Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४४९] ११. मट्ठकुण्डलीजातकवण्णना
[449] 11. Maṭṭhakuṇḍalījātakavaṇṇanā
अलङ्कतो मट्ठकुण्डलीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं मतपुत्तं कुटुम्बिकं आरब्भ कथेसि। सावत्थियं किरेकस्स बुद्धुपट्ठाकस्स कुटुम्बिकस्स पियपुत्तो कालमकासि। सो पुत्तसोकसमप्पितो न न्हायति न भुञ्जति न कम्मन्ते विचारेति, न बुद्धुपट्ठानं गच्छति, केवलं ‘‘पियपुत्तक, मं ओहाय पठमतरं गतोसी’’तिआदीनि वत्वा विप्पलपति। सत्था पच्चूससमये लोकं ओलोकेन्तो तस्स सोतापत्तिफलूपनिस्सयं दिस्वा पुनदिवसे भिक्खुसङ्घपरिवुतो सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा कतभत्तकिच्चो भिक्खू उय्योजेत्वा आनन्दत्थेरेन पच्छासमणेन तस्स घरद्वारं अगमासि। सत्थु आगतभावं कुटुम्बिकस्स आरोचेसुं। अथस्स गेहजनो आसनं पञ्ञपेत्वा सत्थारं निसीदापेत्वा कुटुम्बिकं परिग्गहेत्वा सत्थु सन्तिकं आनेसि। तं वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्नं सत्था करुणासीतलेन वचनेन आमन्तेत्वा ‘‘किं, उपासक, पुत्तकं अनुसोचसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘उपासक, पोराणकपण्डिता पुत्ते कालकते सोकसमप्पिता विचरन्तापि पण्डितानं कथं सुत्वा ‘अलब्भनीयट्ठान’न्ति तथतो ञत्वा अप्पमत्तकम्पि सोकं न करिंसू’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Alaṅkato maṭṭhakuṇḍalīti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ mataputtaṃ kuṭumbikaṃ ārabbha kathesi. Sāvatthiyaṃ kirekassa buddhupaṭṭhākassa kuṭumbikassa piyaputto kālamakāsi. So puttasokasamappito na nhāyati na bhuñjati na kammante vicāreti, na buddhupaṭṭhānaṃ gacchati, kevalaṃ ‘‘piyaputtaka, maṃ ohāya paṭhamataraṃ gatosī’’tiādīni vatvā vippalapati. Satthā paccūsasamaye lokaṃ olokento tassa sotāpattiphalūpanissayaṃ disvā punadivase bhikkhusaṅghaparivuto sāvatthiyaṃ piṇḍāya caritvā katabhattakicco bhikkhū uyyojetvā ānandattherena pacchāsamaṇena tassa gharadvāraṃ agamāsi. Satthu āgatabhāvaṃ kuṭumbikassa ārocesuṃ. Athassa gehajano āsanaṃ paññapetvā satthāraṃ nisīdāpetvā kuṭumbikaṃ pariggahetvā satthu santikaṃ ānesi. Taṃ vanditvā ekamantaṃ nisinnaṃ satthā karuṇāsītalena vacanena āmantetvā ‘‘kiṃ, upāsaka, puttakaṃ anusocasī’’ti pucchitvā ‘‘āma, bhante’’ti vutte ‘‘upāsaka, porāṇakapaṇḍitā putte kālakate sokasamappitā vicarantāpi paṇḍitānaṃ kathaṃ sutvā ‘alabbhanīyaṭṭhāna’nti tathato ñatvā appamattakampi sokaṃ na kariṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते एकस्स महाविभवस्स ब्राह्मणस्स पुत्तो पञ्चदससोळसवस्सकाले एकेन ब्याधिना फुट्ठो कालं कत्वा देवलोके निब्बत्ति। ब्राह्मणो तस्स कालकिरियतो पट्ठाय सुसानं गन्त्वा छारिकपुञ्जं आविज्झन्तो परिदेवति, सब्बकम्मन्ते परिच्चजित्वा सोकसमप्पितो विचरति। तदा देवपुत्तो अनुविचरन्तो तं दिस्वा ‘‘एकं उपमं कत्वा सोकं हरिस्सामी’’ति तस्स सुसानं गन्त्वा परिदेवनकाले तस्सेव पुत्तवण्णी हुत्वा सब्बाभरणपटिमण्डितो एकस्मिं पदेसे ठत्वा उभो हत्थे सीसे ठपेत्वा महासद्देन परिदेवि। ब्राह्मणो सद्दं सुत्वा तं ओलोकेत्वा पुत्तपेमं पटिलभित्वा तस्स सन्तिके ठत्वा ‘‘तात माणव, इमस्मिं सुसानमज्झे कस्मा परिदेवसी’’ति पुच्छन्तो पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente ekassa mahāvibhavassa brāhmaṇassa putto pañcadasasoḷasavassakāle ekena byādhinā phuṭṭho kālaṃ katvā devaloke nibbatti. Brāhmaṇo tassa kālakiriyato paṭṭhāya susānaṃ gantvā chārikapuñjaṃ āvijjhanto paridevati, sabbakammante pariccajitvā sokasamappito vicarati. Tadā devaputto anuvicaranto taṃ disvā ‘‘ekaṃ upamaṃ katvā sokaṃ harissāmī’’ti tassa susānaṃ gantvā paridevanakāle tasseva puttavaṇṇī hutvā sabbābharaṇapaṭimaṇḍito ekasmiṃ padese ṭhatvā ubho hatthe sīse ṭhapetvā mahāsaddena paridevi. Brāhmaṇo saddaṃ sutvā taṃ oloketvā puttapemaṃ paṭilabhitvā tassa santike ṭhatvā ‘‘tāta māṇava, imasmiṃ susānamajjhe kasmā paridevasī’’ti pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
११५.
115.
‘‘अलङ्कतो मट्ठकुण्डली, मालधारी हरिचन्दनुस्सदो।
‘‘Alaṅkato maṭṭhakuṇḍalī, māladhārī haricandanussado;
बाहा पग्गय्ह कन्दसि, वनमज्झे किं दुक्खितो तुव’’न्ति॥
Bāhā paggayha kandasi, vanamajjhe kiṃ dukkhito tuva’’nti.
तत्थ अलङ्कतोति नानाभरणविभूसितो। मट्ठकुण्डलीति करणपरिनिट्ठितेहि मट्ठेहि कुण्डलेहि समन्नागतो। मालधारीति विचित्रकुसुममालधरो। हरिचन्दनुस्सदोति सुवण्णवण्णेन चन्दनेन अनुलित्तो। वनमज्झेति सुसानमज्झे। किं दुक्खितो तुवन्ति किंकारणा दुक्खितो त्वं, आचिक्ख, अहं ते यं इच्छसि, तं दस्सामीति आह।
Tattha alaṅkatoti nānābharaṇavibhūsito. Maṭṭhakuṇḍalīti karaṇapariniṭṭhitehi maṭṭhehi kuṇḍalehi samannāgato. Māladhārīti vicitrakusumamāladharo. Haricandanussadoti suvaṇṇavaṇṇena candanena anulitto. Vanamajjheti susānamajjhe. Kiṃ dukkhito tuvanti kiṃkāraṇā dukkhito tvaṃ, ācikkha, ahaṃ te yaṃ icchasi, taṃ dassāmīti āha.
अथस्स कथेन्तो माणवो दुतियं गाथमाह –
Athassa kathento māṇavo dutiyaṃ gāthamāha –
११६.
116.
‘‘सोवण्णमयो पभस्सरो, उप्पन्नो रथपञ्जरो मम।
‘‘Sovaṇṇamayo pabhassaro, uppanno rathapañjaro mama;
तस्स चक्कयुगं न विन्दामि, तेन दुक्खेन जहामि जीवित’’न्ति॥
Tassa cakkayugaṃ na vindāmi, tena dukkhena jahāmi jīvita’’nti.
ब्राह्मणो सम्पटिच्छन्तो ततियं गाथमाह –
Brāhmaṇo sampaṭicchanto tatiyaṃ gāthamāha –
११७.
117.
‘‘सोवण्णमयं मणीमयं, लोहमयं अथ रूपियामयं।
‘‘Sovaṇṇamayaṃ maṇīmayaṃ, lohamayaṃ atha rūpiyāmayaṃ;
पावद रथं करिस्सामि ते, चक्कयुगं पटिपादयामि त’’न्ति॥
Pāvada rathaṃ karissāmi te, cakkayugaṃ paṭipādayāmi ta’’nti.
तत्थ पावदाति यादिसेन ते अत्थो यादिसं रोचेसि, तादिसं वद, अहं ते रथ करिस्सामि। पटिपादयामि तन्ति तं पञ्जरानुरूपं चक्कयुगं अधिगच्छापेमि।
Tattha pāvadāti yādisena te attho yādisaṃ rocesi, tādisaṃ vada, ahaṃ te ratha karissāmi. Paṭipādayāmi tanti taṃ pañjarānurūpaṃ cakkayugaṃ adhigacchāpemi.
तं सुत्वा माणवेन कथिताय गाथाय पठमपादं सत्था अभिसम्बुद्धो हुत्वा कथेसि, सेसं माणवो।
Taṃ sutvā māṇavena kathitāya gāthāya paṭhamapādaṃ satthā abhisambuddho hutvā kathesi, sesaṃ māṇavo.
११८.
118.
‘‘सो माणवो तस्स पावदि, चन्दसूरिया उभयेत्थ भातरो।
‘‘So māṇavo tassa pāvadi, candasūriyā ubhayettha bhātaro;
सोवण्णमयो रथो मम, तेन चक्कयुगेन सोभती’’ति॥
Sovaṇṇamayo ratho mama, tena cakkayugena sobhatī’’ti.
ब्राह्मणो तदनन्तरं आह –
Brāhmaṇo tadanantaraṃ āha –
११९.
119.
‘‘बालो खो त्वंसि माणव, यो त्वं पत्थयसि अपत्थियं।
‘‘Bālo kho tvaṃsi māṇava, yo tvaṃ patthayasi apatthiyaṃ;
मञ्ञामि तुवं मरिस्ससि, न हि त्वं लच्छसि चन्दसूरिये’’ति॥ –
Maññāmi tuvaṃ marissasi, na hi tvaṃ lacchasi candasūriye’’ti. –
ब्राह्मणेन वुत्तगाथाय अपत्थियन्ति अपत्थेतब्बं।
Brāhmaṇena vuttagāthāya apatthiyanti apatthetabbaṃ.
ततो माणवो आह –
Tato māṇavo āha –
१२०.
120.
‘‘गमनागमनम्पि दिस्सति, वण्णधातु उभयेत्थ वीथियो।
‘‘Gamanāgamanampi dissati, vaṇṇadhātu ubhayettha vīthiyo;
पेतो पन नेव दिस्सति, को नु खो कन्दतं बाल्यतरो’’ति॥
Peto pana neva dissati, ko nu kho kandataṃ bālyataro’’ti.
माणवेन वुत्तगाथाय गमनागमनन्ति उग्गमनञ्च अत्थगमनञ्च। वण्णोयेव वण्णधातु। उभयेत्थ वीथियोति एत्थ आकासे ‘‘अयं चन्दस्स वीथि, अयं सूरियस्स वीथी’’ति एवं उभयगमनागमनभूमियोपि पञ्ञायन्ति। पेतो पनाति परलोकं गतसत्तो पन न दिस्सतेव। को नु खोति एवं सन्ते अम्हाकं द्विन्नं कन्दन्तानं को नु खो बाल्यतरोति।
Māṇavena vuttagāthāya gamanāgamananti uggamanañca atthagamanañca. Vaṇṇoyeva vaṇṇadhātu. Ubhayettha vīthiyoti ettha ākāse ‘‘ayaṃ candassa vīthi, ayaṃ sūriyassa vīthī’’ti evaṃ ubhayagamanāgamanabhūmiyopi paññāyanti. Peto panāti paralokaṃ gatasatto pana na dissateva. Ko nu khoti evaṃ sante amhākaṃ dvinnaṃ kandantānaṃ ko nu kho bālyataroti.
एवं माणवे कथेन्ते ब्राह्मणो सल्लक्खेत्वा गाथमाह –
Evaṃ māṇave kathente brāhmaṇo sallakkhetvā gāthamāha –
१२१.
121.
‘‘सच्चं खो वदेसि माणव, अहमेव कन्दतं बाल्यतरो।
‘‘Saccaṃ kho vadesi māṇava, ahameva kandataṃ bālyataro;
चन्दं विय दारको रुदं, पेतं कालकताभिपत्थये’’ति॥
Candaṃ viya dārako rudaṃ, petaṃ kālakatābhipatthaye’’ti.
तत्थ चन्दं विय दारकोति यथा दहरो गामदारको ‘‘चन्दं देथा’’ति चन्दस्सत्थाय रोदेय्य, एवं अहम्पि पेतं कालकतं अभिपत्थेमीति।
Tattha candaṃ viya dārakoti yathā daharo gāmadārako ‘‘candaṃ dethā’’ti candassatthāya rodeyya, evaṃ ahampi petaṃ kālakataṃ abhipatthemīti.
इति ब्राह्मणो माणवस्स कथाय निस्सोको हुत्वा तस्स थुतिं करोन्तो सेसगाथा अभासि –
Iti brāhmaṇo māṇavassa kathāya nissoko hutvā tassa thutiṃ karonto sesagāthā abhāsi –
१२२.
122.
‘‘आदित्तं वत मं सन्तं, घतसित्तंव पावकं।
‘‘Ādittaṃ vata maṃ santaṃ, ghatasittaṃva pāvakaṃ;
वारिना विय ओसिञ्चं, सब्बं निब्बापये दरं॥
Vārinā viya osiñcaṃ, sabbaṃ nibbāpaye daraṃ.
१२३.
123.
‘‘अब्बही वत मे सल्लं, यमासि हदयस्सितं।
‘‘Abbahī vata me sallaṃ, yamāsi hadayassitaṃ;
यो मे सोकपरेतस्स, पुत्तसोकं अपानुदि॥
Yo me sokaparetassa, puttasokaṃ apānudi.
१२४.
124.
‘‘सोहं अब्बूळ्हसल्लोस्मि, वीतसोको अनाविलो।
‘‘Sohaṃ abbūḷhasallosmi, vītasoko anāvilo;
न सोचामि न रोदामि, तव सुत्वान माणवा’’ति॥
Na socāmi na rodāmi, tava sutvāna māṇavā’’ti.
अथ नं माणवो ‘‘ब्राह्मण, यस्सत्थाय त्वं रोदसि, अहं ते पुत्तो, अहं देवलोके निब्बत्तो, इतो पट्ठाय मा मं अनुसोचि, दानं देहि, सीलं रक्खाहि, उपोसथं करोही’’ति ओवदित्वा सकट्ठानमेव गतो। ब्राह्मणोपि तस्सोवादे ठत्वा दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा कालकतो देवलोके निब्बत्ति।
Atha naṃ māṇavo ‘‘brāhmaṇa, yassatthāya tvaṃ rodasi, ahaṃ te putto, ahaṃ devaloke nibbatto, ito paṭṭhāya mā maṃ anusoci, dānaṃ dehi, sīlaṃ rakkhāhi, uposathaṃ karohī’’ti ovaditvā sakaṭṭhānameva gato. Brāhmaṇopi tassovāde ṭhatvā dānādīni puññāni katvā kālakato devaloke nibbatti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेहि, सच्चपरियोसाने कुटुम्बिको सोतापत्तिफले पतिट्ठहि।तदा धम्मदेसकदेवपुत्तो अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānehi, saccapariyosāne kuṭumbiko sotāpattiphale patiṭṭhahi.Tadā dhammadesakadevaputto ahameva ahosinti.
मट्ठकुण्डलीजातकवण्णना एकादसमा।
Maṭṭhakuṇḍalījātakavaṇṇanā ekādasamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४४९. मट्ठकुण्डलीजातकं • 449. Maṭṭhakuṇḍalījātakaṃ