dhātu dhammaṭṭhitatā dhammaniyāmatā’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.20; a. ni. 3.137) paccayuppanne. Svāyamidhāpi paccayuppanne daṭṭhabbo. Atthato pana attano sabhāvaṃ dhārentīti vā, paccayehi dhārīyantīti vā, attano phalaṃ dhārentīti vā, attano paripūrakaṃ apāyesu apatamānaṃ dhārentīti vā, sakasakalakkhaṇe dhārentīti vā, cittena avadhārīyantīti vā yathāyogaṃ dhammāti vuccanti. Idha pana attano paccayehi dhārīyantīti dhammā, paccayasamuppannā dhammā tiṭṭhanti uppajjanti ceva pavattanti ca etāyāti dhammaṭṭhiti, paccayadhammānametaṃ adhivacanaṃ . Tassaṃ dhammaṭṭhitiyaṃ ñāṇaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Idañhi samādhibhāvanāmayañāṇe vuttasamādhinā samāhitena cittena yathābhūtañāṇadassanatthāya yogamārabhitvā vavatthāpitanāmarūpassa tesaṃ nāmarūpānaṃ paccayapariggahapariyāyaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ uppajjati. ‘‘Nāmarūpavavatthāne ñāṇa’’nti avatvā eva kasmā ‘‘dhammaṭṭhitiñāṇa’’nti vuttanti ce? Paccayapariggaheneva paccayasamuppannapariggahassa siddhattā. Paccayasamuppanne hi apariggahite paccayapariggaho na sakkā hoti kātuṃ. Tasmā dhammaṭṭhitiñāṇagahaṇeneva tassa hetubhūtaṃ pubbe siddhaṃ nāmarūpavavatthānañāṇaṃ vuttameva hotīti veditabbaṃ. Kasmā dutiyatatiyañāṇaṃ viya ‘‘samādahitvā paccayapariggahe paññā’’ti na vuttanti ce? Samathavipassanānaṃ yuganaddhattā.

    ‘‘ಸಮಾದಹಿತ್ವಾ ಯಥಾ ಚೇ ವಿಪಸ್ಸತಿ, ವಿಪಸ್ಸಮಾನೋ ತಥಾ ಚೇ ಸಮಾದಹೇ।

    ‘‘Samādahitvā yathā ce vipassati, vipassamāno tathā ce samādahe;

    ವಿಪಸ್ಸನಾ ಚ ಸಮಥೋ ತದಾ ಅಹು, ಸಮಾನಭಾಗಾ ಯುಗನದ್ಧಾ ವತ್ತರೇ’’ತಿ॥ –

    Vipassanā ca samatho tadā ahu, samānabhāgā yuganaddhā vattare’’ti. –

    ಹಿ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಮಾ ಸಮಾಧಿಂ ಅವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಸಮಾಧಿಞ್ಚ ಞಾಣಞ್ಚ ಯುಗನದ್ಧಂ ಕತ್ವಾ ಯಾವ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ, ತಾವ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಞಾಪನತ್ಥಂ ‘‘ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ಪಞ್ಞಾ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣ’’ಮಿಚ್ಚೇವ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Hi vuttaṃ. Tasmā samādhiṃ avissajjetvā samādhiñca ñāṇañca yuganaddhaṃ katvā yāva ariyamaggo, tāva ussukkāpetabbanti ñāpanatthaṃ ‘‘paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇa’’micceva vuttanti veditabbaṃ.

    ೫. ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ವವತ್ಥಾನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಏತ್ಥ ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವಂ, ಉಪ್ಪಾದಾದಿಕ್ಖಣಂ ವಾ ಪತ್ವಾ ಅತಿ ಇತಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಾತಿ ಅತೀತಾ, ತದುಭಯಮ್ಪಿ ನ ಆಗತಾ ನ ಸಮ್ಪತ್ತಾತಿ ಅನಾಗತಾ, ತಂ ತಂ ಕಾರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಉದ್ಧಂ ಪನ್ನಾ ಗತಾ ಪವತ್ತಾತಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ। ಅದ್ಧಾ ಸನ್ತತಿಖಣಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಸನ್ತತಿಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ। ತೇಸಂ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಧಮ್ಮಾನಂ ಏಕೇಕಕ್ಖನ್ಧಲಕ್ಖಣೇ ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಕಲಾಪವಸೇನ ರಾಸಿಂ ಕತ್ವಾ ವವತ್ಥಾನೇ ನಿಚ್ಛಯನೇ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾಪನೇ ಪಞ್ಞಾ।

    5. Atītānāgatapaccuppannānaṃ dhammānaṃ saṅkhipitvā vavatthāne paññāti ettha attano sabhāvaṃ, uppādādikkhaṇaṃ vā patvā ati itā atikkantāti atītā, tadubhayampi na āgatā na sampattāti anāgatā, taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca uppādādiuddhaṃ pannā gatā pavattāti paccuppannā. Addhā santatikhaṇapaccuppannesu santatipaccuppannaṃ idhādhippetaṃ. Tesaṃ atītānāgatapaccuppannānaṃ pañcakkhandhadhammānaṃ ekekakkhandhalakkhaṇe saṅkhipitvā kalāpavasena rāsiṃ katvā vavatthāne nicchayane sanniṭṭhāpane paññā.

    ಸಮ್ಮಸನೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಸಮ್ಮಾ ಆಮಸನೇ ಅನುಮಜ್ಜನೇ ಪೇಕ್ಖಣೇ ಞಾಣಂ, ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಞ್ಹಿ ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನಞಾಣಾನನ್ತರಂ ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣೇ ಠಿತಸ್ಸ ‘‘ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ರೂಪಂ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ವಾ ಬಹಿದ್ಧಾ ವಾ ಓಳಾರಿಕಂ ವಾ ಸುಖುಮಂ ವಾ ಹೀನಂ ವಾ ಪಣೀತಂ ವಾ ಯಂ ದೂರೇ ಸನ್ತಿಕೇ ವಾ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ವವತ್ಥಪೇತಿ, ಏಕಂ ಸಮ್ಮಸನಂ, ದುಕ್ಖತೋ ವವತ್ಥಪೇತಿ, ಏಕಂ ಸಮ್ಮಸನಂ, ಅನತ್ತತೋ ವವತ್ಥಪೇತಿ, ಏಕಂ ಸಮ್ಮಸನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೪೮) ನಯೇನ ವುತ್ತಸಮ್ಮಸನವಸೇನ ಪುಬ್ಬೇ ವವತ್ಥಾಪಿತೇ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಖನ್ಧೇ ತಿಲಕ್ಖಣಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ಅನಿಚ್ಚತೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ।

    Sammasaneñāṇanti sammā āmasane anumajjane pekkhaṇe ñāṇaṃ, kalāpasammasanañāṇanti attho. Idañhi nāmarūpavavatthānañāṇānantaraṃ nāmarūpapaccayapariggahe dhammaṭṭhitiñāṇe ṭhitassa ‘‘yaṃkiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ taṃ rūpaṃ aniccato vavatthapeti, ekaṃ sammasanaṃ, dukkhato vavatthapeti, ekaṃ sammasanaṃ, anattato vavatthapeti, ekaṃ sammasana’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.48) nayena vuttasammasanavasena pubbe vavatthāpite ekekasmiṃ khandhe tilakkhaṇaṃ āropetvā aniccato dukkhato anattato vipassantassa kalāpasammasanañāṇaṃ uppajjati.

    ೬. ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಪರಿಣಾಮಾನುಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಪರಿಣಾಮದಸ್ಸನೇ ಭಙ್ಗದಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾ। ಯಸ್ಮಾ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಭಿಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ಉದಯಂ ಗಹೇತ್ವಾಪಿ ಭೇದೇಯೇವ ಚಿತ್ತಂ ಠಪೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅವುತ್ತೋಪಿ ಉದಯೋ ವುತ್ತೋಯೇವ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ದಸ್ಸನೇನ ವಾ ಉದಯದಸ್ಸನಸ್ಸ ಸಿದ್ಧತ್ತಾ ಉದಯೋ ವುತ್ತೋಯೇವ ಹೋತಿ। ನ ಹಿ ಉದಯಂ ವಿನಾ ಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಂ ಸಿಜ್ಝತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪಾದವಿಪರಿಣಾಮಾನುಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ಅವುತ್ತೇಪಿ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ನಿಯಮಿತತ್ತಾ ಚ ಉದಯದಸ್ಸನಂ ಸಿದ್ಧಮೇವ ಹೋತೀತಿ ಅನನ್ತರಂ ವುತ್ತಸ್ಸ ಸಮ್ಮಸನಞಾಣಸ್ಸ ಪಾರಂ ಗನ್ತ್ವಾ ತಂಸಮ್ಮಸನೇಯೇವ ಪಾಕಟೀಭೂತೇ ಉದಯಬ್ಬಯೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಕರಣತ್ಥಂ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಂ ಆರಭನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ। ತಞ್ಹಿ ಉದಯಬ್ಬಯೇ ಅನುಪಸ್ಸನತೋ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ।

    6.Paccuppannānaṃ dhammānaṃ vipariṇāmānupassane paññāti santativasena paccuppannānaṃ ajjhattaṃ pañcakkhandhadhammānaṃ vipariṇāmadassane bhaṅgadassane paññā. Yasmā ‘‘ime dhammā uppajjitvā bhijjantī’’ti udayaṃ gahetvāpi bhedeyeva cittaṃ ṭhapeti, tasmā avuttopi udayo vuttoyeva hotīti veditabbo. Paccuppannānaṃ dhammānaṃ dassanena vā udayadassanassa siddhattā udayo vuttoyeva hoti. Na hi udayaṃ vinā dhammānaṃ uppannattaṃ sijjhati, tasmā ‘‘paccuppannānaṃ dhammānaṃ uppādavipariṇāmānupassane paññā’’ti avuttepi vuttameva hotīti veditabbaṃ. ‘‘Udayabbayānupassane ñāṇa’’nti niyamitattā ca udayadassanaṃ siddhameva hotīti anantaraṃ vuttassa sammasanañāṇassa pāraṃ gantvā taṃsammasaneyeva pākaṭībhūte udayabbaye pariggaṇhitvā saṅkhārānaṃ paricchedakaraṇatthaṃ udayabbayānupassanaṃ ārabhantassa uppajjati udayabbayānupassanāñāṇaṃ. Tañhi udayabbaye anupassanato udayabbayānupassanāti vuccati.

    ೭. ಆರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾತಿ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಭಙ್ಗತೋ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಯ ಜಾನಿತ್ವಾ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ। ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾ ವಿಪಸ್ಸನೇ ಞಾಣನ್ತಿ ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಂ ಭಙ್ಗತೋ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಯ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ಅನುಪಸ್ಸನೇ ಯಾ ಪಞ್ಞಾ, ತಂ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ಚ ವಿವಿಧಾ ಪಸ್ಸನಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ। ಆರಮ್ಮಣಪಟಿಸಙ್ಖಾತಿಪಿ ಪಾಠೋ। ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ ಜಾನನಾ ಪಸ್ಸನಾತಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಆರಮ್ಮಣಪಟಿಸಙ್ಖಾ ‘‘ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾ ವಿಪಸ್ಸನೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಏವ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಸಿಖಂ ಪಾಪುಣಾತಿ, ತಸ್ಮಾ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ಇದಮೇವ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಸ್ಮಾ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಠಿತಸ್ಸ ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣದಸ್ಸನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸಾ ಸಿದ್ಧಾಯ ತಂ ಸಿದ್ಧಮೇವ ಹೋತೀತಿ ತಂ ಅವತ್ವಾವ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಏವ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಿಖಂ ಞಾಣಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಸುಪರಿದಿಟ್ಠಉದಯಬ್ಬಯಸ್ಸ ಸುಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಲಹುಂ ಲಹುಂ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೇಸು ಞಾಣೇ ತಿಕ್ಖೇ ವಹನ್ತೇ ಉದಯಂ ಪಹಾಯ ಭಙ್ಗೇ ಏವ ಸತಿ ಸನ್ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಸ ‘‘ಏವಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಏವಂ ನಾಮ ಸಙ್ಖಾರಾ ಭಿಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ಪಸ್ಸತೋ ಏತಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ।

    7.Ārammaṇaṃ paṭisaṅkhāti rūpakkhandhādiārammaṇaṃ bhaṅgato paṭisaṅkhāya jānitvā passitvā. Bhaṅgānupassane paññā vipassane ñāṇanti tassa ārammaṇaṃ bhaṅgato paṭisaṅkhāya uppannassa ñāṇassa bhaṅgaṃ anupassane yā paññā, taṃ ‘‘vipassane ñāṇa’’nti vuttaṃ hoti. Vipassanāti ca vividhā passanā vipassanā. Ārammaṇapaṭisaṅkhātipi pāṭho. Tassattho – ārammaṇassa paṭisaṅkhā jānanā passanāti vuttanayeneva ārammaṇapaṭisaṅkhā ‘‘bhaṅgānupassane paññā vipassane ñāṇa’’nti vuttaṃ hoti. Yasmā pana bhaṅgānupassanāya eva vipassanā sikhaṃ pāpuṇāti, tasmā visesetvā idameva ‘‘vipassane ñāṇa’’nti vuttaṃ. Yasmā udayabbayānupassanāya ṭhitassa maggāmaggañāṇadassanaṃ uppajjati, tasmā tassā siddhāya taṃ siddhameva hotīti taṃ avatvāva bhaṅgānupassanāya eva vipassanāsikhaṃ ñāṇaṃ vuttanti veditabbaṃ. Udayabbayānupassanāya suparidiṭṭhaudayabbayassa suparicchinnesu saṅkhāresu lahuṃ lahuṃ upaṭṭhahantesu ñāṇe tikkhe vahante udayaṃ pahāya bhaṅge eva sati santiṭṭhati, tassa ‘‘evaṃ uppajjitvā evaṃ nāma saṅkhārā bhijjantī’’ti passato etasmiṃ ṭhāne bhaṅgānupassanāñāṇaṃ uppajjati.

    ೮. ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಉಪ್ಪಾದಪವತ್ತನಿಮಿತ್ತಆಯೂಹನಾಪಟಿಸನ್ಧೀನಂ ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಪೀಳಾಯೋಗತೋ ಸಪ್ಪಟಿಭಯವಸೇನ ಗಹಣೂಪಗಮನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಾತೀತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ , ತಸ್ಮಿಂ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ। ಅಥ ವಾ ಭಯತೋ ಉಪತಿಟ್ಠತೀತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಂ, ಪಞ್ಞಾ, ತಂ ‘‘ಭಯತುಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।

    8.Bhayatupaṭṭhāne paññāti uppādapavattanimittaāyūhanāpaṭisandhīnaṃ bhayato upaṭṭhāne pīḷāyogato sappaṭibhayavasena gahaṇūpagamane paññāti attho. Bhayato upaṭṭhātīti bhayatupaṭṭhānaṃ ārammaṇaṃ , tasmiṃ bhayatupaṭṭhāne. Atha vā bhayato upatiṭṭhatīti bhayatupaṭṭhānaṃ, paññā, taṃ ‘‘bhayatupaṭṭhāna’’nti vuttaṃ hoti.

    ಆದೀನವೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಭುಮ್ಮವಚನಮೇವ। ‘‘ಯಾ ಚ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ, ಯಞ್ಚ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ, ಯಾ ಚ ನಿಬ್ಬಿದಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಟ್ಠಾ, ಬ್ಯಞ್ಜನಮೇವ ನಾನ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೨೭) ವುತ್ತತ್ತಾ ಏಕಮಿವ ವುಚ್ಚಮಾನಮ್ಪಿ ಅವತ್ಥಾಭೇದೇನ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾದಿ ವಿಯ ತಿವಿಧಮೇವ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಾ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾಸು ಸಿದ್ಧಾಸು ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾ ಸಿದ್ಧಾ ಹೋತೀತಿ ಕತ್ವಾ ಅವುತ್ತಾಪಿ ವುತ್ತಾವ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Ādīnave ñāṇanti bhummavacanameva. ‘‘Yā ca bhayatupaṭṭhāne paññā, yañca ādīnave ñāṇaṃ, yā ca nibbidā, ime dhammā ekaṭṭhā, byañjanameva nāna’’nti (paṭi. ma. 1.227) vuttattā ekamiva vuccamānampi avatthābhedena muñcitukamyatādi viya tividhameva hoti. Tasmā bhayatupaṭṭhānaādīnavānupassanāsu siddhāsu nibbidānupassanā siddhā hotīti katvā avuttāpi vuttāva hotīti veditabbā.

    ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಭಙ್ಗಾರಮ್ಮಣಂ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಂ ಆಸೇವನ್ತಸ್ಸ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ಬಹುಲೀಕರೋನ್ತಸ್ಸ ತಿಭವಚತುಯೋನಿಪಞ್ಚಗತಿಸತ್ತವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿನವಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಪಭೇದಕಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸುಖೇನ ಜೀವಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಭೀರುಕಪುರಿಸಸ್ಸ ಸೀಹಬ್ಯಗ್ಘದೀಪಿಅಚ್ಛತರಚ್ಛಯಕ್ಖರಕ್ಖಸಚಣ್ಡಗೋಣಚಣ್ಡಕುಕ್ಕುರಪಭಿನ್ನ- ಮದಚಣ್ಡಹತ್ಥಿಘೋರಆಸಿವಿಸಅಸನಿವಿಚಕ್ಕಸುಸಾನರಣಭೂಮಿಜಲಿತಅಙ್ಗಾರಕಾಸುಆದಯೋ ವಿಯ ಮಹಾಭಯಂ ಹುತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ, ತಸ್ಸ ‘‘ಅತೀತಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ನಿರುದ್ಧಾ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ, ಅನಾಗತಾಪಿ ಏವಮೇವ ನಿರುಜ್ಝಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ಪಸ್ಸತೋ ಏತಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಂ ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತಸ್ಸ ತಂ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಂ ಆಸೇವನ್ತಸ್ಸ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ಬಹುಲೀಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ನೇವ ತಾಣಂ ನ ಲೇಣಂ ನ ಗತಿ ನ ಪಟಿಸರಣಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿಠಿತಿನಿವಾಸಗತೇಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಏಕಸಙ್ಖಾರೇಪಿ ಪತ್ಥನಾ ವಾ ಪರಾಮಾಸೋ ವಾ ನ ಹೋತಿ, ತಯೋ ಭವಾ ವೀತಚ್ಚಿತಙ್ಗಾರಪುಣ್ಣಾ ಅಙ್ಗಾರಕಾಸುಯೋ ವಿಯ, ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾಭೂತಾ ಘೋರವಿಸಾ ಆಸಿವಿಸಾ ವಿಯ, ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಉಕ್ಖಿತ್ತಾಸಿಕಾ ವಧಕಾ ವಿಯ, ಛ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯತನಾನಿ ಸುಞ್ಞಗಾಮೋ ವಿಯ, ಛ ಬಾಹಿರಾಯತನಾನಿ ಗಾಮಘಾತಕಚೋರಾ ವಿಯ, ಸತ್ತವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯೋ ನವ ಚ ಸತ್ತಾವಾಸಾ ಏಕಾದಸಹಿ ಅಗ್ಗೀಹಿ ಆದಿತ್ತಾ ಸಮ್ಪಜ್ಜಲಿತಾ ಸಜೋತಿಭೂತಾ ವಿಯ ಚ, ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಗಣ್ಡಭೂತಾ ರೋಗಭೂತಾ ಸಲ್ಲಭೂತಾ ಅಘಭೂತಾ ಆಬಾಧಭೂತಾ ವಿಯ ಚ ನಿರಸ್ಸಾದಾ ನಿರಸಾ ಮಹಾಆದೀನವರಾಸಿಭೂತಾ ಹುತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ, ಸುಖೇನ ಜೀವಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಭೀರುಕಪುರಿಸಸ್ಸ ರಮಣೀಯಾಕಾರಸಣ್ಠಿತಮ್ಪಿ ಸವಾಳಕಮಿವ ವನಗಹನಂ, ಸಸದ್ದೂಲಾ ವಿಯ ಗುಹಾ, ಸಗಾಹರಕ್ಖಸಂ ವಿಯ ಉದಕಂ, ಸಮುಸ್ಸಿತಖಗ್ಗಾ ವಿಯ ಪಚ್ಚತ್ಥಿಕಾ, ಸವಿಸಂ ವಿಯ ಭೋಜನಂ, ಸಚೋರೋ ವಿಯ ಮಗ್ಗೋ, ಆದಿತ್ತಮಿವ ಅಗಾರಂ, ಉಯ್ಯುತ್ತಸೇನಾ ವಿಯ ರಣಭೂಮಿ। ಯಥಾ ಹಿ ಸೋ ಪುರಿಸೋ ಏತಾನಿ ಸವಾಳಕವನಗಹನಾದೀನಿ ಆಗಮ್ಮ ಭೀತೋ ಸಂವಿಗ್ಗೋ ಲೋಮಹಟ್ಠಜಾತೋ ಸಮನ್ತತೋ ಆದೀನವಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ, ಏವಮೇವ ಸೋ ಯೋಗಾವಚರೋ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಸು ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಿತೇಸು ಸಮನ್ತತೋ ನಿರಸಂ ನಿರಸ್ಸಾದಂ ಆದೀನವಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ। ತಸ್ಸೇವಂ ಪಸ್ಸತೋ ಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ।

    Sabbasaṅkhārānaṃ bhaṅgārammaṇaṃ bhaṅgānupassanaṃ āsevantassa bhāventassa bahulīkarontassa tibhavacatuyonipañcagatisattaviññāṇaṭṭhitinavasattāvāsesu pabhedakā saṅkhārā sukhena jīvitukāmassa bhīrukapurisassa sīhabyagghadīpiacchataracchayakkharakkhasacaṇḍagoṇacaṇḍakukkurapabhinna- madacaṇḍahatthighoraāsivisaasanivicakkasusānaraṇabhūmijalitaaṅgārakāsuādayo viya mahābhayaṃ hutvā upaṭṭhahanti, tassa ‘‘atītā saṅkhārā niruddhā, paccuppannā nirujjhanti, anāgatāpi evameva nirujjhissantī’’ti passato etasmiṃ ṭhāne bhayatupaṭṭhānaṃ ñāṇaṃ uppajjati. Tassa taṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ āsevantassa bhāventassa bahulīkarontassa sabbabhavayonigatiṭhitisattāvāsesu neva tāṇaṃ na leṇaṃ na gati na paṭisaraṇaṃ paññāyati, sabbabhavayonigatiṭhitinivāsagatesu saṅkhāresu ekasaṅkhārepi patthanā vā parāmāso vā na hoti, tayo bhavā vītaccitaṅgārapuṇṇā aṅgārakāsuyo viya, cattāro mahābhūtā ghoravisā āsivisā viya, pañcakkhandhā ukkhittāsikā vadhakā viya, cha ajjhattikāyatanāni suññagāmo viya, cha bāhirāyatanāni gāmaghātakacorā viya, sattaviññāṇaṭṭhitiyo nava ca sattāvāsā ekādasahi aggīhi ādittā sampajjalitā sajotibhūtā viya ca, sabbe saṅkhārā gaṇḍabhūtā rogabhūtā sallabhūtā aghabhūtā ābādhabhūtā viya ca nirassādā nirasā mahāādīnavarāsibhūtā hutvā upaṭṭhahanti, sukhena jīvitukāmassa bhīrukapurisassa ramaṇīyākārasaṇṭhitampi savāḷakamiva vanagahanaṃ, sasaddūlā viya guhā, sagāharakkhasaṃ viya udakaṃ, samussitakhaggā viya paccatthikā, savisaṃ viya bhojanaṃ, sacoro viya maggo, ādittamiva agāraṃ, uyyuttasenā viya raṇabhūmi. Yathā hi so puriso etāni savāḷakavanagahanādīni āgamma bhīto saṃviggo lomahaṭṭhajāto samantato ādīnavameva passati, evameva so yogāvacaro bhaṅgānupassanāvasena sabbasaṅkhāresu bhayato upaṭṭhitesu samantato nirasaṃ nirassādaṃ ādīnavameva passati. Tassevaṃ passato ādīnavānupassanāñāṇaṃ uppajjati.

    ಸೋ ಏವಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇ ಆದೀನವತೋ ಸಮ್ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸಗತೇ ಸಭೇದಕೇ ಸಙ್ಖಾರಗತೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ದತಿ ಉಕ್ಕಣ್ಠತಿ ನಾಭಿರಮತಿ। ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಚಿತ್ತಕೂಟಪಬ್ಬತಪಾದಾಭಿರತೋ ಸುವಣ್ಣರಾಜಹಂಸೋ ಅಸುಚಿಮ್ಹಿ ಚಣ್ಡಾಲಗಾಮದ್ವಾರಆವಾಟೇ ನಾಭಿರಮತಿ, ಸತ್ತಸು ಮಹಾಸರೇಸುಯೇವ ಅಭಿರಮತಿ, ಏವಮೇವ ಅಯಂ ಯೋಗೀರಾಜಹಂಸೋ ಸುಪರಿದಿಟ್ಠಾದೀನವೇ ಸಭೇದಕೇ ಸಙ್ಖಾರಗತೇ ನಾಭಿರಮತಿ, ಭಾವನಾರಾಮತಾಯ ಪನ ಭಾವನಾರತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಸತ್ತಸು ಅನುಪಸ್ಸನಾಸುಯೇವ ಅಭಿರಮತಿ। ಯಥಾ ಚ ಸುವಣ್ಣಪಞ್ಜರೇಪಿ ಪಕ್ಖಿತ್ತೋ ಸೀಹೋ ಮಿಗರಾಜಾ ನಾಭಿರಮತಿ, ತಿಯೋಜನಸಹಸ್ಸವಿತ್ಥತೇ ಪನ ಹಿಮವನ್ತೇಯೇವ ರಮತಿ, ಏವಮಯಮ್ಪಿ ಯೋಗೀಸೀಹೋ ತಿವಿಧೇ ಸುಗತಿಭವೇಪಿ ನಾಭಿರಮತಿ, ತೀಸು ಅನುಪಸ್ಸನಾಸುಯೇವ ರಮತಿ। ಯಥಾ ಚ ಸಬ್ಬಸೇತೋ ಸತ್ತಪ್ಪತಿಟ್ಠೋ ಇದ್ಧಿಮಾ ವೇಹಾಸಙ್ಗಮೋ ಛದ್ದನ್ತೋ ನಾಗರಾಜಾ ನಗರಮಜ್ಝೇ ನಾಭಿರಮತಿ, ಹಿಮವತಿ ಛದ್ದನ್ತರಹದೇಯೇವ ರಮತಿ, ಏವಮಯಂ ಯೋಗೀವರವಾರಣೋ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರಗತೇ ನಾಭಿರಮತಿ, ‘‘ಅನುಪ್ಪಾದೋ ಖೇಮ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೫೩) ನಯೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೇ ಸನ್ತಿಪದೇಯೇವ ರಮತಿ, ತನ್ನಿನ್ನತಪ್ಪೋಣತಪ್ಪಬ್ಭಾರಮಾನಸೋ ಹೋತಿ। ಏತ್ತಾವತಾ ತಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀತಿ।

    So evaṃ sabbasaṅkhāre ādīnavato sampassanto sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsagate sabhedake saṅkhāragate nibbindati ukkaṇṭhati nābhiramati. Seyyathāpi nāma cittakūṭapabbatapādābhirato suvaṇṇarājahaṃso asucimhi caṇḍālagāmadvāraāvāṭe nābhiramati, sattasu mahāsaresuyeva abhiramati, evameva ayaṃ yogīrājahaṃso suparidiṭṭhādīnave sabhedake saṅkhāragate nābhiramati, bhāvanārāmatāya pana bhāvanāratiyā samannāgatattā sattasu anupassanāsuyeva abhiramati. Yathā ca suvaṇṇapañjarepi pakkhitto sīho migarājā nābhiramati, tiyojanasahassavitthate pana himavanteyeva ramati, evamayampi yogīsīho tividhe sugatibhavepi nābhiramati, tīsu anupassanāsuyeva ramati. Yathā ca sabbaseto sattappatiṭṭho iddhimā vehāsaṅgamo chaddanto nāgarājā nagaramajjhe nābhiramati, himavati chaddantarahadeyeva ramati, evamayaṃ yogīvaravāraṇo sabbasmimpi saṅkhāragate nābhiramati, ‘‘anuppādo khema’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.53) nayena niddiṭṭhe santipadeyeva ramati, tanninnatappoṇatappabbhāramānaso hoti. Ettāvatā tassa nibbidānupassanāñāṇaṃ uppannaṃ hotīti.

    ೯. ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಪಟಿಸಙ್ಖಾಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ ಪಞ್ಞಾ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸು ಞಾಣನ್ತಿ ಮುಞ್ಚಿತುಂ ಚಜಿತುಂ ಕಾಮೇತಿ ಇಚ್ಛತೀತಿ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮೋ, ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಭಾವೋ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ। ಪಟಿಸಙ್ಖಾತಿ ಉಪಪರಿಕ್ಖತೀತಿ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ, ಪಟಿಸಙ್ಖಾನಂ ವಾ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ। ಸನ್ತಿಟ್ಠತಿ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖತೀತಿ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ, ಸನ್ತಿಟ್ಠನಂ ವಾ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ। ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ ಚ ಸಾ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ ಚ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ ಚಾತಿ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಪಟಿಸಙ್ಖಾಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ। ಇತಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಿಬ್ಬಿದಾಞಾಣೇನ ನಿಬ್ಬಿನ್ನಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಾದೀನಿ ಪರಿಚ್ಚಜಿತುಕಾಮತಾ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ। ಮುಞ್ಚನಸ್ಸ ಉಪಾಯಕರಣತ್ಥಂ ಮಜ್ಝೇ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ। ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಅವಸಾನೇ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖನಂ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ। ಏವಂ ಅವತ್ಥಾಭೇದೇನ ತಿಪ್ಪಕಾರಾ ಪಞ್ಞಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖನಾಸು ಞಾಣಂ, ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಪಟಿಸಙ್ಖಾಸನ್ತಿಟ್ಠನಾಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಅವತ್ಥಾಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಾನಂ ತಿಸ್ಸನ್ನಮ್ಪಿ ಪಞ್ಞಾನಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖತಂ ಇಚ್ಛನ್ತೇನ ಪನ ‘‘ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ಚ ‘‘ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸೂ’’ತಿ ಚ ಬಹುವಚನಂ ಕತಂ, ಅವತ್ಥಾಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ಏಕತ್ತಾ ‘‘ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಏಕವಚನಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ವುತ್ತಞ್ಚ – ‘‘ಯಾ ಚ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ ಯಾ ಚ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ ಯಾ ಚ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಟ್ಠಾ, ಬ್ಯಞ್ಜನಮೇವ ನಾನ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೨೭)। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸೂತಿ ಬಹುವಚನಂ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾನಂ ಬಹುತ್ತಾ’’ತಿಪಿ ವದನ್ತಿ। ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸೂತಿ ಚ ಕಿರಿಯಾಪೇಕ್ಖನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅವತ್ಥಾಭೇದೇನ ಪನ ತೇನ ನಿಬ್ಬಿದಾಞಾಣೇನ ನಿಬ್ಬಿನ್ದನ್ತಸ್ಸ ಉಕ್ಕಣ್ಠನ್ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸಗತೇಸು ಸಭೇದಕೇಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಚಿತ್ತಂ ನ ಸಜ್ಜತಿ ನ ಲಗ್ಗತಿ ನ ಬಜ್ಝತಿ, ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಗತಂ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮಂ ಛಡ್ಡೇತುಕಾಮಂ ಹೋತಿ।

    9.Muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇanti muñcituṃ cajituṃ kāmeti icchatīti muñcitukāmo, muñcitukāmassa bhāvo muñcitukamyatā. Paṭisaṅkhāti upaparikkhatīti paṭisaṅkhā, paṭisaṅkhānaṃ vā paṭisaṅkhā. Santiṭṭhati ajjhupekkhatīti santiṭṭhanā, santiṭṭhanaṃ vā santiṭṭhanā. Muñcitukamyatā ca sā paṭisaṅkhā ca santiṭṭhanā cāti muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā. Iti pubbabhāge nibbidāñāṇena nibbinnassa uppādādīni pariccajitukāmatā muñcitukamyatā. Muñcanassa upāyakaraṇatthaṃ majjhe paṭisaṅkhānaṃ paṭisaṅkhā. Muñcitvā avasāne ajjhupekkhanaṃ santiṭṭhanā. Evaṃ avatthābhedena tippakārā paññā saṅkhārānaṃ ajjhupekkhanāsu ñāṇaṃ, muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanāsaṅkhātānaṃ avatthābhedena bhinnānaṃ tissannampi paññānaṃ saṅkhārupekkhataṃ icchantena pana ‘‘paññā’’ti ca ‘‘saṅkhārupekkhāsū’’ti ca bahuvacanaṃ kataṃ, avatthābhedena bhinnassāpi ekattā ‘‘ñāṇa’’nti ekavacanaṃ katanti veditabbaṃ. Vuttañca – ‘‘yā ca muñcitukamyatā yā ca paṭisaṅkhānupassanā yā ca saṅkhārupekkhā, ime dhammā ekaṭṭhā, byañjanameva nāna’’nti (paṭi. ma. 1.227). Keci pana ‘‘saṅkhārupekkhāsūti bahuvacanaṃ samathavipassanāvasena saṅkhārupekkhānaṃ bahuttā’’tipi vadanti. Saṅkhārupekkhāsūti ca kiriyāpekkhanti veditabbaṃ. Avatthābhedena pana tena nibbidāñāṇena nibbindantassa ukkaṇṭhantassa sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsagatesu sabhedakesu saṅkhāresu cittaṃ na sajjati na laggati na bajjhati, sabbasaṅkhāragataṃ muñcitukāmaṃ chaḍḍetukāmaṃ hoti.

    ಅಥ ವಾ ಯಥಾ ಜಾಲಬ್ಭನ್ತರಗತೋ ಮಚ್ಛೋ, ಸಪ್ಪಮುಖಗತೋ ಮಣ್ಡೂಕೋ, ಪಞ್ಜರಪಕ್ಖಿತ್ತೋ ವನಕುಕ್ಕುಟೋ, ದಳ್ಹಪಾಸವಸಂಗತೋ ಮಿಗೋ, ಅಹಿತುಣ್ಡಿಕಹತ್ಥಗತೋ ಸಪ್ಪೋ, ಮಹಾಪಙ್ಕಪಕ್ಖನ್ದೋ ಕುಞ್ಜರೋ, ಸುಪಣ್ಣಮುಖಗತೋ ನಾಗರಾಜಾ, ರಾಹುಮುಖಪವಿಟ್ಠೋ ಚನ್ದೋ, ಸಪತ್ತಪರಿಕ್ಖಿತ್ತೋ ಪುರಿಸೋತಿಏವಮಾದಯೋ ತತೋ ತತೋ ಮುಚ್ಚಿತುಕಾಮಾ ನಿಸ್ಸರಿತುಕಾಮಾವ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಂ ತಸ್ಸ ಯೋಗಿನೋ ಚಿತ್ತಂ ಸಬ್ಬಸ್ಮಾ ಸಙ್ಖಾರಗತಾ ಮುಚ್ಚಿತುಕಾಮಂ ನಿಸ್ಸರಿತುಕಾಮಂ ಹೋತಿ। ಏವಞ್ಹಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ‘‘ಮುಚ್ಚಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಮುಚ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ’’ತಿ ಪಾಠೋ ಯುಜ್ಜತಿ। ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ‘‘ಉಪ್ಪಾದಂ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ’’ತಿಆದೀಸು ‘‘ಉಪ್ಪಾದಾ ಮುಚ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ’’ತಿಆದಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪುರಿಮೋ ಏವ ಅತ್ಥೋ ಸುನ್ದರತರೋ। ಅಥಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಸು ವಿಗತಾಲಯಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಗತಂ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಸೋ ಏವಂ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸಗತೇ ಸಭೇದಕೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮೋ ಮುಞ್ಚನಸ್ಸ ಉಪಾಯಸಮ್ಪಾದನತ್ಥಂ ಪುನ ತೇ ಏವ ಸಙ್ಖಾರೇ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ತಿಲಕ್ಖಣಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸತಿ। ಏವಞ್ಹಿ ವಿಪಸ್ಸತೋ ಚಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚವಸೇನ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ದುಕ್ಖವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಅನತ್ತವಸೇನ ನಿಮಿತ್ತಞ್ಚ ಪವತ್ತಞ್ಚ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಸೋ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸುಞ್ಞಾ’’ತಿ ದಿಸ್ವಾ ತಿಲಕ್ಖಣಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ಸಙ್ಖಾರೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೋ ಭಯಞ್ಚ ನನ್ದಿಞ್ಚ ವಿಪ್ಪಹಾಯ ಭರಿಯಾಯ ದೋಸಂ ದಿಸ್ವಾ ವಿಸ್ಸಟ್ಠಭರಿಯೋ ವಿಯ ಪುರಿಸೋ ತಸ್ಸಾ ಭರಿಯಾಯ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಉದಾಸೀನೋ ಹೋತಿ ಮಜ್ಝತ್ತೋ, ‘‘ಅಹ’’ನ್ತಿ ವಾ ‘‘ಮಮ’’ನ್ತಿ ವಾ ನ ಗಣ್ಹಾತಿ। ತಸ್ಸ ಏವಂ ಜಾನತೋ ಏವಂ ಪಸ್ಸತೋ ತೀಸು ಭವೇಸು ಚಿತ್ತಂ ಪತಿಲೀಯತಿ ಪಟಿಕುಟತಿ ಪಟಿವತ್ತತಿ ನ ಸಮ್ಪಸಾರಿಯತಿ। ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಪದುಮಪಲಾಸೇ ಈಸಕಂ ಪೋಣೇ ಉದಕಫುಸಿತಾನಿ ಪತಿಲೀಯನ್ತಿ ಪಟಿಕುಟನ್ತಿ ಪಟಿವತ್ತನ್ತಿ ನ ಸಮ್ಪಸಾರಿಯನ್ತಿ। ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ವಾ ಪನ ಕುಕ್ಕುಟಪತ್ತಂ ವಾ ನ್ಹಾರುದದ್ದುಲಂ ವಾ ಅಗ್ಗಿಮ್ಹಿ ಪಕ್ಖಿತ್ತಂ ಪತಿಲೀಯತಿ ಪಟಿಕುಟತಿ ಪಟಿವತ್ತತಿ ನ ಸಮ್ಪಸಾರಿಯತಿ, ಏವಂ ತಸ್ಸ ತೀಸು ಭವೇಸು ಚಿತ್ತಂ ಪತಿಲೀಯತಿ ಪಟಿಕುಟತಿ ಪಟಿವತ್ತತಿ ನ ಸಮ್ಪಸಾರಿಯತಿ, ಉಪೇಕ್ಖಾ ಸಣ್ಠಾತಿ। ಏವಮಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ। ಇಮಿನಾ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಉಪರಿ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಸ್ಸ ಸಾಧಕಂ ಅನುಲೋಮಞಾಣಂ ಪುಬ್ಬಾಪರಞಾಣೇಹಿ ಅವುತ್ತಮ್ಪಿ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ಭಗವತಾ –

    Atha vā yathā jālabbhantaragato maccho, sappamukhagato maṇḍūko, pañjarapakkhitto vanakukkuṭo, daḷhapāsavasaṃgato migo, ahituṇḍikahatthagato sappo, mahāpaṅkapakkhando kuñjaro, supaṇṇamukhagato nāgarājā, rāhumukhapaviṭṭho cando, sapattaparikkhitto purisotievamādayo tato tato muccitukāmā nissaritukāmāva honti, evaṃ tassa yogino cittaṃ sabbasmā saṅkhāragatā muccitukāmaṃ nissaritukāmaṃ hoti. Evañhi vuccamāne ‘‘muccitukāmassa muccitukamyatā’’ti pāṭho yujjati. Evañca sati ‘‘uppādaṃ muñcitukamyatā’’tiādīsu ‘‘uppādā muccitukamyatā’’tiādi vattabbaṃ hoti, tasmā purimo eva attho sundarataro. Athassa sabbasaṅkhāresu vigatālayassa sabbasaṅkhāragataṃ muñcitukāmassa muñcitukamyatāñāṇaṃ uppajjati. So evaṃ sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsagate sabhedake saṅkhāre muñcitukāmo muñcanassa upāyasampādanatthaṃ puna te eva saṅkhāre paṭisaṅkhānupassanāñāṇena tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassati. Evañhi vipassato cassa aniccavasena nimittaṃ paṭisaṅkhāñāṇaṃ uppajjati, dukkhavasena pavattaṃ paṭisaṅkhāñāṇaṃ uppajjati, anattavasena nimittañca pavattañca paṭisaṅkhāñāṇaṃ uppajjati. So paṭisaṅkhānupassanāñāṇena ‘‘sabbe saṅkhārā suññā’’ti disvā tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre pariggaṇhanto bhayañca nandiñca vippahāya bhariyāya dosaṃ disvā vissaṭṭhabhariyo viya puriso tassā bhariyāya saṅkhāresu udāsīno hoti majjhatto, ‘‘aha’’nti vā ‘‘mama’’nti vā na gaṇhāti. Tassa evaṃ jānato evaṃ passato tīsu bhavesu cittaṃ patilīyati paṭikuṭati paṭivattati na sampasāriyati. Seyyathāpi nāma padumapalāse īsakaṃ poṇe udakaphusitāni patilīyanti paṭikuṭanti paṭivattanti na sampasāriyanti. Seyyathāpi vā pana kukkuṭapattaṃ vā nhārudaddulaṃ vā aggimhi pakkhittaṃ patilīyati paṭikuṭati paṭivattati na sampasāriyati, evaṃ tassa tīsu bhavesu cittaṃ patilīyati paṭikuṭati paṭivattati na sampasāriyati, upekkhā saṇṭhāti. Evamassa saṅkhārupekkhāñāṇaṃ uppannaṃ hoti. Iminā saṅkhārupekkhāñāṇena saddhiṃ upari gotrabhuñāṇassa sādhakaṃ anulomañāṇaṃ pubbāparañāṇehi avuttampi vuttameva hotīti veditabbaṃ. Vuttañhi bhagavatā –

    ‘‘ಸೋ ವತ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಕಞ್ಚಿ ಸಙ್ಖಾರಂ ನಿಚ್ಚತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ಅನುಲೋಮಿಕಾಯ ಖನ್ತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತಿ, ಅನುಲೋಮಿಕಾಯ ಖನ್ತಿಯಾ ಅಸಮನ್ನಾಗತೋ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮಿಸ್ಸತೀತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತಿ, ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಅನೋಕ್ಕಮಮಾನೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಂ ವಾ ಸಕದಾಗಾಮಿಫಲಂ ವಾ ಅನಾಗಾಮಿಫಲಂ ವಾ ಅರಹತ್ತಫಲಂ ವಾ ಸಚ್ಛಿಕರಿಸ್ಸತೀತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೯೮; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೩.೩೬)।

    ‘‘So vata, bhikkhave, bhikkhu kañci saṅkhāraṃ niccato samanupassanto anulomikāya khantiyā samannāgato bhavissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati, anulomikāya khantiyā asamannāgato sammattaniyāmaṃ okkamissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati, sammattaniyāmaṃ anokkamamāno sotāpattiphalaṃ vā sakadāgāmiphalaṃ vā anāgāmiphalaṃ vā arahattaphalaṃ vā sacchikarissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi (a. ni. 6.98; paṭi. ma. 3.36).

    ವುತ್ತಞ್ಚ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನಾ –

    Vuttañca dhammasenāpatinā –

    ‘‘ಕತಿಹಾಕಾರೇಹಿ ಅನುಲೋಮಿಕಂ ಖನ್ತಿಂ ಪಟಿಲಭತಿ? ಕತಿಹಾಕಾರೇಹಿ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮತಿ? ಚತ್ತಾಲೀಸಾಯ ಆಕಾರೇಹಿ ಅನುಲೋಮಿಕಂ ಖನ್ತಿಂ ಪಟಿಲಭತಿ, ಚತ್ತಾಲೀಸಾಯ ಆಕಾರೇಹಿ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮತೀ’’ತಿಆದಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೩.೩೭)।

    ‘‘Katihākārehi anulomikaṃ khantiṃ paṭilabhati? Katihākārehi sammattaniyāmaṃ okkamati? Cattālīsāya ākārehi anulomikaṃ khantiṃ paṭilabhati, cattālīsāya ākārehi sammattaniyāmaṃ okkamatī’’tiādi (paṭi. ma. 3.37).

    ಪಟ್ಠಾನೇ ಚೇತಂ ವುತ್ತಂ ಭಗವತಾ –

    Paṭṭhāne cetaṃ vuttaṃ bhagavatā –

    ‘‘ಅನುಲೋಮಂ ಗೋತ್ರಭುಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ। ಅನುಲೋಮಂ ವೋದಾನಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಆದಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೧೭)।

    ‘‘Anulomaṃ gotrabhussa anantarapaccayena paccayo. Anulomaṃ vodānassa anantarapaccayena paccayo’’tiādi (paṭṭhā. 1.1.417).

    ತಸ್ಸ ಹಿ ತಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ ಆಸೇವನ್ತಸ್ಸ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ಬಹುಲೀಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಸದ್ಧಾ ಬಲವತರಾ ಹೋತಿ, ವೀರಿಯಂ ಸುಪಗ್ಗಹಿತಂ, ಸತಿ ಸೂಪಟ್ಠಿತಾ, ಚಿತ್ತಂ ಸುಸಮಾಹಿತಂ, ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ ತಿಕ್ಖತರಂ ಪವತ್ತತಿ। ತಸ್ಸ ಇದಾನಿ ಮಗ್ಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ಸಙ್ಖಾರೇ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾ’’ತಿ ವಾ ‘‘ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಅನತ್ತಾ’’ತಿ ವಾ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರತಿ। ಭವಙ್ಗಾನನ್ತರಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ಕತನಯೇನೇವ ಸಙ್ಖಾರೇ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾ’’ತಿ ವಾ ‘‘ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಅನತ್ತಾ’’ತಿ ವಾ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕುರುಮಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ। ತದನನ್ತರಂ ತಥೇವ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ದ್ವೇ ತೀಣಿ ಚತ್ತಾರಿ ವಾ ಜವನಚಿತ್ತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ ಅನುಲೋಮಞಾಣಂ। ತಞ್ಹಿ ಪುರಿಮಾನಞ್ಚ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾನಂ ತಥಕಿಚ್ಚತಾಯ ಅನುಲೋಮೇತಿ, ಉಪರಿ ಚ ಪತ್ತಬ್ಬಾನಂ ಸತ್ತತಿಂಸಾಯ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುಲೋಮೇತಿ। ಯಥಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಿಕೋ ರಾಜಾ ವಿನಿಚ್ಛಯಟ್ಠಾನೇ ನಿಸಿನ್ನೋ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ವೋಹಾರಿಕಮಹಾಮತ್ತಾನಂ ವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಸುತ್ವಾ ಅಗತಿಗಮನಂ ಪಹಾಯ ಮಜ್ಝತ್ತೋ ಹುತ್ವಾ ‘‘ಏವಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ಅನುಮೋದಮಾನೋ ತೇಸಞ್ಚ ವಿನಿಚ್ಛಯಸ್ಸ ಅನುಲೋಮೇತಿ, ಪೋರಾಣಸ್ಸ ಚ ರಾಜಧಮ್ಮಸ್ಸ। ತತ್ಥ ರಾಜಾ ವಿಯ ಅನುಲೋಮಞಾಣಂ, ಅಟ್ಠ ವೋಹಾರಿಕಮಹಾಮತ್ತಾ ವಿಯ ಅಟ್ಠ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾನಿ, ಪೋರಾಣರಾಜಧಮ್ಮೋ ವಿಯ ಸತ್ತತಿಂಸ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾ, ಯಥಾ ರಾಜಾ ‘‘ಏವಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ಅನುಮೋದಮಾನೋ ವೋಹಾರಿಕಾನಞ್ಚ ವಿನಿಚ್ಛಯಸ್ಸ ರಾಜಧಮ್ಮಸ್ಸ ಚ ಅನುಲೋಮೇತಿ, ಏವಮಿದಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಅಟ್ಠನ್ನಞ್ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾನಂ ತಥಕಿಚ್ಚತಾಯ ಅನುಲೋಮೇತಿ, ಉಪರಿ ಚ ಪತ್ತಬ್ಬಾನಂ ಸತ್ತತಿಂಸಾಯ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾನಂ। ತಸ್ಮಾ ಅನುಲೋಮಞಾಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।

    Tassa hi taṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ āsevantassa bhāventassa bahulīkarontassa adhimokkhasaddhā balavatarā hoti, vīriyaṃ supaggahitaṃ, sati sūpaṭṭhitā, cittaṃ susamāhitaṃ, saṅkhārupekkhāñāṇaṃ tikkhataraṃ pavattati. Tassa idāni maggo uppajjissatīti saṅkhārupekkhāya saṅkhāre ‘‘aniccā’’ti vā ‘‘dukkhā’’ti vā ‘‘anattā’’ti vā sammasitvā bhavaṅgaṃ otarati. Bhavaṅgānantaraṃ saṅkhārupekkhāya katanayeneva saṅkhāre ‘‘aniccā’’ti vā ‘‘dukkhā’’ti vā ‘‘anattā’’ti vā ārammaṇaṃ kurumānaṃ uppajjati manodvārāvajjanaṃ. Tadanantaraṃ tatheva saṅkhāre ārammaṇaṃ katvā dve tīṇi cattāri vā javanacittāni uppajjanti. Taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ anulomañāṇaṃ. Tañhi purimānañca aṭṭhannaṃ vipassanāñāṇānaṃ tathakiccatāya anulometi, upari ca pattabbānaṃ sattatiṃsāya bodhipakkhiyadhammānaṃ anulometi. Yathā hi dhammiko rājā vinicchayaṭṭhāne nisinno aṭṭhannaṃ vohārikamahāmattānaṃ vinicchayaṃ sutvā agatigamanaṃ pahāya majjhatto hutvā ‘‘evaṃ hotū’’ti anumodamāno tesañca vinicchayassa anulometi, porāṇassa ca rājadhammassa. Tattha rājā viya anulomañāṇaṃ, aṭṭha vohārikamahāmattā viya aṭṭha vipassanāñāṇāni, porāṇarājadhammo viya sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā, yathā rājā ‘‘evaṃ hotū’’ti anumodamāno vohārikānañca vinicchayassa rājadhammassa ca anulometi, evamidaṃ aniccādivasena saṅkhāre ārabbha uppajjamānānaṃ aṭṭhannañca vipassanāñāṇānaṃ tathakiccatāya anulometi, upari ca pattabbānaṃ sattatiṃsāya bodhipakkhiyadhammānaṃ. Tasmā anulomañāṇanti vuccati.

    ೧೦. ಬಹಿದ್ಧಾ ವುಟ್ಠಾನವಿವಟ್ಟನೇ ಪಞ್ಞಾ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಬಹಿದ್ಧಾತಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಂ। ತಞ್ಹಿ ಅಜ್ಝತ್ತಚಿತ್ತಸನ್ತಾನೇ ಅಕುಸಲಕ್ಖನ್ಧೇ ಉಪಾದಾಯ ಬಹಿದ್ಧಾತಿ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಮಾ ಬಹಿದ್ಧಾ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಮ್ಹಾ ವುಟ್ಠಾತಿ ವಿಗತಂ ಹುತ್ವಾ ಉದ್ಧಂ ತಿಟ್ಠತೀತಿ ವುಟ್ಠಾನಂ, ವಿವಟ್ಟತಿ ಪರಾವಟ್ಟತಿ ಪರಮ್ಮುಖಂ ಹೋತೀತಿ ವಿವಟ್ಟನಂ, ವುಟ್ಠಾನಞ್ಚ ತಂ ವಿವಟ್ಟನಞ್ಚಾತಿ ವುಟ್ಠಾನವಿವಟ್ಟನಂ। ತೇನೇವಾಹ –

    10.Bahiddhāvuṭṭhānavivaṭṭane paññā gotrabhuñāṇanti ettha bahiddhāti saṅkhāranimittaṃ. Tañhi ajjhattacittasantāne akusalakkhandhe upādāya bahiddhāti vuttaṃ. Tasmā bahiddhā saṅkhāranimittamhā vuṭṭhāti vigataṃ hutvā uddhaṃ tiṭṭhatīti vuṭṭhānaṃ, vivaṭṭati parāvaṭṭati parammukhaṃ hotīti vivaṭṭanaṃ, vuṭṭhānañca taṃ vivaṭṭanañcāti vuṭṭhānavivaṭṭanaṃ. Tenevāha –

    ‘‘ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಂ ಸಮುದಯಸ್ಸ ಅಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನತೋ ಪವತ್ತಾ ನ ವುಟ್ಠಾತಿ, ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣತೋ ಪನ ನಿಮಿತ್ತಾ ವುಟ್ಠಾತೀತಿ ಏಕತೋ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತೀ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೮೨೭)।

    ‘‘Gotrabhuñāṇaṃ samudayassa asamucchindanato pavattā na vuṭṭhāti, nibbānārammaṇato pana nimittā vuṭṭhātīti ekato vuṭṭhānaṃ hotī’’ti (visuddhi. 2.827).

    ಪುಥುಜ್ಜನಗೋತ್ತಾಭಿಭವನತೋ ಅರಿಯಗೋತ್ತಭಾವನತೋ ಗೋತ್ರಭು। ಇದಞ್ಹಿ ಅನುಲೋಮಞಾಣೇಹಿ ಪದುಮಪಲಾಸತೋ ಉದಕಮಿವ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರತೋ ಪತಿಲೀಯಮಾನಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅನುಲೋಮಞಾಣಸ್ಸ ಆಸೇವನನ್ತೇ ಅನಿಮಿತ್ತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕುರುಮಾನಂ ಪುಥುಜ್ಜನಗೋತ್ತಂ ಪುಥುಜ್ಜನಸಙ್ಖಂ ಪುಥುಜ್ಜನಭೂಮಿಂ ಅತಿಕ್ಕಮಮಾನಂ ಅರಿಯಗೋತ್ತಂ ಅರಿಯಸಙ್ಖಂ ಅರಿಯಭೂಮಿಂ ಓಕ್ಕಮಮಾನಂ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣೇ ಪಠಮಾವತ್ತನಪಠಮಾಭೋಗಪಠಮಸಮನ್ನಾಹಾರಭೂತಂ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರಾಸೇವನಉಪನಿಸ್ಸಯನತ್ಥಿವಿಗತವಸೇನ ಛಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ಸಾಧಯಮಾನಂ ಸಿಖಾಪ್ಪತ್ತಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಮುದ್ಧಭೂತಂ ಅಪುನರಾವತ್ತಕಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ।

    Puthujjanagottābhibhavanato ariyagottabhāvanato gotrabhu. Idañhi anulomañāṇehi padumapalāsato udakamiva sabbasaṅkhārato patilīyamānacittassa anulomañāṇassa āsevanante animittaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ kurumānaṃ puthujjanagottaṃ puthujjanasaṅkhaṃ puthujjanabhūmiṃ atikkamamānaṃ ariyagottaṃ ariyasaṅkhaṃ ariyabhūmiṃ okkamamānaṃ nibbānārammaṇe paṭhamāvattanapaṭhamābhogapaṭhamasamannāhārabhūtaṃ maggassa anantarasamanantarāsevanaupanissayanatthivigatavasena chahi ākārehi paccayabhāvaṃ sādhayamānaṃ sikhāppattaṃ vipassanāya muddhabhūtaṃ apunarāvattakaṃ uppajjati.

    ೧೧. ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನವಿವಟ್ಟನೇ ಪಞ್ಞಾ ಮಗ್ಗೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ದುಭತೋತಿ ಉಭತೋ, ದ್ವಯತೋತಿ ವಾ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಕಿಲೇಸಾನಂ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನತೋ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಚ ತದನುವತ್ತಕಕ್ಖನ್ಧೇಹಿ ಚ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಕರಣತೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತೇಹಿ ಚ ವುಟ್ಠಾತಿ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನವಿವಟ್ಟನೇ ಪಞ್ಞಾ। ತೇನೇವಾಹ –

    11.Dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇanti ettha dubhatoti ubhato, dvayatoti vā vuttaṃ hoti. Kilesānaṃ samucchindanato kilesehi ca tadanuvattakakkhandhehi ca nibbānārammaṇakaraṇato bahiddhā sabbasaṅkhāranimittehi ca vuṭṭhāti vivaṭṭatīti dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā. Tenevāha –

    ‘‘ಚತ್ತಾರಿಪಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಾನಿ ಅನಿಮಿತ್ತಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ ನಿಮಿತ್ತತೋ ವುಟ್ಠಹನ್ತಿ, ಸಮುದಯಸ್ಸ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನತೋ ಪವತ್ತಾ ವುಟ್ಠಹನ್ತೀತಿ ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನಾನಿ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೮೨೭)।

    ‘‘Cattāripi maggañāṇāni animittārammaṇattā nimittato vuṭṭhahanti, samudayassa samucchindanato pavattā vuṭṭhahantīti dubhato vuṭṭhānāni hontī’’ti (visuddhi. 2.827).

    ಮಗ್ಗೇ ಞಾಣನ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಮಗ್ಗತಿ ಪೇಕ್ಖತಿ, ನಿಬ್ಬಾನತ್ಥಿಕೇಹಿ ವಾ ಮಗ್ಗೀಯತಿ ಅನ್ವೇಸೀಯತಿ, ಕಿಲೇಸೇ ವಾ ಮಾರೇನ್ತೋ ಗಚ್ಛತಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಮಗ್ಗೋ, ತಸ್ಮಿಂ ಮಗ್ಗೇ ಞಾಣಂ। ಜಾತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಏಕವಚನಂ ಕತಂ। ತಞ್ಹಿ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕುರುಮಾನಂ ಸಯಂವಜ್ಝೇ ಕಿಲೇಸೇ ನಿರವಸೇಸಂ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದಮಾನಂ ಅನಮತಗ್ಗಸಂಸಾರವಟ್ಟದುಕ್ಖಸಮುದ್ದಂ ಸೋಸಯಮಾನಂ ಸಬ್ಬಾಪಾಯದ್ವಾರಾನಿ ಪಿದಹಮಾನಂ ಸತ್ತಅರಿಯಧನಸಮ್ಮುಖೀಭಾವಂ ಕುರುಮಾನಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಂ ಮಿಚ್ಛಾಮಗ್ಗಂ ಪಜಹಮಾನಂ ಸಬ್ಬವೇರಭಯಾನಿ ವೂಪಸಮಯಮಾನಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಓರಸಪುತ್ತಭಾವಮುಪನಯಮಾನಂ ಅಞ್ಞಾನಿ ಚ ಅನೇಕಾನಿ ಆನಿಸಂಸಸತಾನಿ ಪಟಿಲಾಭಯಮಾನಂ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ।

    Magge ñāṇanti nibbānaṃ maggati pekkhati, nibbānatthikehi vā maggīyati anvesīyati, kilese vā mārento gacchati pavattatīti maggo, tasmiṃ magge ñāṇaṃ. Jātiggahaṇena ekavacanaṃ kataṃ. Tañhi gotrabhuñāṇassa anantaraṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ kurumānaṃ sayaṃvajjhe kilese niravasesaṃ samucchindamānaṃ anamataggasaṃsāravaṭṭadukkhasamuddaṃ sosayamānaṃ sabbāpāyadvārāni pidahamānaṃ sattaariyadhanasammukhībhāvaṃ kurumānaṃ aṭṭhaṅgikaṃ micchāmaggaṃ pajahamānaṃ sabbaverabhayāni vūpasamayamānaṃ sammāsambuddhassa orasaputtabhāvamupanayamānaṃ aññāni ca anekāni ānisaṃsasatāni paṭilābhayamānaṃ maggañāṇaṃ uppajjati.

    ಠಾತುಂ ಇಚ್ಛಂ ಪುರಿಸೋ, ಲಙ್ಘಿತ್ವಾ ಮಾತಿಕಾಯ ಪರತೀರೇ।

    Ṭhātuṃ icchaṃ puriso, laṅghitvā mātikāya paratīre;

    ವೇಗೇನಾಗಮ್ಮ ಯಥಾ, ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಓರಿಮತಿರತರುಬದ್ಧಂ॥

    Vegenāgamma yathā, gaṇhitvā orimatiratarubaddhaṃ.

    ರಜ್ಜುಂ ವಾ ದಣ್ಡಂ ವಾ, ಉಲ್ಲಙ್ಘಿತ್ವಾನ ಪಾರನಿನ್ನತನು।

    Rajjuṃ vā daṇḍaṃ vā, ullaṅghitvāna pāraninnatanu;

    ಪಾರಾಪನ್ನೋ ಪನ ತಂ, ಮುಞ್ಚಿಯ ವೇಧಂ ಪತಿಟ್ಠಹತಿ ಪಾರೇ॥

    Pārāpanno pana taṃ, muñciya vedhaṃ patiṭṭhahati pāre.

    ಏವಂ ಯೋಗಾವಚರೋ, ಸಕ್ಕಾಯಮಯಮ್ಹಿ ಓರಿಮೇ ತೀರೇ।

    Evaṃ yogāvacaro, sakkāyamayamhi orime tīre;

    ದಿಟ್ಠಭಯೋ ಅಭಯೇ ಪನ, ಠಾತುಂ ಇಚ್ಛಂ ಅಮತಪಾರೇ॥

    Diṭṭhabhayo abhaye pana, ṭhātuṃ icchaṃ amatapāre.

    ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸ , ಪಭುತಿಕವೇಗೇನ ಆಗತೋ ರಜ್ಜುಂ।

    Udayabbayānupassa , pabhutikavegena āgato rajjuṃ;

    ರೂಪಾವ್ಹಂ ದಣ್ಡಂ ವಾ, ತದಿತರಖನ್ಧಾವ್ಹಯಂ ಸಮ್ಮಾ॥

    Rūpāvhaṃ daṇḍaṃ vā, taditarakhandhāvhayaṃ sammā.

    ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಆವಜ್ಜನ, ಚಿತ್ತೇನ ಹಿ ಪುಬ್ಬವುತ್ತನಯತೋವ।

    Gaṇhitvā āvajjana, cittena hi pubbavuttanayatova;

    ಅನುಲೋಮೇಹುಲ್ಲಙ್ಘಿಯ, ನಿಬ್ಬುತಿನಿನ್ನೋ ತದಾಸನೋಪಗತೋ॥

    Anulomehullaṅghiya, nibbutininno tadāsanopagato.

    ತಂ ಮುಞ್ಚಿಯ ಗೋತ್ರಭುನಾ, ಅಲದ್ಧಆಸೇವನೇನ ತು ಪವೇಧಂ।

    Taṃ muñciya gotrabhunā, aladdhaāsevanena tu pavedhaṃ;

    ಪತಿತೋ ಸಙ್ಖತಪಾರೇ, ತತೋ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ ಮಗ್ಗಞಾಣೇನ॥

    Patito saṅkhatapāre, tato patiṭṭhāti maggañāṇena.

    ಪಸ್ಸಿತುಕಾಮೋ ಚನ್ದಂ, ಚನ್ದೇ ಛನ್ನಮ್ಹಿ ಅಬ್ಭಪಟಲೇಹಿ।

    Passitukāmo candaṃ, cande channamhi abbhapaṭalehi;

    ಥುಲಕಸುಖುಮಸುಖುಮೇಸು, ಅಬ್ಭೇಸು ಹಟೇಸು ವಾಯುನಾ ಕಮತೋ॥

    Thulakasukhumasukhumesu, abbhesu haṭesu vāyunā kamato.

    ಚನ್ದಂ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ ನರೋ, ಯಥಾ ತಥೇವಾನುಲೋಮಞಾಣೇಹಿ ಕಮಾ।

    Candaṃ passeyya naro, yathā tathevānulomañāṇehi kamā;

    ಸಚ್ಚಚ್ಛಾದಕಮೋಹೇ, ವಿನಾಸಿತೇ ಪೇಕ್ಖತೇ ಹಿ ಗೋತ್ರಭು ಅಮತಂ॥

    Saccacchādakamohe, vināsite pekkhate hi gotrabhu amataṃ.

    ವಾತಾ ವಿಯ ತೇ ಚನ್ದಂ, ಅಮತಂ ನ ಹಿ ಪೇಕ್ಖರೇನುಲೋಮಾನಿ।

    Vātā viya te candaṃ, amataṃ na hi pekkharenulomāni;

    ಪುರಿಸೋ ಅಬ್ಭಾನಿ ಯಥಾ, ಗೋತ್ರಭು ನ ತಮಂ ವಿನೋದೇತಿ॥

    Puriso abbhāni yathā, gotrabhu na tamaṃ vinodeti.

    ಭಮಿತಮ್ಹಿ ಚಕ್ಕಯನ್ತೇ, ಠಿತೋ ನರೋ ಅಞ್ಞದಿನ್ನಸಞ್ಞಾಯ।

    Bhamitamhi cakkayante, ṭhito naro aññadinnasaññāya;

    ಉಸುಪಾತೇ ಫಲಕಸತಂ, ಅಪೇಕ್ಖಮಾನೋ ಯಥಾ ವಿಜ್ಝೇ॥

    Usupāte phalakasataṃ, apekkhamāno yathā vijjhe.

    ಏವಮಿಧ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ, ಗೋತ್ರಭುನಾ ದಿನ್ನಸಞ್ಞಮವಿಹಾಯ।

    Evamidha maggañāṇaṃ, gotrabhunā dinnasaññamavihāya;

    ನಿಬ್ಬಾನೇ ವತ್ತನ್ತಂ, ಲೋಭಕ್ಖನ್ಧಾದಿಕೇ ಪದಾಲೇತಿ॥

    Nibbāne vattantaṃ, lobhakkhandhādike padāleti.

    ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಜಲಧಿಂ , ಸೋಸಯತಿ ಪಿದಹತಿ ದುಗ್ಗತಿದ್ವಾರಂ।

    Saṃsāradukkhajaladhiṃ , sosayati pidahati duggatidvāraṃ;

    ಕುರುತೇ ಚ ಅರಿಯಧನಿನಂ, ಮಿಚ್ಛಾಮಗ್ಗಞ್ಚ ಪಜಹಾತಿ॥

    Kurute ca ariyadhaninaṃ, micchāmaggañca pajahāti.

    ವೇರಭಯಾನಿ ಸಮಯತೇ, ಕರೋತಿ ನಾಥಸ್ಸ ಓರಸಸುತತ್ತಂ।

    Verabhayāni samayate, karoti nāthassa orasasutattaṃ;

    ಅಞ್ಞೇ ಚ ಅನೇಕಸತೇ, ಆನೀಸಂಸೇ ದದಾತಿ ಞಾಣಮಿದನ್ತಿ॥

    Aññe ca anekasate, ānīsaṃse dadāti ñāṇamidanti.

    ೧೨. ಪಯೋಗಪ್ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪಞ್ಞಾ ಫಲೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪಯೋಗೋತಿ ಭುಸೋ ಯೋಗೋ, ಫಲಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಮಗ್ಗಭಾವನಾಯ ಉಭತೋ ವುಟ್ಠಾನಪಯೋಗೋ, ತಸ್ಸ ಪಯೋಗಸ್ಸ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸಮ್ಭನಂ ನಿಟ್ಠಾನಂ ಪಯೋಗಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿ। ಕಿಂ ತಂ? ಚತುಮಗ್ಗಕಿಚ್ಚಪರಿಯೋಸಾನಂ। ತಸ್ಸಾ ಪಯೋಗಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಯಾ ಹೇತುಭೂತಾಯ ಪವತ್ತಾ ಫಲೇ ಪಞ್ಞಾ ಪಯೋಗಪ್ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪಞ್ಞಾ। ಫಲತಿ ವಿಪಚ್ಚತೀತಿ ಫಲಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಫಲೇ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ। ಏಕೇಕಸ್ಸ ಹಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸ ಅನನ್ತರಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸೇವ ವಿಪಾಕಭೂತಾನಿ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಾನಿ ತೀಣಿ ವಾ ದ್ವೇ ವಾ ಏಕಂ ವಾ ಫಲಚಿತ್ತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ಅನನ್ತರವಿಪಾಕತ್ತಾಯೇವ ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಾನಂ ‘‘ಸಮಾಧಿಮಾನನ್ತರಿಕಞ್ಞಮಾಹೂ’’ತಿ (ಖು॰ ಪಾ॰ ೬.೫; ಸು॰ ನಿ॰ ೨೨೮) ಚ, ‘‘ದನ್ಧಂ ಆನನ್ತರಿಕಂ ಪಾಪುಣಾತಿ ಆಸವಾನಂ ಖಯಾಯಾ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೧೬೨) ಚ ಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಯಸ್ಸ ದ್ವೇ ಅನುಲೋಮಾನಿ, ತಸ್ಸ ತತಿಯಂ ಗೋತ್ರಭು, ಚತುತ್ಥಂ ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ, ತೀಣಿ ಫಲಚಿತ್ತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ಯಸ್ಸ ತೀಣಿ ಅನುಲೋಮಾನಿ, ತಸ್ಸ ಚತುತ್ಥಂ ಗೋತ್ರಭು, ಪಞ್ಚಮಂ ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ, ದ್ವೇ ಫಲಚಿತ್ತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ಯಸ್ಸ ಚತ್ತಾರಿ ಅನುಲೋಮಾನಿ, ತಸ್ಸ ಪಞ್ಚಮಂ ಗೋತ್ರಭು, ಛಟ್ಠಂ ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ, ಏಕಂ ಫಲಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಇದಂ ಮಗ್ಗವೀಥಿಯಂ ಫಲಂ। ಕಾಲನ್ತರಫಲಂ ಪನ ಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ನಿರೋಧಾ ವುಟ್ಠಹನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಞ್ಚ ಏತೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಿತಂ।

    12.Payogappaṭippassaddhipaññā phale ñāṇanti ettha payogoti bhuso yogo, phalasacchikiriyāya maggabhāvanāya ubhato vuṭṭhānapayogo, tassa payogassa paṭippassambhanaṃ niṭṭhānaṃ payogapaṭippassaddhi. Kiṃ taṃ? Catumaggakiccapariyosānaṃ. Tassā payogapaṭippassaddhiyā hetubhūtāya pavattā phale paññā payogappaṭippassaddhipaññā. Phalati vipaccatīti phalaṃ, tasmiṃ phale taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ. Ekekassa hi maggañāṇassa anantarā tassa tasseva vipākabhūtāni nibbānārammaṇāni tīṇi vā dve vā ekaṃ vā phalacittāni uppajjanti. Anantaravipākattāyeva lokuttarakusalānaṃ ‘‘samādhimānantarikaññamāhū’’ti (khu. pā. 6.5; su. ni. 228) ca, ‘‘dandhaṃ ānantarikaṃ pāpuṇāti āsavānaṃ khayāyā’’ti (a. ni. 4.162) ca ādi vuttaṃ. Yassa dve anulomāni, tassa tatiyaṃ gotrabhu, catutthaṃ maggacittaṃ, tīṇi phalacittāni honti. Yassa tīṇi anulomāni, tassa catutthaṃ gotrabhu, pañcamaṃ maggacittaṃ, dve phalacittāni honti. Yassa cattāri anulomāni, tassa pañcamaṃ gotrabhu, chaṭṭhaṃ maggacittaṃ, ekaṃ phalacittaṃ hoti. Idaṃ maggavīthiyaṃ phalaṃ. Kālantaraphalaṃ pana samāpattivasena uppajjamānaṃ nirodhā vuṭṭhahantassa uppajjamānañca eteneva saṅgahitaṃ.

    ೧೩. ಛಿನ್ನವಟುಮಾನುಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ತೇನ ತೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಂ ತಂ ತಂ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಂ ಪಚ್ಛಾ ಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾ। ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣನ್ತಿ ವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಞಾಣಂ। ವಿಮುತ್ತೀತಿ ಚ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುತ್ತಂ ಪರಿಸುದ್ಧಂ ಚಿತ್ತಂ, ವಿಮುತ್ತಭಾವೋ ವಾ। ತಸ್ಸಾ ವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಜಾನನಂ ಞಾಣಂ ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣಂ। ಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುತ್ತಂ ಚಿತ್ತಸನ್ತತಿಮ್ಪಿ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುತ್ತಭಾವಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತೋ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ನ ವಿನಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತೀತಿ ಏತೇನ ಪಹೀನಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ‘‘ವಿಮುತ್ತಸ್ಮಿಂ ವಿಮುತ್ತಮಿತಿ ಞಾಣಂ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಮಹಾವ॰ ೨೩; ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೮) ಹಿ ಇದಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ಪನ ಅವುತ್ತಮ್ಪಿ ಇಮಿನಾವ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ। ವುತ್ತಞ್ಚ –

    13.Chinnavaṭumānupassane paññāti tena tena ariyamaggena samucchinnaṃ taṃ taṃ upakkilesaṃ pacchā passane paññā. Vimuttiñāṇanti vimuttiyā ñāṇaṃ. Vimuttīti ca upakkilesehi vimuttaṃ parisuddhaṃ cittaṃ, vimuttabhāvo vā. Tassā vimuttiyā jānanaṃ ñāṇaṃ vimuttiñāṇaṃ. Kilesehi vimuttaṃ cittasantatimpi kilesehi vimuttabhāvampi paccavekkhanto kilesehi na vinā paccavekkhatīti etena pahīnakilesapaccavekkhaṇaṃ vuttaṃ hoti. ‘‘Vimuttasmiṃ vimuttamiti ñāṇaṃ hotī’’ti (mahāva. 23; dī. ni. 1.248) hi idameva sandhāya vuttaṃ. Avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ pana avuttampi imināva vuttaṃ hotīti gahetabbaṃ. Vuttañca –

    ‘‘ವುತ್ತಮ್ಹಿ ಏಕಧಮ್ಮೇ, ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಲಕ್ಖಣಾ ತೇನ।

    ‘‘Vuttamhi ekadhamme, ye dhammā ekalakkhaṇā tena;

    ವುತ್ತಾ ಭವನ್ತಿ ಸಬ್ಬೇ, ಇತಿ ವುತ್ತೋ ಲಕ್ಖಣೋ ಹಾರೋ’’ತಿ॥ (ನೇತ್ತಿ॰ ೪.೫ ನಿದ್ದೇಸವಾರ)।

    Vuttā bhavanti sabbe, iti vutto lakkhaṇo hāro’’ti. (netti. 4.5 niddesavāra);

    ಅಥ ವಾ ಅರಹತೋ ಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾಭಾವಾ ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಾನಂ ಲಬ್ಭಮಾನಂ ಪಹೀನಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಮೇವ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Atha vā arahato avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇābhāvā catunnaṃ ariyānaṃ labbhamānaṃ pahīnakilesapaccavekkhaṇameva vuttanti veditabbaṃ.

    ೧೪. ತದಾ ಸಮುದಾಗತೇ ಧಮ್ಮೇ ಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ತದಾ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಫಲಕ್ಖಣೇ ಚ ಸಮುದಾಗತೇ ಪಟಿಲಾಭವಸೇನ ಚ ಪಟಿವೇಧವಸೇನ ಚ ಸಮಾಗತೇ ಸಮ್ಪತ್ತೇ ಸಮಙ್ಗಿಭೂತೇ ಮಗ್ಗಫಲಧಮ್ಮೇ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮೇ ಚ ಪಸ್ಸನಾ ಪೇಕ್ಖಣಾ ಪಜಾನನಾ ಪಞ್ಞಾ। ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣೇ ಞಾಣನ್ತಿ ನಿವತ್ತಿತ್ವಾ ಭುಸಂ ಪಸ್ಸನಂ ಜಾನನಂ ಞಾಣಂ। ಇಮಿನಾ ಚ ಞಾಣದ್ವಯೇನ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ ಹಿ ಮಗ್ಗವೀಥಿಯಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಪರಿಯೋಸಾನೇ ಚಿತ್ತಂ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರತಿ, ತತೋ ಭವಙ್ಗಂ ಉಪಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣತ್ಥಾಯ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ನಿರುದ್ಧೇ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸತ್ತ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಜವನಾನೀತಿ। ಪುನ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರಿತ್ವಾ ತೇನೇವ ನಯೇನ ಫಲಾದೀನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣತ್ಥಾಯ ಆವಜ್ಜನಾದೀನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ಯೇಸಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಏಸ ಮಗ್ಗಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ಫಲಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ಪಹೀನಕಿಲೇಸೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ। ಸೋ ಹಿ ‘‘ಇಮಿನಾ ವತಾಹಂ ಮಗ್ಗೇನ ಆಗತೋ’’ತಿ ಮಗ್ಗಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ತತೋ ‘‘ಅಯಂ ಮೇ ಆನಿಸಂಸೋ ಲದ್ಧೋ’’ತಿ ಫಲಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ತತೋ ‘‘ಇಮೇ ನಾಮ ಮೇ ಕಿಲೇಸಾ ಪಹೀನಾ’’ತಿ ಪಹೀನಕಿಲೇಸೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ತತೋ ‘‘ಇಮೇ ನಾಮ ಮೇ ಕಿಲೇಸಾ ಅವಸಿಟ್ಠಾ’’ತಿ ಉಪರಿಮಗ್ಗವಜ್ಝೇ ಕಿಲೇಸೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ಅವಸಾನೇ ‘‘ಅಯಂ ಮೇ ಧಮ್ಮೋ ಆರಮ್ಮಣತೋ ಪಟಿಲದ್ಧೋ’’ತಿ ಅಮತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ। ಇತಿ ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ ಅರಿಯಸಾವಕಸ್ಸ ಪಞ್ಚ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ಯಥಾ ಚ ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ, ಏವಂ ಸಕದಾಗಾಮಿಅನಾಗಾಮೀನಮ್ಪಿ। ಅರಹತೋ ಪನ ಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ನಾಮ ನತ್ಥೀತಿ ಚತ್ತಾರಿಯೇವ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾನಿ। ಏವಂ ಸಬ್ಬಾನಿ ಏಕೂನವೀಸತಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಾನಿ। ಉಕ್ಕಟ್ಠಪರಿಚ್ಛೇದೋಯೇವ ಚೇಸೋ। ಪಹೀನಾವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ಸೇಕ್ಖಾನಂ ಹೋತಿ ವಾ ನ ವಾ। ತಸ್ಸ ಹಿ ಅಭಾವತೋಯೇವ ಮಹಾನಾಮೋ ಸಕ್ಕೋ ಭಗವನ್ತಂ ಪುಚ್ಛಿ ‘‘ಕೋಸು ನಾಮ ಮೇ ಧಮ್ಮೋ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅಪ್ಪಹೀನೋ, ಯೇನ ಮೇ ಏಕದಾ ಲೋಭಧಮ್ಮಾಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯಾದಾಯ ತಿಟ್ಠನ್ತೀ’’ತಿಆದಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೭೫)।

    14.Tadā samudāgate dhamme passane paññāti tadā maggakkhaṇe phalakkhaṇe ca samudāgate paṭilābhavasena ca paṭivedhavasena ca samāgate sampatte samaṅgibhūte maggaphaladhamme catusaccadhamme ca passanā pekkhaṇā pajānanā paññā. Paccavekkhaṇe ñāṇanti nivattitvā bhusaṃ passanaṃ jānanaṃ ñāṇaṃ. Iminā ca ñāṇadvayena paccavekkhaṇañāṇāni vuttāni honti. Sotāpannassa hi maggavīthiyaṃ sotāpattiphalapariyosāne cittaṃ bhavaṅgaṃ otarati, tato bhavaṅgaṃ upacchinditvā maggapaccavekkhaṇatthāya manodvārāvajjanaṃ uppajjati, tasmiṃ niruddhe paṭipāṭiyā satta maggapaccavekkhaṇajavanānīti. Puna bhavaṅgaṃ otaritvā teneva nayena phalādīnaṃ paccavekkhaṇatthāya āvajjanādīni uppajjanti. Yesaṃ uppattiyā esa maggaṃ paccavekkhati, phalaṃ paccavekkhati, pahīnakilese paccavekkhati, avasiṭṭhakilese paccavekkhati, nibbānaṃ paccavekkhati. So hi ‘‘iminā vatāhaṃ maggena āgato’’ti maggaṃ paccavekkhati, tato ‘‘ayaṃ me ānisaṃso laddho’’ti phalaṃ paccavekkhati, tato ‘‘ime nāma me kilesā pahīnā’’ti pahīnakilese paccavekkhati, tato ‘‘ime nāma me kilesā avasiṭṭhā’’ti uparimaggavajjhe kilese paccavekkhati, avasāne ‘‘ayaṃ me dhammo ārammaṇato paṭiladdho’’ti amataṃ nibbānaṃ paccavekkhati. Iti sotāpannassa ariyasāvakassa pañca paccavekkhaṇāni honti. Yathā ca sotāpannassa, evaṃ sakadāgāmianāgāmīnampi. Arahato pana avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ nāma natthīti cattāriyeva paccavekkhaṇāni. Evaṃ sabbāni ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni. Ukkaṭṭhaparicchedoyeva ceso. Pahīnāvasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ sekkhānaṃ hoti vā na vā. Tassa hi abhāvatoyeva mahānāmo sakko bhagavantaṃ pucchi ‘‘kosu nāma me dhammo ajjhattaṃ appahīno, yena me ekadā lobhadhammāpi cittaṃ pariyādāya tiṭṭhantī’’tiādi (ma. ni. 1.175).

    ಏತ್ಥ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಾದೀನಂ ಏಕಾದಸನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ವಿಭಾವನತ್ಥಾಯ ಅಯಂ ಉಪಮಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ಯಥಾ ಪುರಿಸೋ ‘‘ಮಚ್ಛೇ ಗಹೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಮಚ್ಛಖಿಪ್ಪಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತದನುರೂಪೇ ಉದಕೇ ಓಸಾರೇತ್ವಾ ಖಿಪ್ಪಮುಖೇನ ಹತ್ಥಂ ಓತಾರೇತ್ವಾ ಅನ್ತೋಉದಕೇ ಕಣ್ಹಸಪ್ಪಂ ಮಚ್ಛಸಞ್ಞಾಯ ಗೀವಾಯ ದಳ್ಹಂ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಮಹಾ ವತ ಮಯಾ ಮಚ್ಛೋ ಲದ್ಧೋ’’ತಿ ತುಟ್ಠೋ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸೋವತ್ಥಿಕತ್ತಯದಸ್ಸನೇನ ‘‘ಸಪ್ಪೋ’’ತಿ ಸಞ್ಜಾನಿತ್ವಾ ಭೀತೋ ಆದೀನವಂ ದಿಸ್ವಾ ಗಹಣೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ನೋ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮೋ ಹುತ್ವಾ ಮುಞ್ಚನಸ್ಸ ಉಪಾಯಂ ಕರೋನ್ತೋ ಅಗ್ಗನಙ್ಗುಟ್ಠತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಹತ್ಥಂ ನಿಬ್ಬೇಠೇತ್ವಾ ಬಾಹಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಉಪರಿಸೀಸೇ ದ್ವೇ ತಯೋ ವಾರೇ ಪರಿಬ್ಭಮೇತ್ವಾ ಸಪ್ಪಂ ದುಬ್ಬಲಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಗಚ್ಛ ರೇ ದುಟ್ಠಸಪ್ಪಾ’’ತಿ ನಿಸ್ಸಜ್ಜಿತ್ವಾ ವೇಗೇನ ಥಲಂ ಆರುಯ್ಹ ಠಿತೋವ ‘‘ಮಹನ್ತಸ್ಸ ವತ ಭೋ ಸಪ್ಪಸ್ಸ ಮುಖತೋ ಮುತ್ತೋಮ್ಹೀ’’ತಿ ಹಟ್ಠೋ ಆಗತಮಗ್ಗಂ ಓಲೋಕೇಯ್ಯ।

    Ettha dhammaṭṭhitiñāṇādīnaṃ ekādasannaṃ ñāṇānaṃ vibhāvanatthāya ayaṃ upamā veditabbā – yathā puriso ‘‘macche gahessāmī’’ti macchakhippaṃ gahetvā tadanurūpe udake osāretvā khippamukhena hatthaṃ otāretvā antoudake kaṇhasappaṃ macchasaññāya gīvāya daḷhaṃ gahetvā ‘‘mahā vata mayā maccho laddho’’ti tuṭṭho ukkhipitvā passanto sovatthikattayadassanena ‘‘sappo’’ti sañjānitvā bhīto ādīnavaṃ disvā gahaṇe nibbinno muñcitukāmo hutvā muñcanassa upāyaṃ karonto agganaṅguṭṭhato paṭṭhāya hatthaṃ nibbeṭhetvā bāhaṃ ukkhipitvā uparisīse dve tayo vāre paribbhametvā sappaṃ dubbalaṃ katvā ‘‘gaccha re duṭṭhasappā’’ti nissajjitvā vegena thalaṃ āruyha ṭhitova ‘‘mahantassa vata bho sappassa mukhato muttomhī’’ti haṭṭho āgatamaggaṃ olokeyya.

    ತತ್ಥ ತಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಮಚ್ಛಸಞ್ಞಾಯ ಕಣ್ಹಸಪ್ಪಂ ದಳ್ಹಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತುಸ್ಸನಂ ವಿಯ ಇಮಸ್ಸ ಯೋಗಿನೋ ಆದಿತೋ ಬಾಲಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚತಾದಿವಸೇನ ಭಯಾನಕಂ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ ನಿಚ್ಚಾದಿಸಞ್ಞಾಯ ‘‘ಅಹಂ ಮಮಾ’’ತಿ ದಿಟ್ಠಿತಣ್ಹಾಹಿ ದಳ್ಹಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತುಸ್ಸನಂ, ತಸ್ಸ ಖಿಪ್ಪಮುಖತೋ ಸಪ್ಪಂ ನೀಹರಿತ್ವಾ ಸೋವತ್ಥಿಕತ್ತಯಂ ದಿಸ್ವಾ ‘‘ಸಪ್ಪೋ’’ತಿ ಸಞ್ಜಾನನಂ ವಿಯ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯನಾಮರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೇನ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಂ ಕತ್ವಾ ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನಾದೀಹಿ ಞಾಣೇಹಿ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚತಾದಿಲಕ್ಖಣತ್ತಯಂ ದಿಸ್ವಾ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಮನತ್ತಾ’’ತಿ ತಸ್ಸ ವವತ್ಥಾಪನಂ , ತಸ್ಸ ಭಾಯನಂ ವಿಯ ಇಮಸ್ಸ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಂ, ಸಪ್ಪೇ ಆದೀನವದಸ್ಸನಂ ವಿಯ ಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ, ಸಪ್ಪಗಹಣೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ದನಂ ವಿಯ ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ, ಸಪ್ಪಂ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮತಾ ವಿಯ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಞಾಣಂ, ಮುಞ್ಚನಸ್ಸ ಉಪಾಯಕರಣಂ ವಿಯ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ, ಸಪ್ಪಂ ಪರಿಬ್ಭಮೇತ್ವಾ ದುಬ್ಬಲಂ ಕತ್ವಾ ನಿವತ್ತಿತ್ವಾ ಡಂಸಿತುಂ ಅಸಮತ್ಥಭಾವಪಾಪನಂ ವಿಯ ತಿಲಕ್ಖಣಾರೋಪನೇನ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾನುಲೋಮಞಾಣೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರೇ ಪರಿಬ್ಭಮೇತ್ವಾ ದುಬ್ಬಲಂ ಕತ್ವಾ ಪುನ ನಿಚ್ಚಸುಖತ್ತಾಕಾರೇನ ಉಪಟ್ಠಾತುಂ ಅಸಮತ್ಥತಾಪಾಪನಂ, ಸಪ್ಪವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ವಿಯ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಂ, ಸಪ್ಪಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಥಲಂ ಆರುಯ್ಹ ಠಾನಂ ವಿಯ ನಿಬ್ಬಾನಥಲಂ ಆರುಯ್ಹ ಠಿತಂ ಮಗ್ಗಫಲಞಾಣಂ, ಹಟ್ಠಸ್ಸ ಆಗತಮಗ್ಗೋಲೋಕನಂ ವಿಯ ಮಗ್ಗಾದಿಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣನ್ತಿ।

    Tattha tassa purisassa macchasaññāya kaṇhasappaṃ daḷhaṃ gahetvā tussanaṃ viya imassa yogino ādito bālaputhujjanassa aniccatādivasena bhayānakaṃ khandhapañcakaṃ niccādisaññāya ‘‘ahaṃ mamā’’ti diṭṭhitaṇhāhi daḷhaṃ gahetvā tussanaṃ, tassa khippamukhato sappaṃ nīharitvā sovatthikattayaṃ disvā ‘‘sappo’’ti sañjānanaṃ viya sappaccayanāmarūpapariggahena ghanavinibbhogaṃ katvā kalāpasammasanādīhi ñāṇehi khandhapañcakassa aniccatādilakkhaṇattayaṃ disvā ‘‘aniccaṃ dukkhamanattā’’ti tassa vavatthāpanaṃ , tassa bhāyanaṃ viya imassa bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ, sappe ādīnavadassanaṃ viya ādīnavānupassanāñāṇaṃ, sappagahaṇe nibbindanaṃ viya nibbidānupassanāñāṇaṃ, sappaṃ muñcitukāmatā viya muñcitukamyatāñāṇaṃ, muñcanassa upāyakaraṇaṃ viya paṭisaṅkhānupassanāñāṇaṃ, sappaṃ paribbhametvā dubbalaṃ katvā nivattitvā ḍaṃsituṃ asamatthabhāvapāpanaṃ viya tilakkhaṇāropanena saṅkhārupekkhānulomañāṇehi saṅkhāre paribbhametvā dubbalaṃ katvā puna niccasukhattākārena upaṭṭhātuṃ asamatthatāpāpanaṃ, sappavissajjanaṃ viya gotrabhuñāṇaṃ, sappaṃ vissajjetvā thalaṃ āruyha ṭhānaṃ viya nibbānathalaṃ āruyha ṭhitaṃ maggaphalañāṇaṃ, haṭṭhassa āgatamaggolokanaṃ viya maggādipaccavekkhaṇañāṇanti.

    ಇಮೇಸಞ್ಚ ಸುತಮಯಞಾಣಾದೀನಂ ಚುದ್ದಸನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೇನ ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮೇನ ಚ ದೇಸನಕ್ಕಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣೇಸು ಪಠಮಂ ಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ಹೋತಿ, ತತೋ ಮಗ್ಗಫಲನಿಬ್ಬಾನಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Imesañca sutamayañāṇādīnaṃ cuddasannaṃ ñāṇānaṃ uppattikkamena paṭipattikkamena ca desanakkamassa katattā paccavekkhaṇesu paṭhamaṃ kilesapaccavekkhaṇaṃ hoti, tato maggaphalanibbānapaccavekkhaṇānīti veditabbaṃ.

    ‘‘ಲೋಕುತ್ತರಂ ಝಾನಂ ಭಾವೇತಿ ನಿಯ್ಯಾನಿಕಂ ಅಪಚಯಗಾಮಿಂ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನಂ ಪಹಾನಾಯ, ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾನಂ ತನುಭಾವಾಯ, ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾನಂ ಅನವಸೇಸಪ್ಪಹಾನಾಯ, ರೂಪರಾಗಅರೂಪರಾಗಮಾನಉದ್ಧಚ್ಚಅವಿಜ್ಜಾನಂ ಅನವಸೇಸಪ್ಪಹಾನಾಯಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೨೭೭, ೩೬೧-೩೬೩) ಚ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಂಯೇವ ಅಧಿಕಂ ಕತ್ವಾ ಮಗ್ಗಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪಟಿಪತ್ತಾನುರೂಪೇನೇವ ಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಸ್ಸ ಆದಿಭಾವೋ ಯುಜ್ಜತಿ, ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಕ್ಕಮೋ ಪನ ದಸ್ಸಿತೋಯೇವ। ಸೋ ಪನ ಕಮೋ ಪಞ್ಚವಿಧೋ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ ಪಹಾನಕ್ಕಮೋ ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ ಭೂಮಿಕ್ಕಮೋ ದೇಸನಕ್ಕಮೋತಿ।

    ‘‘Lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti niyyānikaṃ apacayagāmiṃ diṭṭhigatānaṃ pahānāya, kāmarāgabyāpādānaṃ tanubhāvāya, kāmarāgabyāpādānaṃ anavasesappahānāya, rūparāgaarūparāgamānauddhaccaavijjānaṃ anavasesappahānāyā’’ti (dha. sa. 277, 361-363) ca kilesappahānaṃyeva adhikaṃ katvā maggapaṭipattiyā vuttattā paṭipattānurūpeneva kilesapaccavekkhaṇassa ādibhāvo yujjati, aṭṭhakathāyaṃ vuttakkamo pana dassitoyeva. So pana kamo pañcavidho uppattikkamo pahānakkamo paṭipattikkamo bhūmikkamo desanakkamoti.

    ‘‘ಪಠಮಂ ಕಲಲಂ ಹೋತಿ, ಕಲಲಾ ಹೋತಿ ಅಬ್ಬುದಂ।

    ‘‘Paṭhamaṃ kalalaṃ hoti, kalalā hoti abbudaṃ;

    ಅಬ್ಬುದಾ ಜಾಯತೇ ಪೇಸಿ, ಪೇಸಿ ನಿಬ್ಬತ್ತತೀ ಘನೋ’’ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೩೫) –

    Abbudā jāyate pesi, pesi nibbattatī ghano’’ti. (saṃ. ni. 1.235) –

    ಏವಮಾದಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ। ‘‘ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಧಮ್ಮಾ, ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೮) ಏವಮಾದಿ ಪಹಾನಕ್ಕಮೋ। ‘‘ಸೀಲವಿಸುದ್ಧಿ ಚಿತ್ತವಿಸುದ್ಧಿ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿ ಕಙ್ಖಾವಿತರಣವಿಸುದ್ಧಿ ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧೀ’’ತಿ ಏವಮಾದಿ ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ। ‘‘ಕಾಮಾವಚರಾ ಧಮ್ಮಾ, ರೂಪಾವಚರಾ ಧಮ್ಮಾ, ಅರೂಪಾವಚರಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ದುಕಮಾತಿಕಾ ೯೩-೯೫) ಏವಮಾದಿ ಭೂಮಿಕ್ಕಮೋ। ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾ ಚತ್ತಾರೋ ಇದ್ಧಿಪಾದಾ ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಪಞ್ಚ ಬಲಾನಿ ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೪೩; ಮಹಾನಿ॰ ೧೯೧; ಚೂಳನಿ॰ ಮೇತ್ತಗೂಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೨೨) ವಾ, ‘‘ಅನುಪುಬ್ಬಿಕಥಂ ಕಥೇಸಿ। ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ದಾನಕಥಂ ಸೀಲಕಥಂ ಸಗ್ಗಕಥಂ ಕಾಮಾನಂ ಆದೀನವಂ ಓಕಾರಂ ಸಂಕಿಲೇಸಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇ ಆನಿಸಂಸಂ ಪಕಾಸೇಸೀ’’ತಿ (ಮಹಾವ॰ ೩೧; ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೯೮; ೨.೮೩) ವಾ ಏವಮಾದಿ ದೇಸನಕ್ಕಮೋ। ಇಧ ಪನ ಚುದ್ದಸನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ ಚ ತದುಭಯವಸೇನ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ದೇಸಿತತ್ತಾ ದೇಸನಕ್ಕಮೋ ಚಾತಿ ತಯೋ ಕಮಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Evamādi uppattikkamo. ‘‘Dassanena pahātabbā dhammā, bhāvanāya pahātabbā dhammā’’ti (dha. sa. tikamātikā 8) evamādi pahānakkamo. ‘‘Sīlavisuddhi cittavisuddhi diṭṭhivisuddhi kaṅkhāvitaraṇavisuddhi maggāmaggañāṇadassanavisuddhi paṭipadāñāṇadassanavisuddhi ñāṇadassanavisuddhī’’ti evamādi paṭipattikkamo. ‘‘Kāmāvacarā dhammā, rūpāvacarā dhammā, arūpāvacarā dhammā’’ti (dha. sa. dukamātikā 93-95) evamādi bhūmikkamo. ‘‘Cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅgā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti (ma. ni. 3.43; mahāni. 191; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddesa 22) vā, ‘‘anupubbikathaṃ kathesi. Seyyathidaṃ – dānakathaṃ sīlakathaṃ saggakathaṃ kāmānaṃ ādīnavaṃ okāraṃ saṃkilesaṃ nekkhamme ānisaṃsaṃ pakāsesī’’ti (mahāva. 31; dī. ni. 1.298; 2.83) vā evamādi desanakkamo. Idha pana cuddasannaṃ ñāṇānaṃ uppattikkamo paṭipattikkamo ca tadubhayavasena paṭipāṭiyā desitattā desanakkamo cāti tayo kamā veditabbā.

    ೧೫. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಸರೂಪೇನ ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನಞಾಣಂ ನ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಪಞ್ಚಧಾ ನಾಮರೂಪಪ್ಪಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅಜ್ಝತ್ತವವತ್ಥಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ವತ್ಥುನಾನತ್ತೇ ಞಾಣನ್ತಿಆದೀನಿ ಪಞ್ಚ ಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ಸಕಲೇ ಹಿ ನಾಮರೂಪೇ ವುತ್ತೇ ಯಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇತುಂ ಸಕ್ಕಾ, ಯಞ್ಚ ಪರಿಗ್ಗಹೇತಬ್ಬಂ, ತಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇಸ್ಸತಿ। ಲೋಕುತ್ತರನಾಮಞ್ಹಿ ಪರಿಗ್ಗಹೇತುಞ್ಚ ನ ಸಕ್ಕಾ ಅನಧಿಗತತ್ತಾ, ನ ಚ ಪರಿಗ್ಗಹೇತಬ್ಬಂ ಅವಿಪಸ್ಸನೂಪಗತ್ತಾ। ತತ್ಥ ಅಜ್ಝತ್ತವವತ್ಥಾನೇತಿ ‘‘ಏವಂ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಮಯಂ ಅತ್ತಾತಿ ಗಹಣಂ ಗಮಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ವಿಯ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಅತ್ತಾನಂ ಅಧಿಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಾತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಾ। ಅಜ್ಝತ್ತಸದ್ದೋ ಪನಾಯಂ ಗೋಚರಜ್ಝತ್ತೇ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತೇ ಅಜ್ಝತ್ತಜ್ಝತ್ತೇ ವಿಸಯಜ್ಝತ್ತೇತಿ ಚತೂಸು ಅತ್ಥೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ । ‘‘ತೇನ, ಆನನ್ದ, ಭಿಕ್ಖುನಾ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪುರಿಮಸ್ಮಿಂ ಸಮಾಧಿನಿಮಿತ್ತೇ ಅಜ್ಝತ್ತಮೇವ ಚಿತ್ತಂ ಸಣ್ಠಪೇತಬ್ಬಂ, ಅಜ್ಝತ್ತರತೋ ಸಮಾಹಿತೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಪ॰ ೩೬೨) ಹಿ ಅಯಂ ಗೋಚರಜ್ಝತ್ತೇ ದಿಸ್ಸತಿ। ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸಮ್ಪಸಾದನಂ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೨೮; ಧ॰ ಸ॰ ೧೬೧), ಅಜ್ಝತ್ತಂ ವಾ ಧಮ್ಮೇಸು ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೭೩) ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತೇ। ‘‘ಛ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನಿ ಆಯತನಾನಿ, ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಸ॰ ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೨೦) ಅಜ್ಝತ್ತಜ್ಝತ್ತೇ। ‘‘ಅಯಂ ಖೋ, ಪನಾನನ್ದ, ವಿಹಾರೋ ತಥಾಗತೇನ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಯದಿದಂ ಸಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನಂ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸುಞ್ಞತಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೮೭) ವಿಸಯಜ್ಝತ್ತೇ, ಇಸ್ಸರಿಯಟ್ಠಾನೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ ಹಿ ಬುದ್ಧಾನಂ ಇಸ್ಸರಿಯಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ। ಇಧ ಪನ ಅಜ್ಝತ್ತಜ್ಝತ್ತೇ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತೇಸಂ ಅಜ್ಝತ್ತಾನಂ ವವತ್ಥಾನೇ ಅಜ್ಝತ್ತವವತ್ಥಾನೇ। ವತ್ಥುನಾನತ್ತೇತಿ ವತ್ಥೂನಂ ನಾನಾಭಾವೇ, ನಾನಾವತ್ಥೂಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತ್ಥ ಜವನಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತೋ ಭವಙ್ಗಮನೋಪಿ ಚಕ್ಖಾದಿಪಞ್ಚಕಂ ವಿಯ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನತ್ತಾ ವತ್ಥೂತಿ ವುತ್ತೋ। ಆವಜ್ಜನಮ್ಪಿ ತನ್ನಿಸ್ಸಿತಮೇವ ಕಾತಬ್ಬಂ।

    15. Idāni yasmā heṭṭhā sarūpena nāmarūpavavatthānañāṇaṃ na vuttaṃ, tasmā pañcadhā nāmarūpappabhedaṃ dassetuṃ ajjhattavavatthāne paññā vatthunānatte ñāṇantiādīni pañca ñāṇāni uddiṭṭhāni. Sakale hi nāmarūpe vutte yaṃ pariggahetuṃ sakkā, yañca pariggahetabbaṃ, taṃ pariggahessati. Lokuttaranāmañhi pariggahetuñca na sakkā anadhigatattā, na ca pariggahetabbaṃ avipassanūpagattā. Tattha ajjhattavavatthāneti ‘‘evaṃ pavattamānā mayaṃ attāti gahaṇaṃ gamissāmā’’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikāraṃ katvā pavattāti ajjhattā. Ajjhattasaddo panāyaṃ gocarajjhatte niyakajjhatte ajjhattajjhatte visayajjhatteti catūsu atthesu dissati . ‘‘Tena, ānanda, bhikkhunā tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapetabbaṃ, ajjhattarato samāhito’’tiādīsu (dha. pa. 362) hi ayaṃ gocarajjhatte dissati. ‘‘Ajjhattaṃ sampasādanaṃ (dī. ni. 1.228; dha. sa. 161), ajjhattaṃ vā dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373) niyakajjhatte. ‘‘Cha ajjhattikāni āyatanāni, ajjhattikā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 20) ajjhattajjhatte. ‘‘Ayaṃ kho, panānanda, vihāro tathāgatena abhisambuddho yadidaṃ sabbanimittānaṃ amanasikārā ajjhattaṃ suññataṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (ma. ni. 3.187) visayajjhatte, issariyaṭṭhāneti attho. Phalasamāpatti hi buddhānaṃ issariyaṭṭhānaṃ nāma. Idha pana ajjhattajjhatte daṭṭhabbo. Tesaṃ ajjhattānaṃ vavatthāne ajjhattavavatthāne. Vatthunānatteti vatthūnaṃ nānābhāve, nānāvatthūsūti attho. Ettha javanamanoviññāṇassa paccayabhūto bhavaṅgamanopi cakkhādipañcakaṃ viya uppattiṭṭhānattā vatthūti vutto. Āvajjanampi tannissitameva kātabbaṃ.

    ೧೬.

    16.

    ಬಹಿದ್ಧಾತಿ ಛಹಿ ಅಜ್ಝತ್ತಜ್ಝತ್ತೇಹಿ ಬಹಿಭೂತೇಸು ತೇಸಂ ವಿಸಯೇಸು। ಗೋಚರನಾನತ್ತೇತಿ ವಿಸಯನಾನತ್ತೇ।

    Bahiddhāti chahi ajjhattajjhattehi bahibhūtesu tesaṃ visayesu. Gocaranānatteti visayanānatte.

    ೧೭. ಚರಿಯಾವವತ್ಥಾನೇತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾಅಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾಞಾಣಚರಿಯಾವಸೇನ ಚರಿಯಾನಂ ವವತ್ಥಾನೇ। ‘‘ಚರಿಯವವತ್ಥಾನೇ’’ತಿ ರಸ್ಸಂ ಕತ್ವಾಪಿ ಪಠನ್ತಿ।

    17.Cariyāvavatthāneti viññāṇacariyāaññāṇacariyāñāṇacariyāvasena cariyānaṃ vavatthāne. ‘‘Cariyavavatthāne’’ti rassaṃ katvāpi paṭhanti.

    ೧೮. ಚತುಧಮ್ಮವವತ್ಥಾನೇತಿ ಕಾಮಾವಚರಭೂಮಿಆದೀನಂ ಚುದ್ದಸನ್ನಂ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ವಸೇನ ಚತುನ್ನಂ ಚತುನ್ನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ವವತ್ಥಾನೇ। ಭೂಮೀತಿ ಚ ‘‘ಭೂಮಿಗತಞ್ಚ ವೇಹಾಸಟ್ಠಞ್ಚಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೩೬) ಪಥವಿಯಂ ವತ್ತತಿ। ‘‘ಅಭೂಮಿಂ ತಾತ, ಮಾ ಸೇವಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಜಾ॰ ೧.೬.೩೪) ವಿಸಯೇ। ‘‘ಸುಖಭೂಮಿಯಂ ಕಾಮಾವಚರೇ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಸ॰ ೯೮೮) ಉಪ್ಪಜ್ಜನಟ್ಠಾನೇ। ಇಧ ಪನ ಕೋಟ್ಠಾಸೇ ವತ್ತತಿ। ಪರಿಚ್ಛೇದೇತಿಪಿ ವದನ್ತಿ।

    18.Catudhammavavatthāneti kāmāvacarabhūmiādīnaṃ cuddasannaṃ catukkānaṃ vasena catunnaṃ catunnaṃ dhammānaṃ vavatthāne. Bhūmīti ca ‘‘bhūmigatañca vehāsaṭṭhañcā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.136) pathaviyaṃ vattati. ‘‘Abhūmiṃ tāta, mā sevā’’tiādīsu (jā. 1.6.34) visaye. ‘‘Sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādīsu (dha. sa. 988) uppajjanaṭṭhāne. Idha pana koṭṭhāse vattati. Paricchedetipi vadanti.

    ೧೯. ನವಧಮ್ಮವವತ್ಥಾನೇತಿ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾದಿವಸೇನ ಪಾಮೋಜ್ಜಮೂಲಕವಸೇನ ಯೋನಿಸೋ ಮನಸಿಕಾರಮೂಲಕವಸೇನ ಚ ನವನ್ನಂ ನವನ್ನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ವವತ್ಥಾನೇ। ಇಮೇಸು ಚ ಪಞ್ಚಸು ಞಾಣೇಸು ಪಠಮಂ ಅಜ್ಝತ್ತಧಮ್ಮಾ ವವತ್ಥಾಪೇತಬ್ಬಾತಿ ವತ್ಥುನಾನತ್ತೇ ಞಾಣಂ ಪಠಮಂ ವುತ್ತಂ, ತತೋ ತೇಸಂ ವಿಸಯಾ ವವತ್ಥಾಪೇತಬ್ಬಾತಿ ತದನನ್ತರಂ ಗೋಚರನಾನತ್ತೇ ಞಾಣಂ ವುತ್ತಂ, ತತೋ ಪರಾನಿ ತೀಣಿ ಞಾಣಾನಿ ತಿಣ್ಣಂ ಚತುನ್ನಂ ನವನ್ನಂ ವಸೇನ ಗಣನಾನುಲೋಮೇನ ವುತ್ತಾನಿ।

    19.Navadhammavavatthāneti kāmāvacarakusalādivasena pāmojjamūlakavasena yoniso manasikāramūlakavasena ca navannaṃ navannaṃ dhammānaṃ vavatthāne. Imesu ca pañcasu ñāṇesu paṭhamaṃ ajjhattadhammā vavatthāpetabbāti vatthunānatte ñāṇaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, tato tesaṃ visayā vavatthāpetabbāti tadanantaraṃ gocaranānatte ñāṇaṃ vuttaṃ, tato parāni tīṇi ñāṇāni tiṇṇaṃ catunnaṃ navannaṃ vasena gaṇanānulomena vuttāni.

    ೨೦. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ನಾಮರೂಪಸ್ಸೇವ ಪಭೇದತೋ ವವತ್ಥಾಪನಞಾಣಂ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ, ತದನನ್ತರಂ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ, ತದನನ್ತರಂ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾತಿ ತಿಸ್ಸೋ ಪರಿಞ್ಞಾ। ತಂಸಮ್ಬನ್ಧಾ ಚ ಭಾವನಾಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮನಾನತ್ತಞಾಣಾನನ್ತರಂ ಞಾತಟ್ಠೇ ಞಾಣಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ತಿಸ್ಸೋ ಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾ ಚ। ತತ್ಥ ‘‘ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಂ ರೂಪಂ, ವೇದಯಿತಲಕ್ಖಣಾ ವೇದನಾ’’ತಿ ಏವಂ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚತ್ತಲಕ್ಖಣಸಲ್ಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ ನಾಮ। ‘‘ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನತ್ತಾ, ವೇದನಾ ಅನಿಚ್ಚಾ ದುಕ್ಖಾ ಅನತ್ತಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ಪವತ್ತಾ ಲಕ್ಖಣಾರಮ್ಮಣಿಕವಿಪಸ್ಸನಾಪಞ್ಞಾ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ ನಾಮ। ತೇಸುಯೇವ ಪನ ಧಮ್ಮೇಸು ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾದಿಪಜಹನವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಲಕ್ಖಣಾರಮ್ಮಣಿಕವಿಪಸ್ಸನಾವ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾ ನಾಮ।

    20. Idāni yasmā nāmarūpasseva pabhedato vavatthāpanañāṇaṃ ñātapariññā, tadanantaraṃ tīraṇapariññā, tadanantaraṃ pahānapariññāti tisso pariññā. Taṃsambandhā ca bhāvanāsacchikiriyā honti, tasmā dhammanānattañāṇānantaraṃ ñātaṭṭhe ñāṇādīni pañca ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tisso hi pariññā ñātapariññā tīraṇapariññā pahānapariññā ca. Tattha ‘‘ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, vedayitalakkhaṇā vedanā’’ti evaṃ tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ paccattalakkhaṇasallakkhaṇavasena pavattā paññā ñātapariññā nāma. ‘‘Rūpaṃ aniccaṃ dukkhaṃ anattā, vedanā aniccā dukkhā anattā’’tiādinā nayena tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sāmaññalakkhaṇaṃ āropetvā pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanāpaññā tīraṇapariññā nāma. Tesuyeva pana dhammesu niccasaññādipajahanavasena pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanāva pahānapariññā nāma.

    ತತ್ಥ ಸಙ್ಖಾರಪರಿಚ್ಛೇದತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹಾ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾಯ ಭೂಮಿ। ಏತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಅನ್ತರೇ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚತ್ತಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧಸ್ಸೇವ ಆಧಿಪಚ್ಚಂ ಹೋತಿ। ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾಯ ಭೂಮಿ। ಏತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಅನ್ತರೇ ಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧಸ್ಸೇವ ಆಧಿಪಚ್ಚಂ ಹೋತಿ। ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಉಪರಿ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾಯ ಭೂಮಿ। ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಹಿ ‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಂ ಪಜಹತಿ, ದುಕ್ಖತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸುಖಸಞ್ಞಂ ಪಜಹತಿ, ಅನತ್ತತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ಅತ್ತಸಞ್ಞಂ ಪಜಹತಿ, ನಿಬ್ಬಿನ್ದನ್ತೋ ನನ್ದಿಂ ಪಜಹತಿ, ವಿರಜ್ಜನ್ತೋ ರಾಗಂ ಪಜಹತಿ, ನಿರೋಧೇನ್ತೋ ಸಮುದಯಂ ಪಜಹತಿ, ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜನ್ತೋ ಆದಾನಂ ಪಜಹತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೫೨) ಏವಂ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾದಿಪಹಾನಸಾಧಿಕಾನಂ ಸತ್ತನ್ನಂ ಅನುಪಸ್ಸನಾನಂ ಆಧಿಪಚ್ಚಂ ಹೋತಿ।

    Tattha saṅkhāraparicchedato paṭṭhāya yāva paccayapariggahā ñātapariññāya bhūmi. Etasmiñhi antare dhammānaṃ paccattalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Kalāpasammasanato paṭṭhāya yāva udayabbayānupassanā tīraṇapariññāya bhūmi. Etasmiñhi antare sāmaññalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Bhaṅgānupassanaṃ ādiṃ katvā upari pahānapariññāya bhūmi. Tato paṭṭhāya hi ‘‘aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati, dukkhato anupassanto sukhasaññaṃ pajahati, anattato anupassanto attasaññaṃ pajahati, nibbindanto nandiṃ pajahati, virajjanto rāgaṃ pajahati, nirodhento samudayaṃ pajahati, paṭinissajjanto ādānaṃ pajahatī’’ti (paṭi. ma. 1.52) evaṃ niccasaññādipahānasādhikānaṃ sattannaṃ anupassanānaṃ ādhipaccaṃ hoti.

    ತತ್ಥ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಞ್ಞಾತಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ರುಪ್ಪನಾದಿಸಭಾವೇನ ಜಾನನಪಞ್ಞಾ। ಸಾ ಹಿ ಸೋಭನಟ್ಠೇನ ಅಭಿಸದ್ದೇನ ‘‘ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾವಜಾನನವಸೇನ ಸೋಭನಂ ಜಾನನ’’ನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ಅಭಿಞ್ಞಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಞಾತಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಜಾನನಸಭಾವಂ ಞಾಣಂ।

    Tattha abhiññāpaññāti dhammānaṃ ruppanādisabhāvena jānanapaññā. Sā hi sobhanaṭṭhena abhisaddena ‘‘tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sabhāvajānanavasena sobhanaṃ jānana’’nti katvā abhiññāti vuccati. Ñātaṭṭhe ñāṇanti jānanasabhāvaṃ ñāṇaṃ.

    ೨೧. ಪರಿಞ್ಞಾಪಞ್ಞಾತಿ ಜಾನನಪಞ್ಞಾ। ಸಾ ಹಿ ಬ್ಯಾಪನಟ್ಠೇನ ಪರಿಸದ್ದೇನ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಸಕಿಚ್ಚಸಮಾಪನವಸೇನ ವಾ ಬ್ಯಾಪಿತಂ ಜಾನನ’’ನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ಪರಿಞ್ಞಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತೀರಣಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಉಪಪರಿಕ್ಖಣಸಭಾವಂ, ಸಮ್ಮಸನಸಭಾವಂ ವಾ ಞಾಣಂ।

    21.Pariññāpaññāti jānanapaññā. Sā hi byāpanaṭṭhena parisaddena ‘‘aniccādisāmaññalakkhaṇavasena sakiccasamāpanavasena vā byāpitaṃ jānana’’nti katvā pariññāti vuccati. Tīraṇaṭṭhe ñāṇanti upaparikkhaṇasabhāvaṃ, sammasanasabhāvaṃ vā ñāṇaṃ.

    ೨೨. ಪಹಾನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾದೀನಂ ಪಜಹನಾ ಪಞ್ಞಾ, ಪಜಹತೀತಿ ವಾ, ಪಜಹನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ವಾ ಪಹಾನಂ। ಪರಿಚ್ಚಾಗಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಪರಿಚ್ಚಜನಸಭಾವಂ ಞಾಣಂ।

    22.Pahānepaññāti niccasaññādīnaṃ pajahanā paññā, pajahatīti vā, pajahanti etenāti vā pahānaṃ. Pariccāgaṭṭheñāṇanti pariccajanasabhāvaṃ ñāṇaṃ.

    ೨೩. ಭಾವನಾಪಞ್ಞಾತಿ ವಡ್ಢನಪಞ್ಞಾ। ಏಕರಸಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏಕಕಿಚ್ಚಸಭಾವಂ ಞಾಣಂ, ವಿಮುತ್ತಿರಸೇನ ವಾ ಏಕರಸಸಭಾವಂ ಞಾಣಂ।

    23.Bhāvanāpaññāti vaḍḍhanapaññā. Ekarasaṭṭhe ñāṇanti ekakiccasabhāvaṃ ñāṇaṃ, vimuttirasena vā ekarasasabhāvaṃ ñāṇaṃ.

    ೨೪. ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಪಞ್ಞಾತಿ ಪಟಿವೇಧವಸೇನ ಪಟಿಲಾಭವಸೇನ ವಾ ಪಚ್ಚಕ್ಖಕರಣಪಞ್ಞಾ। ಫಸ್ಸನಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ ತದುಭಯವಸೇನೇವ ವಿನ್ದನಸಭಾವಂ ಞಾಣಂ।

    24.Sacchikiriyāpaññāti paṭivedhavasena paṭilābhavasena vā paccakkhakaraṇapaññā. Phassanaṭṭhe ñāṇanti tadubhayavaseneva vindanasabhāvaṃ ñāṇaṃ.

    ೨೫-೨೮. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಪಹಾನಭಾವನಾಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಞಾಣಾನಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಫಲಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಿಪಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತದನನ್ತರಂ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾನಂಯೇವ ಲಬ್ಭಮಾನಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ತತ್ಥಾಪಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನೋ ಅತ್ಥೋ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ವಿಯ ಪಾಕಟೋ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ ಚಾತಿ ಪಠಮಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಹೇತುಧಮ್ಮವಿಸಯತ್ತಾ ತದನನ್ತರಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಂ, ತದುಭಯಸ್ಸ ನಿರುತ್ತಿವಿಸಯತ್ತಾ ತದನನ್ತರಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಂ, ತೇಸು ತೀಸುಪಿ ಞಾಣೇಸು ಪವತ್ತನತೋ ತದನನ್ತರಂ ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಂ। ಪ-ಕಾರಂ ದೀಘಂ ಕತ್ವಾ ಚ ಪಠನ್ತಿ।

    25-28. Idāni yasmā pahānabhāvanāsacchikiriyañāṇāni ariyamaggaphalasampayuttānipi honti, tasmā tadanantaraṃ ariyapuggalānaṃyeva labbhamānāni cattāri paṭisambhidāñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthāpi paccayuppanno attho dukkhasaccaṃ viya pākaṭo suviññeyyo cāti paṭhamaṃ atthapaṭisambhidāñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tassa atthassa hetudhammavisayattā tadanantaraṃ dhammapaṭisambhidāñāṇaṃ, tadubhayassa niruttivisayattā tadanantaraṃ niruttipaṭisambhidāñāṇaṃ, tesu tīsupi ñāṇesu pavattanato tadanantaraṃ paṭibhānapaṭisambhidāñāṇaṃ. Pa-kāraṃ dīghaṃ katvā ca paṭhanti.

    ೨೯-೩೧. ಇತೋ ಪರಾನಿ ವಿಹಾರಟ್ಠೇ ಞಾಣಾದೀನಿ ತೀಣಿ ಞಾಣಾನಿ ಅರಿಯಾನಂಯೇವ ಸಮ್ಭವತೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪಭೇದತೋ ಚ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನನ್ತರಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ವಿಹಾರಟ್ಠೇ ಞಾಣಞ್ಹಿ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಹೋತಿ, ಸಮಾಪತ್ತಟ್ಠೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ। ಧಮ್ಮಸಭಾವೇ ಞಾಣಞ್ಹಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಕಥಾಯಂ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೨.೩೦) ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾತಿ ವುತ್ತಂ। ನಿಬ್ಬಾನೇ ಞಾಣಂ ಪನ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಏವ। ತತ್ಥ ವಿಹಾರನಾನತ್ತೇತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದಿವಸೇನ ನಾನಾವಿಪಸ್ಸನಾವಿಹಾರೇ। ವಿಹಾರಟ್ಠೇತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾವಿಹಾರಸಭಾವೇ। ವಿಹಾರೋತಿ ಚ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಏವ। ಸಮಾಪತ್ತಿನಾನತ್ತೇತಿ ಅನಿಮಿತ್ತಾದಿವಸೇನ ನಾನಾಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಂ। ಸಮಾಪತ್ತೀತಿ ಚ ಲೋಕುತ್ತರಫಲಭೂತಾ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಧಮ್ಮಾ। ವಿಹಾರಸಮಾಪತ್ತಿನಾನತ್ತೇತಿ ಉಭಯವಸೇನ ವುತ್ತಂ।

    29-31. Ito parāni vihāraṭṭhe ñāṇādīni tīṇi ñāṇāni ariyānaṃyeva sambhavato paṭisambhidāpabhedato ca paṭisambhidāñāṇānantaraṃ uddiṭṭhāni. Vihāraṭṭhe ñāṇañhi dhammapaṭisambhidā hoti, samāpattaṭṭhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammasabhāve ñāṇañhi paṭisambhidākathāyaṃ (paṭi. ma. 2.30) dhammapaṭisambhidāti vuttaṃ. Nibbāne ñāṇaṃ pana atthapaṭisambhidā eva. Tattha vihāranānatteti aniccānupassanādivasena nānāvipassanāvihāre. Vihāraṭṭheti vipassanāvihārasabhāve. Vihāroti ca sasampayuttā vipassanā eva. Samāpattinānatteti animittādivasena nānāphalasamāpattiyaṃ. Samāpattīti ca lokuttaraphalabhūtā cittacetasikadhammā. Vihārasamāpattinānatteti ubhayavasena vuttaṃ.

    ೩೨. ತತೋ ವಿಹಾರಸಮಾಪತ್ತಿಞಾಣಸಾಧಕಸ್ಸ ‘‘ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನವಿವಟ್ಟನೇ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಸ್ಸಾಪಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸ ಆಸವಸಮುಚ್ಛೇದಸಮತ್ಥತಂ ಅನನ್ತರಫಲದಾಯಕತ್ತಞ್ಚ ಕಾರಣೇನ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ಅಪರೇನಾಕಾರೇನ ವತ್ತುಕಾಮೇನ ತದೇವ ‘‘ಆನನ್ತರಿಕಸಮಾಧಿಮ್ಹಿ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ। ತತ್ಥ ಅವಿಕ್ಖೇಪಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಾತಿ ವಿಕ್ಖಿಪತಿ ತೇನ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ವಿಕ್ಖೇಪೋ, ಉದ್ಧಚ್ಚಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ। ನ ವಿಕ್ಖೇಪೋ ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ, ಉದ್ಧಚ್ಚಪಟಿಪಕ್ಖಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ। ಪರಿಸುದ್ಧಸ್ಸ ಭಾವೋ ಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಂ, ಅವಿಕ್ಖೇಪಸ್ಸ ಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಂ ಅವಿಕ್ಖೇಪಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಅವಿಕ್ಖೇಪಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪರಿಸುದ್ಧಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಞ್ಹಿ ಆಸವಸಮುಚ್ಛೇದಸ್ಸ ಅನನ್ತರಫಲದಾಯಕತ್ತಸ್ಸ ಚ ಕಾರಣವಚನಂ। ಆಸವಸಮುಚ್ಛೇದೇತಿ ಏತ್ಥ ಆಸವನ್ತೀತಿ ಆಸವಾ, ಚಕ್ಖುತೋಪಿ…ಪೇ॰… ಮನತೋಪಿ ಸನ್ದನ್ತಿ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಧಮ್ಮತೋ ಯಾವ ಗೋತ್ರಭುಂ, ಓಕಾಸತೋ ಯಾವ ಭವಗ್ಗಂ ಸವನ್ತೀತಿ ವಾ ಆಸವಾ, ಏತಂ ಧಮ್ಮಂ ಏತಞ್ಚ ಓಕಾಸಂ ಅನ್ತೋಕರಿತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನ್ತೋಕರಣತ್ಥೋ ಹಿ ಅಯಂ ಆ-ಕಾರೋ। ಚಿರಪಾರಿವಾಸಿಕಟ್ಠೇನ ಮದಿರಾದಯೋ ಆಸವಾ ವಿಯಾತಿಪಿ ಆಸವಾ। ಲೋಕಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಚಿರಪಾರಿವಾಸಿಕಾ ಮದಿರಾದಯೋ ಆಸವಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಯದಿ ಚ ಚಿರಪಾರಿವಾಸಿಕಟ್ಠೇನ ಆಸವಾ, ಏತೇಯೇವ ಭವಿತುಮರಹನ್ತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

    32. Tato vihārasamāpattiñāṇasādhakassa ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā’’ti pubbe vuttassāpi maggañāṇassa āsavasamucchedasamatthataṃ anantaraphaladāyakattañca kāraṇena visesetvā aparenākārena vattukāmena tadeva ‘‘ānantarikasamādhimhi ñāṇa’’nti uddiṭṭhaṃ. Tattha avikkhepaparisuddhattāti vikkhipati tena cittanti vikkhepo, uddhaccassetaṃ nāmaṃ. Na vikkhepo avikkhepo, uddhaccapaṭipakkhassa samādhissetaṃ nāmaṃ. Parisuddhassa bhāvo parisuddhattaṃ, avikkhepassa parisuddhattaṃ avikkhepaparisuddhattaṃ, tasmā avikkhepaparisuddhattā samādhissa parisuddhabhāvenāti attho. Idañhi āsavasamucchedassa anantaraphaladāyakattassa ca kāraṇavacanaṃ. Āsavasamucchedeti ettha āsavantīti āsavā, cakkhutopi…pe… manatopi sandanti pavattantīti vuttaṃ hoti. Dhammato yāva gotrabhuṃ, okāsato yāva bhavaggaṃ savantīti vā āsavā, etaṃ dhammaṃ etañca okāsaṃ antokaritvā pavattantīti attho. Antokaraṇattho hi ayaṃ ā-kāro. Cirapārivāsikaṭṭhena madirādayo āsavā viyātipi āsavā. Lokasmiñhi cirapārivāsikā madirādayo āsavāti vuccanti. Yadi ca cirapārivāsikaṭṭhena āsavā, eteyeva bhavitumarahanti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ಪುರಿಮಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕೋಟಿ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ, ಇತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅವಿಜ್ಜಾ ನಾಹೋಸಿ, ಅಥ ಪಚ್ಛಾ ಸಮಭವೀ’’ತಿಆದಿ।

    ‘‘Purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati avijjāya, ito pubbe avijjā nāhosi, atha pacchā samabhavī’’tiādi.

    ಆಯತಂ ವಾ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಸವನ್ತಿ ಪಸವನ್ತೀತಿಪಿ ಆಸವಾ, ಸಮುಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದೋ। ಪಞ್ಞಾತಿ ಕಾಮಾಸವಾದೀನಂ ಚತುನ್ನಂ ಆಸವಾನಂ ಸಮುಚ್ಛೇದೇ ಪಞ್ಞಾ।

    Āyataṃ vā saṃsāradukkhaṃ savanti pasavantītipi āsavā, samucchijjati etenāti samucchedo. Paññāti kāmāsavādīnaṃ catunnaṃ āsavānaṃ samucchede paññā.

    ಆನನ್ತರಿಕಸಮಾಧಿಮ್ಹಿ ಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಪವತ್ತಿಸಮನನ್ತರಂ ನಿಯಮೇನೇವ ಫಲಪ್ಪದಾನತೋ ಆನನ್ತರಿಕೋತಿ ಲದ್ಧನಾಮೋ ಮಗ್ಗಸಮಾಧಿ। ನ ಹಿ ಮಗ್ಗಸಮಾಧಿಮ್ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನೇ ತಸ್ಸ ಫಲುಪ್ಪತ್ತಿನಿಸೇಧಕೋ ಕೋಚಿ ಅನ್ತರಾಯೋ ಅತ್ಥಿ। ಯಥಾಹ –

    Ānantarikasamādhimhiñāṇanti attano pavattisamanantaraṃ niyameneva phalappadānato ānantarikoti laddhanāmo maggasamādhi. Na hi maggasamādhimhi uppanne tassa phaluppattinisedhako koci antarāyo atthi. Yathāha –

    ‘‘ಅಯಞ್ಚ ಪುಗ್ಗಲೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಅಸ್ಸ, ಕಪ್ಪಸ್ಸ ಚ ಉಡ್ಡಯ್ಹನವೇಲಾ ಅಸ್ಸ, ನೇವ ತಾವ ಕಪ್ಪೋ ಉಡ್ಡಯ್ಹೇಯ್ಯ, ಯಾವಾಯಂ ಪುಗ್ಗಲೋ ನ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಪುಗ್ಗಲೋ ಠಿತಕಪ್ಪೀ। ಸಬ್ಬೇಪಿ ಮಗ್ಗಸಮಙ್ಗಿನೋ ಪುಗ್ಗಲಾ ಠಿತಕಪ್ಪಿನೋ’’ತಿ (ಪು॰ ಪ॰ ೧೭)।

    ‘‘Ayañca puggalo sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipanno assa, kappassa ca uḍḍayhanavelā assa, neva tāva kappo uḍḍayheyya, yāvāyaṃ puggalo na sotāpattiphalaṃ sacchikaroti, ayaṃ vuccati puggalo ṭhitakappī. Sabbepi maggasamaṅgino puggalā ṭhitakappino’’ti (pu. pa. 17).

    ಇದಂ ತೇನ ಆನನ್ತರಿಕಸಮಾಧಿನಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ।

    Idaṃ tena ānantarikasamādhinā sampayuttaṃ ñāṇaṃ.

    ೩೩. ಇಮಿನಾ ಮಗ್ಗಞಾಣೇನ ಫಲಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಅರಿಯಾನಂಯೇವ ಸಮ್ಭವತೋ ಇಮಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ಅರಣವಿಹಾರಞಾಣಾದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ತತ್ರಾಪಿ ಚ ಅರಹತೋಯೇವ ಸತತಮೇವ ಚ ಸಮ್ಭವತೋ ಅರಣವಿಹಾರೇ ಞಾಣಂ ಪಠಮಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ತದನನ್ತರಂ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಅನಾಗಾಮಿಅರಹನ್ತಾನಂ ಸಮ್ಭವೇಪಿ ಬಹುಸಮ್ಭಾರತ್ತಾ ವಿಸೇಸೇನ ಚ ನಿರೋಧಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಸಮ್ಮತತ್ತಾ ಚ ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ತದನನ್ತರಂ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಕಾಲನ್ತರೇ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಕಾಲಂ ಆಹಚ್ಚ ಠಿತತ್ತಾ ದೀಘಕಾಲಿಕನ್ತಿ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ತದನನ್ತರಂ ಸಮಸೀಸಟ್ಠಸ್ಸ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಖಯಾನನ್ತರಂ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಕಾಲಂ ಆಹಚ್ಚ ಠಿತತ್ತಾ ರಸ್ಸಕಾಲಿಕನ್ತಿ ಸಮಸೀಸಟ್ಠೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ। ತತ್ಥ ಸನ್ತೋ ಚಾತಿ ಚ-ಕಾರೋ ದಸ್ಸನಾಧಿಪತೇಯ್ಯಞ್ಚ ಸನ್ತೋ ವಿಹಾರಾಧಿಗಮೋ ಚ ಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತತಾ ಚಾತಿ ತೀಹಿಪಿ ಪದೇಹಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬೋ। ದಸ್ಸನನ್ತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ, ಅಧಿಪತಿಯೇವ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಂ, ಅಧಿಪತಿತೋ ವಾ ಆಗತತ್ತಾ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಂ, ದಸ್ಸನಞ್ಚ ತಂ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಞ್ಚಾತಿ ದಸ್ಸನಾಧಿಪತೇಯ್ಯಂ। ವಿಹರತೀತಿ ವಿಹಾರೋ, ವಿಹರನ್ತಿ ತೇನ ವಾತಿ ವಿಹಾರೋ, ಅಧಿಗಮ್ಮತಿ ಪಾಪುಣೀಯತೀತಿ ಅಧಿಗಮೋ, ವಿಹಾರೋ ಏವ ಅಧಿಗಮೋ ವಿಹಾರಾಧಿಗಮೋ। ಸೋ ಚ ಕಿಲೇಸಪರಿಳಾಹವಿರಹಿತತ್ತಾ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ಸನ್ತೋ। ಸೋ ಚ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಪಞ್ಞಾ। ಉತ್ತಮಟ್ಠೇನ ಅತಪ್ಪಕಟ್ಠೇನ ಚ ಪಣೀತೋ, ಪಧಾನಭಾವಂ ನೀತೋತಿ ವಾ ಪಣೀತೋ, ಪಣೀತೇ ಅಧಿಮುತ್ತೋ ವಿಸಟ್ಠಚಿತ್ತೋ ತಪ್ಪರಮೋ ಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತತಾ। ಸಾ ಚ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಾಧಿಮುತ್ತಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಞ್ಞಾ ಏವ।

    33. Iminā maggañāṇena phalappattānaṃ ariyānaṃyeva sambhavato imassa ñāṇassa anantaraṃ araṇavihārañāṇādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatrāpi ca arahatoyeva satatameva ca sambhavato araṇavihāre ñāṇaṃ paṭhamaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ nirodhassa anāgāmiarahantānaṃ sambhavepi bahusambhārattā visesena ca nirodhassa nibbānasammatattā ca nirodhasamāpattiyā ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ parinibbānassa kālantare parinibbānakālaṃ āhacca ṭhitattā dīghakālikanti parinibbāne ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ samasīsaṭṭhassa sabbakilesakhayānantaraṃ parinibbānakālaṃ āhacca ṭhitattā rassakālikanti samasīsaṭṭhe ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha santo cāti ca-kāro dassanādhipateyyañca santo vihārādhigamo ca paṇītādhimuttatā cāti tīhipi padehi sambandhitabbo. Dassananti vipassanāñāṇaṃ, adhipatiyeva ādhipateyyaṃ, adhipatito vā āgatattā ādhipateyyaṃ, dassanañca taṃ ādhipateyyañcāti dassanādhipateyyaṃ. Viharatīti vihāro, viharanti tena vāti vihāro, adhigammati pāpuṇīyatīti adhigamo, vihāro eva adhigamo vihārādhigamo. So ca kilesapariḷāhavirahitattā nibbutoti santo. So ca arahattaphalasamāpattipaññā. Uttamaṭṭhena atappakaṭṭhena ca paṇīto, padhānabhāvaṃ nītoti vā paṇīto, paṇīte adhimutto visaṭṭhacitto tapparamo paṇītādhimutto, tassa bhāvo paṇītādhimuttatā. Sā ca phalasamāpattādhimuttā pubbabhāgapaññā eva.

    ಅರಣವಿಹಾರೇತಿ ನಿಕ್ಕಿಲೇಸವಿಹಾರೇ। ರಾಗಾದಯೋ ಹಿ ರಣನ್ತಿ ಸತ್ತೇ ಚುಣ್ಣೇನ್ತಿ ಪೀಳೇನ್ತೀತಿ ರಣಾ, ರಣನ್ತಿ ಏತೇಹಿ ಸತ್ತಾ ಕನ್ದನ್ತಿ ಪರಿದೇವನ್ತೀತಿ ವಾ ರಣಾ। ವುತ್ತೋ ತಿವಿಧೋಪಿ ವಿಹಾರೋ। ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ರಣಾತಿ ಅರಣೋ। ವಿವಿಧೇ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇ ಹರನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ವಿಹಾರೋ। ತಸ್ಮಿಂ ಅರಣೇ ವಿಹಾರೇ। ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೮೨) ವುತ್ತಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ಚ ಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತತಾಯ ಏವ ಸಙ್ಗಹಿತಾನಿ। ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾಯ ಹಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಝಾನಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ ವಿಪಸ್ಸತಿ, ಯಾ ಚ ಅರಣವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತನ್ತೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೩೨೩ ಆದಯೋ) ಭಗವತಾ ದೇಸಿತಾ ಅರಣಪಟಿಪದಾ, ಸಾಪಿ ಇಮಿನಾವ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ । ವುತ್ತಞ್ಹಿ ತತ್ಥ ಭಗವತಾ –

    Araṇavihāreti nikkilesavihāre. Rāgādayo hi raṇanti satte cuṇṇenti pīḷentīti raṇā, raṇanti etehi sattā kandanti paridevantīti vā raṇā. Vutto tividhopi vihāro. Natthi etassa raṇāti araṇo. Vividhe paccanīkadhamme haranti etenāti vihāro. Tasmiṃ araṇe vihāre. Niddesavāre (paṭi. ma. 1.82) vuttapaṭhamajjhānādīni ca paṇītādhimuttatāya eva saṅgahitāni. Phalasamāpattiṃ samāpajjitukāmatāya hi paṭhamajjhānādiṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttadhamme vipassati, yā ca araṇavibhaṅgasuttante (ma. ni. 3.323 ādayo) bhagavatā desitā araṇapaṭipadā, sāpi imināva saṅgahitāti veditabbā . Vuttañhi tattha bhagavatā –

    ‘‘ಅರಣವಿಭಙ್ಗಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದೇಸೇಸ್ಸಾಮಿ…ಪೇ॰… ನ ಕಾಮಸುಖಂ ಅನುಯುಞ್ಜೇಯ್ಯ ಹೀನಂ ಗಮ್ಮಂ ಪೋಥುಜ್ಜನಿಕಂ ಅನರಿಯಂ ಅನತ್ಥಸಂಹಿತಂ, ನ ಚ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗಂ ಅನುಯುಞ್ಜೇಯ್ಯ ದುಕ್ಖಂ ಅನರಿಯಂ ಅನತ್ಥಸಂಹಿತಂ। ಏತೇ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಉಭೋ ಅನ್ತೇ ಅನುಪಗಮ್ಮ ಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪದಾ ತಥಾಗತೇನ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಾ ಚಕ್ಖುಕರಣೀ ಞಾಣಕರಣೀ ಉಪಸಮಾಯ ಅಭಿಞ್ಞಾಯ ಸಮ್ಬೋಧಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ। ಉಸ್ಸಾದನಞ್ಚ ಜಞ್ಞಾ, ಅಪಸಾದನಞ್ಚ ಜಞ್ಞಾ, ಉಸ್ಸಾದನಞ್ಚ ಞತ್ವಾ ಅಪಸಾದನಞ್ಚ ಞತ್ವಾ ನೇವುಸ್ಸಾದೇಯ್ಯ ನ ಅಪಸಾದೇಯ್ಯ, ಧಮ್ಮಮೇವ ದೇಸೇಯ್ಯ। ಸುಖವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಜಞ್ಞಾ, ಸುಖವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಞತ್ವಾ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸುಖಮನುಯುಞ್ಜೇಯ್ಯ, ರಹೋವಾದಂ ನ ಭಾಸೇಯ್ಯ, ಸಮ್ಮುಖಾ ನ ಖೀಣಂ ಭಣೇ, ಅತರಮಾನೋವ ಭಾಸೇಯ್ಯ ನೋ ತರಮಾನೋ, ಜನಪದನಿರುತ್ತಿಂ ನಾಭಿನಿವೇಸೇಯ್ಯ, ಸಮಞ್ಞಂ ನಾತಿಧಾವೇಯ್ಯಾತಿ। ಅಯಮುದ್ದೇಸೋ ಅರಣವಿಭಙ್ಗಸ್ಸ …ಪೇ॰… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯೋ ಕಾಮಪಟಿಸನ್ಧಿಸುಖಿನೋ ಸೋಮನಸ್ಸಾನುಯೋಗಂ ಅನನುಯೋಗೋ ಹೀನಂ…ಪೇ॰… ಅನತ್ಥಸಂಹಿತಂ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅವಿಘಾತೋ ಅನುಪಾಯಾಸೋ ಅಪರಿಳಾಹೋ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪದಾ। ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ…ಪೇ॰… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯೋ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗಂ ಅನನುಯೋಗೋ ದುಕ್ಖಂ ಅನರಿಯಂ ಅನತ್ಥಸಂಹಿತಂ। ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ …ಪೇ॰… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ। ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯಾಯಂ ಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪದಾ ತಥಾಗತೇನ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಾ…ಪೇ॰… ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ॰… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ…ಪೇ॰… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯಾಯಂ ನೇವುಸ್ಸಾದನಾ ನ ಅಪಸಾದನಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ ಚ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ॰… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ…ಪೇ॰… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯದಿದಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸುಖಂ ಪವಿವೇಕಸುಖಂ ಉಪಸಮಸುಖಂ ಸಮ್ಬೋಧಿಸುಖಂ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ॰… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ…ಪೇ॰… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯ್ವಾಯಂ ರಹೋವಾದೋ ಭೂತೋ ತಚ್ಛೋ ಅತ್ಥಸಂಹಿತೋ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ॰… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ …ಪೇ॰… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯ್ವಾಯಂ ಸಮ್ಮುಖಾ ಖೀಣವಾದೋ ಭೂತೋ ತಚ್ಛೋ ಅತ್ಥಸಂಹಿತೋ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ॰… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ…ಪೇ॰… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯದಿದಂ ಅತರಮಾನಸ್ಸ ಭಾಸಿತಂ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ॰… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ…ಪೇ॰… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯ್ವಾಯಂ ಜನಪದನಿರುತ್ತಿಯಾ ಚ ಅನಭಿನಿವೇಸೋ ಸಮಞ್ಞಾಯ ಚ ಅನತಿಸಾರೋ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ॰… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋತಿ। ತಸ್ಮಾತಿಹ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸರಣಞ್ಚ ಧಮ್ಮಂ ಜಾನಿಸ್ಸಾಮ, ಅರಣಞ್ಚ ಧಮ್ಮಂ ಜಾನಿಸ್ಸಾಮ। ಸರಣಞ್ಚ ಧಮ್ಮಂ ಞತ್ವಾ ಅರಣಞ್ಚ ಧಮ್ಮಂ ಞತ್ವಾ ಅರಣಂ ಪಟಿಪದಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಿಸ್ಸಾಮಾತಿ ಏವಞ್ಹಿ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಂ। ಸುಭೂತಿ ಚ ಪನ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕುಲಪುತ್ತೋ ಅರಣಪಟಿಪದಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ’’ತಿ।

    ‘‘Araṇavibhaṅgaṃ vo, bhikkhave, desessāmi…pe… na kāmasukhaṃ anuyuñjeyya hīnaṃ gammaṃ pothujjanikaṃ anariyaṃ anatthasaṃhitaṃ, na ca attakilamathānuyogaṃ anuyuñjeyya dukkhaṃ anariyaṃ anatthasaṃhitaṃ. Ete kho, bhikkhave, ubho ante anupagamma majjhimā paṭipadā tathāgatena abhisambuddhā cakkhukaraṇī ñāṇakaraṇī upasamāya abhiññāya sambodhāya nibbānāya saṃvattati. Ussādanañca jaññā, apasādanañca jaññā, ussādanañca ñatvā apasādanañca ñatvā nevussādeyya na apasādeyya, dhammameva deseyya. Sukhavinicchayaṃ jaññā, sukhavinicchayaṃ ñatvā ajjhattaṃ sukhamanuyuñjeyya, rahovādaṃ na bhāseyya, sammukhā na khīṇaṃ bhaṇe, ataramānova bhāseyya no taramāno, janapadaniruttiṃ nābhiniveseyya, samaññaṃ nātidhāveyyāti. Ayamuddeso araṇavibhaṅgassa …pe… tatra, bhikkhave, yo kāmapaṭisandhisukhino somanassānuyogaṃ ananuyogo hīnaṃ…pe… anatthasaṃhitaṃ, adukkho eso dhammo avighāto anupāyāso apariḷāho sammāpaṭipadā. Tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yo attakilamathānuyogaṃ ananuyogo dukkhaṃ anariyaṃ anatthasaṃhitaṃ. Adukkho eso dhammo …pe… tasmā eso dhammo araṇo. Tatra, bhikkhave, yāyaṃ majjhimā paṭipadā tathāgatena abhisambuddhā…pe… adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yāyaṃ nevussādanā na apasādanā dhammadesanā ca, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yadidaṃ nekkhammasukhaṃ pavivekasukhaṃ upasamasukhaṃ sambodhisukhaṃ, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yvāyaṃ rahovādo bhūto taccho atthasaṃhito, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo …pe… tatra, bhikkhave, yvāyaṃ sammukhā khīṇavādo bhūto taccho atthasaṃhito, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yadidaṃ ataramānassa bhāsitaṃ, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇo…pe… tatra, bhikkhave, yvāyaṃ janapadaniruttiyā ca anabhiniveso samaññāya ca anatisāro, adukkho eso dhammo…pe… tasmā eso dhammo araṇoti. Tasmātiha, bhikkhave, saraṇañca dhammaṃ jānissāma, araṇañca dhammaṃ jānissāma. Saraṇañca dhammaṃ ñatvā araṇañca dhammaṃ ñatvā araṇaṃ paṭipadaṃ paṭipajjissāmāti evañhi vo, bhikkhave, sikkhitabbaṃ. Subhūti ca pana, bhikkhave, kulaputto araṇapaṭipadaṃ paṭipanno’’ti.

    ತತ್ಥ ಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪದಾ ದಸ್ಸನಾಧಿಪತೇಯ್ಯೇನ ಚ ಸನ್ತೇನ ವಿಹಾರಾಧಿಗಮೇನ ಚ ಸಙ್ಗಹಿತಾ। ಕಾಮಸುಖಂ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಂ ಅನನುಯೋಗೋ ಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪದಾ ಏವ। ಅರಹತೋ ಹಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಪುಬ್ಬಭಾಗಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪದಾ ಹೋತಿ, ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ ಅಟ್ಠಙ್ಗಮಗ್ಗವಸೇನ ಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪದಾ ಚ। ಸೇಸಾ ಪನ ಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತತಾಯ ಏವ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅರಹನ್ತೋ ಅರಣವಿಹಾರಿನೋ, ಅಞ್ಞೇ ಅರಹನ್ತೋ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತಾ ‘‘ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪನ್ನೇ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪನ್ನಾ’’ತಿ ‘‘ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪನ್ನೇ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪನ್ನಾ’’ತಿ ಪುಗ್ಗಲವಸೇನಾಪಿ ಉಸ್ಸಾದನಾಪಸಾದನಾನಿ ಕತ್ವಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತಿ। ಸುಭೂತಿತ್ಥೇರೋ ಪನ ‘‘ಅಯಂ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪದಾ, ಅಯಂ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪದಾ’’ತಿ ಧಮ್ಮವಸೇನೇವ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇಸಿ। ತೇನೇವ ಭಗವಾ ತಂಯೇವ ಅರಣಪಟಿಪದಂ ಪಟಿಪನ್ನೋತಿ ಚ ವಣ್ಣೇಸಿ, ‘‘ಏತದಗ್ಗಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಮ ಸಾವಕಾನಂ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಅರಣವಿಹಾರೀನಂ ಯದಿದಂ ಸುಭೂತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೧೯೮, ೨೦೧) ಚ ಅರಣವಿಹಾರೀನಂ ಅಗ್ಗಟ್ಠಾನೇ ಠಪೇಸೀತಿ।

    Tattha majjhimā paṭipadā dassanādhipateyyena ca santena vihārādhigamena ca saṅgahitā. Kāmasukhaṃ attakilamathaṃ ananuyogo majjhimā paṭipadā eva. Arahato hi vipassanāpubbabhāgamajjhimā paṭipadā hoti, arahattaphalasamāpatti aṭṭhaṅgamaggavasena majjhimā paṭipadā ca. Sesā pana paṇītādhimuttatāya eva saṅgahitāti veditabbā. Kiñcāpi sabbepi arahanto araṇavihārino, aññe arahanto dhammaṃ desentā ‘‘sammāpaṭipanne sammāpaṭipannā’’ti ‘‘micchāpaṭipanne micchāpaṭipannā’’ti puggalavasenāpi ussādanāpasādanāni katvā dhammaṃ desenti. Subhūtitthero pana ‘‘ayaṃ micchāpaṭipadā, ayaṃ sammāpaṭipadā’’ti dhammavaseneva dhammaṃ desesi. Teneva bhagavā taṃyeva araṇapaṭipadaṃ paṭipannoti ca vaṇṇesi, ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ araṇavihārīnaṃ yadidaṃ subhūtī’’ti (a. ni. 1.198, 201) ca araṇavihārīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.

    ೩೪. ದ್ವೀಹಿ ಬಲೇಹೀತಿ ಸಮಥಬಲವಿಪಸ್ಸನಾಬಲೇಹಿ। ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾತಿ ಯುತ್ತತ್ತಾ ಪರಿಪುಣ್ಣತ್ತಾ ವಾ। ತಯೋ ಚಾತಿ ವಿಭತ್ತಿವಿಪಲ್ಲಾಸೋ, ತಿಣ್ಣಞ್ಚಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಸಙ್ಖಾರಾನನ್ತಿ ವಚೀಸಙ್ಖಾರಕಾಯಸಙ್ಖಾರಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಾನಂ। ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಯಾತಿ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧತ್ಥಂ ನಿರೋಧತ್ಥಂ, ಅಪ್ಪವತ್ತತ್ಥನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಸೋಳಸಹೀತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದೀನಿ ಅಟ್ಠ, ಮಗ್ಗಫಲಾನಿ ಅಟ್ಠಾತಿ ಸೋಳಸಹಿ। ಞಾಣಚರಿಯಾಹೀತಿ ಞಾಣಪ್ಪವತ್ತೀಹಿ। ನವಹೀತಿ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಸಮಾಧಿ ತದುಪಚಾರೋ ಚಾತಿ ನವಹಿ। ವಸಿಭಾವತಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ಲಹುತಾ, ಯಥಾಸುಖವತ್ತನಂ ಇಸ್ಸರಿಯಂ ವಸೋ, ಸೋ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ವಸೀ, ವಸಿನೋ ಭಾವೋ ವಸಿಭಾವೋ, ವಸಿಭಾವೋ ಏವ ವಸಿಭಾವತಾ, ಯಥಾ ಪಾಟಿಕುಲ್ಯಮೇವ ಪಾಟಿಕುಲ್ಯತಾ। ಏವಂವಿಧಾ ಪಞ್ಞಾ ವಸಿಭಾವತಾಯ ಪಞ್ಞಾತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ। ಸಿ-ಕಾರಂ ದೀಘಂ ಕತ್ವಾ ಚ ಪಠನ್ತಿ। ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಚ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಯಾ ಚ ಞಾಣಚರಿಯಾಹಿ ಚ ಸಮಾಧಿಚರಿಯಾಹಿ ಚಾತಿ ಚ-ಕಾರೋ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬೋ।

    34.Dvīhi balehīti samathabalavipassanābalehi. Samannāgatattāti yuttattā paripuṇṇattā vā. Tayo cāti vibhattivipallāso, tiṇṇañcāti vuttaṃ hoti. Saṅkhārānanti vacīsaṅkhārakāyasaṅkhāracittasaṅkhārānaṃ. Paṭippassaddhiyāti paṭippassaddhatthaṃ nirodhatthaṃ, appavattatthanti vuttaṃ hoti. Soḷasahīti aniccānupassanādīni aṭṭha, maggaphalāni aṭṭhāti soḷasahi. Ñāṇacariyāhīti ñāṇappavattīhi. Navahīti rūpārūpāvacarasamādhi tadupacāro cāti navahi. Vasibhāvatā paññāti lahutā, yathāsukhavattanaṃ issariyaṃ vaso, so assa atthīti vasī, vasino bhāvo vasibhāvo, vasibhāvo eva vasibhāvatā, yathā pāṭikulyameva pāṭikulyatā. Evaṃvidhā paññā vasibhāvatāya paññāti vā attho. Si-kāraṃ dīghaṃ katvā ca paṭhanti. Samannāgatattā ca paṭippassaddhiyā ca ñāṇacariyāhi ca samādhicariyāhi cāti ca-kāro sambandhitabbo.

    ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಞಾಣನ್ತಿ ಅನಾಗಾಮಿಅರಹನ್ತಾನಂ ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಞಾಣಂ, ಯಥಾ ಅಜಿನಮ್ಹಿ ಹಞ್ಞತೇ ದೀಪೀತಿ। ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತೀತಿ ಚ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಸ್ಸ ಅಭಾವಮತ್ತಂ, ನ ಕೋಚಿ ಧಮ್ಮೋ, ಪಞ್ಞತ್ತಿಮತ್ತಂ ಅಭಾವಮತ್ತತ್ತಾ ನಿರೋಧೋತಿ ಚ। ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೇನ ಸಮಾಪಜ್ಜೀಯತಿ ನಾಮಾತಿ ಸಮಾಪತ್ತೀತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ।

    Nirodhasamāpattiyā ñāṇanti anāgāmiarahantānaṃ nirodhasamāpattinimittaṃ ñāṇaṃ, yathā ajinamhi haññate dīpīti. Nirodhasamāpattīti ca nevasaññānāsaññāyatanassa abhāvamattaṃ, na koci dhammo, paññattimattaṃ abhāvamattattā nirodhoti ca. Samāpajjantena samāpajjīyati nāmāti samāpattīti ca vuccati.

    ೩೫. ಸಮ್ಪಜಾನಸ್ಸಾತಿ ಸಮ್ಮಾ ಪಕಾರೇಹಿ ಜಾನಾತೀತಿ ಸಮ್ಪಜಾನೋ। ತಸ್ಸ ಸಮ್ಪಜಾನಸ್ಸ। ಪವತ್ತಪರಿಯಾದಾನೇತಿ ಪವತ್ತನಂ ಪವತ್ತಂ, ಸಮುದಾಚಾರೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಿಲೇಸಪವತ್ತಂ ಖನ್ಧಪವತ್ತಞ್ಚ। ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಪರಿಯಾದಾನಂ ಪರಿಕ್ಖಯೋ ಅಪ್ಪವತ್ತಿ ಪವತ್ತಪರಿಯಾದಾನಂ। ತಸ್ಮಿಂ ಪವತ್ತಪರಿಯಾದಾನೇ। ಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಅರಹತೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಂ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಂ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಪರಿನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಕಿಲೇಸಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇ ಖನ್ಧಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇ ಚ ಪವತ್ತಂ ಞಾಣಂ।

    35.Sampajānassāti sammā pakārehi jānātīti sampajāno. Tassa sampajānassa. Pavattapariyādāneti pavattanaṃ pavattaṃ, samudācāroti attho. Kilesapavattaṃ khandhapavattañca. Tassa pavattassa pariyādānaṃ parikkhayo appavatti pavattapariyādānaṃ. Tasmiṃ pavattapariyādāne. Parinibbāne ñāṇanti arahato kāmacchandādīnaṃ parinibbānaṃ appavattaṃ anupādisesaparinibbānañca paccavekkhantassa tasmiṃ kilesaparinibbāne khandhaparinibbāne ca pavattaṃ ñāṇaṃ.

    ೩೬. ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾನಂ। ಸಮ್ಮಾ ಸಮುಚ್ಛೇದೇತಿ ಸನ್ತತಿಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಸುಟ್ಠು ನಿರೋಧೇ। ನಿರೋಧೇ ಚ ಅನುಪಟ್ಠಾನತಾತಿ ನಿರೋಧೇ ಗತೇ ಪುನ ನ ಉಪಟ್ಠಾನತಾಯ, ಪುನ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಯನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಮ್ಮಾಸಮುಚ್ಛೇದೇ ಚ ನಿರೋಧೇ ಚ ಅನುಪಟ್ಠಾನತಾ ಚಾತಿ ಚ-ಕಾರೋ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬೋ।

    36.Sabbadhammānanti sabbesaṃ tebhūmakadhammānaṃ. Sammā samucchedeti santatisamucchedavasena suṭṭhu nirodhe. Nirodhe ca anupaṭṭhānatāti nirodhe gate puna na upaṭṭhānatāya, puna anuppattiyanti attho. Sammāsamucchede ca nirodhe ca anupaṭṭhānatā cāti ca-kāro sambandhitabbo.

    ಸಮಸೀಸಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀನಿ ಸತ್ತತಿಂಸ ಸಮಾನಿ, ತಣ್ಹಾದೀನಿ ತೇರಸ ಸೀಸಾನಿ। ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮಿತತ್ತಾ ಸಮಾನಿ, ಯಥಾಯೋಗಂ ಪಧಾನತ್ತಾ ಚ ಕೋಟಿತ್ತಾ ಚ ಸೀಸಾನಿ। ಏಕಸ್ಮಿಂ ಇರಿಯಾಪಥೇ ವಾ ಏಕಸ್ಮಿಂ ರೋಗೇ ವಾ ಸಭಾಗಸನ್ತತಿವಸೇನ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೇ ವಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀನಿ ಸಮಾನಿ ಚ ಸದ್ಧಾದೀನಿ ಸೀಸಾನಿ ಚ ಅಸ್ಸ ಸನ್ತೀತಿ ಸಮಸೀಸೀ, ಸಮಸೀಸಿಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ಸಮಸೀಸಟ್ಠೋ। ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಸೀಸಟ್ಠೇ, ಸಮಸೀಸಿಭಾವೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏಕಸ್ಮಿಂ ಇರಿಯಾಪಥೇ ರೋಗೇ ವಾ ಸಭಾಗಸನ್ತತಿವಸೇನ ಜೀವಿತೇ ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭಿತ್ವಾ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಇರಿಯಾಪಥೇ ರೋಗೇ ಸಭಾಗಜೀವಿತೇ ವಾ ಚತ್ತಾರಿ ಮಗ್ಗಫಲಾನಿ ಪತ್ವಾ, ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯನ್ತಸ್ಸ ಅರಹತೋಯೇವ ಸಮಸೀಸಿಭಾವೋ ಹೋತೀತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಸೀಸಿಭಾವೇ ಞಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ವುತ್ತಞ್ಚ ಪುಗ್ಗಲಪಞ್ಞತ್ತಿಯಂ (ಪು॰ ಪ॰ ೧೬), ತಸ್ಸಾ ಚ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ಪು॰ ಪ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೬) –

    Samasīsaṭṭhe ñāṇanti nekkhammādīni sattatiṃsa samāni, taṇhādīni terasa sīsāni. Paccanīkadhammānaṃ samitattā samāni, yathāyogaṃ padhānattā ca koṭittā ca sīsāni. Ekasmiṃ iriyāpathe vā ekasmiṃ roge vā sabhāgasantativasena ekasmiṃ jīvitindriye vā nekkhammādīni samāni ca saddhādīni sīsāni ca assa santīti samasīsī, samasīsissa attho samasīsaṭṭho. Tasmiṃ samasīsaṭṭhe, samasīsibhāveti attho. Ekasmiṃ iriyāpathe roge vā sabhāgasantativasena jīvite vā vipassanaṃ ārabhitvā tasmiṃyeva iriyāpathe roge sabhāgajīvite vā cattāri maggaphalāni patvā, tasmiṃyeva parinibbāyantassa arahatoyeva samasīsibhāvo hotīti tasmiṃ samasīsibhāve ñāṇanti vuttaṃ hoti. Vuttañca puggalapaññattiyaṃ (pu. pa. 16), tassā ca aṭṭhakathāyaṃ (pu. pa. aṭṭha. 16) –

    ‘‘ಕತಮೋ ಚ ಪುಗ್ಗಲೋ ಸಮಸೀಸೀ? ಯಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಆಸವಪರಿಯಾದಾನಞ್ಚ ಹೋತಿ ಜೀವಿತಪರಿಯಾದಾನಞ್ಚ। ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಪುಗ್ಗಲೋ ಸಮಸೀಸೀ’’ತಿ (ಪು॰ ಪ॰ ೧೬)।

    ‘‘Katamo ca puggalo samasīsī? Yassa puggalassa apubbaṃ acarimaṃ āsavapariyādānañca hoti jīvitapariyādānañca. Ayaṃ vuccati puggalo samasīsī’’ti (pu. pa. 16).

    ‘‘ಸಮಸೀಸಿನಿದ್ದೇಸೇ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮನ್ತಿ ಅಪುರೇ ಅಪಚ್ಛಾ, ಸನ್ತತಿಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನವಸೇನ ಏಕವಾರಂಯೇವ, ಏಕಕಾಲಂಯೇವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪರಿಯಾದಾನನ್ತಿ ಪರಿಕ್ಖಯೋ। ಅಯನ್ತಿ ಅಯಂ ಪುಗ್ಗಲೋ ಸಮಸೀಸೀ ನಾಮ ವುಚ್ಚತಿ। ಸೋ ಪನೇಸ ತಿವಿಧೋ ಹೋತಿ ಇರಿಯಾಪಥಸಮಸೀಸೀ ರೋಗಸಮಸೀಸೀ ಜೀವಿತಸಮಸೀಸೀತಿ। ತತ್ಥ ಯೋ ಚಙ್ಕಮನ್ತೋವ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ವಾ ಚಙ್ಕಮನ್ತೋವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾತಿ, ಯೋ ಠಿತಕೋವ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ವಾ ಠಿತಕೋವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾತಿ, ಯೋ ನಿಸಿನ್ನೋವ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ವಾ ನಿಸಿನ್ನೋವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾತಿ, ಯೋ ನಿಪನ್ನೋವ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ವಾ ನಿಪನ್ನೋವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾತಿ, ಅಯಂ ಇರಿಯಾಪಥಸಮಸೀಸೀ ನಾಮ। ಯೋ ಪನ ಏಕಂ ರೋಗಂ ಪತ್ವಾ ಅನ್ತೋರೋಗೇಯೇವ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ವಾ ತೇನೇವ ರೋಗೇನ ಪರಿನಿಬ್ಬಾತಿ, ಅಯಂ ರೋಗಸಮಸೀಸೀ ನಾಮ। ಕತರೋ ಜೀವಿತಸಮಸೀಸೀ? ತೇರಸ ಸೀಸಾನಿ। ತತ್ಥ ಕಿಲೇಸಸೀಸಂ ಅವಿಜ್ಜಂ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋ ಪರಿಯಾದಿಯತಿ, ಪವತ್ತಸೀಸಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯಾದಿಯತಿ, ಅವಿಜ್ಜಾಪರಿಯಾದಾಯಕಂ ಚಿತ್ತಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪರಿಯಾದಾತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಪರಿಯಾದಾಯಕಂ ಚಿತ್ತಂ ಅವಿಜ್ಜಂ ಪರಿಯಾದಾತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ। ಅವಿಜ್ಜಾಪರಿಯಾದಾಯಕಂ ಚಿತ್ತಂ ಅಞ್ಞಂ, ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಪರಿಯಾದಾಯಕಂ ಚಿತ್ತಂ ಅಞ್ಞಂ। ಯಸ್ಸ ಚೇತಂ ಸೀಸದ್ವಯಂ ಸಮಂ ಪರಿಯಾದಾನಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಸೋ ಜೀವಿತಸಮಸೀಸೀ ನಾಮ। ಕಥಮಿದಂ ಸಮಂ ಹೋತೀತಿ? ವಾರಸಮತಾಯ। ಯಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ವಾರೇ ಮಗ್ಗವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ। ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇ ಪಞ್ಚ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾನಿ, ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇ ಪಞ್ಚ, ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇ ಪಞ್ಚ, ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇ ಚತ್ತಾರೀತಿ ಏಕೂನವೀಸತಿಮೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣೇ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರಿತ್ವಾ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯತಿ। ಇಮಾಯ ವಾರಸಮತಾಯ ಏವ ಉಭಯಸೀಸಪರಿಯಾದಾನಮ್ಪಿ ಸಮಂ ಹೋತಿ ನಾಮ। ತೇನಾಯಂ ಪುಗ್ಗಲೋ ‘ಜೀವಿತಸಮಸೀಸೀ’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಅಯಮೇವ ಚ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ’’ತಿ।

    ‘‘Samasīsiniddese apubbaṃ acarimanti apure apacchā, santatipaccuppannavasena ekavāraṃyeva, ekakālaṃyevāti attho. Pariyādānanti parikkhayo. Ayanti ayaṃ puggalo samasīsī nāma vuccati. So panesa tividho hoti iriyāpathasamasīsī rogasamasīsī jīvitasamasīsīti. Tattha yo caṅkamantova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā caṅkamantova parinibbāti, yo ṭhitakova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā ṭhitakova parinibbāti, yo nisinnova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā nisinnova parinibbāti, yo nipannova vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā nipannova parinibbāti, ayaṃ iriyāpathasamasīsī nāma. Yo pana ekaṃ rogaṃ patvā antorogeyeva vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ patvā teneva rogena parinibbāti, ayaṃ rogasamasīsī nāma. Kataro jīvitasamasīsī? Terasa sīsāni. Tattha kilesasīsaṃ avijjaṃ arahattamaggo pariyādiyati, pavattasīsaṃ jīvitindriyaṃ cuticittaṃ pariyādiyati, avijjāpariyādāyakaṃ cittaṃ jīvitindriyaṃ pariyādātuṃ na sakkoti, jīvitindriyapariyādāyakaṃ cittaṃ avijjaṃ pariyādātuṃ na sakkoti. Avijjāpariyādāyakaṃ cittaṃ aññaṃ, jīvitindriyapariyādāyakaṃ cittaṃ aññaṃ. Yassa cetaṃ sīsadvayaṃ samaṃ pariyādānaṃ gacchati, so jīvitasamasīsī nāma. Kathamidaṃ samaṃ hotīti? Vārasamatāya. Yasmiñhi vāre maggavuṭṭhānaṃ hoti. Sotāpattimagge pañca paccavekkhaṇāni, sakadāgāmimagge pañca, anāgāmimagge pañca, arahattamagge cattārīti ekūnavīsatime paccavekkhaṇañāṇe patiṭṭhāya bhavaṅgaṃ otaritvā parinibbāyati. Imāya vārasamatāya eva ubhayasīsapariyādānampi samaṃ hoti nāma. Tenāyaṃ puggalo ‘jīvitasamasīsī’ti vuccati. Ayameva ca idha adhippeto’’ti.

    ೩೭. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಸುತಮಯಸೀಲಮಯಭಾವನಾಮಯಞಾಣಾನಿ ವಟ್ಟಪಾದಕಾನಿ ಸಲ್ಲೇಖಾ ನಾಮ ನ ಹೋನ್ತಿ, ಲೋಕುತ್ತರಪಾದಕಾನೇವ ಏತಾನಿ ಚ ಅಞ್ಞಾನಿ ಚ ಞಾಣಾನಿ ಸಲ್ಲೇಖಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪಚ್ಚನೀಕಸಲ್ಲೇಖನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಾನಿ ಞಾಣಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸಮಸೀಸಟ್ಠೇ ಞಾಣಾನನ್ತರಂ ಸಲ್ಲೇಖಟ್ಠೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ। ತತ್ಥ ಪುಥುನಾನತ್ತತೇಜಪರಿಯಾದಾನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಲೋಕುತ್ತರೇಹಿ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಟ್ಠೇನ ಪುಥೂನಂ ರಾಗಾದೀನಞ್ಚ ನಾನತ್ತಾನಂ ನಾನಾಸಭಾವಾನಂ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಞ್ಚ ಸನ್ತಾಪನಟ್ಠೇನ ‘‘ತೇಜಾ’’ತಿ ಲದ್ಧನಾಮಾನಂ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಾದೀನಞ್ಚ ಪರಿಯಾದಾನೇ ಖೇಪನೇ ಪಞ್ಞಾ, ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿಮ್ಹಿ ಸತ್ತತಿಂಸಭೇದೇ ಧಮ್ಮೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಅಥ ವಾ ಪುಥುಭೂತಾ ನಾನತ್ತಭೂತಾ ಚ ತೇಜಾ ಏವ ತೇಸಂ ಪುಥುಭೂತಾನಂ ನಾನತ್ತಭೂತಾನಂ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಾದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ತೇಜಾನಂ ಪರಿಯಾದಾನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇಜೇಹಿಯೇವ ಪುಥೂನಂ ನಾನತ್ತಾನಞ್ಚ ಸಙ್ಗಹಂ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮ।

    37. Idāni yasmā sutamayasīlamayabhāvanāmayañāṇāni vaṭṭapādakāni sallekhā nāma na honti, lokuttarapādakāneva etāni ca aññāni ca ñāṇāni sallekhāti vuccanti, tasmā paccanīkasallekhanākārena pavattāni ñāṇāni dassetuṃ samasīsaṭṭhe ñāṇānantaraṃ sallekhaṭṭhe ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha puthunānattatejapariyādāne paññāti lokuttarehi asammissaṭṭhena puthūnaṃ rāgādīnañca nānattānaṃ nānāsabhāvānaṃ kāmacchandādīnañca santāpanaṭṭhena ‘‘tejā’’ti laddhanāmānaṃ dussīlyādīnañca pariyādāne khepane paññā, nekkhammādimhi sattatiṃsabhede dhamme paññāti vuttaṃ hoti. Atha vā puthubhūtā nānattabhūtā ca tejā eva tesaṃ puthubhūtānaṃ nānattabhūtānaṃ dussīlyādīnaṃ pañcannaṃ tejānaṃ pariyādāne paññāti attho. Tejehiyeva puthūnaṃ nānattānañca saṅgahaṃ niddesavāre pakāsayissāma.

    ಸಲ್ಲೇಖಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇ ಸಲ್ಲೇಖತಿ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದತೀತಿ ಸಲ್ಲೇಖೋ, ತಸ್ಮಿಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿಕೇ ಸತ್ತತಿಂಸಪ್ಪಭೇದೇ ಸಲ್ಲೇಖಸಭಾವೇ ಞಾಣಂ। ‘‘ಪರೇ ವಿಹಿಂಸಕಾ ಭವಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಮಯಮೇತ್ಥ ಅವಿಹಿಂಸಕಾ ಭವಿಸ್ಸಾಮಾತಿ ಸಲ್ಲೇಖೋ ಕರಣೀಯೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೮೩) ನಯೇನ ಭಗವತಾ ಸಲ್ಲೇಖಸುತ್ತನ್ತೇ ವುತ್ತೋ ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸಭೇದೋಪಿ ಸಲ್ಲೇಖೋ ಇಮಿನಾ ಸಙ್ಗಹಿತೋಯೇವಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Sallekhaṭṭhe ñāṇanti paccanīkadhamme sallekhati samucchindatīti sallekho, tasmiṃ nekkhammādike sattatiṃsappabhede sallekhasabhāve ñāṇaṃ. ‘‘Pare vihiṃsakā bhavissanti, mayamettha avihiṃsakā bhavissāmāti sallekho karaṇīyo’’tiādinā (ma. ni. 1.83) nayena bhagavatā sallekhasuttante vutto catucattālīsabhedopi sallekho iminā saṅgahitoyevāti veditabbo.

    ೩೮. ಇದಾನಿ ಸಲ್ಲೇಖೇ ಠಿತೇನ ಕತ್ತಬ್ಬಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನವೀರಿಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ತದನನ್ತರಂ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ। ತತ್ಥ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಪಹಿತತ್ತಪಗ್ಗಹಟ್ಠೇತಿ ಕೋಸಜ್ಜವಸೇನ ಅಸಲ್ಲೀನೋ ಅಸಙ್ಕುಚಿತೋ ಅತ್ತಾ ಅಸ್ಸಾತಿ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತೋ। ಅತ್ತಾತಿ ಚಿತ್ತಂ। ಯಥಾಹ –

    38. Idāni sallekhe ṭhitena kattabbaṃ sammappadhānavīriyaṃ dassetuṃ tadanantaraṃ vīriyārambhe ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha asallīnattapahitattapaggahaṭṭheti kosajjavasena asallīno asaṅkucito attā assāti asallīnatto. Attāti cittaṃ. Yathāha –

    ‘‘ಉದಕಞ್ಹಿ ನಯನ್ತಿ ನೇತ್ತಿಕಾ, ಉಸುಕಾರಾ ನಮಯನ್ತಿ ತೇಜನಂ।

    ‘‘Udakañhi nayanti nettikā, usukārā namayanti tejanaṃ;

    ದಾರುಂ ನಮಯನ್ತಿ ತಚ್ಛಕಾ, ಅತ್ತಾನಂ ದಮಯನ್ತಿ ಪಣ್ಡಿತಾ’’ತಿ॥ ಆದಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೮೦-೮೨) –

    Dāruṃ namayanti tacchakā, attānaṃ damayanti paṇḍitā’’ti. ādi (dha. pa. 80-82) –

    ಕಾಯೇ ಚ ಜೀವಿತೇ ಚ ಅನಪೇಕ್ಖತಾಯ ಪಹಿತೋ ಪೇಸಿತೋ ವಿಸ್ಸಟ್ಠೋ ಅತ್ತಾ ಏತೇನಾತಿ ಪಹಿತತ್ತೋ। ಅತ್ತಾತಿ ಅತ್ತಭಾವೋ। ಯಥಾಹ – ‘‘ಯಾ ಪನ ಭಿಕ್ಖುನೀ ಅತ್ತಾನಂ ವಧಿತ್ವಾ ವಧಿತ್ವಾ ರೋದೇಯ್ಯಾ’’ತಿಆದಿ (ಪಾಚಿ॰ ೮೮೦) । ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತೋ ಚ ಸೋ ಪಹಿತತ್ತೋ ಚಾತಿ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಪಹಿತತ್ತೋ। ಸಹಜಾತಧಮ್ಮೇ ಪಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತೀತಿ ಪಗ್ಗಹೋ, ಪಗ್ಗಹೋ ಏವ ಅತ್ಥೋ ಪಗ್ಗಹಟ್ಠೋ, ಪಗ್ಗಹಸಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಪಹಿತತ್ತಸ್ಸ ಪಗ್ಗಹಟ್ಠೋ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಪಹಿತತ್ತಪಗ್ಗಹಟ್ಠೋ। ತಸ್ಮಿಂ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಪಹಿತತ್ತಪಗ್ಗಹಟ್ಠೇ। ‘‘ತಸ್ಮಾತಿಹ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತುಮ್ಹೇಪಿ ಅಪ್ಪಟಿವಾನಂ ಪದಹೇಯ್ಯಾಥ। ಕಾಮಂ ತಚೋ ಚ ನ್ಹಾರು ಚ ಅಟ್ಠಿ ಚ ಅವಸಿಸ್ಸತು, ಉಪಸುಸ್ಸತು ಸರೀರೇ ಮಂಸಲೋಹಿತಂ। ಯಂ ತಂ ಪುರಿಸಥಾಮೇನ ಪುರಿಸವೀರಿಯೇನ ಪುರಿಸಪರಕ್ಕಮೇನ ಪತ್ತಬ್ಬಂ, ನ ತಂ ಅಪಾಪುಣಿತ್ವಾ ವೀರಿಯಸ್ಸ ಸಣ್ಠಾನಂ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೨.೫) ವುತ್ತತ್ತಾ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಪಹಿತತ್ತವಚನೇನ ಪಧಾನಸ್ಮಿಂ ಅಪ್ಪಟಿವಾನಿತಾ ಅನಿವತ್ತನತಾ ವುತ್ತಾ। ಪಗ್ಗಹಟ್ಠವಚನೇನ ಪನ ಕೋಸಜ್ಜುದ್ಧಚ್ಚವಿಮುತ್ತಂ ಸಮಪ್ಪವತ್ತಂ ವೀರಿಯಂ ವುತ್ತಂ।

    Kāye ca jīvite ca anapekkhatāya pahito pesito vissaṭṭho attā etenāti pahitatto. Attāti attabhāvo. Yathāha – ‘‘yā pana bhikkhunī attānaṃ vadhitvā vadhitvā rodeyyā’’tiādi (pāci. 880) . Asallīnatto ca so pahitatto cāti asallīnattapahitatto. Sahajātadhamme paggaṇhāti upatthambhetīti paggaho, paggaho eva attho paggahaṭṭho, paggahasabhāvoti attho. Asallīnattapahitattassa paggahaṭṭho asallīnattapahitattapaggahaṭṭho. Tasmiṃ asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe. ‘‘Tasmātiha, bhikkhave, tumhepi appaṭivānaṃ padaheyyātha. Kāmaṃ taco ca nhāru ca aṭṭhi ca avasissatu, upasussatu sarīre maṃsalohitaṃ. Yaṃ taṃ purisathāmena purisavīriyena purisaparakkamena pattabbaṃ, na taṃ apāpuṇitvā vīriyassa saṇṭhānaṃ bhavissatī’’ti (a. ni. 2.5) vuttattā asallīnattapahitattavacanena padhānasmiṃ appaṭivānitā anivattanatā vuttā. Paggahaṭṭhavacanena pana kosajjuddhaccavimuttaṃ samappavattaṃ vīriyaṃ vuttaṃ.

    ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೇ ಞಾಣನ್ತಿ ವೀರಭಾವೋ ವೀರಿಯಂ, ವೀರಾನಂ ವಾ ಕಮ್ಮಂ, ವಿಧಿನಾ ವಾ ನಯೇನ ಉಪಾಯೇನ ಈರಯಿತಬ್ಬಂ ಪವತ್ತಯಿತಬ್ಬನ್ತಿ ವೀರಿಯಂ। ತದೇತಂ ಉಸ್ಸಾಹಲಕ್ಖಣಂ, ಸಹಜಾತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭನರಸಂ, ಅಸಂಸೀದನಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ‘‘ಸಂವಿಗ್ಗೋ ಯೋನಿಸೋ ಪದಹತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೧೧೩) ವಚನತೋ ಸಂವೇಗಪದಟ್ಠಾನಂ, ವೀರಿಯಾರಮ್ಭವತ್ಥುಪದಟ್ಠಾನಂ ವಾ। ಸಮ್ಮಾ ಆರದ್ಧಂ ಸಬ್ಬಸಮ್ಪತ್ತೀನಂ ಮೂಲಂ ಹೋತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ವೀರಿಯಸಙ್ಖಾತೋ ಆರಮ್ಭೋ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೋ। ಇಮಿನಾ ಸೇಸಾರಮ್ಭೇ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಅಯಞ್ಹಿ ಆರಮ್ಭಸದ್ದೋ ಕಮ್ಮೇ ಆಪತ್ತಿಯಂ ಕಿರಿಯಾಯಂ ವೀರಿಯೇ ಹಿಂಸಾಯಂ ವಿಕೋಪನೇತಿ ಅನೇಕೇಸು ಅತ್ಥೇಸು ಆಗತೋ।

    Vīriyārambhe ñāṇanti vīrabhāvo vīriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ, vidhinā vā nayena upāyena īrayitabbaṃ pavattayitabbanti vīriyaṃ. Tadetaṃ ussāhalakkhaṇaṃ, sahajātānaṃ dhammānaṃ upatthambhanarasaṃ, asaṃsīdanabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, ‘‘saṃviggo yoniso padahatī’’ti (a. ni. 4.113) vacanato saṃvegapadaṭṭhānaṃ, vīriyārambhavatthupadaṭṭhānaṃ vā. Sammā āraddhaṃ sabbasampattīnaṃ mūlaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ. Vīriyasaṅkhāto ārambho vīriyārambho. Iminā sesārambhe paṭikkhipati. Ayañhi ārambhasaddo kamme āpattiyaṃ kiriyāyaṃ vīriye hiṃsāyaṃ vikopaneti anekesu atthesu āgato.

    ‘‘ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ದುಕ್ಖಂ ಸಮ್ಭೋತಿ, ಸಬ್ಬಂ ಆರಮ್ಭಪಚ್ಚಯಾ।

    ‘‘Yaṃkiñci dukkhaṃ sambhoti, sabbaṃ ārambhapaccayā;

    ಆರಮ್ಭಾನಂ ನಿರೋಧೇನ, ನತ್ಥಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಸಮ್ಭವೋ’’ತಿ॥ (ಸು॰ ನಿ॰ ೭೪೯) –

    Ārambhānaṃ nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo’’ti. (su. ni. 749) –

    ಏತ್ಥ ಹಿ ಕಮ್ಮಂ ಆರಮ್ಭೋತಿ ಆಗತಂ। ‘‘ಆರಮ್ಭತಿ ಚ ವಿಪ್ಪಟಿಸಾರೀ ಚ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೧೪೨; ಪು॰ ಪ॰ ೧೯೧) ಏತ್ಥ ಆಪತ್ತಿ। ‘‘ಮಹಾಯಞ್ಞಾ ಮಹಾರಮ್ಭಾ, ನ ತೇ ಹೋನ್ತಿ ಮಹಪ್ಫಲಾ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೩೯; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೨೦) ಏತ್ಥ ಯೂಪುಸ್ಸಾಪನಾದಿಕಿರಿಯಾ। ‘‘ಆರಮ್ಭಥ ನಿಕ್ಕಮಥ, ಯುಞ್ಜಥ ಬುದ್ಧಸಾಸನೇ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೮೫) ಏತ್ಥ ವೀರಿಯಂ। ‘‘ಸಮಣಂ ಗೋತಮಂ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಪಾಣಂ ಆರಮ್ಭನ್ತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೫೧-೫೨) ಏತ್ಥ ಹಿಂಸಾ। ‘‘ಬೀಜಗಾಮಭೂತಗಾಮಸಮಾರಮ್ಭಾ ಪಟಿವಿರತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೯೩) ಏತ್ಥ ಛೇದನಭಞ್ಜನಾದಿಕಂ ವಿಕೋಪನಂ। ಇಧ ಪನ ವೀರಿಯಮೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ವೀರಿಯಸಙ್ಖಾತೋ ಆರಮ್ಭೋ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೋ’’ತಿ। ವೀರಿಯಞ್ಹಿ ಆರಭನಕವಸೇನ ಆರಮ್ಭೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತಸ್ಮಿಂ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೇ ಞಾಣಂ। ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಾ ಪಹಿತತ್ತಾತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ, ಅಸಲ್ಲೀನಭಾವೇನ ಪಹಿತಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುರಿಮಪಾಠೋಯೇವ ಸುನ್ದರೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಸತಿಧಮ್ಮವಿಚಯವೀರಿಯಪೀತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಸಮತಾ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತತಾ, ಸತಿಸಮಾಧಿಪಸ್ಸದ್ಧಿಉಪೇಕ್ಖಾಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಸಮತಾ ಪಹಿತತ್ತತಾ, ಸತ್ತನ್ನಂ ಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಸಮತಾ ಪಗ್ಗಹಟ್ಠೋ’’ತಿ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ।

    Ettha hi kammaṃ ārambhoti āgataṃ. ‘‘Ārambhati ca vippaṭisārī ca hotī’’ti (a. ni. 5.142; pu. pa. 191) ettha āpatti. ‘‘Mahāyaññā mahārambhā, na te honti mahapphalā’’ti (a. ni. 4.39; saṃ. ni. 1.120) ettha yūpussāpanādikiriyā. ‘‘Ārambhatha nikkamatha, yuñjatha buddhasāsane’’ti (saṃ. ni. 1.185) ettha vīriyaṃ. ‘‘Samaṇaṃ gotamaṃ uddissa pāṇaṃ ārambhantī’’ti (ma. ni. 2.51-52) ettha hiṃsā. ‘‘Bījagāmabhūtagāmasamārambhā paṭivirato hotī’’ti (dī. ni. 1.10; ma. ni. 1.293) ettha chedanabhañjanādikaṃ vikopanaṃ. Idha pana vīriyameva adhippetaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘vīriyasaṅkhāto ārambho vīriyārambho’’ti. Vīriyañhi ārabhanakavasena ārambhoti vuccati. Tasmiṃ vīriyārambhe ñāṇaṃ. Asallīnattā pahitattātipi paṭhanti, asallīnabhāvena pahitabhāvenāti attho. Purimapāṭhoyeva sundaro. Keci pana ‘‘satidhammavicayavīriyapītisambojjhaṅgānaṃ samatā asallīnattatā, satisamādhipassaddhiupekkhāsambojjhaṅgānaṃ samatā pahitattatā, sattannaṃ sambojjhaṅgānaṃ samatā paggahaṭṭho’’ti vaṇṇayanti.

    ೩೯. ಇದಾನಿ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮಸಿದ್ಧಂ ಮಗ್ಗಫಲಂ ಪತ್ತೇನ ಲೋಕಹಿತತ್ಥಂ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ತದನನ್ತರಂ ಅತ್ಥಸನ್ದಸ್ಸನೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ। ತತ್ಥ ನಾನಾಧಮ್ಮಪ್ಪಕಾಸನತಾತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತವಸೇನ ನಾನಾಧಮ್ಮಾನಂ ಪಕಾಸನತಾ ದೀಪನತಾ ದೇಸನತಾ। ಪಕಾಸನತಾತಿ ಚ ಪಕಾಸನಾ ಏವ। ಅತ್ಥಸನ್ದಸ್ಸನೇತಿ ನಾನಾಅತ್ಥಾನಂ ಪರೇಸಂ ಸನ್ದಸ್ಸನೇ। ಧಮ್ಮಾ ಚ ಅತ್ಥಾ ಚ ತೇ ಏವ।

    39. Idāni sammāvāyāmasiddhaṃ maggaphalaṃ pattena lokahitatthaṃ dhammadesanā kātabbāti dassetuṃ tadanantaraṃ atthasandassane ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha nānādhammappakāsanatāti sabbasaṅkhatāsaṅkhatavasena nānādhammānaṃ pakāsanatā dīpanatā desanatā. Pakāsanatāti ca pakāsanā eva. Atthasandassaneti nānāatthānaṃ paresaṃ sandassane. Dhammā ca atthā ca te eva.

    ೪೦. ಇದಾನಿ ಪರೇಸಂ ಧಮ್ಮಿಯಾ ಕಥಾಯ ಸನ್ದಸ್ಸೇನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಯಥಾಸಭಾವಧಮ್ಮದೇಸನಾಕಾರಣಂ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ತದನನ್ತರಂ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ। ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಏಕಸಙ್ಗಹತಾ ನಾನತ್ತೇಕತ್ತಪಟಿವೇಧೇತಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ ಏಕಸಙ್ಗಹತಾಯ ಚ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಂ ನಾನತ್ತಸ್ಸ ಚ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀನಂ ಏಕತ್ತಸ್ಸ ಚ ಪಟಿವೇಧೋ, ಅಭಿಸಮಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೋ ಪನ ಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾ ಫಲಪಞ್ಞಾ ಚ। ಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾ ಸಚ್ಚಾಭಿಸಮಯಕ್ಖಣೇ ಸಚ್ಚಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ ಪಟಿವೇಧೋ, ಫಲಪಞ್ಞಾ ಪಟಿವಿದ್ಧತ್ತಾ ಪಟಿವೇಧೋ। ಏಕಸಙ್ಗಹತಾತಿ ಏತ್ಥ ಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋ, ಸಞ್ಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋ, ಕಿರಿಯಾಸಙ್ಗಹೋ, ಗಣನಸಙ್ಗಹೋತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧೋ ಸಙ್ಗಹೋ। ತತ್ಥ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಖತ್ತಿಯಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು, ಸಬ್ಬೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ, ಸಬ್ಬೇ ವೇಸ್ಸಾ, ಸಬ್ಬೇ ಸುದ್ದಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು’’, ‘‘ಯಾ, ಚಾವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೨) ಅಯಂ ಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋ ನಾಮ। ‘‘ಏಕಜಾತಿಕಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತೂ’’ತಿ ವುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ವಿಯ ಹಿ ಇಧ ಸಬ್ಬೇ ಜಾತಿಯಾ ಏಕಸಙ್ಗಹಿತಾ। ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಕೋಸಲಕಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು, ಸಬ್ಬೇ ಮಾಗಧಿಕಾ, ಸಬ್ಬೇ ಭಾರುಕಚ್ಛಕಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು’’, ‘‘ಯೋ, ಚಾವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ, ಯಾ ಚ ಸಮ್ಮಾಸತಿ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೨) ಅಯಂ ಸಞ್ಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋ ನಾಮ। ‘‘ಏಕಟ್ಠಾನೇ ಜಾತಾ ಸಂವಡ್ಢಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತೂ’’ತಿ ವುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ವಿಯ ಹಿ ಇಧ ಸಬ್ಬೇ ಜಾತಿಟ್ಠಾನೇನ ನಿವುತ್ಥೋಕಾಸೇನ ಏಕಸಙ್ಗಹಿತಾ। ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಹತ್ಥಾರೋಹಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು, ಸಬ್ಬೇ ಅಸ್ಸಾರೋಹಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು, ಸಬ್ಬೇ ರಥಿಕಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು’’, ‘‘ಯಾ, ಚಾವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೨) ಅಯಂ ಕಿರಿಯಾಸಙ್ಗಹೋ ನಾಮ। ಸಬ್ಬೇವ ಹಿ ತೇ ಅತ್ತನೋ ಕಿರಿಯಾಕರಣೇನ ಏಕಸಙ್ಗಹಿತಾ। ‘‘ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ಕತಮಂ ಖನ್ಧಗಣನಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಗಣನಂ ಗಚ್ಛತಿ। ಹಞ್ಚಿ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಗಣನಂ ಗಚ್ಛತಿ, ತೇನ ವತ ರೇ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇನ ಸಙ್ಗಹಿತ’’ನ್ತಿ (ಕಥಾ॰ ೪೭೧) ಅಯಂ ಗಣನಸಙ್ಗಹೋ ನಾಮ। ಅಯಮಿಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ತಥಟ್ಠಾದೀಸು ದ್ವಾದಸಸು ಆಕಾರೇಸು ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಏಕೇನ ಸಙ್ಗಹೋ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಏಕಸಙ್ಗಹಾ, ಏಕಸಙ್ಗಹಾನಂ ಭಾವೋ ಏಕಸಙ್ಗಹತಾ।

    40. Idāni paresaṃ dhammiyā kathāya sandassentassa tassa ariyapuggalassa yathāsabhāvadhammadesanākāraṇaṃ dassanavisuddhiṃ dassetuṃ tadanantaraṃ dassanavisuddhiñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha sabbadhammānaṃ ekasaṅgahatā nānattekattapaṭivedheti sabbesaṃ saṅkhatāsaṅkhatadhammānaṃ ekasaṅgahatāya ca kāmacchandādīnaṃ nānattassa ca nekkhammādīnaṃ ekattassa ca paṭivedho, abhisamayoti attho. So pana maggapaññā phalapaññā ca. Maggapaññā saccābhisamayakkhaṇe saccābhisamayavasena paṭivijjhatīti paṭivedho, phalapaññā paṭividdhattā paṭivedho. Ekasaṅgahatāti ettha jātisaṅgaho, sañjātisaṅgaho, kiriyāsaṅgaho, gaṇanasaṅgahoti catubbidho saṅgaho. Tattha ‘‘sabbe khattiyā āgacchantu, sabbe brāhmaṇā, sabbe vessā, sabbe suddā āgacchantu’’, ‘‘yā, cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo, ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ jātisaṅgaho nāma. ‘‘Ekajātikā āgacchantū’’ti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe jātiyā ekasaṅgahitā. ‘‘Sabbe kosalakā āgacchantu, sabbe māgadhikā, sabbe bhārukacchakā āgacchantu’’, ‘‘yo, cāvuso visākha, sammāvāyāmo, yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi, ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ sañjātisaṅgaho nāma. ‘‘Ekaṭṭhāne jātā saṃvaḍḍhā āgacchantū’’ti vuttaṭṭhāne viya hi idha sabbe jātiṭṭhānena nivutthokāsena ekasaṅgahitā. ‘‘Sabbe hatthārohā āgacchantu, sabbe assārohā āgacchantu, sabbe rathikā āgacchantu’’, ‘‘yā, cāvuso visākha, sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo, ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ kiriyāsaṅgaho nāma. Sabbeva hi te attano kiriyākaraṇena ekasaṅgahitā. ‘‘Cakkhāyatanaṃ katamaṃ khandhagaṇanaṃ gacchati, cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati. Hañci cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati, tena vata re vattabbe cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhena saṅgahita’’nti (kathā. 471) ayaṃ gaṇanasaṅgaho nāma. Ayamidha adhippeto. Tathaṭṭhādīsu dvādasasu ākāresu visuṃ visuṃ ekena saṅgaho gaṇanaparicchedo etesanti ekasaṅgahā, ekasaṅgahānaṃ bhāvo ekasaṅgahatā.

    ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣನ್ತಿ ಮಗ್ಗಫಲಞಾಣಂ ದಸ್ಸನಂ। ದಸ್ಸನಮೇವ ವಿಸುದ್ಧಿ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ, ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ಏವ ಞಾಣಂ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣಂ। ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ವಿಸುಜ್ಝತೀತಿ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ, ಫಲಞಾಣಂ ವಿಸುದ್ಧತ್ತಾ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ।

    Dassanavisuddhiñāṇanti maggaphalañāṇaṃ dassanaṃ. Dassanameva visuddhi dassanavisuddhi, dassanavisuddhi eva ñāṇaṃ dassanavisuddhiñāṇaṃ. Maggañāṇaṃ visujjhatīti dassanavisuddhi, phalañāṇaṃ visuddhattā dassanavisuddhi.

    ೪೧. ಇದಾನಿ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಸಾಧಕಾನಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾನಿ ದ್ವಿಧಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ತದನನ್ತರಂ ಖನ್ತಿಞಾಣಪರಿಯೋಗಾಹಣಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ತತ್ಥ ವಿದಿತತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ವಿದಿತತ್ತಾ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ। ಖನ್ತಿಞಾಣನ್ತಿ ವಿದಿತಮೇವ ಖಮತೀತಿ ಖನ್ತಿ, ಖನ್ತಿ ಏವ ಞಾಣಂ ಖನ್ತಿಞಾಣಂ। ಏತೇನ ಅಧಿವಾಸನಖನ್ತಿಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಏತಂ ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ತರುಣವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ।

    41. Idāni dassanavisuddhisādhakāni vipassanāñāṇāni dvidhā dassetuṃ tadanantaraṃ khantiñāṇapariyogāhaṇañāṇāni uddiṭṭhāni. Tattha viditattā paññāti rūpakkhandhādīnaṃ aniccādito viditattā pavattā paññā. Khantiñāṇanti viditameva khamatīti khanti, khanti eva ñāṇaṃ khantiñāṇaṃ. Etena adhivāsanakhantiṃ paṭikkhipati. Etaṃ kalāpasammasanādivasena pavattaṃ taruṇavipassanāñāṇaṃ.

    ೪೨. ಫುಟ್ಠತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಞಾಣಫಸ್ಸೇನ ಫುಟ್ಠತ್ತಾ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ। ಪರಿಯೋಗಾಹಣೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಫುಟ್ಠಮೇವ ಪರಿಯೋಗಾಹತಿ ಪವಿಸತೀತಿ ಪರಿಯೋಗಾಹಣಂ ಞಾಣಂ। ಗಾ-ಕಾರಂ ರಸ್ಸಂ ಕತ್ವಾಪಿ ಪಠನ್ತಿ। ಏತಂ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ತಿಕ್ಖವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಮೇವ ಸದ್ಧಾವಾಹಿಸ್ಸ ಖನ್ತಿಞಾಣಂ, ಪಞ್ಞಾವಾಹಿಸ್ಸ ಪರಿಯೋಗಾಹಣಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಏತಾನಿ ದ್ವೇ ಞಾಣಾನಿ ಏಕಸ್ಸ ನ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ , ತದಸಮ್ಭವೇ ಏಕಸ್ಸ ಸಾವಕಸ್ಸ ಸತ್ತಸಟ್ಠಿ ಸಾವಕಸಾಧಾರಣಞಾಣಾನಿ ನ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ನ ಯುಜ್ಜತಿ।

    42.Phuṭṭhattā paññāti rūpakkhandhādīnaṃ aniccādivasena ñāṇaphassena phuṭṭhattā pavattā paññā. Pariyogāhaṇe ñāṇanti phuṭṭhameva pariyogāhati pavisatīti pariyogāhaṇaṃ ñāṇaṃ. Gā-kāraṃ rassaṃ katvāpi paṭhanti. Etaṃ bhaṅgānupassanādivasena pavattaṃ tikkhavipassanāñāṇaṃ. Keci pana ‘‘vipassanāñāṇameva saddhāvāhissa khantiñāṇaṃ, paññāvāhissa pariyogāhaṇañāṇa’’nti vadanti. Evaṃ sante etāni dve ñāṇāni ekassa na sambhavanti , tadasambhave ekassa sāvakassa sattasaṭṭhi sāvakasādhāraṇañāṇāni na sambhavanti, tasmā taṃ na yujjati.

    ೪೩. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ಸೇಕ್ಖಾ ಚ ವಿಪಸ್ಸನೂಪಗೇ ಖನ್ಧಾದಯೋ ಧಮ್ಮೇ ಸಕಲೇ ಏವ ಸಮ್ಮಸನ್ತಿ, ನ ತೇಸಂ ಏಕದೇಸಂ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಪದೇಸವಿಹಾರೋ ನ ಲಬ್ಭತಿ, ಅರಹತೋಯೇವ ಯಥಾರುಚಿ ಪದೇಸವಿಹಾರೋ ಲಬ್ಭತೀತಿ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಸಾಧಕಾನಿ ಞಾಣಾನಿ ವತ್ವಾ ತದನನ್ತರಂ ಅರಹತೋ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಸಿದ್ಧಂ ಪದೇಸವಿಹಾರಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ। ತತ್ಥ ಸಮೋದಹನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಏಕದೇಸಸ್ಸ ವೇದನಾಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸಮೋದಹನಪಞ್ಞಾ, ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನಪಞ್ಞಾ ರಾಸಿಕರಣಪಞ್ಞಾ। ಸಮೋಧಾನೇ ಪಞ್ಞಾತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಸೋಯೇವ ಅತ್ಥೋ।

    43. Idāni yasmā puthujjanā sekkhā ca vipassanūpage khandhādayo dhamme sakale eva sammasanti, na tesaṃ ekadesaṃ, tasmā tesaṃ padesavihāro na labbhati, arahatoyeva yathāruci padesavihāro labbhatīti dassanavisuddhisādhakāni ñāṇāni vatvā tadanantaraṃ arahato dassanavisuddhisiddhaṃ padesavihārañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha samodahane paññāti khandhādīnaṃ ekadesassa vedanādhammassa samodahanapaññā, sampiṇḍanapaññā rāsikaraṇapaññā. Samodhāne paññātipi pāṭho, soyeva attho.

    ಪದೇಸವಿಹಾರೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಪದೇಸೇನ ಏಕದೇಸೇನ ಅವಯವೇನ ವಿಹಾರೋ ಪದೇಸವಿಹಾರೋ, ತಸ್ಮಿಂ ಪದೇಸವಿಹಾರೇ ಞಾಣಂ। ತತ್ಥ ಪದೇಸೋ ನಾಮ ಖನ್ಧಪದೇಸೋ ಆಯತನಧಾತುಸಚ್ಚಇನ್ದ್ರಿಯಪಚ್ಚಯಾಕಾರಸತಿಪಟ್ಠಾನಝಾನನಾಮರೂಪಧಮ್ಮಪದೇಸೋತಿ ನಾನಾವಿಧೋ। ಏವಂ ನಾನಾವಿಧೋ ಚೇಸ ವೇದನಾ ಏವ। ಕಥಂ? ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧವಸೇನ ಖನ್ಧೇಕದೇಸೋ, ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಆಯತನಾನಂ ವೇದನಾವಸೇನ ಧಮ್ಮಾಯತನೇಕದೇಸೋ, ಅಟ್ಠಾರಸನ್ನಂ ಧಾತೂನಂ ವೇದನಾವಸೇನ ಧಮ್ಮಧಾತೇಕದೇಸೋ, ಚತುನ್ನಂ ಸಚ್ಚಾನಂ ವೇದನಾವಸೇನ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚೇಕದೇಸೋ, ಬಾವೀಸತಿಯಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪಞ್ಚವೇದನಿನ್ದ್ರಿಯವಸೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಕದೇಸೋ, ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗಾನಂ ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾವಸೇನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೇಕದೇಸೋ, ಚತುನ್ನಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾನಂ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಕದೇಸೋ, ಚತುನ್ನಂ ಝಾನಾನಂ ಸುಖಉಪೇಕ್ಖಾವಸೇನ ಝಾನೇಕದೇಸೋ, ನಾಮರೂಪಾನಂ ವೇದನಾವಸೇನ ನಾಮರೂಪೇಕದೇಸೋ, ಕುಸಲಾದೀನಂ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ವೇದನಾವಸೇನ ಧಮ್ಮೇಕದೇಸೋತಿ ಏವಂ ವೇದನಾ ಏವ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಪದೇಸೋ, ತಸ್ಸಾ ವೇದನಾಯ ಏವ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸೇನ ಪದೇಸವಿಹಾರೋ।

    Padesavihāre ñāṇanti khandhādīnaṃ padesena ekadesena avayavena vihāro padesavihāro, tasmiṃ padesavihāre ñāṇaṃ. Tattha padeso nāma khandhapadeso āyatanadhātusaccaindriyapaccayākārasatipaṭṭhānajhānanāmarūpadhammapadesoti nānāvidho. Evaṃ nānāvidho cesa vedanā eva. Kathaṃ? Pañcannaṃ khandhānaṃ vedanākkhandhavasena khandhekadeso, dvādasannaṃ āyatanānaṃ vedanāvasena dhammāyatanekadeso, aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ vedanāvasena dhammadhātekadeso, catunnaṃ saccānaṃ vedanāvasena dukkhasaccekadeso, bāvīsatiyā indriyānaṃ pañcavedanindriyavasena indriyekadeso, dvādasannaṃ paṭiccasamuppādaṅgānaṃ phassapaccayā vedanāvasena paccayākārekadeso, catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ vedanānupassanāvasena satipaṭṭhānekadeso, catunnaṃ jhānānaṃ sukhaupekkhāvasena jhānekadeso, nāmarūpānaṃ vedanāvasena nāmarūpekadeso, kusalādīnaṃ sabbadhammānaṃ vedanāvasena dhammekadesoti evaṃ vedanā eva khandhādīnaṃ padeso, tassā vedanāya eva paccavekkhaṇavasena padesavihāro.

    ೪೪. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಸಮಾಧಿಭಾವನಾಮಯಞಾಣಾದೀನಿ ಭಾವೇನ್ತಾ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ಸೇಕ್ಖಾ ಚ ತೇ ತೇ ಭಾವೇತಬ್ಬಭಾವನಾಧಮ್ಮೇ ಅಧಿಪತೀ ಜೇಟ್ಠಕೇ ಕತ್ವಾ ತೇನ ತೇನ ಪಹಾತಬ್ಬೇ ತಪ್ಪಚ್ಚನೀಕೇ ನಾನಾಸಭಾವೇ ಧಮ್ಮೇ ಅನೇಕಾದೀನವೇ ಆದೀನವತೋ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಭಾವನಾಧಮ್ಮಸ್ಸ ವಸೇನ ಚಿತ್ತಂ ಪತಿಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ತೇ ತೇ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇ ಪಜಹನ್ತಿ। ಪಜಹನ್ತಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಕಾಲೇ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇ ಸುಞ್ಞತೋ ದಿಸ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ಸಮುಚ್ಛೇದೇನ ಪಜಹನ್ತಿ, ತಥಾ ಪಜಹನ್ತಾ ಚ ಏಕಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಾ ಪಜಹನ್ತಿ। ಯಥಾವುತ್ತೇಹೇವ ಆಕಾರೇಹಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅರಿಯಾ ಯಥಾಯೋಗಂ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪದೇಸವಿಹಾರಞಾಣಾನನ್ತರಂ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟಞಾಣಾದೀನಿ ಛ ಞಾಣಾನಿ ಯಥಾಕ್ಕಮೇನ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ತತ್ಥ ಅಧಿಪತತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀನಂ ಅಧಿಪತಿಭಾವೇನ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀನಿ ಅಧಿಕಾನಿ ಕತ್ವಾ ತದಧಿಕಭಾವೇನ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಸಞ್ಞಾಯ ವಿವಟ್ಟನಂ ಪರಾವಟ್ಟನಂ ಪರಮ್ಮುಖಭಾವೋತಿ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೋ, ಯಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ತೇ ತೇ ಭಾವನಾಧಮ್ಮೇ ಅಧಿಪತಿಂ ಕರೋತಿ, ತಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಹೇತುಭೂತಾಯ, ಕರಣಭೂತಾಯ ವಾ ತತೋ ತತೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿತೋ ವಿವಟ್ಟನೇ ಞಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಏತ್ತೋ ವಿವಟ್ಟೋತಿ ಅವುತ್ತೇಪಿ ಯತೋ ವಿವಟ್ಟತಿ, ತತೋ ಏವ ವಿವಟ್ಟೋತಿ ಗಯ್ಹತಿ ಯಥಾ ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾಯ। ಸಾ ಪನ ಸಞ್ಞಾ ಸಞ್ಜಾನನಲಕ್ಖಣಾ, ತದೇವೇತನ್ತಿ ಪುನ ಸಞ್ಜಾನನಪಚ್ಚಯನಿಮಿತ್ತಕರಣರಸಾ ದಾರುಆದೀಸು ತಚ್ಛಕಾದಯೋ ವಿಯ, ಯಥಾಗಹಿತನಿಮಿತ್ತವಸೇನ ಅಭಿನಿವೇಸಕರಣಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ಹತ್ಥಿದಸ್ಸಕಅನ್ಧಾ ವಿಯ, ಆರಮ್ಮಣೇ ಅನೋಗಾಳ್ಹವುತ್ತಿತಾಯ ಅಚಿರಟ್ಠಾನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ವಾ ವಿಜ್ಜು ವಿಯ, ಯಥಾಉಪಟ್ಠಿತವಿಸಯಪದಟ್ಠಾನಾ ತಿಣಪುರಿಸಕೇಸು ಮಿಗಪೋತಕಾನಂ ಪುರಿಸಾತಿ ಉಪ್ಪನ್ನಸಞ್ಞಾ ವಿಯ।

    44. Idāni yasmā samādhibhāvanāmayañāṇādīni bhāventā puthujjanā sekkhā ca te te bhāvetabbabhāvanādhamme adhipatī jeṭṭhake katvā tena tena pahātabbe tappaccanīke nānāsabhāve dhamme anekādīnave ādīnavato paccavekkhitvā tassa tassa bhāvanādhammassa vasena cittaṃ patiṭṭhapetvā te te paccanīkadhamme pajahanti. Pajahantā vipassanākāle sabbasaṅkhāre suññato disvā pacchā samucchedena pajahanti, tathā pajahantā ca ekābhisamayavasena saccāni paṭivijjhantā pajahanti. Yathāvutteheva ākārehi sabbepi ariyā yathāyogaṃ paṭipajjanti, tasmā padesavihārañāṇānantaraṃ saññāvivaṭṭañāṇādīni cha ñāṇāni yathākkamena uddiṭṭhāni. Tattha adhipatattā paññāti nekkhammādīnaṃ adhipatibhāvena nekkhammādīni adhikāni katvā tadadhikabhāvena pavattā paññāti attho. Saññāvivaṭṭe ñāṇanti saññāya vivaṭṭanaṃ parāvaṭṭanaṃ parammukhabhāvoti saññāvivaṭṭo, yāya saññāya te te bhāvanādhamme adhipatiṃ karoti, tāya saññāya hetubhūtāya, karaṇabhūtāya vā tato tato kāmacchandādito vivaṭṭane ñāṇanti vuttaṃ hoti. Etto vivaṭṭoti avuttepi yato vivaṭṭati, tato eva vivaṭṭoti gayhati yathā vivaṭṭanānupassanāya. Sā pana saññā sañjānanalakkhaṇā, tadevetanti puna sañjānanapaccayanimittakaraṇarasā dāruādīsu tacchakādayo viya, yathāgahitanimittavasena abhinivesakaraṇapaccupaṭṭhānā hatthidassakaandhā viya, ārammaṇe anogāḷhavuttitāya aciraṭṭhānapaccupaṭṭhānā vā vijju viya, yathāupaṭṭhitavisayapadaṭṭhānā tiṇapurisakesu migapotakānaṃ purisāti uppannasaññā viya.

    ೪೫. ನಾನತ್ತೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ನಾನಾಸಭಾವೇ ಭಾವೇತಬ್ಬತೋ ಅಞ್ಞಸಭಾವೇ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಕೇ ಆದೀನವದಸ್ಸನೇನ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ। ನಾನತ್ತೇತಿ ಚ ನಿಮಿತ್ತತ್ಥೇ ಭುಮ್ಮವಚನಂ। ನಾನತ್ತಪ್ಪಹಾನಂ ವಾ ನಾನತ್ತಂ, ನಾನತ್ತಪ್ಪಹಾನನಿಮಿತ್ತಂ ನಾನತ್ತಪ್ಪಹಾನಹೇತು ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀಸು ಪಞ್ಞಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಚೇತೋವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಚೇತಸೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿತೋ ವಿವಟ್ಟನಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀಸು ಞಾಣಂ। ಚೇತೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಚೇತನಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ಸಾ ಚೇತನಾಭಾವಲಕ್ಖಣಾ, ಅಭಿಸನ್ದಹನಲಕ್ಖಣಾ ವಾ, ಆಯೂಹನರಸಾ, ಸಂವಿದಹನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ಸಕಿಚ್ಚಪರಕಿಚ್ಚಸಾಧಕಾ ಜೇಟ್ಠಸಿಸ್ಸಮಹಾವಡ್ಢಕಿಆದಯೋ ವಿಯ। ಅಚ್ಚಾಯಿಕಕಮ್ಮಾನುಸ್ಸರಣಾದೀಸು ಚ ಪನಾಯಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಉಸ್ಸಾಹನಭಾವೇನ ಪಾಕಟಾ ಹೋತಿ।

    45.Nānatte paññāti nānāsabhāve bhāvetabbato aññasabhāve kāmacchandādike ādīnavadassanena pavattā paññā. Nānatteti ca nimittatthe bhummavacanaṃ. Nānattappahānaṃ vā nānattaṃ, nānattappahānanimittaṃ nānattappahānahetu nekkhammādīsu paññāti adhippāyo. Cetovivaṭṭe ñāṇanti cetaso kāmacchandādito vivaṭṭanaṃ nekkhammādīsu ñāṇaṃ. Cetoti cettha cetanā adhippetā. Sā cetanābhāvalakkhaṇā, abhisandahanalakkhaṇā vā, āyūhanarasā, saṃvidahanapaccupaṭṭhānā sakiccaparakiccasādhakā jeṭṭhasissamahāvaḍḍhakiādayo viya. Accāyikakammānussaraṇādīsu ca panāyaṃ sampayuttānaṃ ussāhanabhāvena pākaṭā hoti.

    ೪೬. ಅಧಿಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪತಿಟ್ಠಾಪನೇ ಪಞ್ಞಾ। ಚಿತ್ತವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಪಹಾನವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿವಟ್ಟನೇ ಞಾಣಂ । ಚಿತ್ತಞ್ಚೇತ್ಥ ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ, ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮರಸಂ, ಸನ್ಧಾನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ನಾಮರೂಪಪದಟ್ಠಾನಂ।

    46.Adhiṭṭhānepaññāti nekkhammādivasena cittassa patiṭṭhāpane paññā. Cittavivaṭṭe ñāṇanti kāmacchandādipahānavasena cittassa vivaṭṭane ñāṇaṃ . Cittañcettha vijānanalakkhaṇaṃ, pubbaṅgamarasaṃ, sandhānapaccupaṭṭhānaṃ, nāmarūpapadaṭṭhānaṃ.

    ೪೭. ಸುಞ್ಞತೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಅತ್ತತ್ತನಿಯಸುಞ್ಞತಾಯ ಅನತ್ತಾನತ್ತನಿಯೇ ಪವತ್ತಾ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ಪಞ್ಞಾ। ಞಾಣವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಞಾಣಮೇವ ಅಭಿನಿವೇಸತೋ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ವಿವಟ್ಟೋ, ತಂ ಞಾಣವಿವಟ್ಟಭೂತಂ ಞಾಣಂ।

    47.Suññate paññāti attattaniyasuññatāya anattānattaniye pavattā anattānupassanā paññā. Ñāṇavivaṭṭe ñāṇanti ñāṇameva abhinivesato vivaṭṭatīti vivaṭṭo, taṃ ñāṇavivaṭṭabhūtaṃ ñāṇaṃ.

    ೪೮. ವೋಸಗ್ಗೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಏತ್ಥ ವೋಸಜ್ಜತೀತಿ ವೋಸಗ್ಗೋ, ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಂ ವೋಸಗ್ಗೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿಮ್ಹಿ ಪಞ್ಞಾ। ವಿಮೋಕ್ಖವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಕೇಹಿ ವಿಮುಚ್ಚತೀತಿ ವಿಮೋಕ್ಖೋ, ವಿಮೋಕ್ಖೋ ಏವ ವಿವಟ್ಟೋ ವಿಮೋಕ್ಖವಿವಟ್ಟೋ, ಸೋ ಏವ ಞಾಣಂ।

    48.Vosagge paññāti ettha vosajjatīti vosaggo, kāmacchandādīnaṃ vosaggo nekkhammādimhi paññā. Vimokkhavivaṭṭe ñāṇanti kāmacchandādikehi vimuccatīti vimokkho, vimokkho eva vivaṭṭo vimokkhavivaṭṭo, so eva ñāṇaṃ.

    ೪೯. ತಥಟ್ಠೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಸಚ್ಚಸ್ಸ ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವೇ ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ಅಸಮ್ಮೋಹತೋ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ। ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನವಸೇನ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೋ, ಸೋ ಏವ ಞಾಣಂ। ಏಕಮೇವ ಞಾಣಂ ಅಧಿಪತಿಕತಧಮ್ಮವಸೇನ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೋತಿ, ಪಹಾತಬ್ಬಧಮ್ಮವಸೇನ ಚೇತೋವಿವಟ್ಟೋತಿ, ಚಿತ್ತಪತಿಟ್ಠಾಪನವಸೇನ ಚಿತ್ತವಿವಟ್ಟೋತಿ, ಪಚ್ಚನೀಕಪಹಾನವಸೇನ ವಿಮೋಕ್ಖವಿವಟ್ಟೋತಿ ಏವಂ ಚತುಧಾ ವುತ್ತಂ। ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾವ ಸುಞ್ಞತಾಕಾರವಸೇನ ‘‘ಞಾಣವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ಮಗ್ಗಞಾಣಮೇವ ಹೇಟ್ಠಾ ‘‘ಮಗ್ಗೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಚ, ‘‘ಆನನ್ತರಿಕಸಮಾಧಿಮ್ಹಿ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಚ ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತಂ, ವಿವಟ್ಟನಾಕಾರವಸೇನ ‘‘ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।

    49.Tathaṭṭhe paññāti ekekassa saccassa catubbidhe catubbidhe aviparītasabhāve kiccavasena asammohato pavattā paññā. Saccavivaṭṭe ñāṇanti catūsu saccesu dubhato vuṭṭhānavasena vivaṭṭatīti saccavivaṭṭo, so eva ñāṇaṃ. Ekameva ñāṇaṃ adhipatikatadhammavasena saññāvivaṭṭoti, pahātabbadhammavasena cetovivaṭṭoti, cittapatiṭṭhāpanavasena cittavivaṭṭoti, paccanīkapahānavasena vimokkhavivaṭṭoti evaṃ catudhā vuttaṃ. Anattānupassanāva suññatākāravasena ‘‘ñāṇavivaṭṭe ñāṇa’’nti vuttā. Maggañāṇameva heṭṭhā ‘‘magge ñāṇa’’nti ca, ‘‘ānantarikasamādhimhi ñāṇa’’nti ca dvidhā vuttaṃ, vivaṭṭanākāravasena ‘‘saccavivaṭṭe ñāṇa’’nti vuttaṃ.

    ೫೦. ಇದಾನಿ ತಸ್ಸ ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟಞಾಣವಸೇನ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಆಸವಾನಂ ಖಯೇ ಞಾಣಸ್ಸ ವಸೇನ ಪವತ್ತಾನಿ ಕಮತೋ ಛ ಅಭಿಞ್ಞಾಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ತತ್ಥಾಪಿ ಲೋಕಪಾಕಟಾನುಭಾವತ್ತಾ ಅತಿವಿಮ್ಹಾಪನನ್ತಿ ಪಠಮಂ ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಸ್ಸ ವಿಸಯತೋ ದಿಬ್ಬಸೋತಞಾಣಂ ಓಳಾರಿಕವಿಸಯನ್ತಿ ದುತಿಯಂ ದಿಬ್ಬಸೋತಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ಸುಖುಮವಿಸಯತ್ತಾ ತತಿಯಂ ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ। ತೀಸು ವಿಜ್ಜಾಸು ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಚ್ಛಾದಕಾತೀತತಮವಿನೋದಕತ್ತಾ ಪಠಮಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಾಗತತಮವಿನೋದಕತ್ತಾ ದುತಿಯಂ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ಸಬ್ಬತಮಸಮುಚ್ಛೇದಕತ್ತಾ ತತಿಯಂ ಆಸವಾನಂ ಖಯೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ। ತತ್ಥ ಕಾಯಮ್ಪೀತಿ ರೂಪಕಾಯಮ್ಪಿ। ಚಿತ್ತಮ್ಪೀತಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಚಿತ್ತಮ್ಪಿ। ಏಕವವತ್ಥಾನತಾತಿ ಪರಿಕಮ್ಮಚಿತ್ತೇನ ಏಕತೋ ಠಪನತಾಯ ಚ ದಿಸ್ಸಮಾನಕಾಯೇನ, ಅದಿಸ್ಸಮಾನಕಾಯೇನ ವಾ ಗನ್ತುಕಾಮಕಾಲೇ ಯಥಾಯೋಗಂ ಕಾಯಸ್ಸಪಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸಪಿ ಮಿಸ್ಸೀಕರಣತಾಯ ಚಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಕಾಯೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಸರೀರಂ। ಸರೀರಞ್ಹಿ ಅಸುಚಿಸಞ್ಚಯತೋ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಞ್ಚೇವ ಚಕ್ಖುರೋಗಾದೀನಂ ರೋಗಸತಾನಞ್ಚ ಆಯಭೂತತೋ ಕಾಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಸುಖಸಞ್ಞಞ್ಚ ಲಹುಸಞ್ಞಞ್ಚಾತಿ ಏತ್ಥ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಏಕಂಯೇವ ಸಞ್ಞಂ ಆಕಾರನಾನತ್ತತೋ ದ್ವಿಧಾ ಕತ್ವಾ ಸಮುಚ್ಚಯತ್ಥೋ ಚ-ಸದ್ದೋ ಪಯುತ್ತೋ। ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಉಪೇಕ್ಖಾ ಸನ್ತತ್ತಾ ಸುಖನ್ತಿ ವುತ್ತಾ, ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸಞ್ಞಾ ಸುಖಸಞ್ಞಾ। ಸಾಯೇವ ನೀವರಣೇಹಿ ಚೇವ ವಿತಕ್ಕಾದಿಪಚ್ಚನೀಕೇಹಿ ಚ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಲಹುಸಞ್ಞಾ। ಅಧಿಟ್ಠಾನವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಕಂ ಕತ್ವಾ ಠಾನವಸೇನ, ಪವಿಸನವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಧಿಟ್ಠಾನವಸೇನ ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬೋ। ಏತ್ತಾವತಾ ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರಸ್ಸ ಇದ್ಧಿವಿಧಸ್ಸ ಯಥಾಯೋಗಂ ಕಾರಣಂ ವುತ್ತಂ।

    50. Idāni tassa saccavivaṭṭañāṇavasena pavattassa āsavānaṃ khaye ñāṇassa vasena pavattāni kamato cha abhiññāñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthāpi lokapākaṭānubhāvattā ativimhāpananti paṭhamaṃ iddhividhañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, cetopariyañāṇassa visayato dibbasotañāṇaṃ oḷārikavisayanti dutiyaṃ dibbasotañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, sukhumavisayattā tatiyaṃ cetopariyañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tīsu vijjāsu pubbenivāsacchādakātītatamavinodakattā paṭhamaṃ pubbenivāsānussatiñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, paccuppannānāgatatamavinodakattā dutiyaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, sabbatamasamucchedakattā tatiyaṃ āsavānaṃ khaye ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Tattha kāyampīti rūpakāyampi. Cittampīti pādakajjhānacittampi. Ekavavatthānatāti parikammacittena ekato ṭhapanatāya ca dissamānakāyena, adissamānakāyena vā gantukāmakāle yathāyogaṃ kāyassapi cittassapi missīkaraṇatāya cāti vuttaṃ hoti. Kāyoti cettha sarīraṃ. Sarīrañhi asucisañcayato kucchitānaṃ kesādīnañceva cakkhurogādīnaṃ rogasatānañca āyabhūtato kāyoti vuccati. Sukhasaññañca lahusaññañcāti ettha catutthajjhānasampayuttaṃ ekaṃyeva saññaṃ ākāranānattato dvidhā katvā samuccayattho ca-saddo payutto. Catutthajjhānasmiñhi upekkhā santattā sukhanti vuttā, taṃsampayuttā saññā sukhasaññā. Sāyeva nīvaraṇehi ceva vitakkādipaccanīkehi ca vimuttattā lahusaññā. Adhiṭṭhānavasenāti adhikaṃ katvā ṭhānavasena, pavisanavasenāti adhippāyo. Adhiṭṭhānavasena cāti ca-saddo sambandhitabbo. Ettāvatā sabbappakārassa iddhividhassa yathāyogaṃ kāraṇaṃ vuttaṃ.

    ಇಜ್ಝನಟ್ಠೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಇಜ್ಝನಸಭಾವೇ ಪಞ್ಞಾ। ಇದ್ಧಿವಿಧೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಇಜ್ಝನಟ್ಠೇನ ಇದ್ಧಿ, ನಿಪ್ಫತ್ತಿಅತ್ಥೇನ ಪಟಿಲಾಭಟ್ಠೇನ ಚಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಯಞ್ಹಿ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತಿ ಪಟಿಲಬ್ಭತಿ ಚ, ತಂ ಇಜ್ಝತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯಥಾಹ – ‘‘ಕಾಮಂ ಕಾಮಯಮಾನಸ್ಸ, ತಸ್ಸ ಚೇತಂ ಸಮಿಜ್ಝತೀ’’ತಿ (ಸು॰ ನಿ॰ ೭೭೨)। ತಥಾ ‘‘ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ ಇಜ್ಝತೀತಿ ಇದ್ಧಿ, ಪಟಿಹರತೀತಿ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ, ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋ ಇಜ್ಝತೀತಿ ಇದ್ಧಿ, ಪಟಿಹರತೀತಿ ಪಾಟಿಹಾರಿಯ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೩.೩೨)। ಅಪರೋ ನಯೋ – ಇಜ್ಝನಟ್ಠೇನ ಇದ್ಧಿ, ಉಪಾಯಸಮ್ಪದಾಯೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಉಪಾಯಸಮ್ಪದಾ ಹಿ ಇಜ್ಝತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಫಲಪ್ಪಸವನತೋ। ಯಥಾಹ – ‘‘ಅಯಂ ಖೋ ಚಿತ್ತೋ ಗಹಪತಿ ಸೀಲವಾ ಕಲ್ಯಾಣಧಮ್ಮೋ, ಸಚೇ ಪಣಿದಹಿಸ್ಸತಿ, ಅನಾಗತಮದ್ಧಾನಂ ರಾಜಾ ಅಸ್ಸಂ ಚಕ್ಕವತ್ತೀತಿ। ಇಜ್ಝಿಸ್ಸತಿ ಹಿ ಸೀಲವತೋ ಚೇತೋಪಣಿಧಿ ವಿಸುದ್ಧತ್ತಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೩೫೨)। ಅಪರೋ ನಯೋ – ಏತಾಯ ಸತ್ತಾ ಇಜ್ಝನ್ತೀತಿ ಇದ್ಧಿ, ಇಜ್ಝನ್ತೀತಿ ಇದ್ಧಾ ವುದ್ಧಾ ಉಕ್ಕಂಸಗತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಇದ್ಧಿ ಏವ ವಿಧಂ ಇದ್ಧಿವಿಧಂ, ಇದ್ಧಿಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಇದ್ಧಿವಿಕಪ್ಪೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಂ ಇದ್ಧಿವಿಧಂ ಞಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।

    Ijjhanaṭṭhe paññāti ijjhanasabhāve paññā. Iddhividhe ñāṇanti ijjhanaṭṭhena iddhi, nipphattiatthena paṭilābhaṭṭhena cāti vuttaṃ hoti. Yañhi nipphajjati paṭilabbhati ca, taṃ ijjhatīti vuccati. Yathāha – ‘‘kāmaṃ kāmayamānassa, tassa cetaṃ samijjhatī’’ti (su. ni. 772). Tathā ‘‘nekkhammaṃ ijjhatīti iddhi, paṭiharatīti pāṭihāriyaṃ, arahattamaggo ijjhatīti iddhi, paṭiharatīti pāṭihāriya’’nti (paṭi. ma. 3.32). Aparo nayo – ijjhanaṭṭhena iddhi, upāyasampadāyetaṃ adhivacanaṃ. Upāyasampadā hi ijjhati adhippetaphalappasavanato. Yathāha – ‘‘ayaṃ kho citto gahapati sīlavā kalyāṇadhammo, sace paṇidahissati, anāgatamaddhānaṃ rājā assaṃ cakkavattīti. Ijjhissati hi sīlavato cetopaṇidhi visuddhattā’’ti (saṃ. ni. 4.352). Aparo nayo – etāya sattā ijjhantīti iddhi, ijjhantīti iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti vuttaṃ hoti. Iddhi eva vidhaṃ iddhividhaṃ, iddhikoṭṭhāso iddhivikappoti attho. Taṃ iddhividhaṃ ñāṇanti vuttaṃ hoti.

    ೫೧. ವಿತಕ್ಕವಿಪ್ಫಾರವಸೇನಾತಿ ದಿಬ್ಬಸೋತಧಾತುಉಪ್ಪಾದನತ್ಥಂ ಪರಿಕಮ್ಮಕರಣಕಾಲೇ ಸದ್ದನಿಮಿತ್ತೇಸು ಅತ್ತನೋ ವಿತಕ್ಕವಿಪ್ಫಾರವಸೇನ ವಿತಕ್ಕವೇಗವಸೇನ। ವಿತಕ್ಕೋತಿ ಚೇತ್ಥ ವಿತಕ್ಕೇತೀತಿ ವಿತಕ್ಕೋ, ವಿತಕ್ಕನಂ ವಾ ವಿತಕ್ಕೋ, ಊಹನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಸ್ವಾಯಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಭಿನಿರೋಪನಲಕ್ಖಣೋ, ಆಹನನಪರಿಯಾಹನನರಸೋ । ತಥಾ ಹಿ ತೇನ ಯೋಗಾವಚರೋ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿತಕ್ಕಾಹತಂ ವಿತಕ್ಕಪರಿಯಾಹತಂ ಕರೋತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಆರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆನಯನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ, ತಜ್ಜಾಸಮನ್ನಾಹಾರೇನ ಪನ ಇನ್ದ್ರಿಯೇನ ಚ ಪರಿಕ್ಖಿತ್ತೇ ವಿಸಯೇ ಅನನ್ತರಾಯೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಆಪಾಥಗತವಿಸಯಪದಟ್ಠಾನೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ನಾನತ್ತೇಕತ್ತಸದ್ದನಿಮಿತ್ತಾನನ್ತಿ ನಾನಾಸಭಾವಾನಂ ಏಕಸಭಾವಾನಞ್ಚ ಸದ್ದನಿಮಿತ್ತಾನಂ। ಸದ್ದಾ ಏವ ಚೇತ್ಥ ವಿತಕ್ಕುಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತತ್ತಾ ಚ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ। ಭೇರಿಸದ್ದಾದಿವಸೇನ ಏಕಗ್ಘನೀಭೂತಾ, ಅನೇಕಾ ವಾ ಸದ್ದಾ, ನಾನಾದಿಸಾಸು ವಾ ಸದ್ದಾ, ನಾನಾಸತ್ತಾನಂ ವಾ ಸದ್ದಾ ನಾನತ್ತಸದ್ದಾ, ಏಕದಿಸಾಯ ಸದ್ದಾ, ಏಕಸತ್ತಸ್ಸ ವಾ ಸದ್ದಾ, ಭೇರಿಸದ್ದಾದಿವಸೇನ ಏಕೇಕಸದ್ದಾ ವಾ ಏಕತ್ತಸದ್ದಾ। ಸದ್ದೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಸಪ್ಪತೀತಿ ಸದ್ದೋ, ಕಥೀಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪರಿಯೋಗಾಹಣೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಪವಿಸನಪಞ್ಞಾ, ಪಜಾನನಪಞ್ಞಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೋತಧಾತುವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣನ್ತಿ ಸವನಟ್ಠೇನ ಚ ನಿಜ್ಜೀವಟ್ಠೇನ ಚ ಸೋತಧಾತು, ಸೋತಧಾತುಕಿಚ್ಚಕರಣವಸೇನ ಚ ಸೋತಧಾತು ವಿಯಾತಿಪಿ ಸೋತಧಾತು, ಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಾ ನಿರುಪಕ್ಕಿಲೇಸತ್ತಾ ವಿಸುದ್ಧಿ, ಸೋತಧಾತು ಏವ ವಿಸುದ್ಧಿ ಸೋತಧಾತುವಿಸುದ್ಧಿ, ಸೋತಧಾತುವಿಸುದ್ಧಿ ಏವ ಞಾಣಂ ಸೋತಧಾತುವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣಂ।

    51.Vitakkavipphāravasenāti dibbasotadhātuuppādanatthaṃ parikammakaraṇakāle saddanimittesu attano vitakkavipphāravasena vitakkavegavasena. Vitakkoti cettha vitakketīti vitakko, vitakkanaṃ vā vitakko, ūhananti vuttaṃ hoti. Svāyaṃ ārammaṇe cittassa abhiniropanalakkhaṇo, āhananapariyāhananaraso . Tathā hi tena yogāvacaro ārammaṇaṃ vitakkāhataṃ vitakkapariyāhataṃ karotīti vuccati. Ārammaṇe cittassa ānayanapaccupaṭṭhāno, tajjāsamannāhārena pana indriyena ca parikkhitte visaye anantarāyena uppajjanato āpāthagatavisayapadaṭṭhānoti vuccati. Nānattekattasaddanimittānanti nānāsabhāvānaṃ ekasabhāvānañca saddanimittānaṃ. Saddā eva cettha vitakkuppattikāraṇattā saṅkhāranimittattā ca nimittāni. Bherisaddādivasena ekagghanībhūtā, anekā vā saddā, nānādisāsu vā saddā, nānāsattānaṃ vā saddā nānattasaddā, ekadisāya saddā, ekasattassa vā saddā, bherisaddādivasena ekekasaddā vā ekattasaddā. Saddoti cettha sappatīti saddo, kathīyatīti attho. Pariyogāhaṇe paññāti pavisanapaññā, pajānanapaññāti attho. Sotadhātuvisuddhiñāṇanti savanaṭṭhena ca nijjīvaṭṭhena ca sotadhātu, sotadhātukiccakaraṇavasena ca sotadhātu viyātipi sotadhātu, parisuddhattā nirupakkilesattā visuddhi, sotadhātu eva visuddhi sotadhātuvisuddhi, sotadhātuvisuddhi eva ñāṇaṃ sotadhātuvisuddhiñāṇaṃ.

    ೫೨. ತಿಣ್ಣನ್ನಂ ಚಿತ್ತಾನನ್ತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತದೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತವಸೇನ ತಿಣ್ಣನ್ನಂ ಚಿತ್ತಾನಂ। ವಿಪ್ಫಾರತ್ತಾತಿ ವಿಪ್ಫಾರಭಾವೇನ ವೇಗೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಹೇತುಅತ್ಥೇ ನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನಂ, ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣುಪ್ಪಾದನತ್ಥಂ ಪರಿಕಮ್ಮಕರಣಕಾಲೇ ಪರೇಸಂ ತಿಣ್ಣನ್ನಂ ಚಿತ್ತಾನಂ ವಿಪ್ಫಾರಹೇತುನಾ। ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪಸಾದವಸೇನಾತಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಛನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪಸಾದವಸೇನ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಿತೋಕಾಸಾ ಚೇತ್ಥ ಫಲೂಪಚಾರೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಾ ಯಥಾ ‘‘ವಿಪ್ಪಸನ್ನಾನಿ ಖೋ ತೇ, ಆವುಸೋ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಪರಿಸುದ್ಧೋ ಛವಿವಣ್ಣೋ ಪರಿಯೋದಾತೋ’’ತಿ (ಮಹಾವ॰ ೬೦)। ಇನ್ದ್ರಿಯಪತಿಟ್ಠಿತೋಕಾಸೇಸುಪಿ ಹದಯವತ್ಥು ಏವ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ। ಪಸಾದವಸೇನಾತಿ ಚ ಅನಾವಿಲಭಾವವಸೇನ। ‘‘ಪಸಾದಪ್ಪಸಾದವಸೇನಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಅಪ್ಪಸಾದಸದ್ದಸ್ಸ ಲೋಪೋ ಕತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಥ ವಾ ಇದಮಪ್ಪಸನ್ನನ್ತಿ ಗಹಣಸ್ಸ ಪಸಾದಮಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಏವ ಸಮ್ಭವತೋ ‘‘ಪಸಾದವಸೇನಾ’’ತಿ ವಚನೇನೇವ ಅಪ್ಪಸಾದೋಪಿ ವುತ್ತೋವ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ನಾನತ್ತೇಕತ್ತವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ ಪರಿಯೋಗಾಹಣೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ನಾನಾಸಭಾವಏಕಸಭಾವಏಕೂನನವುತಿವಿಞ್ಞಾಣಪವತ್ತಿವಿಜಾನನಪಞ್ಞಾ। ಏತ್ಥ ಅಸಮಾಹಿತಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ ನಾನತ್ತಾ, ಸಮಾಹಿತಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ ಏಕತ್ತಾ। ಸರಾಗಾದಿಚಿತ್ತಂ ವಾ ನಾನತ್ತಂ, ವೀತರಾಗಾದಿಚಿತ್ತಂ ಏಕತ್ತಂ। ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾತೀತಿ ಪರಿಯಂ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚೇತಸೋ ಪರಿಯಂ ಚೇತೋಪರಿಯಂ, ಚೇತೋಪರಿಯಞ್ಚ ತಂ ಞಾಣಞ್ಚಾತಿ ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಂ। ವಿಪ್ಫಾರತಾತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ವಿಪ್ಫಾರತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ।

    52.Tiṇṇannaṃ cittānanti somanassasahagatadomanassasahagataupekkhāsahagatavasena tiṇṇannaṃ cittānaṃ. Vipphārattāti vipphārabhāvena vegenāti attho. Hetuatthe nissakkavacanaṃ, cetopariyañāṇuppādanatthaṃ parikammakaraṇakāle paresaṃ tiṇṇannaṃ cittānaṃ vipphārahetunā. Indriyānaṃ pasādavasenāti cakkhādīnaṃ channaṃ indriyānaṃ pasādavasena, indriyānaṃ patiṭṭhitokāsā cettha phalūpacārena indriyānanti vuttā yathā ‘‘vippasannāni kho te, āvuso, indriyāni parisuddho chavivaṇṇo pariyodāto’’ti (mahāva. 60). Indriyapatiṭṭhitokāsesupi hadayavatthu eva idhādhippetaṃ. Pasādavasenāti ca anāvilabhāvavasena. ‘‘Pasādappasādavasenā’’ti vattabbe appasādasaddassa lopo katoti veditabbaṃ. Atha vā idamappasannanti gahaṇassa pasādamapekkhitvā eva sambhavato ‘‘pasādavasenā’’ti vacaneneva appasādopi vuttova hotīti veditabbaṃ. Nānattekattaviññāṇacariyā pariyogāhaṇe paññāti yathāsambhavaṃ nānāsabhāvaekasabhāvaekūnanavutiviññāṇapavattivijānanapaññā. Ettha asamāhitassa viññāṇacariyā nānattā, samāhitassa viññāṇacariyā ekattā. Sarāgādicittaṃ vā nānattaṃ, vītarāgādicittaṃ ekattaṃ. Cetopariyañāṇanti ettha pariyātīti pariyaṃ, paricchindatīti attho. Cetaso pariyaṃ cetopariyaṃ, cetopariyañca taṃ ñāṇañcāti cetopariyañāṇaṃ. Vipphāratātipi pāṭho, vipphāratāyāti attho.

    ೫೩. ಪಚ್ಚಯಪ್ಪವತ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವಸೇನ ಪಚ್ಚಯತೋ ಪವತ್ತಾನಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾನಂ। ನಾನತ್ತೇಕತ್ತಕಮ್ಮವಿಪ್ಫಾರವಸೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ಅಕುಸಲಂ ಕಮ್ಮಂ ನಾನತ್ತಂ, ಕುಸಲಂ ಕಮ್ಮಂ ಏಕತ್ತಂ। ಕಾಮಾವಚರಂ ವಾ ಕಮ್ಮಂ ನಾನತ್ತಂ, ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಂ ಕಮ್ಮಂ ಏಕತ್ತಂ। ನಾನತ್ತೇಕತ್ತಕಮ್ಮವಿಪ್ಫಾರವಸೇನ ಪಚ್ಚಯಪವತ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪರಿಯೋಗಾಹಣೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣನ್ತಿ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಜಾತೀಸು ನಿವುತ್ಥಖನ್ಧಾ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸೋ। ನಿವುತ್ಥಾತಿ ಅಜ್ಝಾವುತ್ಥಾ ಅನುಭೂತಾ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಾ। ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಜಾತೀಸು ನಿವುತ್ಥಧಮ್ಮಾ ವಾ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸೋ। ನಿವುತ್ಥಾತಿ ಗೋಚರನಿವಾಸೇನ ನಿವುತ್ಥಾ ಅತ್ತನೋ ವಿಞ್ಞಾಣೇನ ವಿಞ್ಞಾತಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ, ಪರವಿಞ್ಞಾಣೇನ ವಿಞ್ಞಾತಾಪಿ ವಾ। ಛಿನ್ನವಟುಮಕಾನುಸ್ಸರಣಾದೀಸು ತೇ ಬುದ್ಧಾನಂಯೇವ ಲಬ್ಭನ್ತಿ । ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತೀತಿ ಯಾಯ ಸತಿಯಾ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಂ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ಸಾ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿ, ಞಾಣನ್ತಿ ತಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ।

    53.Paccayappavattānaṃ dhammānanti paṭiccasamuppādavasena paccayato pavattānaṃ paccayuppannadhammānaṃ. Nānattekattakammavipphāravasenāti ettha akusalaṃ kammaṃ nānattaṃ, kusalaṃ kammaṃ ekattaṃ. Kāmāvacaraṃ vā kammaṃ nānattaṃ, rūpāvacarārūpāvacaraṃ kammaṃ ekattaṃ. Nānattekattakammavipphāravasena paccayapavattānaṃ dhammānaṃ pariyogāhaṇe paññāti sambandho. Pubbenivāsānussatiñāṇanti pubbe atītajātīsu nivutthakhandhā pubbenivāso. Nivutthāti ajjhāvutthā anubhūtā attano santāne uppajjitvā niruddhā. Pubbe atītajātīsu nivutthadhammā vā pubbenivāso. Nivutthāti gocaranivāsena nivutthā attano viññāṇena viññātā paricchinnā, paraviññāṇena viññātāpi vā. Chinnavaṭumakānussaraṇādīsu te buddhānaṃyeva labbhanti . Pubbenivāsānussatīti yāya satiyā pubbenivāsaṃ anussarati, sā pubbenivāsānussati, ñāṇanti tāya satiyā sampayuttaṃ ñāṇaṃ.

    ೫೪. ಓಭಾಸವಸೇನಾತಿ ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪಸಾರಿತಸ್ಸ ತೇಜೋಕಸಿಣಓದಾತಕಸಿಣಆಲೋಕಕಸಿಣಾನಂ ಅಞ್ಞತರಸ್ಸ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಕಸಿಣೋಭಾಸಸ್ಸ ವಸೇನ। ನಾನತ್ತೇಕತ್ತರೂಪನಿಮಿತ್ತಾನನ್ತಿ ನಾನಾಸತ್ತಾನಂ ರೂಪಾನಿ, ನಾನತ್ತಕಾಯಂ ಉಪಪನ್ನಾನಂ ವಾ ಸತ್ತಾನಂ ರೂಪಾನಿ, ನಾನಾದಿಸಾಸು ವಾ ರೂಪಾನಿ, ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಾನಿ ವಾ ರೂಪಾನಿ ನಾನತ್ತರೂಪಾನಿ, ಏಕಸತ್ತಸ್ಸ ರೂಪಾನಿ, ಏಕತ್ತಕಾಯಂ ಉಪಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ರೂಪಾನಿ, ಏಕದಿಸಾಯ ವಾ ರೂಪಾನಿ, ನಾನಾದಿಸಾದೀನಂ ಸಮ್ಮಿಸ್ಸೀಭೂತಾನಿ ವಾ ರೂಪಾನಿ ಏಕತ್ತರೂಪಾನಿ। ರೂಪನ್ತಿ ಚೇತ್ಥ ವಣ್ಣಾಯತನಮೇವ। ತಞ್ಹಿ ರೂಪಯತೀತಿ ರೂಪಂ, ವಣ್ಣವಿಕಾರಂ ಆಪಜ್ಜಮಾನಂ ಹದಯಙ್ಗತಭಾವಂ ಪಕಾಸೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ರೂಪಮೇವ ರೂಪನಿಮಿತ್ತಂ। ತೇಸಂ ನಾನತ್ತೇಕತ್ತರೂಪನಿಮಿತ್ತಾನಂ। ದಸ್ಸನಟ್ಠೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ದಸ್ಸನಸಭಾವೇ ಪಞ್ಞಾ।

    54.Obhāsavasenāti dibbena cakkhunā rūpadassanatthaṃ pasāritassa tejokasiṇaodātakasiṇaālokakasiṇānaṃ aññatarassa catutthajjhānārammaṇassa kasiṇobhāsassa vasena. Nānattekattarūpanimittānanti nānāsattānaṃ rūpāni, nānattakāyaṃ upapannānaṃ vā sattānaṃ rūpāni, nānādisāsu vā rūpāni, asammissāni vā rūpāni nānattarūpāni, ekasattassa rūpāni, ekattakāyaṃ upapannassa vā rūpāni, ekadisāya vā rūpāni, nānādisādīnaṃ sammissībhūtāni vā rūpāni ekattarūpāni. Rūpanti cettha vaṇṇāyatanameva. Tañhi rūpayatīti rūpaṃ, vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti attho. Rūpameva rūpanimittaṃ. Tesaṃ nānattekattarūpanimittānaṃ. Dassanaṭṭhe paññāti dassanasabhāve paññā.

    ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣನ್ತಿ ದಿಬ್ಬಸದಿಸತ್ತಾ ದಿಬ್ಬಂ। ದೇವಾನಞ್ಹಿ ಸುಚರಿತಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಪಿತ್ತಸೇಮ್ಹರುಹಿರಾದೀಹಿ ಅಪಲಿಬುದ್ಧಂ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತತಾಯ ದೂರೇಪಿ ಆರಮ್ಮಣಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಸಮತ್ಥಂ ದಿಬ್ಬಂ ಪಸಾದಚಕ್ಖು ಹೋತಿ। ಇದಞ್ಚಾಪಿ ವೀರಿಯಭಾವನಾಬಲನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಞಾಣಚಕ್ಖು ತಾದಿಸಮೇವಾತಿ ದಿಬ್ಬಸದಿಸತ್ತಾ ದಿಬ್ಬಂ, ದಿಬ್ಬವಿಹಾರವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧತ್ತಾ ಅತ್ತನಾ ದಿಬ್ಬವಿಹಾರಸನ್ನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾಪಿ ದಿಬ್ಬಂ, ಆಲೋಕಪರಿಗ್ಗಹೇನ ಮಹಾಜುತಿಕತ್ತಾಪಿ ದಿಬ್ಬಂ, ತಿರೋಕುಟ್ಟಾದಿಗತರೂಪದಸ್ಸನೇನ ಮಹಾಗತಿಕತ್ತಾಪಿ ದಿಬ್ಬಂ। ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಸದ್ದಸತ್ಥಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ದಸ್ಸನಟ್ಠೇನ ಚಕ್ಖು, ಚಕ್ಖುಕಿಚ್ಚಕರಣೇನ ಚಕ್ಖುಮಿವಾತಿಪಿ ಚಕ್ಖು, ದಿಬ್ಬಞ್ಚ ತಂ ಚಕ್ಖು ಚಾತಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖು, ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖು ಚ ತಂ ಞಾಣಞ್ಚಾತಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣಂ।

    Dibbacakkhuñāṇanti dibbasadisattā dibbaṃ. Devānañhi sucaritakammanibbattaṃ pittasemharuhirādīhi apalibuddhaṃ upakkilesavimuttatāya dūrepi ārammaṇasampaṭicchanasamatthaṃ dibbaṃ pasādacakkhu hoti. Idañcāpi vīriyabhāvanābalanibbattaṃ ñāṇacakkhu tādisamevāti dibbasadisattā dibbaṃ, dibbavihāravasena paṭiladdhattā attanā dibbavihārasannissitattāpi dibbaṃ, ālokapariggahena mahājutikattāpi dibbaṃ, tirokuṭṭādigatarūpadassanena mahāgatikattāpi dibbaṃ. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Dassanaṭṭhena cakkhu, cakkhukiccakaraṇena cakkhumivātipi cakkhu, dibbañca taṃ cakkhu cāti dibbacakkhu, dibbacakkhu ca taṃ ñāṇañcāti dibbacakkhuñāṇaṃ.

    ೫೫. ಚತುಸಟ್ಠಿಯಾ ಆಕಾರೇಹೀತಿ ಅಟ್ಠಸು ಮಗ್ಗಫಲೇಸು ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ವಸೇನ ಚತುಸಟ್ಠಿಯಾ ಆಕಾರೇಹಿ। ತಿಣ್ಣನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನನ್ತಿ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ, ಇಮೇಸಂ ತಿಣ್ಣನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ। ವಸಿಭಾವತಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ವಸಿಭಾವತಾಯ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ, ಅರಹತ್ತಫಲೇ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ವಸೇನ ಅಟ್ಠಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸೇವ ವಸಿಭಾವತಾಯ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಅಭಾವೇಪಿ ಕಾರಣಸಿದ್ಧಿವಸೇನ ತದತ್ಥಸಾಧನತಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಆಸವಾನಂ ಖಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ತನಾ ವಜ್ಝಾನಂ ಆಸವಾನಂ ಖಯಕರಂ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣಂ।

    55.Catusaṭṭhiyā ākārehīti aṭṭhasu maggaphalesu ekekasmiṃ aṭṭhannaṃ aṭṭhannaṃ indriyānaṃ vasena catusaṭṭhiyā ākārehi. Tiṇṇannaṃ indriyānanti anaññātaññassāmītindriyaṃ aññindriyaṃ aññātāvindriyanti, imesaṃ tiṇṇannaṃ indriyānaṃ. Vasibhāvatā paññāti vasibhāvatāya pavattā paññā, arahattaphale aṭṭhannaṃ indriyānaṃ vasena aṭṭhahi ākārehi aññātāvindriyasseva vasibhāvatāya arahattamaggakkhaṇe abhāvepi kāraṇasiddhivasena tadatthasādhanatāya vuttanti veditabbaṃ. Āsavānaṃ khaye ñāṇanti attanā vajjhānaṃ āsavānaṃ khayakaraṃ arahattamaggañāṇaṃ.

    ೫೬-೫೯. ಇದಾನಿ ಆಸವಾನಂ ಖಯಞಾಣಸಙ್ಖಾತಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣಸಮ್ಬನ್ಧೇ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಾನಂ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸ ಏಕಾಭಿಸಮಯತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪರಿಞ್ಞಟ್ಠೇ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿಆದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ತತ್ಥಾಪಿ ಓಳಾರಿಕತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸತ್ತಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಚ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯನ್ತಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಪಠಮಂ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಸೇವ ಹೇತುದಸ್ಸನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಹೇತುನಿರೋಧಾ ಫಲನಿರೋಧೋತಿ ಞಾಪನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ತದಧಿಗಮೂಪಾಯದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅನ್ತೇ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ। ಭವಸುಖಸ್ಸಾದಗಧಿತಾನಂ ವಾ ಸತ್ತಾನಂ ಸಂವೇಗಜನನತ್ಥಂ ಪಠಮಂ ದುಕ್ಖಮಾಹ, ತಂ ನೇವ ಅಕತಂ ಆಗಚ್ಛತಿ, ನ ಇಸ್ಸರನಿಮ್ಮಾನಾದಿತೋ ಹೋತಿ, ಇತೋ ಪನ ಹೋತೀತಿ ಞಾಪನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ತತೋ ಸಹೇತುಕೇನ ದುಕ್ಖೇನ ಅಭಿಭೂತತ್ತಾ ಸಂವಿಗ್ಗಮಾನಸಾನಂ ದುಕ್ಖನಿಸ್ಸರಣಗವೇಸೀನಂ ನಿಸ್ಸರಣದಸ್ಸನೇನ ಅಸ್ಸಾಸಜನನತ್ಥಂ ನಿರೋಧಂ, ತತೋ ನಿರೋಧಾಧಿಗಮತ್ಥಂ ನಿರೋಧಸಮ್ಪಾಪಕಂ ಮಗ್ಗನ್ತಿ। ಇದಾನಿ ತಬ್ಬಿಸಯಾನಿ ಞಾಣಾನಿ ತೇನೇವ ಕಮೇನ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ತತ್ಥ ಪರಿಞ್ಞಟ್ಠೇತಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪೀಳನಟ್ಠಾದಿಕೇ ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ಪರಿಜಾನಿತಬ್ಬಸಭಾವೇ। ಪಹಾನಟ್ಠೇತಿ ಸಮುದಯಸ್ಸ ಆಯೂಹನಟ್ಠಾದಿಕೇ ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ಪಹಾತಬ್ಬಸಭಾವೇ। ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಟ್ಠೇತಿ ನಿರೋಧಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣಟ್ಠಾದಿಕೇ ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಸಭಾವೇ। ಭಾವನಟ್ಠೇತಿ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ನಿಯ್ಯಾನಟ್ಠಾದಿಕೇ ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ಭಾವೇತಬ್ಬಸಭಾವೇ।

    56-59. Idāni āsavānaṃ khayañāṇasaṅkhātaarahattamaggañāṇasambandhe catunnampi maggañāṇānaṃ ekekassa maggañāṇassa ekābhisamayataṃ dassetuṃ ‘‘pariññaṭṭhe paññā’’tiādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthāpi oḷārikattā sabbasattasādhāraṇattā ca suviññeyyanti dukkhasaccaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, tasseva hetudassanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, hetunirodhā phalanirodhoti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ nirodhasaccaṃ, tadadhigamūpāyadassanatthaṃ ante maggasaccaṃ. Bhavasukhassādagadhitānaṃ vā sattānaṃ saṃvegajananatthaṃ paṭhamaṃ dukkhamāha, taṃ neva akataṃ āgacchati, na issaranimmānādito hoti, ito pana hotīti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, tato sahetukena dukkhena abhibhūtattā saṃviggamānasānaṃ dukkhanissaraṇagavesīnaṃ nissaraṇadassanena assāsajananatthaṃ nirodhaṃ, tato nirodhādhigamatthaṃ nirodhasampāpakaṃ magganti. Idāni tabbisayāni ñāṇāni teneva kamena uddiṭṭhāni. Tattha pariññaṭṭheti dukkhassa pīḷanaṭṭhādike catubbidhe parijānitabbasabhāve. Pahānaṭṭheti samudayassa āyūhanaṭṭhādike catubbidhe pahātabbasabhāve. Sacchikiriyaṭṭheti nirodhassa nissaraṇaṭṭhādike catubbidhe sacchikātabbasabhāve. Bhāvanaṭṭheti maggassa niyyānaṭṭhādike catubbidhe bhāvetabbasabhāve.

    ೬೦-೬೩. ಇದಾನಿ ಭಾವಿತಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸೇನ ವಾ ಅಭಾವಿತಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅನುಸ್ಸವವಸೇನ ವಾ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಸಚ್ಚಞಾಣಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣಾದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ತತ್ಥ ದುಕ್ಖೇತಿ ಏತ್ಥ ದು-ಇತಿ ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ಕುಚ್ಛಿತೇ ದಿಸ್ಸತಿ। ಕುಚ್ಛಿತಞ್ಹಿ ಪುತ್ತಂ ದುಪುತ್ತೋತಿ ವದನ್ತಿ। ಖಂ-ಸದ್ದೋ ಪನ ತುಚ್ಛೇ। ತುಚ್ಛಞ್ಹಿ ಆಕಾಸಂ ‘ಖ’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಇದಞ್ಚ ಪಠಮಸಚ್ಚಂ ಕುಚ್ಛಿತಂ ಅನೇಕುಪದ್ದವಾಧಿಟ್ಠಾನತೋ, ತುಚ್ಛಂ ಬಾಲಜನಪರಿಕಪ್ಪಿತಧುವಸುಭಸುಖತ್ತಭಾವವಿರಹಿತತೋ। ತಸ್ಮಾ ಕುಚ್ಛಿತತ್ತಾ ತುಚ್ಛತ್ತಾ ಚ ‘‘ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।

    60-63. Idāni bhāvitamaggassa paccavekkhaṇavasena vā abhāvitamaggassa anussavavasena vā visuṃ visuṃ saccañāṇāni dassetuṃ dukkhe ñāṇādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhāni. Tattha dukkheti ettha du-iti ayaṃ saddo kucchite dissati. Kucchitañhi puttaṃ duputtoti vadanti. Khaṃ-saddo pana tucche. Tucchañhi ākāsaṃ ‘kha’nti vuccati. Idañca paṭhamasaccaṃ kucchitaṃ anekupaddavādhiṭṭhānato, tucchaṃ bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahitato. Tasmā kucchitattā tucchattā ca ‘‘dukkha’’nti vuccati.

    ದುಕ್ಖಸಮುದಯೇತಿ ಏತ್ಥ ಸಂ-ಇತಿ ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ‘‘ಸಮಾಗಮೋ ಸಮೇತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ॰ ೧೯೯; ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೯೬) ವಿಯ ಸಂಯೋಗಂ ದೀಪೇತಿ। ಉ-ಇತಿ ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಉದಿತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ॰ ೧೭೨; ಚೂಳನಿ॰ ಖಗ್ಗವಿಸಾಣಸುತ್ತನಿದ್ದೇಸ ೧೪೧) ವಿಯ ಉಪ್ಪತ್ತಿಂ। ಅಯ-ಸದ್ದೋ ಪನ ಕಾರಣಂ ದೀಪೇತಿ। ಇದಞ್ಚಾಪಿ ದುತಿಯಸಚ್ಚಂ ಅವಸೇಸಪಚ್ಚಯಸಮಾಯೋಗೇ ಸತಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಂ। ಇತಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಸಂಯೋಗೇ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣತ್ತಾ ‘‘ದುಕ್ಖಸಮುದಯ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।

    Dukkhasamudayeti ettha saṃ-iti ayaṃ saddo ‘‘samāgamo sameta’’ntiādīsu (vibha. 199; dī. ni. 2.396) viya saṃyogaṃ dīpeti. U-iti ayaṃ saddo ‘‘uppannaṃ udita’’ntiādīsu (pārā. 172; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 141) viya uppattiṃ. Aya-saddo pana kāraṇaṃ dīpeti. Idañcāpi dutiyasaccaṃ avasesapaccayasamāyoge sati dukkhassa uppattikāraṇaṃ. Iti dukkhassa saṃyoge uppattikāraṇattā ‘‘dukkhasamudaya’’nti vuccati.

    ದುಕ್ಖನಿರೋಧೇತಿ ಏತ್ಥ ನಿ-ಸದ್ದೋ ಅಭಾವಂ, ರೋಧ-ಸದ್ದೋ ಚ ಚಾರಕಂ ದೀಪೇತಿ। ತಸ್ಮಾ ಅಭಾವೋ ಏತ್ಥ ಸಂಸಾರಚಾರಕಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ದುಕ್ಖರೋಧಸ್ಸ ಸಬ್ಬಗತಿಸುಞ್ಞತ್ತಾ, ಸಮಧಿಗತೇ ವಾ ತಸ್ಮಿಂ ಸಂಸಾರಚಾರಕಸ್ಸ ದುಕ್ಖರೋಧಸ್ಸ ಅಭಾವೋ ಹೋತಿ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾತಿಪಿ ‘‘ದುಕ್ಖನಿರೋಧ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ದುಕ್ಖಸ್ಸ ವಾ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿನಿರೋಧಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।

    Dukkhanirodheti ettha ni-saddo abhāvaṃ, rodha-saddo ca cārakaṃ dīpeti. Tasmā abhāvo ettha saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa sabbagatisuññattā, samadhigate vā tasmiṃ saṃsāracārakassa dukkharodhassa abhāvo hoti tappaṭipakkhattātipi ‘‘dukkhanirodha’’nti vuccati. Dukkhassa vā anuppattinirodhapaccayattā dukkhanirodhanti vuccati.

    ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯಾತಿ ಏತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಏತಂ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ಗಚ್ಛತಿ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ತದಭಿಮುಖೀಭೂತತ್ತಾ, ಪಟಿಪದಾ ಚ ಹೋತಿ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಪ್ಪತ್ತಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಪಟಿಪದಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಚತ್ತಾರಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಾನೇವ ಹೇಟ್ಠಾ ವುಟ್ಠಾನಾಕಾರದೀಪನವಸೇನ ‘‘ಮಗ್ಗೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾನಿ, ಅನನ್ತರಫಲದಾಯಕತ್ತಸ್ಸ ಕಾರಣಪರಿದೀಪನವಸೇನ ‘‘ಆನನ್ತರಿಕಸಮಾಧಿಮ್ಹಿ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾನಿ, ವಿವಟ್ಟನಾಕಾರದೀಪನವಸೇನ ‘‘ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾನಿ, ಮಗ್ಗಪಟಿಪಾಟಿಕ್ಕಮೇನೇವ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿಂ, ತಸ್ಸ ಚ ಞಾಣಸ್ಸ ಅಭಿಞ್ಞಾಭಾವಂ ದೀಪೇತುಂ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣಮೇವ ‘‘ಆಸವಾನಂ ಖಯೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪುನ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಾನಂ ಏಕಾಭಿಸಮಯತಂ ದೀಪೇತುಂ ‘‘ಪರಿಞ್ಞಟ್ಠೇ ಪಞ್ಞಾ ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಞಾಣಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ। ಪುನ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಸಚ್ಚೇ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿದೀಪನವಸೇನ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನೀತಿ ಏವಂ ಪುಬ್ಬಾಪರವಿಸೇಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ।

    Dukkhanirodhagāminiyāpaṭipadāyāti ettha yasmā ayaṃ etaṃ dukkhanirodhaṃ gacchati ārammaṇakaraṇavasena tadabhimukhībhūtattā, paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyā, tasmā dukkhanirodhagāminipaṭipadāti vuccati. Cattāri maggañāṇāneva heṭṭhā vuṭṭhānākāradīpanavasena ‘‘magge ñāṇa’’nti vuttāni, anantaraphaladāyakattassa kāraṇaparidīpanavasena ‘‘ānantarikasamādhimhi ñāṇa’’nti vuttāni, vivaṭṭanākāradīpanavasena ‘‘saccavivaṭṭe ñāṇa’’nti vuttāni, maggapaṭipāṭikkameneva arahattamaggañāṇuppattiṃ, tassa ca ñāṇassa abhiññābhāvaṃ dīpetuṃ arahattamaggañāṇameva ‘‘āsavānaṃ khaye ñāṇa’’nti vuttaṃ. Puna catunnampi maggañāṇānaṃ ekābhisamayataṃ dīpetuṃ ‘‘pariññaṭṭhe paññā dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri ñāṇāni vuttāni. Puna ekekasmiṃ sacce visuṃ visuṃ uppattidīpanavasena ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri ñāṇāni uddiṭṭhānīti evaṃ pubbāparaviseso veditabboti.

    ೬೪-೬೭. ಇದಾನಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾನುಭಾವೇನೇವ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನಿ ಸಿದ್ಧಾನೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದೇ ಞಾಣನ್ತಿಆದೀನಿ ಪುನ ಚತ್ತಾರಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ಇಮಾನಿ ಹಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪಭೇದಾಭಾವೇಪಿ ಸಬ್ಬಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಸಾಧಾರಣಾನಿ ಸುದ್ಧಿಕಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನಿ, ಹೇಟ್ಠಾ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ ಪನ ಪಭಿನ್ನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾನಂ ಪಭೇದಪ್ಪತ್ತಾನಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನೀತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ಉಭಯತ್ಥವಚನೇ ವಿಸೇಸೋ। ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಅನನ್ತರಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ ದುಕ್ಖಾರಮ್ಮಣಂ ನಿರೋಧಾರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಹೋತಿ, ಸಮುದಯಾರಮ್ಮಣಂ ಮಗ್ಗಾರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ತದಭಿಲಾಪೇ ಞಾಣಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ತೇಸು ಞಾಣೇಸು ಞಾಣಂ ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ತಸ್ಮಾ ತಮ್ಪಿ ಅತ್ಥವಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸುದ್ಧಿಕಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ತಸ್ಮಾಯೇವ ಚ ಹೇಟ್ಠಾ ನಾನತ್ತಸದ್ದೇನ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾನಿ। ಇಧ ತಥಾ ಅವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾನೀತಿ।

    64-67. Idāni sabbesaṃ ariyapuggalānaṃ ariyamaggānubhāveneva paṭisambhidāñāṇāni siddhānīti dassetuṃ atthapaṭisambhide ñāṇantiādīni puna cattāri paṭisambhidāñāṇāni uddiṭṭhāni. Imāni hi paṭisambhidāpabhedābhāvepi sabbaariyapuggalasādhāraṇāni suddhikapaṭisambhidāñāṇāni, heṭṭhā uddiṭṭhāni pana pabhinnapaṭisambhidānaṃ pabhedappattāni paṭisambhidāñāṇānīti veditabbānīti ayametesaṃ ubhayatthavacane viseso. Yasmā vā anantaraṃ uddiṭṭhaṃ dukkhārammaṇaṃ nirodhārammaṇañca ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā hoti, samudayārammaṇaṃ maggārammaṇañca ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tadabhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā, tesu ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā, tasmā tampi atthavisesaṃ dassetuṃ suddhikapaṭisambhidāñāṇāni uddiṭṭhānīti veditabbāni. Tasmāyeva ca heṭṭhā nānattasaddena visesetvā vuttāni. Idha tathā avisesetvā vuttānīti.

    ೬೮. ಏವಂ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸತ್ತಸಟ್ಠಿ ಸಾವಕಸಾಧಾರಣಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸಾವಕೇಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಾನಿ ತಥಾಗತಾನಂಯೇವ ಆವೇಣಿಕಾನಿ ಞಾಣಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಞಾಣಾದೀನಿ ಛ ಅಸಾಧಾರಣಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ತತ್ಥಪಿ ಯಸ್ಮಾ ತಥಾಗತಾ ಸತ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಭಾಜನಾಭಾಜನತ್ತಂ ಓಲೋಕೇನ್ತಾ ಬುದ್ಧಚಕ್ಖುನಾ ಓಲೋಕೇನ್ತಿ। ಬುದ್ಧಚಕ್ಖು ನಾಮ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಾಸಯಾನುಸಯಞಾಣದ್ವಯಮೇವ। ಯಥಾಹ –

    68. Evaṃ paṭipāṭiyā sattasaṭṭhi sāvakasādhāraṇañāṇāni uddisitvā idāni sāvakehi asādhāraṇāni tathāgatānaṃyeva āveṇikāni ñāṇāni dassetuṃ indriyaparopariyattañāṇādīni cha asādhāraṇañāṇāni uddiṭṭhāni. Tatthapi yasmā tathāgatā sattānaṃ dhammadesanāya bhājanābhājanattaṃ olokentā buddhacakkhunā olokenti. Buddhacakkhu nāma indriyaparopariyattāsayānusayañāṇadvayameva. Yathāha –

    ‘‘ಅದ್ದಸಾ ಖೋ ಭಗವಾ ಬುದ್ಧಚಕ್ಖುನಾ ಲೋಕಂ ವೋಲೋಕೇನ್ತೋ ಸತ್ತೇ ಅಪ್ಪರಜಕ್ಖೇ ಮಹಾರಜಕ್ಖೇ ತಿಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯೇ ಮುದಿನ್ದ್ರಿಯೇ’’ತಿಆದಿ (ಮಹಾವ॰ ೯; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೮೩; ೨.೩೩೯)।

    ‘‘Addasā kho bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento satte apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye’’tiādi (mahāva. 9; ma. ni. 1.283; 2.339).

    ಸತ್ತಸನ್ತಾನೇ ಚ ಓಲೋಕೇನ್ತಾ ಪಠಮಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕಾಪರಿಪಾಕಂ ಓಲೋಕೇನ್ತಿ, ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕಞ್ಚ ಞತ್ವಾ ಆಸಯಾದೀನಂ ಅನುರೂಪೇನ ಧಮ್ಮದೇಸನತ್ಥಂ ತತೋ ಆಸಯಾನುಸಯಚರಿತಾನಿ ಓಲೋಕೇನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾಪಿ ಪಠಮಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ತದನನ್ತರಂ ಆಸಯಾನುಸಯಞಾಣಂ। ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತಾ ಚ ಯಸ್ಮಾ ಪಾಟಿಹಾರಿಯೇನ ವಿನೇತಬ್ಬಾನಂ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ ಕರೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಆಸಯಾನುಸಯಞಾಣಾನನ್ತರಂ ಯಮಕಪಾಟಿಹಾರಿಯೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ। ಇಮೇಸಂ ತಿಣ್ಣಂ ಞಾಣಾನಂ ಹೇತುಪರಿದೀಪನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ಮಹಾಕರುಣಾಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ। ಮಹಾಕರುಣಾಞಾಣಸ್ಸ ಪರಿಸುದ್ಧಭಾವಪರಿದೀಪನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ। ಸಬ್ಬಞ್ಞುಸ್ಸಾಪಿ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಆವಜ್ಜನಪಟಿಬದ್ಧಭಾವಪರಿದೀಪನತ್ಥಂ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಅನಾವರಿಯಭಾವಪರಿದೀಪನತ್ಥಞ್ಚ ತದನನ್ತರಂ ಅನಾವರಣಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Sattasantāne ca olokentā paṭhamaṃ indriyaparipākāparipākaṃ olokenti, indriyaparipākañca ñatvā āsayādīnaṃ anurūpena dhammadesanatthaṃ tato āsayānusayacaritāni olokenti, tasmāpi paṭhamaṃ indriyaparopariyattañāṇaṃ uddiṭṭhaṃ, tadanantaraṃ āsayānusayañāṇaṃ. Dhammaṃ desentā ca yasmā pāṭihāriyena vinetabbānaṃ pāṭihāriyaṃ karonti, tasmā āsayānusayañāṇānantaraṃ yamakapāṭihāriye ñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Imesaṃ tiṇṇaṃ ñāṇānaṃ hetuparidīpanatthaṃ tadanantaraṃ mahākaruṇāñāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Mahākaruṇāñāṇassa parisuddhabhāvaparidīpanatthaṃ tadanantaraṃ sabbaññutaññāṇaṃ uddiṭṭhaṃ. Sabbaññussāpi sabbadhammānaṃ āvajjanapaṭibaddhabhāvaparidīpanatthaṃ sabbaññutaññāṇassa anāvariyabhāvaparidīpanatthañca tadanantaraṃ anāvaraṇañāṇaṃ uddiṭṭhanti veditabbaṃ.

    ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಉಪರಿ ‘‘ಸತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಪದಂ ಇಧೇವ ಆಹರಿತ್ವಾ ‘‘ಸತ್ತಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಪರಾನಿ ಚ ಅಪರಾನಿ ಚ ಪರಾಪರಾನೀತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಸನ್ಧಿವಸೇನ ರೋ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ಪರೋಪರಾನೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಪರೋಪರಾನಂ ಭಾವೋ ಪರೋಪರಿಯಂ, ಪರೋಪರಿಯಮೇವ ಪರೋಪರಿಯತ್ತಂ, ವೇನೇಯ್ಯಸತ್ತಾನಂ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪರೋಪರಿಯತ್ತಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಂ, ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಸ್ಸ ಞಾಣಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಞಾಣಂ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಉತ್ತಮಾನುತ್ತಮಭಾವಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಇನ್ದ್ರಿಯವರೋವರಿಯತ್ತಞಾಣ’’ನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ। ವರಾನಿ ಚ ಅವರಿಯಾನಿ ಚ ವರೋವರಿಯಾನಿ, ವರೋವರಿಯಾನಂ ಭಾವೋ ವರೋವರಿಯತ್ತನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಅವರಿಯಾನೀತಿ ಚ ನ ಉತ್ತಮಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಪರಾನಿ ಚ ಓಪರಾನಿ ಚ ಪರೋಪರಾನಿ, ತೇಸಂ ಭಾವೋ ಪರೋಪರಿಯತ್ತನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಓಪರಾನೀತಿ ಚ ಓರಾನೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಲಾಮಕಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ‘‘ಪರೋಪರಾ ಯಸ್ಸ ಸಮೇಚ್ಚ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸು॰ ನಿ॰ ೪೭೯) ವಿಯ। ‘‘ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಭುಮ್ಮವಚನೇನಾಪಿ ಪಾಠೋ।

    Indriyaparopariyattañāṇanti ettha upari ‘‘sattāna’’nti padaṃ idheva āharitvā ‘‘sattānaṃ indriyaparopariyattañāṇa’’nti yojetabbaṃ. Parāni ca aparāni ca parāparānīti vattabbe sandhivasena ro-kāraṃ katvā paroparānīti vuccati. Paroparānaṃ bhāvo paropariyaṃ, paropariyameva paropariyattaṃ, veneyyasattānaṃ saddhādīnaṃ pañcannaṃ indriyānaṃ paropariyattaṃ indriyaparopariyattaṃ, indriyaparopariyattassa ñāṇaṃ indriyaparopariyattañāṇaṃ, indriyānaṃ uttamānuttamabhāvañāṇanti attho. ‘‘Indriyavarovariyattañāṇa’’ntipi pāṭho. Varāni ca avariyāni ca varovariyāni, varovariyānaṃ bhāvo varovariyattanti yojetabbaṃ. Avariyānīti ca na uttamānīti attho. Atha vā parāni ca oparāni ca paroparāni, tesaṃ bhāvo paropariyattanti yojetabbaṃ. Oparānīti ca orānīti vuttaṃ hoti, lāmakānīti attho, ‘‘paroparā yassa samecca dhammā’’tiādīsu (su. ni. 479) viya. ‘‘Indriyaparopariyatte ñāṇa’’nti bhummavacanenāpi pāṭho.

    ೬೯. ಸತ್ತಾನಂ ಆಸಯಾನುಸಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ರೂಪಾದೀಸು ಖನ್ಧೇಸು ಛನ್ದರಾಗೇನ ಸತ್ತಾ ವಿಸತ್ತಾತಿ ಸತ್ತಾ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –

    69.Sattānaṃ āsayānusaye ñāṇanti ettha rūpādīsu khandhesu chandarāgena sattā visattāti sattā. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘ರೂಪೇ ಖೋ, ರಾಧ, ಯೋ ಛನ್ದೋ ಯೋ ರಾಗೋ ಯಾ ನನ್ದೀ ಯಾ ತಣ್ಹಾ, ತತ್ರ ಸತ್ತೋ ತತ್ರ ವಿಸತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ‘ಸತ್ತೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ವೇದನಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಯೋ ಛನ್ದೋ ಯೋ ರಾಗೋ ಯಾ ನನ್ದೀ ಯಾ ತಣ್ಹಾ, ತತ್ರ ಸತ್ತೋ ತತ್ರ ವಿಸತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ‘ಸತ್ತೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧೬೧)।

    ‘‘Rūpe kho, rādha, yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā, tatra satto tatra visatto, tasmā ‘satto’ti vuccati. Vedanāya saññāya saṅkhāresu viññāṇe yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā, tatra satto tatra visatto, tasmā ‘satto’ti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 3.161).

    ಅಕ್ಖರಚಿನ್ತಕಾ ಪನ ಅತ್ಥಂ ಅವಿಚಾರೇತ್ವಾ ‘‘ನಾಮಮತ್ತಮೇತ’’ನ್ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತಿ। ಯೇಪಿ ಅತ್ಥಂ ವಿಚಾರೇನ್ತಿ, ತೇ ಸತ್ವಯೋಗೇನ ಸತ್ತಾತಿ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ। ಆಸಯನ್ತಿ ನಿಸ್ಸಯನ್ತಿ ಏತಂ ಇತಿ ಆಸಯೋ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯಾ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ವಾ ಕಾಮಾದೀಹಿ, ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀಹಿ ವಾ ಪರಿಭಾವಿತಸ್ಸ ಸನ್ತಾನಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಸತ್ತಸನ್ತಾನೇ ಅನುಸೇನ್ತಿ ಅನುಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅನುಸಯಾ, ಥಾಮಗತಾನಂ ಕಾಮರಾಗಾದೀನಂ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಆಸಯೋ ಚ ಅನುಸಯೋ ಚ ಆಸಯಾನುಸಯೋ। ಜಾತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ದ್ವನ್ದಸಮಾಸವಸೇನ ಚ ಏಕವಚನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಯಸ್ಮಾ ಚರಿತಾಧಿಮುತ್ತಿಯೋ ಆಸಯಾನುಸಯಸಙ್ಗಹಿತಾ, ತಸ್ಮಾ ಉದ್ದೇಸೇ ಚರಿತಾಧಿಮುತ್ತೀಸು ಞಾಣಾನಿ ಆಸಯಾನುಸಯಞಾಣೇನೇವ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಆಸಯಾನುಸಯೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯೇನೇವ ಹಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಉದ್ದೇಸೋ ಕತೋ, ತೇನೇವ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋತಿ।

    Akkharacintakā pana atthaṃ avicāretvā ‘‘nāmamattameta’’nti icchanti. Yepi atthaṃ vicārenti, te satvayogena sattāti icchanti, tesaṃ sattānaṃ. Āsayanti nissayanti etaṃ iti āsayo, micchādiṭṭhiyā, sammādiṭṭhiyā vā kāmādīhi, nekkhammādīhi vā paribhāvitassa santānassetaṃ adhivacanaṃ. Sattasantāne anusenti anupavattantīti anusayā, thāmagatānaṃ kāmarāgādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Āsayo ca anusayo ca āsayānusayo. Jātiggahaṇena ca dvandasamāsavasena ca ekavacanaṃ veditabbaṃ. Yasmā caritādhimuttiyo āsayānusayasaṅgahitā, tasmā uddese caritādhimuttīsu ñāṇāni āsayānusayañāṇeneva saṅgahetvā ‘‘āsayānusaye ñāṇa’’nti vuttaṃ. Yeneva hi adhippāyena uddeso kato, teneva adhippāyena niddeso katoti.

    ೭೦. ಯಮಕಪಾಟಿಹೀರೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅಗ್ಗಿಕ್ಖನ್ಧಉದಕಧಾರಾದೀನಂ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಸಕಿಂಯೇವ ಪವತ್ತಿತೋ ಯಮಕಂ, ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಾದೀನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಧಮ್ಮಾನಂ ಹರಣತೋ ಪಾಟಿಹೀರಂ, ಯಮಕಞ್ಚ ತಂ ಪಾಟಿಹೀರಞ್ಚಾತಿ ಯಮಕಪಾಟಿಹೀರಂ।

    70.Yamakapāṭihīre ñāṇanti ettha aggikkhandhaudakadhārādīnaṃ apubbaṃ acarimaṃ sakiṃyeva pavattito yamakaṃ, assaddhiyādīnaṃ paṭipakkhadhammānaṃ haraṇato pāṭihīraṃ, yamakañca taṃ pāṭihīrañcāti yamakapāṭihīraṃ.

    ೭೧. ಮಹಾಕರುಣಾಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪರದುಕ್ಖೇ ಸತಿ ಸಾಧೂನಂ ಹದಯಕಮ್ಪನಂ ಕರೋತೀತಿ ಕರುಣಾ, ಕಿನಾತಿ ವಾ ಪರದುಕ್ಖಂ ಹಿಂಸತಿ ವಿನಾಸೇತೀತಿ ಕರುಣಾ, ಕಿರೀಯತಿ ವಾ ದುಕ್ಖಿತೇಸು ಫರಣವಸೇನ ಪಸಾರೀಯತೀತಿ ಕರುಣಾ, ಫರಣಕಮ್ಮವಸೇನ ಕಮ್ಮಗುಣವಸೇನ ಚ ಮಹತೀ ಕರುಣಾ ಮಹಾಕರುಣಾ, ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ ಏತಂ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕಾತಿ ಸಮಾಪತ್ತಿ, ಮಹಾಕರುಣಾ ಚ ಸಾ ಸಮಾಪತ್ತಿ ಚಾತಿ ಮಹಾಕರುಣಾಸಮಾಪತ್ತಿ। ತಸ್ಸಂ ಮಹಾಕರುಣಾಸಮಾಪತ್ತಿಯಂ, ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ।

    71.Mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇanti ettha paradukkhe sati sādhūnaṃ hadayakampanaṃ karotīti karuṇā, kināti vā paradukkhaṃ hiṃsati vināsetīti karuṇā, kirīyati vā dukkhitesu pharaṇavasena pasārīyatīti karuṇā, pharaṇakammavasena kammaguṇavasena ca mahatī karuṇā mahākaruṇā, samāpajjanti etaṃ mahākāruṇikāti samāpatti, mahākaruṇā ca sā samāpatti cāti mahākaruṇāsamāpatti. Tassaṃ mahākaruṇāsamāpattiyaṃ, taṃsampayuttaṃ ñāṇaṃ.

    ೭೨-೭೩. ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ಅನಾವರಣಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪಞ್ಚನೇಯ್ಯಪಥಪ್ಪಭೇದಂ ಸಬ್ಬಂ ಅಞ್ಞಾಸೀತಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞೂ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುಸ್ಸ ಭಾವೋ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ, ಸಾ ಏವ ಞಾಣಂ ‘‘ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ‘‘ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಾದಿಭೇದಾ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರೋ ವಿಕಾರೋ ಲಕ್ಖಣಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಪಞ್ಚೇವ ನೇಯ್ಯಪಥಾ ಹೋನ್ತಿ। ಸಬ್ಬಞ್ಞೂತಿ ಚ ಕಮಸಬ್ಬಞ್ಞೂ, ಸಕಿಂಸಬ್ಬಞ್ಞೂ, ಸತತಸಬ್ಬಞ್ಞೂ, ಸತ್ತಿಸಬ್ಬಞ್ಞೂ, ಞಾತಸಬ್ಬಞ್ಞೂತಿ ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಸಬ್ಬಞ್ಞುನೋ ಸಿಯುಂ। ಕಮೇನ ಸಬ್ಬಜಾನನಕಾಲಾಸಮ್ಭವತೋ ಕಮಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ನ ಹೋತಿ, ಸಕಿಂ ಸಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಗಹಣಾಭಾವತೋ ಸಕಿಂಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ನ ಹೋತಿ, ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಯಥಾರಮ್ಮಣಚಿತ್ತಸಮ್ಭವತೋ ಭವಙ್ಗಚಿತ್ತವಿರೋಧತೋ ಯುತ್ತಿಅಭಾವತೋ ಚ ಸತತಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ನ ಹೋತಿ, ಪರಿಸೇಸತೋ ಸಬ್ಬಜಾನನಸಮತ್ಥತ್ತಾ ಸತ್ತಿಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ವಾ ಸಿಯಾ, ವಿದಿತಸಬ್ಬಧಮ್ಮತ್ತಾ ಞಾತಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ವಾ ಸಿಯಾ। ಸತ್ತಿಸಬ್ಬಞ್ಞುನೋ ಸಬ್ಬಜಾನನತ್ತಂ ನತ್ಥೀತಿ ತಮ್ಪಿ ನ ಯುಜ್ಜತಿ।

    72-73.Sabbaññutaññāṇaṃ anāvaraṇañāṇanti ettha pañcaneyyapathappabhedaṃ sabbaṃ aññāsīti sabbaññū, sabbaññussa bhāvo sabbaññutā, sā eva ñāṇaṃ ‘‘sabbaññutāñāṇa’’nti vattabbe ‘‘sabbaññutaññāṇa’’nti vuttaṃ. Saṅkhatāsaṅkhatādibhedā sabbadhammā hi saṅkhāro vikāro lakkhaṇaṃ nibbānaṃ paññattīti pañceva neyyapathā honti. Sabbaññūti ca kamasabbaññū, sakiṃsabbaññū, satatasabbaññū, sattisabbaññū, ñātasabbaññūti pañcavidhā sabbaññuno siyuṃ. Kamena sabbajānanakālāsambhavato kamasabbaññutā na hoti, sakiṃ sabbārammaṇagahaṇābhāvato sakiṃsabbaññutā na hoti, cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārammaṇacittasambhavato bhavaṅgacittavirodhato yuttiabhāvato ca satatasabbaññutā na hoti, parisesato sabbajānanasamatthattā sattisabbaññutā vā siyā, viditasabbadhammattā ñātasabbaññutā vā siyā. Sattisabbaññuno sabbajānanattaṃ natthīti tampi na yujjati.

    ‘‘ನ ತಸ್ಸ ಅದ್ದಿಟ್ಠಮಿಧತ್ಥಿ ಕಿಞ್ಚಿ, ಅಥೋ ಅವಿಞ್ಞಾತಮಜಾನಿತಬ್ಬಂ।

    ‘‘Na tassa addiṭṭhamidhatthi kiñci, atho aviññātamajānitabbaṃ;

    ಸಬ್ಬಂ ಅಭಿಞ್ಞಾಸಿ ಯದತ್ಥಿ ನೇಯ್ಯಂ, ತಥಾಗತೋ ತೇನ ಸಮನ್ತಚಕ್ಖೂ’’ತಿ॥ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೫೬; ಚೂಳನಿ॰ ಮೋಘರಾಜಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೮೫; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೦೮) –

    Sabbaṃ abhiññāsi yadatthi neyyaṃ, tathāgato tena samantacakkhū’’ti. (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 1.208) –

    ವುತ್ತತ್ತಾ ಞಾತಸಬ್ಬಞ್ಞುತ್ತಮೇವ ಯುಜ್ಜತಿ। ಏವಞ್ಹಿ ಸತಿ ಕಿಚ್ಚತೋ ಅಸಮ್ಮೋಹತೋ ಕಾರಣಸಿದ್ಧಿತೋ ಆವಜ್ಜನಪಟಿಬದ್ಧತೋ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತ್ತಮೇವ ಹೋತೀತಿ। ಆವಜ್ಜನಪಟಿಬದ್ಧತ್ತಾ ಏವ ಹಿ ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಆವರಣನ್ತಿ ಅನಾವರಣಂ, ತದೇವ ಅನಾವರಣಞಾಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ।

    Vuttattā ñātasabbaññuttameva yujjati. Evañhi sati kiccato asammohato kāraṇasiddhito āvajjanapaṭibaddhato sabbaññuttameva hotīti. Āvajjanapaṭibaddhattā eva hi natthi etassa āvaraṇanti anāvaraṇaṃ, tadeva anāvaraṇañāṇanti vuccatīti.

    ಇಮಾನಿ ತೇಸತ್ತತಿ ಞಾಣಾನೀತಿ ಸಾವಕೇಹಿ ಸಾಧಾರಣಾಸಾಧಾರಣವಸೇನ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ ಇಮಾನಿ ತೇಸತ್ತತಿ ಞಾಣಾನಿ। ಇಮೇಸಂ ತೇಸತ್ತತಿಯಾ ಞಾಣಾನನ್ತಿ ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ವುತ್ತಾನಂ ಇಮೇಸಂ ತೇಸತ್ತತಿಞಾಣಾನಂ। ಉಬ್ಬಾಹನತ್ಥೇ ಚೇತಂ ಸಾಮಿವಚನಂ। ತೇಸತ್ತತೀನನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ। ‘‘ತೇಸತ್ತತಿಯಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಬಹುವಚನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಸತ್ತಸಟ್ಠಿ ಞಾಣಾನೀತಿಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಸತ್ತಸಟ್ಠಿ ಞಾಣಾನಿ। ಸಾವಕಸಾಧಾರಣಾನೀತಿ ಸವನನ್ತೇ ಅರಿಯಾಯ ಜಾತಿಯಾ ಜಾತತ್ತಾ ಸಾವಕಾ, ಸಮಾನಂ ಧಾರಣಮೇತೇಸನ್ತಿ ಸಾಧಾರಣಾನಿ, ತಥಾಗತಾನಂ ಸಾವಕೇಹಿ ಸಾಧಾರಣಾನಿ ಸಾವಕಸಾಧಾರಣಾನಿ। ಛ ಞಾಣಾನೀತಿ ಅನ್ತೇ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ ಛ ಞಾಣಾನಿ। ಅಸಾಧಾರಣಾನಿ ಸಾವಕೇಹೀತಿ ಸಾವಕೇಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಾನಿ ತಥಾಗತಾನಂಯೇವ ಞಾಣಾನೀತಿ।

    Imāni tesattati ñāṇānīti sāvakehi sādhāraṇāsādhāraṇavasena uddiṭṭhāni imāni tesattati ñāṇāni. Imesaṃ tesattatiyā ñāṇānanti ādito paṭṭhāya vuttānaṃ imesaṃ tesattatiñāṇānaṃ. Ubbāhanatthe cetaṃ sāmivacanaṃ. Tesattatīnantipi pāṭho. ‘‘Tesattatiyā’’ti vattabbe ekasmiṃ bahuvacanaṃ veditabbaṃ. Sattasaṭṭhi ñāṇānītiādito paṭṭhāya sattasaṭṭhi ñāṇāni. Sāvakasādhāraṇānīti savanante ariyāya jātiyā jātattā sāvakā, samānaṃ dhāraṇametesanti sādhāraṇāni, tathāgatānaṃ sāvakehi sādhāraṇāni sāvakasādhāraṇāni. Cha ñāṇānīti ante uddiṭṭhāni cha ñāṇāni. Asādhāraṇāni sāvakehīti sāvakehi asādhāraṇāni tathāgatānaṃyeva ñāṇānīti.

    ಸದ್ಧಮ್ಮಪ್ಪಕಾಸಿನಿಯಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗ-ಅಟ್ಠಕಥಾಯ

    Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathāya

    ಞಾಣಕಥಾಮಾತಿಕುದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Ñāṇakathāmātikuddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ೧. ಸುತಮಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ • 1. Sutamayañāṇaniddesavaṇṇanā




    Related texts:



    ತಿಪಿಟಕ (ಮೂಲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ಸುತ್ತಪಿಟಕ • Suttapiṭaka / ಖುದ್ದಕನಿಕಾಯ • Khuddakanikāya / ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗಪಾಳಿ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ಮಾತಿಕಾ • Mātikā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact