Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / විමානවත්ථු-අට්ඨකථා • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
9. මට්ඨකුණ්ඩලීවිමානවණ්ණනා
9. Maṭṭhakuṇḍalīvimānavaṇṇanā
අලඞ්කතො මට්ඨකුණ්ඩලීති මට්ඨකුණ්ඩලීවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන සමයෙන සාවත්ථිවාසී එකො බ්රාහ්මණො අද්ධො මහද්ධනො මහාභොගො අස්සද්ධො අප්පසන්නො මිච්ඡාදිට්ඨිකො කස්සචි කිඤ්චි න දෙති, අදානතො එව ‘‘අදින්නපුබ්බකො’’ති පඤ්ඤායිත්ථ. සො මිච්ඡාදිට්ඨිභාවෙන ච ලුද්ධභාවෙන ච තථාගතං වා තථාගතසාවකං වා දට්ඨුම්පි න ඉච්ඡති. මට්ඨකුණ්ඩලං නාම අත්තනො පුත්තඤ්ච සික්ඛාපෙසි ‘‘තාත , තයා සමණො ගොතමො තස්ස සාවකා ච න උපසඞ්කමිතබ්බා න දට්ඨබ්බා’’ති. සොපි තථා අකාසි. අථස්ස පුත්තො ගිලානො අහොසි, බ්රාහ්මණො ධනක්ඛයභයෙන භෙසජ්ජං න කාරෙසි, රොගෙ පන වඩ්ඪිතෙව වෙජ්ජෙ පක්කොසිත්වා දස්සෙසි. වෙජ්ජා තස්ස සරීරං ඔලොකෙත්වා ‘‘අතෙකිච්ඡො’’ති තං ඤත්වා අපක්කමිංසු. බ්රාහ්මණො ‘‘පුත්තෙ අබ්භන්තරෙ මතෙ නීහරණං දුක්ඛ’’න්ති පුත්තං බහිද්වාරකොට්ඨකෙ නිපජ්ජාපෙසි.
Alaṅkatomaṭṭhakuṇḍalīti maṭṭhakuṇḍalīvimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane. Tena samayena sāvatthivāsī eko brāhmaṇo addho mahaddhano mahābhogo assaddho appasanno micchādiṭṭhiko kassaci kiñci na deti, adānato eva ‘‘adinnapubbako’’ti paññāyittha. So micchādiṭṭhibhāvena ca luddhabhāvena ca tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā daṭṭhumpi na icchati. Maṭṭhakuṇḍalaṃ nāma attano puttañca sikkhāpesi ‘‘tāta , tayā samaṇo gotamo tassa sāvakā ca na upasaṅkamitabbā na daṭṭhabbā’’ti. Sopi tathā akāsi. Athassa putto gilāno ahosi, brāhmaṇo dhanakkhayabhayena bhesajjaṃ na kāresi, roge pana vaḍḍhiteva vejje pakkositvā dassesi. Vejjā tassa sarīraṃ oloketvā ‘‘atekiccho’’ti taṃ ñatvā apakkamiṃsu. Brāhmaṇo ‘‘putte abbhantare mate nīharaṇaṃ dukkha’’nti puttaṃ bahidvārakoṭṭhake nipajjāpesi.
භගවා රත්තියා පච්චූසසමයෙ මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ලොකං වොලොකෙන්තො අද්දස මට්ඨකුණ්ඩලීමාණවං ඛීණායුකං තදහෙව චවනධම්මං, නිරයසංවත්තනිකඤ්චස්ස කම්මං කතොකාසං. ‘‘සචෙ පනාහං තත්ථ ගමිස්සාමි, සො මයි චිත්තං පසාදෙත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා පිතරං ආළාහනෙ රොදමානං උපගන්ත්වා සංවෙජෙස්සති, එවං සො ච තස්ස පිතා ච මම සන්තිකං ආගමිස්සති, මහාජනකායො සන්නිපතිස්සති තත්ථ මයා ධම්මෙ දෙසිතෙ මහාධම්මාභිසමයො භවිස්සතී’’ති එවං පන ඤත්වා පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො මට්ඨකුණ්ඩලීමාණවස්ස පිතු ගෙහසමීපෙ ඨත්වා ඡබ්බණ්ණබුද්ධරංසියො විස්සජ්ජෙසි. තා දිස්වා මාණවො ‘‘කිමෙත’’න්ති ඉතො චිතො ච විලොකෙන්තො අද්දස භගවන්තං දන්තං ගුත්තං සන්තින්ද්රියං ද්වත්තිංසාය මහාපුරිසලක්ඛණෙහි අසීතියා අනුබ්යඤ්ජනෙහි බ්යාමප්පභාය කෙතුමාලාය ච විජ්ජොතමානං අනුපමාය බුද්ධසිරියා අචින්තෙය්යෙන බුද්ධානුභාවෙන විරොචමානං. දිස්වා තස්ස එතදහොසි ‘‘බුද්ධො නු ඛො භගවා ඉධානුප්පත්තො, යස්සායං රූපසම්පදා අත්තනො තෙජසා සූරියම්පි අභිභවති, කන්තභාවෙන චන්දිමං, උපසන්තභාවෙන සබ්බෙපි සමණබ්රාහ්මණෙ, උපසමෙන නාම එත්ථෙව භවිතබ්බං, අයමෙව ච මඤ්ඤෙ ඉමස්මිං ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො, මමෙව ච අනුකම්පාය ඉධානුප්පත්තො’’ති බුද්ධාරම්මණාය පීතියා නිරන්තරං ඵුටසරීරො අනප්පකං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙන්තො පසන්නචිත්තො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ නිපජ්ජි. තං දිස්වා භගවා ‘‘අලං ඉමස්ස එත්තකෙන සග්ගූපපත්තියා’’ති පක්කාමි.
Bhagavā rattiyā paccūsasamaye mahākaruṇāsamāpattito vuṭṭhāya lokaṃ volokento addasa maṭṭhakuṇḍalīmāṇavaṃ khīṇāyukaṃ tadaheva cavanadhammaṃ, nirayasaṃvattanikañcassa kammaṃ katokāsaṃ. ‘‘Sace panāhaṃ tattha gamissāmi, so mayi cittaṃ pasādetvā devaloke nibbattitvā pitaraṃ āḷāhane rodamānaṃ upagantvā saṃvejessati, evaṃ so ca tassa pitā ca mama santikaṃ āgamissati, mahājanakāyo sannipatissati tattha mayā dhamme desite mahādhammābhisamayo bhavissatī’’ti evaṃ pana ñatvā pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya mahatā bhikkhusaṅghena saddhiṃ sāvatthiṃ piṇḍāya paviṭṭho maṭṭhakuṇḍalīmāṇavassa pitu gehasamīpe ṭhatvā chabbaṇṇabuddharaṃsiyo vissajjesi. Tā disvā māṇavo ‘‘kimeta’’nti ito cito ca vilokento addasa bhagavantaṃ dantaṃ guttaṃ santindriyaṃ dvattiṃsāya mahāpurisalakkhaṇehi asītiyā anubyañjanehi byāmappabhāya ketumālāya ca vijjotamānaṃ anupamāya buddhasiriyā acinteyyena buddhānubhāvena virocamānaṃ. Disvā tassa etadahosi ‘‘buddho nu kho bhagavā idhānuppatto, yassāyaṃ rūpasampadā attano tejasā sūriyampi abhibhavati, kantabhāvena candimaṃ, upasantabhāvena sabbepi samaṇabrāhmaṇe, upasamena nāma ettheva bhavitabbaṃ, ayameva ca maññe imasmiṃ loke aggapuggalo, mameva ca anukampāya idhānuppatto’’ti buddhārammaṇāya pītiyā nirantaraṃ phuṭasarīro anappakaṃ pītisomanassaṃ paṭisaṃvedento pasannacitto añjaliṃ paggayha nipajji. Taṃ disvā bhagavā ‘‘alaṃ imassa ettakena saggūpapattiyā’’ti pakkāmi.
සොපි තං පීතිසොමනස්සං අවිජහන්තොව කාලං කත්වා තාවතිංසෙසු ද්වාදසයොජනිකෙ විමානෙ නිබ්බත්ති. පිතා පනස්ස සරීරසක්කාරං කරිත්වා දුතියදිවසෙ පච්චූසවෙලායං ආළාහනං ගන්ත්වා ‘‘හා හා මට්ඨකුණ්ඩලි, හා හා මට්ඨකුණ්ඩලී’’ති පරිදෙවමානො ආළාහනං අනුපරික්කමන්තො රොදති. දෙවපුත්තො අත්තනො විභවසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා ‘‘කුතො නු ඛො අහං ඉධාගතො කිඤ්ච කම්මං කත්වා’’ති උපධාරෙන්තො අත්තනො පුරිමත්තභාවං ඤත්වා තත්ථ ච මරණකාලෙ භගවති පවත්තිතං චිත්තප්පසාදං මනොහරං අඤ්ජලිකරණමත්තං දිස්වා ‘‘අහො මහානුභාවා බුද්ධා භගවන්තො’’ති සාතිසයං තථාගතෙ සඤ්ජාතප්පසාදබහුමානො ‘‘අදින්නපුබ්බකබ්රාහ්මණො නු ඛො කිං කරොතී’’ති උපධාරෙන්තො ආළාහනෙ රොදමානං දිස්වා ‘‘අයං මය්හං පුබ්බෙ භෙසජ්ජමත්තම්පි අකත්වා ඉදානි නිරත්ථකං ආළාහනෙ රොදති, හන්ද නං සංවෙජෙත්වා කුසලෙ පතිට්ඨාපෙස්සාමී’’ති දෙවලොකතො ආගන්ත්වා මට්ඨකුණ්ඩලීරූපෙන රොදමානො ‘‘හා හා චන්ද, හා හා සූරියා’’ති බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තො පිතු සමීපෙ අට්ඨාසි. අථ නං බ්රාහ්මණො ‘‘අයං මට්ඨකුණ්ඩලී ආගතො’’ති චින්තෙත්වා ගාථාය අජ්ඣභාසි –
Sopi taṃ pītisomanassaṃ avijahantova kālaṃ katvā tāvatiṃsesu dvādasayojanike vimāne nibbatti. Pitā panassa sarīrasakkāraṃ karitvā dutiyadivase paccūsavelāyaṃ āḷāhanaṃ gantvā ‘‘hā hā maṭṭhakuṇḍali, hā hā maṭṭhakuṇḍalī’’ti paridevamāno āḷāhanaṃ anuparikkamanto rodati. Devaputto attano vibhavasampattiṃ oloketvā ‘‘kuto nu kho ahaṃ idhāgato kiñca kammaṃ katvā’’ti upadhārento attano purimattabhāvaṃ ñatvā tattha ca maraṇakāle bhagavati pavattitaṃ cittappasādaṃ manoharaṃ añjalikaraṇamattaṃ disvā ‘‘aho mahānubhāvā buddhā bhagavanto’’ti sātisayaṃ tathāgate sañjātappasādabahumāno ‘‘adinnapubbakabrāhmaṇo nu kho kiṃ karotī’’ti upadhārento āḷāhane rodamānaṃ disvā ‘‘ayaṃ mayhaṃ pubbe bhesajjamattampi akatvā idāni niratthakaṃ āḷāhane rodati, handa naṃ saṃvejetvā kusale patiṭṭhāpessāmī’’ti devalokato āgantvā maṭṭhakuṇḍalīrūpena rodamāno ‘‘hā hā canda, hā hā sūriyā’’ti bāhā paggayha kandanto pitu samīpe aṭṭhāsi. Atha naṃ brāhmaṇo ‘‘ayaṃ maṭṭhakuṇḍalī āgato’’ti cintetvā gāthāya ajjhabhāsi –
1207.
1207.
‘‘අලඞ්කතො මට්ඨකුණ්ඩලී, මාලධාරී හරිචන්දනුස්සදො;
‘‘Alaṅkato maṭṭhakuṇḍalī, māladhārī haricandanussado;
බාහා පග්ගය්හ කන්දසි, වනමජ්ඣෙ කිං දුක්ඛිතො තුව’’න්ති.
Bāhā paggayha kandasi, vanamajjhe kiṃ dukkhito tuva’’nti.
තත්ථ අලඞ්කතොති විභූසිතො. මට්ඨකුණ්ඩලීති සරීරප්පදෙසස්ස අඝංසනත්ථං මාලාලතාදයො අදස්සෙත්වා මට්ඨාකාරෙනෙව කතකුණ්ඩලො. අථ වා මට්ඨකුණ්ඩලීති විසුද්ධකුණ්ඩලො, තාපෙත්වා ජාතිහිඞ්ගුලිකාය මජ්ජිත්වා ධොවිත්වා සූකරලොමෙන මජ්ජිතකුණ්ඩලොති අත්ථො . මාලධාරීති මාලං ධාරෙන්තො, පිළන්ධිතමාලොති අත්ථො. හරිචන්දනුස්සදොති රත්තචන්දනෙන සබ්බසො අනුලිත්තගත්තො. කින්ති පුච්ඡාවචනං. දුක්ඛිතොති දුක්ඛප්පත්තො. කිංදුක්ඛිතොති වා එකමෙව පදං, කෙන දුක්ඛෙන දුක්ඛිතොති අත්ථො.
Tattha alaṅkatoti vibhūsito. Maṭṭhakuṇḍalīti sarīrappadesassa aghaṃsanatthaṃ mālālatādayo adassetvā maṭṭhākāreneva katakuṇḍalo. Atha vā maṭṭhakuṇḍalīti visuddhakuṇḍalo, tāpetvā jātihiṅgulikāya majjitvā dhovitvā sūkaralomena majjitakuṇḍaloti attho . Māladhārīti mālaṃ dhārento, piḷandhitamāloti attho. Haricandanussadoti rattacandanena sabbaso anulittagatto. Kinti pucchāvacanaṃ. Dukkhitoti dukkhappatto. Kiṃdukkhitoti vā ekameva padaṃ, kena dukkhena dukkhitoti attho.
අථ නං දෙවපුත්තො ආහ –
Atha naṃ devaputto āha –
1208.
1208.
‘‘සොවණ්ණමයො පභස්සරො, උප්පන්නො රථපඤ්ජරො මම;
‘‘Sovaṇṇamayo pabhassaro, uppanno rathapañjaro mama;
තස්ස චක්කයුගං න වින්දාමි, තෙන දුක්ඛෙන ජහාමි ජීවිත’’න්ති.
Tassa cakkayugaṃ na vindāmi, tena dukkhena jahāmi jīvita’’nti.
අථ නං බ්රාහ්මණො ආහ –
Atha naṃ brāhmaṇo āha –
1209.
1209.
‘‘සොවණ්ණමයං මණිමයං, ලොහිතකමයං අථ රූපියමයං;
‘‘Sovaṇṇamayaṃ maṇimayaṃ, lohitakamayaṃ atha rūpiyamayaṃ;
ආචික්ඛ මෙ භද්දමාණව, චක්කයුගං පටිපාදයාමි තෙ’’ති.
Ācikkha me bhaddamāṇava, cakkayugaṃ paṭipādayāmi te’’ti.
තං සුත්වා මාණවො ‘‘අයං පුත්තස්ස භෙසජ්ජං අකත්වා පුත්තපතිරූපකං මං දිස්වා රොදන්තො ‘සුවණ්ණාදිමයං රථචක්කං කරොමී’ති වදති, හොතු නිග්ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘කීව මහන්තං මෙ චක්කයුගං කරිස්සසී’’ති වත්වා ‘‘යාව මහන්තං ආකඞ්ඛසී’’ති වුත්තෙ ‘‘චන්දිමසූරියෙහි මෙ අත්ථො, තෙ මෙ දෙහී’’ති යාචන්තො –
Taṃ sutvā māṇavo ‘‘ayaṃ puttassa bhesajjaṃ akatvā puttapatirūpakaṃ maṃ disvā rodanto ‘suvaṇṇādimayaṃ rathacakkaṃ karomī’ti vadati, hotu niggaṇhissāmi na’’nti cintetvā ‘‘kīva mahantaṃ me cakkayugaṃ karissasī’’ti vatvā ‘‘yāva mahantaṃ ākaṅkhasī’’ti vutte ‘‘candimasūriyehi me attho, te me dehī’’ti yācanto –
1210.
1210.
‘‘සො මාණවො තස්ස පාවදි, චන්දසූරියා උභයෙත්ථ දිස්සරෙ;
‘‘So māṇavo tassa pāvadi, candasūriyā ubhayettha dissare;
සොවණ්ණමයො රථො මම, තෙන චක්කයුගෙන සොභතී’’ති.
Sovaṇṇamayo ratho mama, tena cakkayugena sobhatī’’ti.
අථ නං බ්රාහ්මණො ආහ –
Atha naṃ brāhmaṇo āha –
1211.
1211.
‘‘බාලො ඛො ත්වං අසි මාණව, යො ත්වං පත්ථයසෙ අපත්ථියං;
‘‘Bālo kho tvaṃ asi māṇava, yo tvaṃ patthayase apatthiyaṃ;
මඤ්ඤාමි තුවං මරිස්සසි, න හි ත්වං ලච්ඡසි චන්දසූරියෙ’’ති.
Maññāmi tuvaṃ marissasi, na hi tvaṃ lacchasi candasūriye’’ti.
අථ නං මාණවො ‘‘කිං පන පඤ්ඤායමානස්සත්ථාය රොදන්තො බාලො හොති, උදාහු අපඤ්ඤායමානස්සා’’ති වත්වා –
Atha naṃ māṇavo ‘‘kiṃ pana paññāyamānassatthāya rodanto bālo hoti, udāhu apaññāyamānassā’’ti vatvā –
1212.
1212.
‘‘ගමනාගමනම්පි දිස්සති, වණ්ණධාතු උභයත්ථ වීථියා;
‘‘Gamanāgamanampi dissati, vaṇṇadhātu ubhayattha vīthiyā;
පෙතො කාලකතො න දිස්සති, කො නිධ කන්දතං බාල්යතරො’’ති.
Peto kālakato na dissati, ko nidha kandataṃ bālyataro’’ti.
තං සුත්වා බ්රාහ්මණො ‘‘යුත්තං එස වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා –
Taṃ sutvā brāhmaṇo ‘‘yuttaṃ esa vadatī’’ti sallakkhetvā –
1213.
1213.
‘‘සච්චං ඛො වදෙසි මාණව, අහමෙව කන්දතං බාල්යතරො;
‘‘Saccaṃ kho vadesi māṇava, ahameva kandataṃ bālyataro;
චන්දං විය දාරකො රුදං, පෙතං කාලකතාභිපත්ථයි’’න්ති. –
Candaṃ viya dārako rudaṃ, petaṃ kālakatābhipatthayi’’nti. –
වත්වා තස්ස කථාය නිස්සොකො හුත්වා මාණවස්ස ථුතිං කරොන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –
Vatvā tassa kathāya nissoko hutvā māṇavassa thutiṃ karonto imā gāthā abhāsi –
1214.
1214.
‘‘ආදිත්තං වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;
‘‘Ādittaṃ vata maṃ santaṃ, ghatasittaṃva pāvakaṃ;
වාරිනා විය ඔසිඤ්චං, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරං.
Vārinā viya osiñcaṃ, sabbaṃ nibbāpaye daraṃ.
1215.
1215.
‘‘අබ්බහී වත මෙ සල්ලං, සොකං හදයනිස්සිතං;
‘‘Abbahī vata me sallaṃ, sokaṃ hadayanissitaṃ;
යො මෙ සොකපරෙතස්ස, පුත්තසොකං අපානුදි.
Yo me sokaparetassa, puttasokaṃ apānudi.
1216.
1216.
‘‘ස්වාහං අබ්බූළ්හසල්ලොස්මි, සීතිභූතොස්මි නිබ්බුතො;
‘‘Svāhaṃ abbūḷhasallosmi, sītibhūtosmi nibbuto;
න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන මාණවා’’ති.
Na socāmi na rodāmi, tava sutvāna māṇavā’’ti.
1208-10. තත්ථ රථපඤ්ජරොති රථූපත්ථං. න වින්දාමීති න ලභාමි. භද්දමාණවාති ආලපනං. පටිපාදයාමීති සම්පාදෙත්වා දදාමි, මා චක්කයුගාභාවෙන ජීවිතං ජහීති අධිප්පායො. උභයෙත්ථ දිස්සරෙති උභොපි එත්ථ චන්දසූරියා ආකාසෙ දිස්සන්ති. ය-කාරො පදසන්ධිකරො, උභයෙ එත්ථාති වා පදවිභාගො.
1208-10. Tattha rathapañjaroti rathūpatthaṃ. Na vindāmīti na labhāmi. Bhaddamāṇavāti ālapanaṃ. Paṭipādayāmīti sampādetvā dadāmi, mā cakkayugābhāvena jīvitaṃ jahīti adhippāyo. Ubhayettha dissareti ubhopi ettha candasūriyā ākāse dissanti. Ya-kāro padasandhikaro, ubhaye etthāti vā padavibhāgo.
1212. ගමනාගමනන්ති දිවසෙ දිවසෙ ඔගමනුග්ගමනවසෙන චන්දසූරියානං ගමනං ආගමනඤ්ච දිස්සති. ‘‘ගමනොගමන’’න්තිපි පාළි, උග්ගමනං ඔගමනඤ්චාති අත්ථො. වණ්ණධාතූති සීතිභාවවිසිට්ඨා කන්තභාවභාසුරා, උණ්හභාවවිසිට්ඨා තික්ඛභාවභාසුරා ච වණ්ණනිභා. උභයත්ථාති චන්දෙ සූරියෙ චාති ද්වීසුපි වණ්ණධාතු දිස්සතීති යොජෙතබ්බං. වීථියාති පවත්තනවීථියං ආකාසෙ, නාගවීථියාදිවීථියං වා. ‘‘උභයෙත්ථා’’තිපි පාඨො, උභයෙ එත්ථාති පදවිසන්ධි. බාල්යතරොති බාලතරො අතිසයෙන බාලො.
1212.Gamanāgamananti divase divase ogamanuggamanavasena candasūriyānaṃ gamanaṃ āgamanañca dissati. ‘‘Gamanogamana’’ntipi pāḷi, uggamanaṃ ogamanañcāti attho. Vaṇṇadhātūti sītibhāvavisiṭṭhā kantabhāvabhāsurā, uṇhabhāvavisiṭṭhā tikkhabhāvabhāsurā ca vaṇṇanibhā. Ubhayatthāti cande sūriye cāti dvīsupi vaṇṇadhātu dissatīti yojetabbaṃ. Vīthiyāti pavattanavīthiyaṃ ākāse, nāgavīthiyādivīthiyaṃ vā. ‘‘Ubhayetthā’’tipi pāṭho, ubhaye etthāti padavisandhi. Bālyataroti bālataro atisayena bālo.
1213. ඉමං පන කථං සුත්වා ‘‘අලබ්භනීයවත්ථුං වතාහං පත්ථෙත්වා කෙවලං සොකග්ගිනා ඩය්හාමි, කිං මෙ නිරත්ථකෙන අනයබ්යසනෙනා’’ති පටිසඞ්ඛානෙ අට්ඨාසි. අථ දෙවපුත්තො මට්ඨකුණ්ඩලීරූපං පටිසංහරිත්වා අත්තනො දිබ්බරූපෙනෙව අට්ඨාසි. බ්රාහ්මණො පන තං අනොලොකෙත්වා මාණවවොහාරෙනෙව වොහරන්තො ‘‘සච්චං ඛො වදෙසි මාණවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චන්දං විය දාරකො රුදන්ති චන්දං අභිපත්ථයං රුදන්තො දාරකො වියාති අත්ථො. කාලකතාභිපත්ථයින්ති කාලකතං අභිපත්ථයිං. ‘‘අභිපත්ථය’’න්තිපි පාඨො.
1213. Imaṃ pana kathaṃ sutvā ‘‘alabbhanīyavatthuṃ vatāhaṃ patthetvā kevalaṃ sokagginā ḍayhāmi, kiṃ me niratthakena anayabyasanenā’’ti paṭisaṅkhāne aṭṭhāsi. Atha devaputto maṭṭhakuṇḍalīrūpaṃ paṭisaṃharitvā attano dibbarūpeneva aṭṭhāsi. Brāhmaṇo pana taṃ anoloketvā māṇavavohāreneva voharanto ‘‘saccaṃ kho vadesi māṇavā’’tiādimāha. Tattha candaṃ viya dārako rudanti candaṃ abhipatthayaṃ rudanto dārako viyāti attho. Kālakatābhipatthayinti kālakataṃ abhipatthayiṃ. ‘‘Abhipatthaya’’ntipi pāṭho.
1214-5. ආදිත්තන්ති සොකග්ගිනා ආදිත්තං. නිබ්බාපයෙ දරන්ති නිබ්බාපයි දරථං සොකපරිළාහං. අබ්බහීති උද්ධරි.
1214-5.Ādittanti sokagginā ādittaṃ. Nibbāpaye daranti nibbāpayi darathaṃ sokapariḷāhaṃ. Abbahīti uddhari.
අථ බ්රාහ්මණො සොකං විනොදෙත්වා අත්තනො උපදෙසදායකං දිබ්බරූපෙන ඨිතං දිස්වා ‘‘කො නාම ත්ව’’න්ති පුච්ඡන්තො –
Atha brāhmaṇo sokaṃ vinodetvā attano upadesadāyakaṃ dibbarūpena ṭhitaṃ disvā ‘‘ko nāma tva’’nti pucchanto –
1217.
1217.
‘‘දෙවතා නුසි ගන්ධබ්බො, අදු සක්කො පුරින්දදො;
‘‘Devatā nusi gandhabbo, adu sakko purindado;
කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො, කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති. –
Ko vā tvaṃ kassa vā putto, kathaṃ jānemu taṃ maya’’nti. –
ආහ. සොපි තස්ස –
Āha. Sopi tassa –
1218.
1218.
‘‘යඤ්ච කන්දසි යඤ්ච රොදසි, පුත්තං ආළාහනෙ සයං දහිත්වා;
‘‘Yañca kandasi yañca rodasi, puttaṃ āḷāhane sayaṃ dahitvā;
ස්වාහං කුසලං කරිත්වා කම්මං, තිදසානං සහබ්යතං ගතො’’ති. –
Svāhaṃ kusalaṃ karitvā kammaṃ, tidasānaṃ sahabyataṃ gato’’ti. –
අත්තානං කථෙසි. තත්ථ යඤ්ච කන්දසි යඤ්ච රොදසීති යං තව පුත්තං මට්ඨකුණ්ඩලිං උද්දිස්ස රොදසි, අස්සූනි මුඤ්චසි.
Attānaṃ kathesi. Tattha yañca kandasi yañca rodasīti yaṃ tava puttaṃ maṭṭhakuṇḍaliṃ uddissa rodasi, assūni muñcasi.
අථ නං බ්රාහ්මණො ආහ –
Atha naṃ brāhmaṇo āha –
1219.
1219.
‘‘අප්පං වා බහුං වා නාද්දසාම, දානං දදන්තස්ස සකෙ අගාරෙ;
‘‘Appaṃ vā bahuṃ vā nāddasāma, dānaṃ dadantassa sake agāre;
උපොසථකම්මං වා තාදිසං, කෙන කම්මෙන ගතොසි දෙවලොක’’න්ති.
Uposathakammaṃ vā tādisaṃ, kena kammena gatosi devaloka’’nti.
තත්ථ ‘‘උපොසථකම්මං වා තාදිසං නාද්දසාමා’’ති යොජනා.
Tattha ‘‘uposathakammaṃ vā tādisaṃ nāddasāmā’’ti yojanā.
අථ නං මාණවො ආහ –
Atha naṃ māṇavo āha –
1220.
1220.
‘‘ආබාධිකොහං දුක්ඛිතො ගිලානො, ආතුරරූපොම්හි සකෙ නිවෙසනෙ;
‘‘Ābādhikohaṃ dukkhito gilāno, āturarūpomhi sake nivesane;
බුද්ධං විගතරජං විතිණ්ණකඞ්ඛං, අද්දක්ඛිං සුගතං අනොමපඤ්ඤං.
Buddhaṃ vigatarajaṃ vitiṇṇakaṅkhaṃ, addakkhiṃ sugataṃ anomapaññaṃ.
1221.
1221.
‘‘ස්වාහං මුදිතමනො පසන්නචිත්තො, අඤ්ජලිං අකරිං තථාගතස්ස;
‘‘Svāhaṃ muditamano pasannacitto, añjaliṃ akariṃ tathāgatassa;
තාහං කුසලං කරිත්වාන කම්මං, තිදසානං සහබ්යතං ගතො’’ති.
Tāhaṃ kusalaṃ karitvāna kammaṃ, tidasānaṃ sahabyataṃ gato’’ti.
1220-21. තත්ථ ආබාධිකොති ආබාධසමඞ්ගී. දුක්ඛිතොති තෙනෙව ආබාධිකභාවෙන ජාතදුක්ඛො. ගිලානොති ගිලායමානොති අත්ථො. ආතුරරූපොති දුක්ඛවෙදනාභිතුන්නකායො. විගතරජන්ති විගතරාගාදිරජං. විතිණ්ණකඞ්ඛන්ති සබ්බසො සංසයානං සමුච්ඡින්නත්තා තිණ්ණවිචිකිච්ඡං. අනොමපඤ්ඤන්ති පරිපුණ්ණපඤ්ඤං, සබ්බඤ්ඤුන්ති අත්ථො. අකරින්ති අකාසිං. තාහන්ති තං අහං.
1220-21. Tattha ābādhikoti ābādhasamaṅgī. Dukkhitoti teneva ābādhikabhāvena jātadukkho. Gilānoti gilāyamānoti attho. Āturarūpoti dukkhavedanābhitunnakāyo. Vigatarajanti vigatarāgādirajaṃ. Vitiṇṇakaṅkhanti sabbaso saṃsayānaṃ samucchinnattā tiṇṇavicikicchaṃ. Anomapaññanti paripuṇṇapaññaṃ, sabbaññunti attho. Akarinti akāsiṃ. Tāhanti taṃ ahaṃ.
එවං තස්මිං කථෙන්තෙයෙව බ්රාහ්මණස්ස සකලසරීරං පීතියා පරිපූරි. සො තං පීතිං පවෙදෙන්තො –
Evaṃ tasmiṃ kathenteyeva brāhmaṇassa sakalasarīraṃ pītiyā paripūri. So taṃ pītiṃ pavedento –
1222.
1222.
‘‘අච්ඡරියං වත අබ්භුතං වත,
‘‘Acchariyaṃ vata abbhutaṃ vata,
අඤ්ජලිකම්මස්ස අයමීදිසො විපාකො;
Añjalikammassa ayamīdiso vipāko;
අහම්පි මුදිතමනො පසන්නචිත්තො,
Ahampi muditamano pasannacitto,
අජ්ජෙව බුද්ධං සරණං වජාමී’’ති. – ආහ;
Ajjeva buddhaṃ saraṇaṃ vajāmī’’ti. – āha;
තත්ථ අනභිණ්හප්පවත්තිතාය අච්ඡරං පහරිතුං යොග්ගන්ති අච්ඡරියං, අභූතපුබ්බතාය අබ්භුතං. උභයෙනපි විම්හයාවහතංයෙව දස්සෙත්වා ‘‘අහම්පි මුදිතමනො පසන්නචිත්තො, අජ්ජෙව බුද්ධං සරණං වජාමී’’ති ආහ.
Tattha anabhiṇhappavattitāya accharaṃ paharituṃ yogganti acchariyaṃ, abhūtapubbatāya abbhutaṃ. Ubhayenapi vimhayāvahataṃyeva dassetvā ‘‘ahampi muditamano pasannacitto, ajjeva buddhaṃ saraṇaṃ vajāmī’’ti āha.
අථ නං දෙවපුත්තො සරණගමනෙ සීලසමාදානෙ ච නියොජෙන්තො –
Atha naṃ devaputto saraṇagamane sīlasamādāne ca niyojento –
1223.
1223.
‘‘අජ්ජෙව බුද්ධං සරණං වජාහි, ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච පසන්නචිත්තො;
‘‘Ajjeva buddhaṃ saraṇaṃ vajāhi, dhammañca saṅghañca pasannacitto;
තථෙව සික්ඛාය පදානි පඤ්ච, අඛණ්ඩඵුල්ලානි සමාදියස්සු.
Tatheva sikkhāya padāni pañca, akhaṇḍaphullāni samādiyassu.
1224.
1224.
‘‘පාණාතිපාතා විරමස්සු ඛිප්පං, ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයස්සු;
‘‘Pāṇātipātā viramassu khippaṃ, loke adinnaṃ parivajjayassu;
අමජ්ජපො මා ච මුසා භණාහි, සකෙන දාරෙන ච හොහි තුට්ඨො’’ති. –
Amajjapo mā ca musā bhaṇāhi, sakena dārena ca hohi tuṭṭho’’ti. –
ගාථාද්වයමාහ.
Gāthādvayamāha.
1223. තත්ථ තථෙවාති යථා පසන්නචිත්තො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා’’ති බුද්ධං සරණං වජෙසි, තථෙව ‘‘ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො’’ති පසන්නචිත්තො ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච සරණං වජාහි. යථා වා පසන්නචිත්තො රතනත්තයං සරණං වජෙසි, තථෙව ‘‘අයං එකංසතො දිට්ඨෙව ධම්මෙ අභිසම්පරායඤ්ච හිතසුඛාවහො’’ති පසන්නචිත්තො සික්ඛාය අධිසීලසික්ඛාය පදානි කොට්ඨාසභූතානි අධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසික්ඛාය වා උපායභූතානි පඤ්චසීලානි අවිකොපනතො ච අසංකිලිස්සනතො ච අඛණ්ඩඵුල්ලානි සමාදියස්සු, සමාදාය වත්තස්සූති අත්ථො.
1223. Tattha tathevāti yathā pasannacitto ‘‘sammāsambuddho bhagavā’’ti buddhaṃ saraṇaṃ vajesi, tatheva ‘‘svākkhāto dhammo, suppaṭipanno saṅgho’’ti pasannacitto dhammañca saṅghañca saraṇaṃ vajāhi. Yathā vā pasannacitto ratanattayaṃ saraṇaṃ vajesi, tatheva ‘‘ayaṃ ekaṃsato diṭṭheva dhamme abhisamparāyañca hitasukhāvaho’’ti pasannacitto sikkhāya adhisīlasikkhāya padāni koṭṭhāsabhūtāni adhicittaadhipaññāsikkhāya vā upāyabhūtāni pañcasīlāni avikopanato ca asaṃkilissanato ca akhaṇḍaphullāni samādiyassu, samādāya vattassūti attho.
එවං දෙවපුත්තෙන සරණගමනෙ සීලසමාදානෙ ච නියොජිතො බ්රාහ්මණො තස්ස වචනං සිරසා සම්පටිච්ඡන්තො –
Evaṃ devaputtena saraṇagamane sīlasamādāne ca niyojito brāhmaṇo tassa vacanaṃ sirasā sampaṭicchanto –
1225.
1225.
‘‘අත්ථකාමොසි මෙ යක්ඛ, හිතකාමොසි දෙවතෙ;
‘‘Atthakāmosi me yakkha, hitakāmosi devate;
කරොමි තුය්හං වචනං, ත්වංසි ආචරියො මමා’’ති. –
Karomi tuyhaṃ vacanaṃ, tvaṃsi ācariyo mamā’’ti. –
ගාථං වත්වා තත්ථ පතිට්ඨහන්තො –
Gāthaṃ vatvā tattha patiṭṭhahanto –
1226.
1226.
‘‘උපෙමි සරණං බුද්ධං, ධම්මඤ්චාපි අනුත්තරං;
‘‘Upemi saraṇaṃ buddhaṃ, dhammañcāpi anuttaraṃ;
සඞ්ඝඤ්ච නරදෙවස්ස, ගච්ඡාමි සරණං අහං.
Saṅghañca naradevassa, gacchāmi saraṇaṃ ahaṃ.
1227.
1227.
‘‘පාණාතිපාතා විරමාමි ඛිප්පං, ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයාමි;
‘‘Pāṇātipātā viramāmi khippaṃ, loke adinnaṃ parivajjayāmi;
අමජ්ජපො නො ච මුසා භණාමි, සකෙන දාරෙන ච හොමි තුට්ඨො’’ති. –
Amajjapo no ca musā bhaṇāmi, sakena dārena ca homi tuṭṭho’’ti. –
ගාථාද්වයමාහ. තම්පි සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
Gāthādvayamāha. Tampi suviññeyyameva.
තතො දෙවපුත්තො ‘‘කතං මයා බ්රාහ්මණස්ස කත්තබ්බයුත්තකං, ඉදානි සයමෙව භගවන්තං උපසඞ්කමිස්සතී’’ති තත්ථෙව අන්තරධායි. බ්රාහ්මණොපි ඛො භගවති සඤ්ජාතපසාදබහුමානො දෙවතාය ච චොදියමානො ‘‘සමණං ගොතමං උපසඞ්කමිස්සාමී’’ති විහාරාභිමුඛො ගච්ඡති. තං දිස්වා මහාජනො ‘‘අයං බ්රාහ්මණො එත්තකං කාලං තථාගතං අනුපසඞ්කමිත්වා අජ්ජ පුත්තසොකෙන උපසඞ්කමති, කීදිසී නු ඛො ධම්මදෙසනා භවිස්සතී’’ති තං අනුබන්ධි.
Tato devaputto ‘‘kataṃ mayā brāhmaṇassa kattabbayuttakaṃ, idāni sayameva bhagavantaṃ upasaṅkamissatī’’ti tattheva antaradhāyi. Brāhmaṇopi kho bhagavati sañjātapasādabahumāno devatāya ca codiyamāno ‘‘samaṇaṃ gotamaṃ upasaṅkamissāmī’’ti vihārābhimukho gacchati. Taṃ disvā mahājano ‘‘ayaṃ brāhmaṇo ettakaṃ kālaṃ tathāgataṃ anupasaṅkamitvā ajja puttasokena upasaṅkamati, kīdisī nu kho dhammadesanā bhavissatī’’ti taṃ anubandhi.
බ්රාහ්මණො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා එවමාහ ‘‘සක්කා නු ඛො භො ගොතම කිඤ්චි දානං අදත්වා සීලං වා අරක්ඛිත්වා කෙවලං තුම්හෙසු පසාදමත්තෙන සග්ගෙ නිබ්බත්තිතු’’න්ති. ‘‘නනු, බ්රාහ්මණ, අජ්ජ පච්චූසවෙලායං මට්ඨකුණ්ඩලිනා දෙවපුත්තෙන අත්තනො දෙවලොකූපපත්තිකාරණං තුය්හං කථික’’න්ති භගවා අවොච. තස්මිං ඛණෙ මට්ඨකුණ්ඩලීදෙවපුත්තො සහ විමානෙන ආගන්ත්වා දිස්සමානරූපො විමානතො ඔරුය්හ භගවන්තං අභිවාදෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ භගවා තස්සං පරිසති තෙන දෙවපුත්තෙන කතසුචරිතං කථෙත්වා පරිසාය චිත්තකල්ලතං ඤත්වා සාමුක්කංසිකං ධම්මදෙසනං අකාසි. දෙසනාපරියොසානෙ දෙවපුත්තො ච බ්රාහ්මණො ච සන්නිපතිතපරිසා චාති චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසීති.
Brāhmaṇo bhagavantaṃ upasaṅkamitvā paṭisanthāraṃ katvā evamāha ‘‘sakkā nu kho bho gotama kiñci dānaṃ adatvā sīlaṃ vā arakkhitvā kevalaṃ tumhesu pasādamattena sagge nibbattitu’’nti. ‘‘Nanu, brāhmaṇa, ajja paccūsavelāyaṃ maṭṭhakuṇḍalinā devaputtena attano devalokūpapattikāraṇaṃ tuyhaṃ kathika’’nti bhagavā avoca. Tasmiṃ khaṇe maṭṭhakuṇḍalīdevaputto saha vimānena āgantvā dissamānarūpo vimānato oruyha bhagavantaṃ abhivādetvā añjaliṃ paggayha ekamantaṃ aṭṭhāsi. Atha bhagavā tassaṃ parisati tena devaputtena katasucaritaṃ kathetvā parisāya cittakallataṃ ñatvā sāmukkaṃsikaṃ dhammadesanaṃ akāsi. Desanāpariyosāne devaputto ca brāhmaṇo ca sannipatitaparisā cāti caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosīti.
මට්ඨකුණ්ඩලීවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Maṭṭhakuṇḍalīvimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්දකනිකාය • Khuddakanikāya / විමානවත්ථුපාළි • Vimānavatthupāḷi / 9. මට්ඨකුණ්ඩලීවිමානවත්ථු • 9. Maṭṭhakuṇḍalīvimānavatthu