| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
९. मट्ठकुण्डलीविमानवण्णना
9. Maṭṭhakuṇḍalīvimānavaṇṇanā
अलङ्कतो मट्ठकुण्डलीति मट्ठकुण्डलीविमानं। तस्स का उप्पत्ति? भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने। तेन समयेन सावत्थिवासी एको ब्राह्मणो अद्धो महद्धनो महाभोगो अस्सद्धो अप्पसन्नो मिच्छादिट्ठिको कस्सचि किञ्चि न देति, अदानतो एव ‘‘अदिन्नपुब्बको’’ति पञ्ञायित्थ। सो मिच्छादिट्ठिभावेन च लुद्धभावेन च तथागतं वा तथागतसावकं वा दट्ठुम्पि न इच्छति। मट्ठकुण्डलं नाम अत्तनो पुत्तञ्च सिक्खापेसि ‘‘तात , तया समणो गोतमो तस्स सावका च न उपसङ्कमितब्बा न दट्ठब्बा’’ति। सोपि तथा अकासि। अथस्स पुत्तो गिलानो अहोसि, ब्राह्मणो धनक्खयभयेन भेसज्जं न कारेसि, रोगे पन वड्ढितेव वेज्जे पक्कोसित्वा दस्सेसि। वेज्जा तस्स सरीरं ओलोकेत्वा ‘‘अतेकिच्छो’’ति तं ञत्वा अपक्कमिंसु। ब्राह्मणो ‘‘पुत्ते अब्भन्तरे मते नीहरणं दुक्ख’’न्ति पुत्तं बहिद्वारकोट्ठके निपज्जापेसि।
Alaṅkatomaṭṭhakuṇḍalīti maṭṭhakuṇḍalīvimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane. Tena samayena sāvatthivāsī eko brāhmaṇo addho mahaddhano mahābhogo assaddho appasanno micchādiṭṭhiko kassaci kiñci na deti, adānato eva ‘‘adinnapubbako’’ti paññāyittha. So micchādiṭṭhibhāvena ca luddhabhāvena ca tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā daṭṭhumpi na icchati. Maṭṭhakuṇḍalaṃ nāma attano puttañca sikkhāpesi ‘‘tāta , tayā samaṇo gotamo tassa sāvakā ca na upasaṅkamitabbā na daṭṭhabbā’’ti. Sopi tathā akāsi. Athassa putto gilāno ahosi, brāhmaṇo dhanakkhayabhayena bhesajjaṃ na kāresi, roge pana vaḍḍhiteva vejje pakkositvā dassesi. Vejjā tassa sarīraṃ oloketvā ‘‘atekiccho’’ti taṃ ñatvā apakkamiṃsu. Brāhmaṇo ‘‘putte abbhantare mate nīharaṇaṃ dukkha’’nti puttaṃ bahidvārakoṭṭhake nipajjāpesi.
भगवा रत्तिया पच्चूससमये महाकरुणासमापत्तितो वुट्ठाय लोकं वोलोकेन्तो अद्दस मट्ठकुण्डलीमाणवं खीणायुकं तदहेव चवनधम्मं, निरयसंवत्तनिकञ्चस्स कम्मं कतोकासं। ‘‘सचे पनाहं तत्थ गमिस्सामि, सो मयि चित्तं पसादेत्वा देवलोके निब्बत्तित्वा पितरं आळाहने रोदमानं उपगन्त्वा संवेजेस्सति, एवं सो च तस्स पिता च मम सन्तिकं आगमिस्सति, महाजनकायो सन्निपतिस्सति तत्थ मया धम्मे देसिते महाधम्माभिसमयो भविस्सती’’ति एवं पन ञत्वा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं सावत्थिं पिण्डाय पविट्ठो मट्ठकुण्डलीमाणवस्स पितु गेहसमीपे ठत्वा छब्बण्णबुद्धरंसियो विस्सज्जेसि। ता दिस्वा माणवो ‘‘किमेत’’न्ति इतो चितो च विलोकेन्तो अद्दस भगवन्तं दन्तं गुत्तं सन्तिन्द्रियं द्वत्तिंसाय महापुरिसलक्खणेहि असीतिया अनुब्यञ्जनेहि ब्यामप्पभाय केतुमालाय च विज्जोतमानं अनुपमाय बुद्धसिरिया अचिन्तेय्येन बुद्धानुभावेन विरोचमानं। दिस्वा तस्स एतदहोसि ‘‘बुद्धो नु खो भगवा इधानुप्पत्तो, यस्सायं रूपसम्पदा अत्तनो तेजसा सूरियम्पि अभिभवति, कन्तभावेन चन्दिमं, उपसन्तभावेन सब्बेपि समणब्राह्मणे, उपसमेन नाम एत्थेव भवितब्बं, अयमेव च मञ्ञे इमस्मिं लोके अग्गपुग्गलो, ममेव च अनुकम्पाय इधानुप्पत्तो’’ति बुद्धारम्मणाय पीतिया निरन्तरं फुटसरीरो अनप्पकं पीतिसोमनस्सं पटिसंवेदेन्तो पसन्नचित्तो अञ्जलिं पग्गय्ह निपज्जि। तं दिस्वा भगवा ‘‘अलं इमस्स एत्तकेन सग्गूपपत्तिया’’ति पक्कामि।
Bhagavā rattiyā paccūsasamaye mahākaruṇāsamāpattito vuṭṭhāya lokaṃ volokento addasa maṭṭhakuṇḍalīmāṇavaṃ khīṇāyukaṃ tadaheva cavanadhammaṃ, nirayasaṃvattanikañcassa kammaṃ katokāsaṃ. ‘‘Sace panāhaṃ tattha gamissāmi, so mayi cittaṃ pasādetvā devaloke nibbattitvā pitaraṃ āḷāhane rodamānaṃ upagantvā saṃvejessati, evaṃ so ca tassa pitā ca mama santikaṃ āgamissati, mahājanakāyo sannipatissati tattha mayā dhamme desite mahādhammābhisamayo bhavissatī’’ti evaṃ pana ñatvā pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya mahatā bhikkhusaṅghena saddhiṃ sāvatthiṃ piṇḍāya paviṭṭho maṭṭhakuṇḍalīmāṇavassa pitu gehasamīpe ṭhatvā chabbaṇṇabuddharaṃsiyo vissajjesi. Tā disvā māṇavo ‘‘kimeta’’nti ito cito ca vilokento addasa bhagavantaṃ dantaṃ guttaṃ santindriyaṃ dvattiṃsāya mahāpurisalakkhaṇehi asītiyā anubyañjanehi byāmappabhāya ketumālāya ca vijjotamānaṃ anupamāya buddhasiriyā acinteyyena buddhānubhāvena virocamānaṃ. Disvā tassa etadahosi ‘‘buddho nu kho bhagavā idhānuppatto, yassāyaṃ rūpasampadā attano tejasā sūriyampi abhibhavati, kantabhāvena candimaṃ, upasantabhāvena sabbepi samaṇabrāhmaṇe, upasamena nāma ettheva bhavitabbaṃ, ayameva ca maññe imasmiṃ loke aggapuggalo, mameva ca anukampāya idhānuppatto’’ti buddhārammaṇāya pītiyā nirantaraṃ phuṭasarīro anappakaṃ pītisomanassaṃ paṭisaṃvedento pasannacitto añjaliṃ paggayha nipajji. Taṃ disvā bhagavā ‘‘alaṃ imassa ettakena saggūpapattiyā’’ti pakkāmi.
सोपि तं पीतिसोमनस्सं अविजहन्तोव कालं कत्वा तावतिंसेसु द्वादसयोजनिके विमाने निब्बत्ति। पिता पनस्स सरीरसक्कारं करित्वा दुतियदिवसे पच्चूसवेलायं आळाहनं गन्त्वा ‘‘हा हा मट्ठकुण्डलि, हा हा मट्ठकुण्डली’’ति परिदेवमानो आळाहनं अनुपरिक्कमन्तो रोदति। देवपुत्तो अत्तनो विभवसम्पत्तिं ओलोकेत्वा ‘‘कुतो नु खो अहं इधागतो किञ्च कम्मं कत्वा’’ति उपधारेन्तो अत्तनो पुरिमत्तभावं ञत्वा तत्थ च मरणकाले भगवति पवत्तितं चित्तप्पसादं मनोहरं अञ्जलिकरणमत्तं दिस्वा ‘‘अहो महानुभावा बुद्धा भगवन्तो’’ति सातिसयं तथागते सञ्जातप्पसादबहुमानो ‘‘अदिन्नपुब्बकब्राह्मणो नु खो किं करोती’’ति उपधारेन्तो आळाहने रोदमानं दिस्वा ‘‘अयं मय्हं पुब्बे भेसज्जमत्तम्पि अकत्वा इदानि निरत्थकं आळाहने रोदति, हन्द नं संवेजेत्वा कुसले पतिट्ठापेस्सामी’’ति देवलोकतो आगन्त्वा मट्ठकुण्डलीरूपेन रोदमानो ‘‘हा हा चन्द, हा हा सूरिया’’ति बाहा पग्गय्ह कन्दन्तो पितु समीपे अट्ठासि। अथ नं ब्राह्मणो ‘‘अयं मट्ठकुण्डली आगतो’’ति चिन्तेत्वा गाथाय अज्झभासि –
Sopi taṃ pītisomanassaṃ avijahantova kālaṃ katvā tāvatiṃsesu dvādasayojanike vimāne nibbatti. Pitā panassa sarīrasakkāraṃ karitvā dutiyadivase paccūsavelāyaṃ āḷāhanaṃ gantvā ‘‘hā hā maṭṭhakuṇḍali, hā hā maṭṭhakuṇḍalī’’ti paridevamāno āḷāhanaṃ anuparikkamanto rodati. Devaputto attano vibhavasampattiṃ oloketvā ‘‘kuto nu kho ahaṃ idhāgato kiñca kammaṃ katvā’’ti upadhārento attano purimattabhāvaṃ ñatvā tattha ca maraṇakāle bhagavati pavattitaṃ cittappasādaṃ manoharaṃ añjalikaraṇamattaṃ disvā ‘‘aho mahānubhāvā buddhā bhagavanto’’ti sātisayaṃ tathāgate sañjātappasādabahumāno ‘‘adinnapubbakabrāhmaṇo nu kho kiṃ karotī’’ti upadhārento āḷāhane rodamānaṃ disvā ‘‘ayaṃ mayhaṃ pubbe bhesajjamattampi akatvā idāni niratthakaṃ āḷāhane rodati, handa naṃ saṃvejetvā kusale patiṭṭhāpessāmī’’ti devalokato āgantvā maṭṭhakuṇḍalīrūpena rodamāno ‘‘hā hā canda, hā hā sūriyā’’ti bāhā paggayha kandanto pitu samīpe aṭṭhāsi. Atha naṃ brāhmaṇo ‘‘ayaṃ maṭṭhakuṇḍalī āgato’’ti cintetvā gāthāya ajjhabhāsi –
१२०७.
1207.
‘‘अलङ्कतो मट्ठकुण्डली, मालधारी हरिचन्दनुस्सदो।
‘‘Alaṅkato maṭṭhakuṇḍalī, māladhārī haricandanussado;
बाहा पग्गय्ह कन्दसि, वनमज्झे किं दुक्खितो तुव’’न्ति॥
Bāhā paggayha kandasi, vanamajjhe kiṃ dukkhito tuva’’nti.
तत्थ अलङ्कतोति विभूसितो। मट्ठकुण्डलीति सरीरप्पदेसस्स अघंसनत्थं मालालतादयो अदस्सेत्वा मट्ठाकारेनेव कतकुण्डलो। अथ वा मट्ठकुण्डलीति विसुद्धकुण्डलो, तापेत्वा जातिहिङ्गुलिकाय मज्जित्वा धोवित्वा सूकरलोमेन मज्जितकुण्डलोति अत्थो । मालधारीति मालं धारेन्तो, पिळन्धितमालोति अत्थो। हरिचन्दनुस्सदोति रत्तचन्दनेन सब्बसो अनुलित्तगत्तो। किन्ति पुच्छावचनं। दुक्खितोति दुक्खप्पत्तो। किंदुक्खितोति वा एकमेव पदं, केन दुक्खेन दुक्खितोति अत्थो।
Tattha alaṅkatoti vibhūsito. Maṭṭhakuṇḍalīti sarīrappadesassa aghaṃsanatthaṃ mālālatādayo adassetvā maṭṭhākāreneva katakuṇḍalo. Atha vā maṭṭhakuṇḍalīti visuddhakuṇḍalo, tāpetvā jātihiṅgulikāya majjitvā dhovitvā sūkaralomena majjitakuṇḍaloti attho . Māladhārīti mālaṃ dhārento, piḷandhitamāloti attho. Haricandanussadoti rattacandanena sabbaso anulittagatto. Kinti pucchāvacanaṃ. Dukkhitoti dukkhappatto. Kiṃdukkhitoti vā ekameva padaṃ, kena dukkhena dukkhitoti attho.
अथ नं देवपुत्तो आह –
Atha naṃ devaputto āha –
१२०८.
1208.
‘‘सोवण्णमयो पभस्सरो, उप्पन्नो रथपञ्जरो मम।
‘‘Sovaṇṇamayo pabhassaro, uppanno rathapañjaro mama;
तस्स चक्कयुगं न विन्दामि, तेन दुक्खेन जहामि जीवित’’न्ति॥
Tassa cakkayugaṃ na vindāmi, tena dukkhena jahāmi jīvita’’nti.
अथ नं ब्राह्मणो आह –
Atha naṃ brāhmaṇo āha –
१२०९.
1209.
‘‘सोवण्णमयं मणिमयं, लोहितकमयं अथ रूपियमयं।
‘‘Sovaṇṇamayaṃ maṇimayaṃ, lohitakamayaṃ atha rūpiyamayaṃ;
आचिक्ख मे भद्दमाणव, चक्कयुगं पटिपादयामि ते’’ति॥
Ācikkha me bhaddamāṇava, cakkayugaṃ paṭipādayāmi te’’ti.
तं सुत्वा माणवो ‘‘अयं पुत्तस्स भेसज्जं अकत्वा पुत्तपतिरूपकं मं दिस्वा रोदन्तो ‘सुवण्णादिमयं रथचक्कं करोमी’ति वदति, होतु निग्गण्हिस्सामि न’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘कीव महन्तं मे चक्कयुगं करिस्ससी’’ति वत्वा ‘‘याव महन्तं आकङ्खसी’’ति वुत्ते ‘‘चन्दिमसूरियेहि मे अत्थो, ते मे देही’’ति याचन्तो –
Taṃ sutvā māṇavo ‘‘ayaṃ puttassa bhesajjaṃ akatvā puttapatirūpakaṃ maṃ disvā rodanto ‘suvaṇṇādimayaṃ rathacakkaṃ karomī’ti vadati, hotu niggaṇhissāmi na’’nti cintetvā ‘‘kīva mahantaṃ me cakkayugaṃ karissasī’’ti vatvā ‘‘yāva mahantaṃ ākaṅkhasī’’ti vutte ‘‘candimasūriyehi me attho, te me dehī’’ti yācanto –
१२१०.
1210.
‘‘सो माणवो तस्स पावदि, चन्दसूरिया उभयेत्थ दिस्सरे।
‘‘So māṇavo tassa pāvadi, candasūriyā ubhayettha dissare;
सोवण्णमयो रथो मम, तेन चक्कयुगेन सोभती’’ति॥
Sovaṇṇamayo ratho mama, tena cakkayugena sobhatī’’ti.
अथ नं ब्राह्मणो आह –
Atha naṃ brāhmaṇo āha –
१२११.
1211.
‘‘बालो खो त्वं असि माणव, यो त्वं पत्थयसे अपत्थियं।
‘‘Bālo kho tvaṃ asi māṇava, yo tvaṃ patthayase apatthiyaṃ;
मञ्ञामि तुवं मरिस्ससि, न हि त्वं लच्छसि चन्दसूरिये’’ति॥
Maññāmi tuvaṃ marissasi, na hi tvaṃ lacchasi candasūriye’’ti.
अथ नं माणवो ‘‘किं पन पञ्ञायमानस्सत्थाय रोदन्तो बालो होति, उदाहु अपञ्ञायमानस्सा’’ति वत्वा –
Atha naṃ māṇavo ‘‘kiṃ pana paññāyamānassatthāya rodanto bālo hoti, udāhu apaññāyamānassā’’ti vatvā –
१२१२.
1212.
‘‘गमनागमनम्पि दिस्सति, वण्णधातु उभयत्थ वीथिया।
‘‘Gamanāgamanampi dissati, vaṇṇadhātu ubhayattha vīthiyā;
पेतो कालकतो न दिस्सति, को निध कन्दतं बाल्यतरो’’ति॥
Peto kālakato na dissati, ko nidha kandataṃ bālyataro’’ti.
तं सुत्वा ब्राह्मणो ‘‘युत्तं एस वदती’’ति सल्लक्खेत्वा –
Taṃ sutvā brāhmaṇo ‘‘yuttaṃ esa vadatī’’ti sallakkhetvā –
१२१३.
1213.
‘‘सच्चं खो वदेसि माणव, अहमेव कन्दतं बाल्यतरो।
‘‘Saccaṃ kho vadesi māṇava, ahameva kandataṃ bālyataro;
चन्दं विय दारको रुदं, पेतं कालकताभिपत्थयि’’न्ति॥ –
Candaṃ viya dārako rudaṃ, petaṃ kālakatābhipatthayi’’nti. –
वत्वा तस्स कथाय निस्सोको हुत्वा माणवस्स थुतिं करोन्तो इमा गाथा अभासि –
Vatvā tassa kathāya nissoko hutvā māṇavassa thutiṃ karonto imā gāthā abhāsi –
१२१४.
1214.
‘‘आदित्तं वत मं सन्तं, घतसित्तंव पावकं।
‘‘Ādittaṃ vata maṃ santaṃ, ghatasittaṃva pāvakaṃ;
वारिना विय ओसिञ्चं, सब्बं निब्बापये दरं॥
Vārinā viya osiñcaṃ, sabbaṃ nibbāpaye daraṃ.
१२१५.
1215.
‘‘अब्बही वत मे सल्लं, सोकं हदयनिस्सितं।
‘‘Abbahī vata me sallaṃ, sokaṃ hadayanissitaṃ;
यो मे सोकपरेतस्स, पुत्तसोकं अपानुदि॥
Yo me sokaparetassa, puttasokaṃ apānudi.
१२१६.
1216.
‘‘स्वाहं अब्बूळ्हसल्लोस्मि, सीतिभूतोस्मि निब्बुतो।
‘‘Svāhaṃ abbūḷhasallosmi, sītibhūtosmi nibbuto;
न सोचामि न रोदामि, तव सुत्वान माणवा’’ति॥
Na socāmi na rodāmi, tava sutvāna māṇavā’’ti.
१२०८-१०. तत्थ रथपञ्जरोति रथूपत्थं। न विन्दामीति न लभामि। भद्दमाणवाति आलपनं। पटिपादयामीति सम्पादेत्वा ददामि, मा चक्कयुगाभावेन जीवितं जहीति अधिप्पायो। उभयेत्थ दिस्सरेति उभोपि एत्थ चन्दसूरिया आकासे दिस्सन्ति। य-कारो पदसन्धिकरो, उभये एत्थाति वा पदविभागो।
1208-10. Tattha rathapañjaroti rathūpatthaṃ. Na vindāmīti na labhāmi. Bhaddamāṇavāti ālapanaṃ. Paṭipādayāmīti sampādetvā dadāmi, mā cakkayugābhāvena jīvitaṃ jahīti adhippāyo. Ubhayettha dissareti ubhopi ettha candasūriyā ākāse dissanti. Ya-kāro padasandhikaro, ubhaye etthāti vā padavibhāgo.
१२१२. गमनागमनन्ति दिवसे दिवसे ओगमनुग्गमनवसेन चन्दसूरियानं गमनं आगमनञ्च दिस्सति। ‘‘गमनोगमन’’न्तिपि पाळि, उग्गमनं ओगमनञ्चाति अत्थो। वण्णधातूति सीतिभावविसिट्ठा कन्तभावभासुरा, उण्हभावविसिट्ठा तिक्खभावभासुरा च वण्णनिभा। उभयत्थाति चन्दे सूरिये चाति द्वीसुपि वण्णधातु दिस्सतीति योजेतब्बं। वीथियाति पवत्तनवीथियं आकासे, नागवीथियादिवीथियं वा। ‘‘उभयेत्था’’तिपि पाठो, उभये एत्थाति पदविसन्धि। बाल्यतरोति बालतरो अतिसयेन बालो।
1212.Gamanāgamananti divase divase ogamanuggamanavasena candasūriyānaṃ gamanaṃ āgamanañca dissati. ‘‘Gamanogamana’’ntipi pāḷi, uggamanaṃ ogamanañcāti attho. Vaṇṇadhātūti sītibhāvavisiṭṭhā kantabhāvabhāsurā, uṇhabhāvavisiṭṭhā tikkhabhāvabhāsurā ca vaṇṇanibhā. Ubhayatthāti cande sūriye cāti dvīsupi vaṇṇadhātu dissatīti yojetabbaṃ. Vīthiyāti pavattanavīthiyaṃ ākāse, nāgavīthiyādivīthiyaṃ vā. ‘‘Ubhayetthā’’tipi pāṭho, ubhaye etthāti padavisandhi. Bālyataroti bālataro atisayena bālo.
१२१३. इमं पन कथं सुत्वा ‘‘अलब्भनीयवत्थुं वताहं पत्थेत्वा केवलं सोकग्गिना डय्हामि, किं मे निरत्थकेन अनयब्यसनेना’’ति पटिसङ्खाने अट्ठासि। अथ देवपुत्तो मट्ठकुण्डलीरूपं पटिसंहरित्वा अत्तनो दिब्बरूपेनेव अट्ठासि। ब्राह्मणो पन तं अनोलोकेत्वा माणववोहारेनेव वोहरन्तो ‘‘सच्चं खो वदेसि माणवा’’तिआदिमाह। तत्थ चन्दं विय दारको रुदन्ति चन्दं अभिपत्थयं रुदन्तो दारको वियाति अत्थो। कालकताभिपत्थयिन्ति कालकतं अभिपत्थयिं। ‘‘अभिपत्थय’’न्तिपि पाठो।
1213. Imaṃ pana kathaṃ sutvā ‘‘alabbhanīyavatthuṃ vatāhaṃ patthetvā kevalaṃ sokagginā ḍayhāmi, kiṃ me niratthakena anayabyasanenā’’ti paṭisaṅkhāne aṭṭhāsi. Atha devaputto maṭṭhakuṇḍalīrūpaṃ paṭisaṃharitvā attano dibbarūpeneva aṭṭhāsi. Brāhmaṇo pana taṃ anoloketvā māṇavavohāreneva voharanto ‘‘saccaṃ kho vadesi māṇavā’’tiādimāha. Tattha candaṃ viya dārako rudanti candaṃ abhipatthayaṃ rudanto dārako viyāti attho. Kālakatābhipatthayinti kālakataṃ abhipatthayiṃ. ‘‘Abhipatthaya’’ntipi pāṭho.
१२१४-५. आदित्तन्ति सोकग्गिना आदित्तं। निब्बापये दरन्ति निब्बापयि दरथं सोकपरिळाहं। अब्बहीति उद्धरि।
1214-5.Ādittanti sokagginā ādittaṃ. Nibbāpaye daranti nibbāpayi darathaṃ sokapariḷāhaṃ. Abbahīti uddhari.
अथ ब्राह्मणो सोकं विनोदेत्वा अत्तनो उपदेसदायकं दिब्बरूपेन ठितं दिस्वा ‘‘को नाम त्व’’न्ति पुच्छन्तो –
Atha brāhmaṇo sokaṃ vinodetvā attano upadesadāyakaṃ dibbarūpena ṭhitaṃ disvā ‘‘ko nāma tva’’nti pucchanto –
१२१७.
1217.
‘‘देवता नुसि गन्धब्बो, अदु सक्को पुरिन्ददो।
‘‘Devatā nusi gandhabbo, adu sakko purindado;
को वा त्वं कस्स वा पुत्तो, कथं जानेमु तं मय’’न्ति॥ –
Ko vā tvaṃ kassa vā putto, kathaṃ jānemu taṃ maya’’nti. –
आह। सोपि तस्स –
Āha. Sopi tassa –
१२१८.
1218.
‘‘यञ्च कन्दसि यञ्च रोदसि, पुत्तं आळाहने सयं दहित्वा।
‘‘Yañca kandasi yañca rodasi, puttaṃ āḷāhane sayaṃ dahitvā;
स्वाहं कुसलं करित्वा कम्मं, तिदसानं सहब्यतं गतो’’ति॥ –
Svāhaṃ kusalaṃ karitvā kammaṃ, tidasānaṃ sahabyataṃ gato’’ti. –
अत्तानं कथेसि। तत्थ यञ्च कन्दसि यञ्च रोदसीति यं तव पुत्तं मट्ठकुण्डलिं उद्दिस्स रोदसि, अस्सूनि मुञ्चसि।
Attānaṃ kathesi. Tattha yañca kandasi yañca rodasīti yaṃ tava puttaṃ maṭṭhakuṇḍaliṃ uddissa rodasi, assūni muñcasi.
अथ नं ब्राह्मणो आह –
Atha naṃ brāhmaṇo āha –
१२१९.
1219.
‘‘अप्पं वा बहुं वा नाद्दसाम, दानं ददन्तस्स सके अगारे।
‘‘Appaṃ vā bahuṃ vā nāddasāma, dānaṃ dadantassa sake agāre;
उपोसथकम्मं वा तादिसं, केन कम्मेन गतोसि देवलोक’’न्ति॥
Uposathakammaṃ vā tādisaṃ, kena kammena gatosi devaloka’’nti.
तत्थ ‘‘उपोसथकम्मं वा तादिसं नाद्दसामा’’ति योजना।
Tattha ‘‘uposathakammaṃ vā tādisaṃ nāddasāmā’’ti yojanā.
अथ नं माणवो आह –
Atha naṃ māṇavo āha –
१२२०.
1220.
‘‘आबाधिकोहं दुक्खितो गिलानो, आतुररूपोम्हि सके निवेसने।
‘‘Ābādhikohaṃ dukkhito gilāno, āturarūpomhi sake nivesane;
बुद्धं विगतरजं वितिण्णकङ्खं, अद्दक्खिं सुगतं अनोमपञ्ञं॥
Buddhaṃ vigatarajaṃ vitiṇṇakaṅkhaṃ, addakkhiṃ sugataṃ anomapaññaṃ.
१२२१.
1221.
‘‘स्वाहं मुदितमनो पसन्नचित्तो, अञ्जलिं अकरिं तथागतस्स।
‘‘Svāhaṃ muditamano pasannacitto, añjaliṃ akariṃ tathāgatassa;
ताहं कुसलं करित्वान कम्मं, तिदसानं सहब्यतं गतो’’ति॥
Tāhaṃ kusalaṃ karitvāna kammaṃ, tidasānaṃ sahabyataṃ gato’’ti.
१२२०-२१. तत्थ आबाधिकोति आबाधसमङ्गी। दुक्खितोति तेनेव आबाधिकभावेन जातदुक्खो। गिलानोति गिलायमानोति अत्थो। आतुररूपोति दुक्खवेदनाभितुन्नकायो। विगतरजन्ति विगतरागादिरजं। वितिण्णकङ्खन्ति सब्बसो संसयानं समुच्छिन्नत्ता तिण्णविचिकिच्छं। अनोमपञ्ञन्ति परिपुण्णपञ्ञं, सब्बञ्ञुन्ति अत्थो। अकरिन्ति अकासिं। ताहन्ति तं अहं।
1220-21. Tattha ābādhikoti ābādhasamaṅgī. Dukkhitoti teneva ābādhikabhāvena jātadukkho. Gilānoti gilāyamānoti attho. Āturarūpoti dukkhavedanābhitunnakāyo. Vigatarajanti vigatarāgādirajaṃ. Vitiṇṇakaṅkhanti sabbaso saṃsayānaṃ samucchinnattā tiṇṇavicikicchaṃ. Anomapaññanti paripuṇṇapaññaṃ, sabbaññunti attho. Akarinti akāsiṃ. Tāhanti taṃ ahaṃ.
एवं तस्मिं कथेन्तेयेव ब्राह्मणस्स सकलसरीरं पीतिया परिपूरि। सो तं पीतिं पवेदेन्तो –
Evaṃ tasmiṃ kathenteyeva brāhmaṇassa sakalasarīraṃ pītiyā paripūri. So taṃ pītiṃ pavedento –
१२२२.
1222.
‘‘अच्छरियं वत अब्भुतं वत,
‘‘Acchariyaṃ vata abbhutaṃ vata,
अञ्जलिकम्मस्स अयमीदिसो विपाको।
Añjalikammassa ayamīdiso vipāko;
अहम्पि मुदितमनो पसन्नचित्तो,
Ahampi muditamano pasannacitto,
अज्जेव बुद्धं सरणं वजामी’’ति॥ – आह।
Ajjeva buddhaṃ saraṇaṃ vajāmī’’ti. – āha;
तत्थ अनभिण्हप्पवत्तिताय अच्छरं पहरितुं योग्गन्ति अच्छरियं, अभूतपुब्बताय अब्भुतं। उभयेनपि विम्हयावहतंयेव दस्सेत्वा ‘‘अहम्पि मुदितमनो पसन्नचित्तो, अज्जेव बुद्धं सरणं वजामी’’ति आह।
Tattha anabhiṇhappavattitāya accharaṃ paharituṃ yogganti acchariyaṃ, abhūtapubbatāya abbhutaṃ. Ubhayenapi vimhayāvahataṃyeva dassetvā ‘‘ahampi muditamano pasannacitto, ajjeva buddhaṃ saraṇaṃ vajāmī’’ti āha.
अथ नं देवपुत्तो सरणगमने सीलसमादाने च नियोजेन्तो –
Atha naṃ devaputto saraṇagamane sīlasamādāne ca niyojento –
१२२३.
1223.
‘‘अज्जेव बुद्धं सरणं वजाहि, धम्मञ्च सङ्घञ्च पसन्नचित्तो।
‘‘Ajjeva buddhaṃ saraṇaṃ vajāhi, dhammañca saṅghañca pasannacitto;
तथेव सिक्खाय पदानि पञ्च, अखण्डफुल्लानि समादियस्सु॥
Tatheva sikkhāya padāni pañca, akhaṇḍaphullāni samādiyassu.
१२२४.
1224.
‘‘पाणातिपाता विरमस्सु खिप्पं, लोके अदिन्नं परिवज्जयस्सु।
‘‘Pāṇātipātā viramassu khippaṃ, loke adinnaṃ parivajjayassu;
अमज्जपो मा च मुसा भणाहि, सकेन दारेन च होहि तुट्ठो’’ति॥ –
Amajjapo mā ca musā bhaṇāhi, sakena dārena ca hohi tuṭṭho’’ti. –
गाथाद्वयमाह।
Gāthādvayamāha.
१२२३. तत्थ तथेवाति यथा पसन्नचित्तो ‘‘सम्मासम्बुद्धो भगवा’’ति बुद्धं सरणं वजेसि, तथेव ‘‘स्वाक्खातो धम्मो, सुप्पटिपन्नो सङ्घो’’ति पसन्नचित्तो धम्मञ्च सङ्घञ्च सरणं वजाहि। यथा वा पसन्नचित्तो रतनत्तयं सरणं वजेसि, तथेव ‘‘अयं एकंसतो दिट्ठेव धम्मे अभिसम्परायञ्च हितसुखावहो’’ति पसन्नचित्तो सिक्खाय अधिसीलसिक्खाय पदानि कोट्ठासभूतानि अधिचित्तअधिपञ्ञासिक्खाय वा उपायभूतानि पञ्चसीलानि अविकोपनतो च असंकिलिस्सनतो च अखण्डफुल्लानि समादियस्सु, समादाय वत्तस्सूति अत्थो।
1223. Tattha tathevāti yathā pasannacitto ‘‘sammāsambuddho bhagavā’’ti buddhaṃ saraṇaṃ vajesi, tatheva ‘‘svākkhāto dhammo, suppaṭipanno saṅgho’’ti pasannacitto dhammañca saṅghañca saraṇaṃ vajāhi. Yathā vā pasannacitto ratanattayaṃ saraṇaṃ vajesi, tatheva ‘‘ayaṃ ekaṃsato diṭṭheva dhamme abhisamparāyañca hitasukhāvaho’’ti pasannacitto sikkhāya adhisīlasikkhāya padāni koṭṭhāsabhūtāni adhicittaadhipaññāsikkhāya vā upāyabhūtāni pañcasīlāni avikopanato ca asaṃkilissanato ca akhaṇḍaphullāni samādiyassu, samādāya vattassūti attho.
एवं देवपुत्तेन सरणगमने सीलसमादाने च नियोजितो ब्राह्मणो तस्स वचनं सिरसा सम्पटिच्छन्तो –
Evaṃ devaputtena saraṇagamane sīlasamādāne ca niyojito brāhmaṇo tassa vacanaṃ sirasā sampaṭicchanto –
१२२५.
1225.
‘‘अत्थकामोसि मे यक्ख, हितकामोसि देवते।
‘‘Atthakāmosi me yakkha, hitakāmosi devate;
करोमि तुय्हं वचनं, त्वंसि आचरियो ममा’’ति॥ –
Karomi tuyhaṃ vacanaṃ, tvaṃsi ācariyo mamā’’ti. –
गाथं वत्वा तत्थ पतिट्ठहन्तो –
Gāthaṃ vatvā tattha patiṭṭhahanto –
१२२६.
1226.
‘‘उपेमि सरणं बुद्धं, धम्मञ्चापि अनुत्तरं।
‘‘Upemi saraṇaṃ buddhaṃ, dhammañcāpi anuttaraṃ;
सङ्घञ्च नरदेवस्स, गच्छामि सरणं अहं॥
Saṅghañca naradevassa, gacchāmi saraṇaṃ ahaṃ.
१२२७.
1227.
‘‘पाणातिपाता विरमामि खिप्पं, लोके अदिन्नं परिवज्जयामि।
‘‘Pāṇātipātā viramāmi khippaṃ, loke adinnaṃ parivajjayāmi;
अमज्जपो नो च मुसा भणामि, सकेन दारेन च होमि तुट्ठो’’ति॥ –
Amajjapo no ca musā bhaṇāmi, sakena dārena ca homi tuṭṭho’’ti. –
गाथाद्वयमाह। तम्पि सुविञ्ञेय्यमेव।
Gāthādvayamāha. Tampi suviññeyyameva.
ततो देवपुत्तो ‘‘कतं मया ब्राह्मणस्स कत्तब्बयुत्तकं, इदानि सयमेव भगवन्तं उपसङ्कमिस्सती’’ति तत्थेव अन्तरधायि। ब्राह्मणोपि खो भगवति सञ्जातपसादबहुमानो देवताय च चोदियमानो ‘‘समणं गोतमं उपसङ्कमिस्सामी’’ति विहाराभिमुखो गच्छति। तं दिस्वा महाजनो ‘‘अयं ब्राह्मणो एत्तकं कालं तथागतं अनुपसङ्कमित्वा अज्ज पुत्तसोकेन उपसङ्कमति, कीदिसी नु खो धम्मदेसना भविस्सती’’ति तं अनुबन्धि।
Tato devaputto ‘‘kataṃ mayā brāhmaṇassa kattabbayuttakaṃ, idāni sayameva bhagavantaṃ upasaṅkamissatī’’ti tattheva antaradhāyi. Brāhmaṇopi kho bhagavati sañjātapasādabahumāno devatāya ca codiyamāno ‘‘samaṇaṃ gotamaṃ upasaṅkamissāmī’’ti vihārābhimukho gacchati. Taṃ disvā mahājano ‘‘ayaṃ brāhmaṇo ettakaṃ kālaṃ tathāgataṃ anupasaṅkamitvā ajja puttasokena upasaṅkamati, kīdisī nu kho dhammadesanā bhavissatī’’ti taṃ anubandhi.
ब्राह्मणो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पटिसन्थारं कत्वा एवमाह ‘‘सक्का नु खो भो गोतम किञ्चि दानं अदत्वा सीलं वा अरक्खित्वा केवलं तुम्हेसु पसादमत्तेन सग्गे निब्बत्तितु’’न्ति। ‘‘ननु, ब्राह्मण, अज्ज पच्चूसवेलायं मट्ठकुण्डलिना देवपुत्तेन अत्तनो देवलोकूपपत्तिकारणं तुय्हं कथिक’’न्ति भगवा अवोच। तस्मिं खणे मट्ठकुण्डलीदेवपुत्तो सह विमानेन आगन्त्वा दिस्समानरूपो विमानतो ओरुय्ह भगवन्तं अभिवादेत्वा अञ्जलिं पग्गय्ह एकमन्तं अट्ठासि। अथ भगवा तस्सं परिसति तेन देवपुत्तेन कतसुचरितं कथेत्वा परिसाय चित्तकल्लतं ञत्वा सामुक्कंसिकं धम्मदेसनं अकासि। देसनापरियोसाने देवपुत्तो च ब्राह्मणो च सन्निपतितपरिसा चाति चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसीति।
Brāhmaṇo bhagavantaṃ upasaṅkamitvā paṭisanthāraṃ katvā evamāha ‘‘sakkā nu kho bho gotama kiñci dānaṃ adatvā sīlaṃ vā arakkhitvā kevalaṃ tumhesu pasādamattena sagge nibbattitu’’nti. ‘‘Nanu, brāhmaṇa, ajja paccūsavelāyaṃ maṭṭhakuṇḍalinā devaputtena attano devalokūpapattikāraṇaṃ tuyhaṃ kathika’’nti bhagavā avoca. Tasmiṃ khaṇe maṭṭhakuṇḍalīdevaputto saha vimānena āgantvā dissamānarūpo vimānato oruyha bhagavantaṃ abhivādetvā añjaliṃ paggayha ekamantaṃ aṭṭhāsi. Atha bhagavā tassaṃ parisati tena devaputtena katasucaritaṃ kathetvā parisāya cittakallataṃ ñatvā sāmukkaṃsikaṃ dhammadesanaṃ akāsi. Desanāpariyosāne devaputto ca brāhmaṇo ca sannipatitaparisā cāti caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosīti.
मट्ठकुण्डलीविमानवण्णना निट्ठिता।
Maṭṭhakuṇḍalīvimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / ९. मट्ठकुण्डलीविमानवत्थु • 9. Maṭṭhakuṇḍalīvimānavatthu
