| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
७. मेत्ताभावनासुत्तवण्णना
7. Mettābhāvanāsuttavaṇṇanā
२७. सत्तमे यानि कानिचीति अनवसेसपरियादानं। ओपधिकानि पुञ्ञकिरियवत्थूनीति
27. Sattame yāni kānicīti anavasesapariyādānaṃ. Opadhikāni puññakiriyavatthūnīti
तेसं नियमनं। तत्थ उपधि वुच्चन्ति खन्धा, उपधिस्स करणं सीलं एतेसं, उपधिप्पयोजनानि वा ओपधिकानि। सम्पत्तिभवे अत्तभावजनकानि पटिसन्धिपवत्तिविपाकदायकानि। पुञ्ञकिरियवत्थूनीति पुञ्ञकिरिया च ता तेसं तेसं फलानिसंसानं वत्थूनि चाति पुञ्ञकिरियवत्थूनि। तानि पन सङ्खेपतो दानमयं, सीलमयं, भावनामयन्ति तिविधानि होन्ति। तत्थ यं वत्तब्बं, तं परतो तिकनिपातवण्णनायं आवि भविस्सति। मेत्ताय चेतोविमुत्तियाति मेत्ताभावनावसेन पटिलद्धतिकचतुक्कज्झानसमापत्तिया। ‘‘मेत्ता’’ति हि वुत्ते उपचारोपि लब्भति अप्पनापि, ‘‘चेतोविमुत्ती’’ति पन वुत्ते अप्पनाझानमेव लब्भति। तञ्हि नीवरणादिपच्चनीकधम्मतो चित्तस्स सुट्ठु विमुत्तिभावेन चेतोविमुत्तीति वुच्चति। कलं नाग्घन्ति सोळसिन्ति मेत्ताब्रह्मविहारस्स सोळसभागं ओपधिकानि पुञ्ञकिरियवत्थूनि न अग्घन्ति। इदं वुत्तं होति – मेत्ताय चेतोविमुत्तिया यो विपाको, तं सोळस कोट्ठासे कत्वा ततो एकं पुन सोळस कोट्ठासे कत्वा तत्थ यो एककोट्ठासो, न तं अञ्ञानि ओपधिकानि पुञ्ञकिरियवत्थूनि अग्घन्तीति। अधिग्गहेत्वाति अभिभवित्वा। भासतेति उपक्किलेसविसुद्धिया दिप्पति। तपतेति ततो एव अनवसेसे पटिपक्खधम्मे सन्तपति। विरोचतीति उभयसम्पत्तिया विरोचति। मेत्ता हि चेतोविमुत्ति चन्दालोकसङ्खाता विगतूपक्किलेसा जुण्हा विय दिप्पति, आतपो विय अन्धकारं पच्चनीकधम्मे विधमन्ती तपति, ओसधितारका विय विज्जोतमाना विरोचति च।
Tesaṃ niyamanaṃ. Tattha upadhi vuccanti khandhā, upadhissa karaṇaṃ sīlaṃ etesaṃ, upadhippayojanāni vā opadhikāni. Sampattibhave attabhāvajanakāni paṭisandhipavattivipākadāyakāni. Puññakiriyavatthūnīti puññakiriyā ca tā tesaṃ tesaṃ phalānisaṃsānaṃ vatthūni cāti puññakiriyavatthūni. Tāni pana saṅkhepato dānamayaṃ, sīlamayaṃ, bhāvanāmayanti tividhāni honti. Tattha yaṃ vattabbaṃ, taṃ parato tikanipātavaṇṇanāyaṃ āvi bhavissati. Mettāya cetovimuttiyāti mettābhāvanāvasena paṭiladdhatikacatukkajjhānasamāpattiyā. ‘‘Mettā’’ti hi vutte upacāropi labbhati appanāpi, ‘‘cetovimuttī’’ti pana vutte appanājhānameva labbhati. Tañhi nīvaraṇādipaccanīkadhammato cittassa suṭṭhu vimuttibhāvena cetovimuttīti vuccati. Kalaṃ nāgghanti soḷasinti mettābrahmavihārassa soḷasabhāgaṃ opadhikāni puññakiriyavatthūni na agghanti. Idaṃ vuttaṃ hoti – mettāya cetovimuttiyā yo vipāko, taṃ soḷasa koṭṭhāse katvā tato ekaṃ puna soḷasa koṭṭhāse katvā tattha yo ekakoṭṭhāso, na taṃ aññāni opadhikāni puññakiriyavatthūni agghantīti. Adhiggahetvāti abhibhavitvā. Bhāsateti upakkilesavisuddhiyā dippati. Tapateti tato eva anavasese paṭipakkhadhamme santapati. Virocatīti ubhayasampattiyā virocati. Mettā hi cetovimutti candālokasaṅkhātā vigatūpakkilesā juṇhā viya dippati, ātapo viya andhakāraṃ paccanīkadhamme vidhamantī tapati, osadhitārakā viya vijjotamānā virocati ca.
सेय्यथापीति ओपम्मदस्सनत्थे निपातो। तारकरूपानन्ति जोतीनं। चन्दियाति चन्दस्स अयन्ति चन्दी, तस्सा चन्दिया, पभाय जुण्हायाति अत्थो। वस्सानन्ति वस्सानं बहुवसेन लद्धवोहारस्स उतुनो। पच्छिमे मासेति कत्तिकमासे। सरदसमयेति सरदकाले। अस्सयुजकत्तिकमासा हि लोके ‘‘सरदउतू’’ति वुच्चन्ति। विद्धेति उब्बिद्धे, मेघविगमेन दूरीभूतेति अत्थो। तेनेवाह ‘‘विगतवलाहके’’ति। देवेति आकासे। नभं अब्भुस्सक्कमानोति उदयट्ठानतो आकासं उल्लङ्घन्तो। तमगतन्ति तमं। अभिविहच्चाति अभिहन्त्वा विधमित्वा। ओसधितारकाति उस्सन्ना पभा एताय धीयति, ओसधीनं वा अनुबलप्पदायिकत्ता ओसधीति लद्धनामा तारका।
Seyyathāpīti opammadassanatthe nipāto. Tārakarūpānanti jotīnaṃ. Candiyāti candassa ayanti candī, tassā candiyā, pabhāya juṇhāyāti attho. Vassānanti vassānaṃ bahuvasena laddhavohārassa utuno. Pacchime māseti kattikamāse. Saradasamayeti saradakāle. Assayujakattikamāsā hi loke ‘‘saradautū’’ti vuccanti. Viddheti ubbiddhe, meghavigamena dūrībhūteti attho. Tenevāha ‘‘vigatavalāhake’’ti. Deveti ākāse. Nabhaṃ abbhussakkamānoti udayaṭṭhānato ākāsaṃ ullaṅghanto. Tamagatanti tamaṃ. Abhivihaccāti abhihantvā vidhamitvā. Osadhitārakāti ussannā pabhā etāya dhīyati, osadhīnaṃ vā anubalappadāyikattā osadhīti laddhanāmā tārakā.
एत्थाह – कस्मा पन भगवता समानेपि ओपधिकभावे मेत्ता इतरेहि ओपधिकपुञ्ञेहि विसेसेत्वा वुत्ताति? वुच्चते – सेट्ठट्ठेन निद्दोसभावेन च सत्तेसु सुप्पटिपत्तिभावतो। सेट्ठा हि एते विहारा, सब्बसत्तेसु सम्मापटिपत्तिभूतानि यदिदं मेत्ताझानानि। यथा च ब्रह्मानो निद्दोसचित्ता विहरन्ति, एवं एतेहि समन्नागता योगिनो ब्रह्मसमाव हुत्वा विहरन्ति। तथा हिमे ‘‘ब्रह्मविहारा’’ति वुच्चन्ति। इति सेट्ठट्ठेन निद्दोसभावेन च सत्तेसु सुप्पटिपत्तिभावतो मेत्ताव इतरेहि ओपधिकपुञ्ञेहि विसेसेत्वा वुत्ता।
Etthāha – kasmā pana bhagavatā samānepi opadhikabhāve mettā itarehi opadhikapuññehi visesetvā vuttāti? Vuccate – seṭṭhaṭṭhena niddosabhāvena ca sattesu suppaṭipattibhāvato. Seṭṭhā hi ete vihārā, sabbasattesu sammāpaṭipattibhūtāni yadidaṃ mettājhānāni. Yathā ca brahmāno niddosacittā viharanti, evaṃ etehi samannāgatā yogino brahmasamāva hutvā viharanti. Tathā hime ‘‘brahmavihārā’’ti vuccanti. Iti seṭṭhaṭṭhena niddosabhāvena ca sattesu suppaṭipattibhāvato mettāva itarehi opadhikapuññehi visesetvā vuttā.
एवम्पि कस्मा मेत्ताव एवं विसेसेत्वा वुत्ता? इतरेसं ब्रह्मविहारानं अधिट्ठानभावतो दानादीनं सब्बेसं कल्याणधम्मानं परिपूरिकत्ता च। अयञ्हि सत्तेसु हिताकारप्पवत्तिलक्खणा मेत्ता, हितूपसंहारसा, आघातविनयपच्चुपट्ठाना। यदि अनोधिसो भाविता बहुलीकता, अथ सुखेनेव करुणादिभावना सम्पज्जन्तीति मेत्ता इतरेसं ब्रह्मविहारानं अधिट्ठानं। तथा हि सत्तेसु हितज्झासयताय सति नेसं दुक्खासहनता, सम्पत्तिविसेसानं चिरट्ठितिकामता, पक्खपाताभावेन सब्बत्थ समप्पवत्तचित्तता च सुखेनेव इज्झन्ति। एवञ्च सकललोकहितसुखविधानाधिमुत्ता महाबोधिसत्ता ‘‘इमस्स दातब्बं, इमस्स न दातब्ब’’न्ति उत्तमविचयवसेन विभागं अकत्वा सब्बसत्तानं निरवसेससुखनिदानं दानं देन्ति, हितसुखत्थमेव नेसं सीलं समादियन्ति, सीलपरिपूरणत्थं नेक्खम्मं भजन्ति, तेसं हितसुखेसु असम्मोहत्थाय पञ्ञं परियोदपेन्ति, हितसुखाभिवड्ढनत्थमेव दळ्हं वीरियमारभन्ति, उत्तमवीरियवसेन वीरभावं पत्तापि सत्तानं नानप्पकारं हितज्झासयेनेव अपराधं खमन्ति, ‘‘इदं वो दस्साम, करिस्सामा’’तिआदिना कतं पटिञ्ञातं न विसंवादेन्ति, तेसं हितसुखायेव अचलाधिट्ठाना होन्ति। तेसु अचलाय मेत्ताय पुब्बकारिनो हितज्झासयेनेव नेसं विप्पकारे उदासीना होन्ति, पुब्बकारितायपि न पच्चुपकारमासिसन्तीति। एवं ते पारमियो पूरेत्वा याव दसबलचतु-वेसारज्ज-छअसाधारणञाण-अट्ठारसावेणिकबुद्धधम्मप्पभेदे सब्बेपि कल्याणधम्मे परिपूरेन्ति। एवं दानादीनं सब्बेसं कल्याणधम्मानं पारिपूरिका मेत्ताति च इमस्स विसेसस्स दस्सनत्थं सा इतरेहि विसेसेत्वा वुत्ता।
Evampi kasmā mettāva evaṃ visesetvā vuttā? Itaresaṃ brahmavihārānaṃ adhiṭṭhānabhāvato dānādīnaṃ sabbesaṃ kalyāṇadhammānaṃ paripūrikattā ca. Ayañhi sattesu hitākārappavattilakkhaṇā mettā, hitūpasaṃhārasā, āghātavinayapaccupaṭṭhānā. Yadi anodhiso bhāvitā bahulīkatā, atha sukheneva karuṇādibhāvanā sampajjantīti mettā itaresaṃ brahmavihārānaṃ adhiṭṭhānaṃ. Tathā hi sattesu hitajjhāsayatāya sati nesaṃ dukkhāsahanatā, sampattivisesānaṃ ciraṭṭhitikāmatā, pakkhapātābhāvena sabbattha samappavattacittatā ca sukheneva ijjhanti. Evañca sakalalokahitasukhavidhānādhimuttā mahābodhisattā ‘‘imassa dātabbaṃ, imassa na dātabba’’nti uttamavicayavasena vibhāgaṃ akatvā sabbasattānaṃ niravasesasukhanidānaṃ dānaṃ denti, hitasukhatthameva nesaṃ sīlaṃ samādiyanti, sīlaparipūraṇatthaṃ nekkhammaṃ bhajanti, tesaṃ hitasukhesu asammohatthāya paññaṃ pariyodapenti, hitasukhābhivaḍḍhanatthameva daḷhaṃ vīriyamārabhanti, uttamavīriyavasena vīrabhāvaṃ pattāpi sattānaṃ nānappakāraṃ hitajjhāsayeneva aparādhaṃ khamanti, ‘‘idaṃ vo dassāma, karissāmā’’tiādinā kataṃ paṭiññātaṃ na visaṃvādenti, tesaṃ hitasukhāyeva acalādhiṭṭhānā honti. Tesu acalāya mettāya pubbakārino hitajjhāsayeneva nesaṃ vippakāre udāsīnā honti, pubbakāritāyapi na paccupakāramāsisantīti. Evaṃ te pāramiyo pūretvā yāva dasabalacatu-vesārajja-chaasādhāraṇañāṇa-aṭṭhārasāveṇikabuddhadhammappabhede sabbepi kalyāṇadhamme paripūrenti. Evaṃ dānādīnaṃ sabbesaṃ kalyāṇadhammānaṃ pāripūrikā mettāti ca imassa visesassa dassanatthaṃ sā itarehi visesetvā vuttā.
अपिच मेत्ताय इतरेहि ओपधिकपुञ्ञेहि महानुभावता वेलामसुत्तेन दीपेतब्बा। तत्थ हि यथा नाम महता वेलामस्स दानतो एकस्स सोतापन्नस्स दानं महप्फलतरं वुत्तं, एवं सोतापन्नसततो एकस्स सकदागामिस्स दानं…पे॰… पच्चेकबुद्धसततो भगवतो, ततोपि बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स दानं, ततोपि चातुद्दिसस्स सङ्घस्स विहारदानं, ततोपि सरणगमनं, ततोपि सीलसमादानं, ततोपि गद्दूहनमत्तं कालं मेत्ताभावना महप्फलतरा वुत्ता। यथाह –
Apica mettāya itarehi opadhikapuññehi mahānubhāvatā velāmasuttena dīpetabbā. Tattha hi yathā nāma mahatā velāmassa dānato ekassa sotāpannassa dānaṃ mahapphalataraṃ vuttaṃ, evaṃ sotāpannasatato ekassa sakadāgāmissa dānaṃ…pe… paccekabuddhasatato bhagavato, tatopi buddhappamukhassa saṅghassa dānaṃ, tatopi cātuddisassa saṅghassa vihāradānaṃ, tatopi saraṇagamanaṃ, tatopi sīlasamādānaṃ, tatopi gaddūhanamattaṃ kālaṃ mettābhāvanā mahapphalatarā vuttā. Yathāha –
‘‘यं गहपति वेलामो ब्राह्मणो दानं अदासि महादानं। यो चेकं दिट्ठिसम्पन्नं भोजेय्य, इदं ततो महप्फलतरं। यो च सतं दिट्ठिसम्पन्नं भोजेय्य…पे॰… सुरामेरयमज्जप्पमादट्ठाना वेरमणिं। यो च अन्तमसो गद्दूहनमत्तम्पि मेत्तचित्तं भावेय्य, इदं ततो महप्फलतर’’न्ति (अ॰ नि॰ ९.२०)।
‘‘Yaṃ gahapati velāmo brāhmaṇo dānaṃ adāsi mahādānaṃ. Yo cekaṃ diṭṭhisampannaṃ bhojeyya, idaṃ tato mahapphalataraṃ. Yo ca sataṃ diṭṭhisampannaṃ bhojeyya…pe… surāmerayamajjappamādaṭṭhānā veramaṇiṃ. Yo ca antamaso gaddūhanamattampi mettacittaṃ bhāveyya, idaṃ tato mahapphalatara’’nti (a. ni. 9.20).
महग्गतपुञ्ञभावेन पनस्सा परित्तपुञ्ञतो सातिसयताय वत्तब्बमेव नत्थि। वुत्तञ्हेतं ‘‘यं पमाणकतं कम्मं, न तं तत्रावसिस्सति, न तं तत्रावतिट्ठती’’ति (दी॰ नि॰ १.५५६; सं॰ नि॰ ४.३६०)। कामावचरकम्मञ्हि पमाणकतं नाम, महग्गतकम्मं पन पमाणं अतिक्कमित्वा ओधिसकानोधिसकफरणवसेन वड्ढित्वा कतत्ता अप्पमाणकतं नाम। कामावचरकम्मं तस्स महग्गतकम्मस्स अन्तरा लग्गितुं वा तं कम्मं अभिभवित्वा अत्तनो विपाकस्स ओकासं गहेत्वा ठातुं वा न सक्कोति, अथ खो महग्गतकम्ममेव तं परित्तकम्मं महोघो विय परित्तं उदकं अभिभवित्वा अत्तनो ओकासं गहेत्वा तिट्ठति, तस्स विपाकं पटिबाहित्वा सयमेव ब्रह्मसहब्यतं उपनेतीति अयञ्हि तस्स अत्थोति।
Mahaggatapuññabhāvena panassā parittapuññato sātisayatāya vattabbameva natthi. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃ pamāṇakataṃ kammaṃ, na taṃ tatrāvasissati, na taṃ tatrāvatiṭṭhatī’’ti (dī. ni. 1.556; saṃ. ni. 4.360). Kāmāvacarakammañhi pamāṇakataṃ nāma, mahaggatakammaṃ pana pamāṇaṃ atikkamitvā odhisakānodhisakapharaṇavasena vaḍḍhitvā katattā appamāṇakataṃ nāma. Kāmāvacarakammaṃ tassa mahaggatakammassa antarā laggituṃ vā taṃ kammaṃ abhibhavitvā attano vipākassa okāsaṃ gahetvā ṭhātuṃ vā na sakkoti, atha kho mahaggatakammameva taṃ parittakammaṃ mahogho viya parittaṃ udakaṃ abhibhavitvā attano okāsaṃ gahetvā tiṭṭhati, tassa vipākaṃ paṭibāhitvā sayameva brahmasahabyataṃ upanetīti ayañhi tassa atthoti.
गाथासु योति यो कोचि गहट्ठो वा पब्बजितो वा। मेत्तन्ति मेत्ताझानं। अप्पमाणन्ति भावनावसेन आरम्मणवसेन च अप्पमाणं। असुभभावनादयो विय हि आरम्मणे एकदेसग्गहणं अकत्वा अनवसेसफरणवसेन अनोधिसोफरणवसेन च अप्पमाणारम्मणताय पगुणभावनावसेन अप्पमाणं। तनू संयोजना होन्तीति मेत्ताझानं पादकं कत्वा सम्मसित्वा हेट्ठिमे अरियमग्गे अधिगच्छन्तस्स सुखेनेव पटिघसंयोजनादयो पहीयमाना तनू होन्ति। तेनाह ‘‘पस्सतो उपधिक्खय’’न्ति। ‘‘उपधिक्खयो’’ति हि निब्बानं वुच्चति। तञ्चस्स सच्छिकिरियाभिसमयवसेन मग्गञाणेन पस्सति। अथ वा तनू संयोजना होन्तीति मेत्ताझानपदट्ठानाय विपस्सनाय अनुक्कमेन उपधिक्खयसङ्खातं अरहत्तं पत्वा तं पस्सतो पगेव दसपि संयोजना तनू होन्ति, पहीयन्तीति अत्थो। अथ वा तनू संयोजना होन्तीति पटिघो चेव पटिघसम्पयुत्तसंयोजना च तनुका होन्ति। पस्सतो उपधिक्खयन्ति तेसंयेव किलेसूपधीनं खयसङ्खातं मेत्तं अधिगमवसेन पस्सन्त स्साति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
Gāthāsu yoti yo koci gahaṭṭho vā pabbajito vā. Mettanti mettājhānaṃ. Appamāṇanti bhāvanāvasena ārammaṇavasena ca appamāṇaṃ. Asubhabhāvanādayo viya hi ārammaṇe ekadesaggahaṇaṃ akatvā anavasesapharaṇavasena anodhisopharaṇavasena ca appamāṇārammaṇatāya paguṇabhāvanāvasena appamāṇaṃ. Tanū saṃyojanā hontīti mettājhānaṃ pādakaṃ katvā sammasitvā heṭṭhime ariyamagge adhigacchantassa sukheneva paṭighasaṃyojanādayo pahīyamānā tanū honti. Tenāha ‘‘passato upadhikkhaya’’nti. ‘‘Upadhikkhayo’’ti hi nibbānaṃ vuccati. Tañcassa sacchikiriyābhisamayavasena maggañāṇena passati. Atha vā tanū saṃyojanā hontīti mettājhānapadaṭṭhānāya vipassanāya anukkamena upadhikkhayasaṅkhātaṃ arahattaṃ patvā taṃ passato pageva dasapi saṃyojanā tanū honti, pahīyantīti attho. Atha vā tanū saṃyojanā hontīti paṭigho ceva paṭighasampayuttasaṃyojanā ca tanukā honti. Passato upadhikkhayanti tesaṃyeva kilesūpadhīnaṃ khayasaṅkhātaṃ mettaṃ adhigamavasena passanta ssāti evamettha attho daṭṭhabbo.
एवं किलेसप्पहानं निब्बानाधिगमञ्च मेत्ताभावनाय सिखाप्पत्तमानिसंसं दस्सेत्वा इदानि अञ्ञे आनिसंसे दस्सेतुं ‘‘एकम्पि चे’’तिआदिमाह। तत्थ अदुट्ठचित्तोति मेत्ताबलेन सुट्ठु विक्खम्भितब्यापादताय ब्यापादेन अदूसितचित्तो। मेत्तायतीति हितफरणवसेन मेत्तं करोति। कुसलोति अतिसयेन कुसलवा महापुञ्ञो, पटिघादिअनत्थविगमेन वो। खेमी तेनाति तेन मेत्तायितेन। सब्बे च पाणेति चसद्दो ब्यतिरेके। मनसानुकम्पन्ति चित्तेन अनुकम्पन्तो। इदं वुत्तं होति – एकसत्तविसयापि ताव मेत्ता महाकुसलरासि, सब्बे पन पाणे अत्तनो पियपुत्तं विय हितफरणेन मनसा अनुकम्पन्तो पहूतं बहुं अनप्पकं अपरियन्तं चतुसट्ठिमहाकप्पेपि अत्तनो विपाकप्पबन्धं पवत्तेतुं समत्थं उळारपुञ्ञं अरियो परिसुद्धचित्तो पुग्गलो पकरोति निप्फादेति।
Evaṃ kilesappahānaṃ nibbānādhigamañca mettābhāvanāya sikhāppattamānisaṃsaṃ dassetvā idāni aññe ānisaṃse dassetuṃ ‘‘ekampi ce’’tiādimāha. Tattha aduṭṭhacittoti mettābalena suṭṭhu vikkhambhitabyāpādatāya byāpādena adūsitacitto. Mettāyatīti hitapharaṇavasena mettaṃ karoti. Kusaloti atisayena kusalavā mahāpuñño, paṭighādianatthavigamena vo. Khemī tenāti tena mettāyitena. Sabbe ca pāṇeti casaddo byatireke. Manasānukampanti cittena anukampanto. Idaṃ vuttaṃ hoti – ekasattavisayāpi tāva mettā mahākusalarāsi, sabbe pana pāṇe attano piyaputtaṃ viya hitapharaṇena manasā anukampanto pahūtaṃ bahuṃ anappakaṃ apariyantaṃ catusaṭṭhimahākappepi attano vipākappabandhaṃ pavattetuṃ samatthaṃ uḷārapuññaṃ ariyo parisuddhacitto puggalo pakaroti nipphādeti.
सत्तसण्डन्ति सत्तसङ्खातेन सण्डेन समन्नागतं भरितं, सत्तेहि अविरळं आकिण्णमनुस्सन्ति अत्थो। विजित्वाति अदण्डेन असत्थेन धम्मेनेव विजिनित्वा। राजिसयोति इसिसदिसा धम्मिकराजानो। यजमानाति दानानि ददमाना। अनुपरियगाति विचरिंसु।
Sattasaṇḍanti sattasaṅkhātena saṇḍena samannāgataṃ bharitaṃ, sattehi aviraḷaṃ ākiṇṇamanussanti attho. Vijitvāti adaṇḍena asatthena dhammeneva vijinitvā. Rājisayoti isisadisā dhammikarājāno. Yajamānāti dānāni dadamānā. Anupariyagāti vicariṃsu.
अस्समेधन्तिआदीसु पोराणकराजकाले किर सस्समेधं, पुरिसमेधं, सम्मापासं, वाचापेय्यन्ति चत्तारि सङ्गहवत्थूनि अहेसुं, येहि राजानो लोकं सङ्गण्हिंसु। तत्थ निप्फन्नसस्सतो दसमभागग्गहणं सस्समेधं नाम, सस्ससम्पादने, मेधाविताति अत्थो। महायोधानं छमासिकं भत्तवेतनानुप्पदानं पुरिसमेधं नाम, पुरिससङ्गण्हने मेधाविताति अत्थो। दलिद्दमनुस्सानं पोत्थके लेखं गहेत्वा तीणि वस्सानि विना वड्ढिया सहस्सद्विसहस्समत्तधनानुप्पदानं सम्मापासं नाम। तञ्हि सम्मा मनुस्से पासेति हदये बन्धित्वा विय ठपेति, तस्मा ‘‘सम्मापास’’न्ति वुच्चति। ‘‘तात मातुला’’तिआदिना पन सण्हवाचाय सङ्गहणं वाचापेय्यं नाम, पेय्यवज्जं पियवाचताति अत्थो। एवं चतूहि सङ्गहवत्थूहि सङ्गहितं रट्ठं इद्धञ्चेव होति फीतञ्च पहूतअन्नपानं खेमं निरब्बुदं। मनुस्सा मुदा मोदमाना उरे पुत्ते नच्चेन्ता अपारुतघरा विहरन्ति । इदं घरद्वारेसु अग्गळानं अभावतो ‘‘निरग्गळ’’न्ति वुच्चति। अयं पोराणिका पवेणि, अयं पोराणिका पकति।
Assamedhantiādīsu porāṇakarājakāle kira sassamedhaṃ, purisamedhaṃ, sammāpāsaṃ, vācāpeyyanti cattāri saṅgahavatthūni ahesuṃ, yehi rājāno lokaṃ saṅgaṇhiṃsu. Tattha nipphannasassato dasamabhāgaggahaṇaṃ sassamedhaṃ nāma, sassasampādane, medhāvitāti attho. Mahāyodhānaṃ chamāsikaṃ bhattavetanānuppadānaṃ purisamedhaṃ nāma, purisasaṅgaṇhane medhāvitāti attho. Daliddamanussānaṃ potthake lekhaṃ gahetvā tīṇi vassāni vinā vaḍḍhiyā sahassadvisahassamattadhanānuppadānaṃ sammāpāsaṃ nāma. Tañhi sammā manusse pāseti hadaye bandhitvā viya ṭhapeti, tasmā ‘‘sammāpāsa’’nti vuccati. ‘‘Tāta mātulā’’tiādinā pana saṇhavācāya saṅgahaṇaṃ vācāpeyyaṃ nāma, peyyavajjaṃ piyavācatāti attho. Evaṃ catūhi saṅgahavatthūhi saṅgahitaṃ raṭṭhaṃ iddhañceva hoti phītañca pahūtaannapānaṃ khemaṃ nirabbudaṃ. Manussā mudā modamānā ure putte naccentā apārutagharā viharanti . Idaṃ gharadvāresu aggaḷānaṃ abhāvato ‘‘niraggaḷa’’nti vuccati. Ayaṃ porāṇikā paveṇi, ayaṃ porāṇikā pakati.
अपरभागे पन ओक्काकराजकाले ब्राह्मणा इमानि चत्तारि सङ्गहवत्थूनि इमञ्च रट्ठसम्पत्तिं परिवत्तेन्ता उद्धम्मूलं कत्वा अस्समेधं पुरिसमेधन्तिआदिके पञ्च यञ्ञे नाम अकंसु। वुत्तञ्हेतं भगवता ब्राह्मणधम्मियसुत्ते –
Aparabhāge pana okkākarājakāle brāhmaṇā imāni cattāri saṅgahavatthūni imañca raṭṭhasampattiṃ parivattentā uddhammūlaṃ katvā assamedhaṃ purisamedhantiādike pañca yaññe nāma akaṃsu. Vuttañhetaṃ bhagavatā brāhmaṇadhammiyasutte –
‘‘तेसं आसि विपल्लासो, दिस्वान अणुतो अणुं…पे॰…॥
‘‘Tesaṃ āsi vipallāso, disvāna aṇuto aṇuṃ…pe….
‘‘ते तत्थ मन्ते गन्थेत्वा, ओक्काकं तदुपागमु’’न्ति॥ (सु॰ नि॰ ३०१-३०४)।
‘‘Te tattha mante ganthetvā, okkākaṃ tadupāgamu’’nti. (su. ni. 301-304);
तत्थ अस्समेत्थ मेधन्ति बाधेन्तीति अस्समेधो। द्वीहि परियञ्ञेहि यजितब्बस्स एकवीसतियूपस्स एकस्मिं पच्छिमदिवसे एव सत्तनवुतिपञ्चपसुसतघातभीसनस्स ठपेत्वा भूमिञ्च पुरिसे च अवसेससब्बविभवदक्खिणस्स यञ्ञस्सेतं अधिवचनं। पुरिसमेत्थ मेधन्ति बाधेन्तीति पुरिसमेधो। चतूहि परियञ्ञेहि यजितब्बस्स सद्धिंभूमिया अस्समेधे वुत्तविभवदक्खिणस्स यञ्ञस्सेतं अधिवचनं। सम्ममेत्थ पासन्ति खिपन्तीति सम्मापासो। युगच्छिग्गळे पवेसनदण्डकसङ्खातं सम्मं खिपित्वा तस्स पतितोकासे वेदिं कत्वा संहारिमेहि यूपादीहि सरस्सतिनदिया निमुग्गोकासतो पभुति पटिलोमं गच्छन्तेन यजितब्बस्स सत्रयागस्सेतं अधिवचनं वाजमेत्थ पिवन्तीति वाजपेय्यो। एकेन परियञ्ञेन सत्तरसहि पसूहि यजितब्बस्स बेळुवयूपस्स सत्तरसकदक्खिणस्स यञ्ञस्सेतं अधिवचनं। नत्थि एत्थ अग्गळोति निरग्गळो। नवहि परियञ्ञेहि यजितब्बस्स सद्धिं भूमिया पुरिसेहि च अस्समेधे वुत्तविभवदक्खिणस्स सब्बमेधपरियायनामस्स अस्समेधविकप्पस्सेतं अधिवचनं।
Tattha assamettha medhanti bādhentīti assamedho. Dvīhi pariyaññehi yajitabbassa ekavīsatiyūpassa ekasmiṃ pacchimadivase eva sattanavutipañcapasusataghātabhīsanassa ṭhapetvā bhūmiñca purise ca avasesasabbavibhavadakkhiṇassa yaññassetaṃ adhivacanaṃ. Purisamettha medhanti bādhentīti purisamedho. Catūhi pariyaññehi yajitabbassa saddhiṃbhūmiyā assamedhe vuttavibhavadakkhiṇassa yaññassetaṃ adhivacanaṃ. Sammamettha pāsanti khipantīti sammāpāso. Yugacchiggaḷe pavesanadaṇḍakasaṅkhātaṃ sammaṃ khipitvā tassa patitokāse vediṃ katvā saṃhārimehi yūpādīhi sarassatinadiyā nimuggokāsato pabhuti paṭilomaṃ gacchantena yajitabbassa satrayāgassetaṃ adhivacanaṃ vājamettha pivantīti vājapeyyo. Ekena pariyaññena sattarasahi pasūhi yajitabbassa beḷuvayūpassa sattarasakadakkhiṇassa yaññassetaṃ adhivacanaṃ. Natthi ettha aggaḷoti niraggaḷo. Navahi pariyaññehi yajitabbassa saddhiṃ bhūmiyā purisehi ca assamedhe vuttavibhavadakkhiṇassa sabbamedhapariyāyanāmassa assamedhavikappassetaṃ adhivacanaṃ.
चन्दप्पभाति चन्दप्पभाय। तारगणाव सब्बेति यथा सब्बेपि तारागणा चन्दिमसोभाय सोळसिम्पि कलं नाग्घन्ति, एवं ते अस्समेधादयो यञ्ञा मेत्तचित्तस्स वुत्तलक्खणेन सुभावितस्स सोळसिम्पि कलं नानुभवन्ति, न पापुणन्ति, नाग्घन्तीति अत्थो।
Candappabhāti candappabhāya. Tāragaṇāva sabbeti yathā sabbepi tārāgaṇā candimasobhāya soḷasimpi kalaṃ nāgghanti, evaṃ te assamedhādayo yaññā mettacittassa vuttalakkhaṇena subhāvitassa soḷasimpi kalaṃ nānubhavanti, na pāpuṇanti, nāgghantīti attho.
इदानि अपरेपि दिट्ठधम्मिकसम्परायिके मेत्ताभावनाय आनिसंसे दस्सेतुं ‘‘यो न हन्ती’’तिआदि वुत्तं। तत्थ योति मेत्ताब्रह्मविहारभावनानुयुत्तो पुग्गलो। न हन्तीति तेनेव मेत्ताभावनानुभावेन दूरविक्खम्भितब्यापादताय न कञ्चि सत्तं हिंसति, लेड्डुदण्डादीहि न विबाधति वा। न घातेतीति परं समादपेत्वा न सत्ते हनापेति न विबाधापेति च। न जिनातीति सारम्भविग्गाहिककथादिवसेन न कञ्चि जिनाति सारम्भस्सेव अभावतो, जानिकरणवसेन वा अड्डकरणादिना न कञ्चि जिनाति। न जापयेति परेपि पयोजेत्वा परेसं धनजानिं न कारापेय्य। मेत्तंसोति मेत्तामयचित्तकोट्ठासो, मेत्ताय वा अंसो अविजहनट्ठेन अवयवभूतोति मेत्तंसो। सब्बभूतेसूति सब्बसत्तेसु। ततो एव वेरं तस्स न केनचीति अकुसलवेरं तस्स केनचिपि कारणेन नत्थि, पुग्गलवेरसङ्खातो विरोधो केनचि पुरिसेन सद्धिं तस्स मेत्ताविहारिस्स नत्थीति।
Idāni aparepi diṭṭhadhammikasamparāyike mettābhāvanāya ānisaṃse dassetuṃ ‘‘yo na hantī’’tiādi vuttaṃ. Tattha yoti mettābrahmavihārabhāvanānuyutto puggalo. Na hantīti teneva mettābhāvanānubhāvena dūravikkhambhitabyāpādatāya na kañci sattaṃ hiṃsati, leḍḍudaṇḍādīhi na vibādhati vā. Na ghātetīti paraṃ samādapetvā na satte hanāpeti na vibādhāpeti ca. Na jinātīti sārambhaviggāhikakathādivasena na kañci jināti sārambhasseva abhāvato, jānikaraṇavasena vā aḍḍakaraṇādinā na kañci jināti. Na jāpayeti parepi payojetvā paresaṃ dhanajāniṃ na kārāpeyya. Mettaṃsoti mettāmayacittakoṭṭhāso, mettāya vā aṃso avijahanaṭṭhena avayavabhūtoti mettaṃso. Sabbabhūtesūti sabbasattesu. Tato eva veraṃ tassa na kenacīti akusalaveraṃ tassa kenacipi kāraṇena natthi, puggalaverasaṅkhāto virodho kenaci purisena saddhiṃ tassa mettāvihārissa natthīti.
एवमेतस्मिं एककनिपाते पटिपाटिया तेरससु सुत्तेसु सिक्खासुत्तद्वये चाति पन्नरससु सुत्तेसु विवट्टं कथितं, नीवरणसुत्तं संयोजनसुत्तं अप्पमादसुत्तं अट्ठिसञ्चयसुत्तन्ति एतेसु चतूसु सुत्तेसु वट्टविवट्टं कथितं। इतरेसु पन वट्टमेव कथितन्ति।
Evametasmiṃ ekakanipāte paṭipāṭiyā terasasu suttesu sikkhāsuttadvaye cāti pannarasasu suttesu vivaṭṭaṃ kathitaṃ, nīvaraṇasuttaṃ saṃyojanasuttaṃ appamādasuttaṃ aṭṭhisañcayasuttanti etesu catūsu suttesu vaṭṭavivaṭṭaṃ kathitaṃ. Itaresu pana vaṭṭameva kathitanti.
सत्तमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Sattamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
परमत्थदीपनिया
Paramatthadīpaniyā
खुद्दकनिकाय-अट्ठकथाय
Khuddakanikāya-aṭṭhakathāya
इतिवुत्तकस्स एककनिपातवण्णना निट्ठिता।
Itivuttakassa ekakanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / ७. मेत्ताभावनासुत्तं • 7. Mettābhāvanāsuttaṃ
