| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
२. मेत्तसुत्तवण्णना
2. Mettasuttavaṇṇanā
२२. दुतिये मा, भिक्खवे, पुञ्ञानन्ति एत्थ माति पटिसेधे निपातो। पुञ्ञसद्दो ‘‘कुसलानं, भिक्खवे, धम्मानं समादानहेतु एवमिदं पुञ्ञं पवड्ढती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३८०) पुञ्ञफले आगतो। ‘‘अविज्जागतोयं, भिक्खवे, पुरिसपुग्गलो पुञ्ञञ्चे सङ्खारं अभिसङ्खरोती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ २.५१) कामरूपावचरसुचरिते। ‘‘पुञ्ञूपगं भवति विञ्ञाण’’न्तिआदीसु सुगतिविसेसभूते उपपत्तिभवे। ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, पुञ्ञकिरियवत्थूनि – दानमयं पुञ्ञकिरियवत्थु, सीलमयं पुञ्ञकिरियवत्थु, भावनामयं पुञ्ञकिरियवत्थू’’तिआदीसु (इतिवु॰ ६०; अ॰ नि॰ ८.३६) कुसलचेतनायं। इध पन तेभूमककुसलधम्मे वेदितब्बो। भायित्थाति एत्थ दुविधं भयं ञाणभयं, सारज्जभयन्ति। तत्थ ‘‘येपि ते, भिक्खवे, देवा दीघायुका वण्णवन्तो सुखबहुला उच्चेसु विमानेसु चिरट्ठितिका , तेपि तथागतस्स धम्मदेसनं सुत्वा येभुय्येन भयं संवेगं सन्तासं आपज्जन्ती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.३३) आगतं ञाणभयं। ‘‘अहुदेव भयं, अहु छम्भितत्तं, अहु लोमहंसो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३१८) आगतं सारज्जभयं। इधापि सारज्जभयमेव। अयञ्हेत्थ अत्थो – भिक्खवे, दीघरत्तं कायवचीसंयमो वत्तपटिवत्तपूरणं एकासनं, एकसेय्यं, इन्द्रियदमो, धुतधम्मेहि चित्तस्स निग्गहो, सतिसम्पजञ्ञं, कम्मट्ठानानुयोगवसेन वीरियारम्भोति एवमादीनि यानि भिक्खुना, निरन्तरं पवत्तेतब्बानि पुञ्ञानि, तेहि मा भायित्थ, मा भयं सन्तासं आपज्जित्थ, एकच्चस्स दिट्ठधम्मसुखस्स उपरोधभयेन सम्परायिकनिब्बानसुखदायकेहि पुञ्ञेहि मा भायित्थाति। निस्सक्के हि इदं सामिवचनं।
22. Dutiye mā, bhikkhave, puññānanti ettha māti paṭisedhe nipāto. Puññasaddo ‘‘kusalānaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ samādānahetu evamidaṃ puññaṃ pavaḍḍhatī’’tiādīsu (dī. ni. 3.380) puññaphale āgato. ‘‘Avijjāgatoyaṃ, bhikkhave, purisapuggalo puññañce saṅkhāraṃ abhisaṅkharotī’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.51) kāmarūpāvacarasucarite. ‘‘Puññūpagaṃ bhavati viññāṇa’’ntiādīsu sugativisesabhūte upapattibhave. ‘‘Tīṇimāni, bhikkhave, puññakiriyavatthūni – dānamayaṃ puññakiriyavatthu, sīlamayaṃ puññakiriyavatthu, bhāvanāmayaṃ puññakiriyavatthū’’tiādīsu (itivu. 60; a. ni. 8.36) kusalacetanāyaṃ. Idha pana tebhūmakakusaladhamme veditabbo. Bhāyitthāti ettha duvidhaṃ bhayaṃ ñāṇabhayaṃ, sārajjabhayanti. Tattha ‘‘yepi te, bhikkhave, devā dīghāyukā vaṇṇavanto sukhabahulā uccesu vimānesu ciraṭṭhitikā , tepi tathāgatassa dhammadesanaṃ sutvā yebhuyyena bhayaṃ saṃvegaṃ santāsaṃ āpajjantī’’tiādīsu (a. ni. 4.33) āgataṃ ñāṇabhayaṃ. ‘‘Ahudeva bhayaṃ, ahu chambhitattaṃ, ahu lomahaṃso’’tiādīsu (dī. ni. 2.318) āgataṃ sārajjabhayaṃ. Idhāpi sārajjabhayameva. Ayañhettha attho – bhikkhave, dīgharattaṃ kāyavacīsaṃyamo vattapaṭivattapūraṇaṃ ekāsanaṃ, ekaseyyaṃ, indriyadamo, dhutadhammehi cittassa niggaho, satisampajaññaṃ, kammaṭṭhānānuyogavasena vīriyārambhoti evamādīni yāni bhikkhunā, nirantaraṃ pavattetabbāni puññāni, tehi mā bhāyittha, mā bhayaṃ santāsaṃ āpajjittha, ekaccassa diṭṭhadhammasukhassa uparodhabhayena samparāyikanibbānasukhadāyakehi puññehi mā bhāyitthāti. Nissakke hi idaṃ sāmivacanaṃ.
इदानि ततो अभायितब्बभावे कारणं दस्सेन्तो ‘‘सुखस्सेत’’न्तिआदिमाह। तत्थ सुखसद्दो ‘‘सुखो बुद्धानं उप्पादो, सुखा विरागता लोके’’तिआदीसु (ध॰ प॰ १९४) सुखमूले आगतो। ‘‘यस्मा च खो, महालि, रूपं सुखं सुखानुपतितं सुखावक्कन्त’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ ३.६०) सुखारम्मणे। ‘‘यावञ्चिदं, भिक्खवे, न सुकरं अक्खानेन पापुणितुं याव सुखा सग्गा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.२५५) सुखपच्चयट्ठाने। ‘‘सुखो पुञ्ञस्स उच्चयो’’तिआदीसु (ध॰ प॰ ११८) सुखहेतुम्हि। ‘‘दिट्ठधम्मसुखविहारा एते धम्मा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.८२) अब्यापज्जे। ‘‘निब्बानं परमं सुख’’न्तिआदीसु (ध॰ प॰ २०४; म॰ नि॰ २.२१५) निब्बाने। ‘‘सुखस्स च पहाना’’तिआदीसु (चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२५) सुखवेदनायं। ‘‘अदुक्खमसुखं सन्तं, सुखमिच्चेव भासित’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ ४.२५३; इतिवु॰ ५३) उपेक्खावेदनायं। ‘‘द्वेपि मया, आनन्द, वेदना वुत्ता परियायेन सुखा वेदना, दुक्खा वेदना’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.८९) इट्ठसुखे। ‘‘सुखो विपाको पुञ्ञान’’न्तिआदीसु (पेटको॰ २३) सुखविपाके। इधापि इट्ठविपाके एव दट्ठब्बो। इट्ठस्सातिआदीसु एसितब्बतो अनिट्ठपटिक्खेपतो च इट्ठस्स, कमनीयतो मनस्मिञ्च कमनतो पविसनतो कन्तस्स, पियायितब्बतो सन्तप्पनतो च पियस्स, माननीयतो मनस्स पवड्ढनतो च मनापस्साति अत्थो वेदितब्बो। यदिदं पुञ्ञानीति ‘‘पुञ्ञानी’’ति यदिदं वचनं, एतं सुखस्स इट्ठस्स विपाकस्स अधिवचनं नामं, सुखमेव तं यदिदं पुञ्ञन्ति फलेन कारणस्स अभेदूपचारं वदति। तेन कतूपचितानं पुञ्ञानं अवस्संभाविफलं सुत्वा अप्पमत्तेन सक्कच्चं पुञ्ञानि कातब्बानीति पुञ्ञकिरियायं नियोजेति, आदरञ्च नेसं तत्थ उप्पादेति।
Idāni tato abhāyitabbabhāve kāraṇaṃ dassento ‘‘sukhasseta’’ntiādimāha. Tattha sukhasaddo ‘‘sukho buddhānaṃ uppādo, sukhā virāgatā loke’’tiādīsu (dha. pa. 194) sukhamūle āgato. ‘‘Yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ sukhaṃ sukhānupatitaṃ sukhāvakkanta’’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.60) sukhārammaṇe. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukaraṃ akkhānena pāpuṇituṃ yāva sukhā saggā’’tiādīsu (ma. ni. 3.255) sukhapaccayaṭṭhāne. ‘‘Sukho puññassa uccayo’’tiādīsu (dha. pa. 118) sukhahetumhi. ‘‘Diṭṭhadhammasukhavihārā ete dhammā’’tiādīsu (ma. ni. 1.82) abyāpajje. ‘‘Nibbānaṃ paramaṃ sukha’’ntiādīsu (dha. pa. 204; ma. ni. 2.215) nibbāne. ‘‘Sukhassa ca pahānā’’tiādīsu (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 125) sukhavedanāyaṃ. ‘‘Adukkhamasukhaṃ santaṃ, sukhamicceva bhāsita’’ntiādīsu (saṃ. ni. 4.253; itivu. 53) upekkhāvedanāyaṃ. ‘‘Dvepi mayā, ānanda, vedanā vuttā pariyāyena sukhā vedanā, dukkhā vedanā’’tiādīsu (ma. ni. 2.89) iṭṭhasukhe. ‘‘Sukho vipāko puññāna’’ntiādīsu (peṭako. 23) sukhavipāke. Idhāpi iṭṭhavipāke eva daṭṭhabbo. Iṭṭhassātiādīsu esitabbato aniṭṭhapaṭikkhepato ca iṭṭhassa, kamanīyato manasmiñca kamanato pavisanato kantassa, piyāyitabbato santappanato ca piyassa, mānanīyato manassa pavaḍḍhanato ca manāpassāti attho veditabbo. Yadidaṃ puññānīti ‘‘puññānī’’ti yadidaṃ vacanaṃ, etaṃ sukhassa iṭṭhassa vipākassa adhivacanaṃ nāmaṃ, sukhameva taṃ yadidaṃ puññanti phalena kāraṇassa abhedūpacāraṃ vadati. Tena katūpacitānaṃ puññānaṃ avassaṃbhāviphalaṃ sutvā appamattena sakkaccaṃ puññāni kātabbānīti puññakiriyāyaṃ niyojeti, ādarañca nesaṃ tattha uppādeti.
इदानि अत्तना सुनेत्तकाले कतेन पुञ्ञकम्मेन दीघरत्तं पच्चनुभूतं भवन्तरपटिच्छन्नं उळारतमं पुञ्ञविपाकं उदाहरित्वा तमत्थं पाकटं करोन्तो ‘‘अभिजानामि खो पनाह’’न्तिआदिमाह। तत्थ अभिजानामीति अभिविसिट्ठेन ञाणेन जानामि, पच्चक्खतो बुज्झामि। दीघरत्तन्ति चिरकालं। पुञ्ञानन्ति दानादिकुसलधम्मानं। सत्त वस्सानीति सत्त संवच्छरानि । मेत्तचित्तन्ति मिज्जतीति मेत्ता, सिनिय्हतीति अत्थो। मित्ते भवा, मित्तस्स वा एसा पवत्तीतिपि मेत्ता। लक्खणादितो पन हिताकारप्पवत्तिलक्खणा, हितूपसंहाररसा, आघातविनयपच्चुपट्ठाना, सत्तानं मनापभावदस्सनपदट्ठाना। ब्यापादूपसमो एतिस्सा सम्पत्ति, सिनेहासम्भवो विपत्ति। सा एतस्स अत्थीति मेत्तचित्तं। भावेत्वाति मेत्तासहगतं चित्तं, चित्तसीसेन समाधि वुत्तोति मेत्तासमाधिं मेत्ताब्रह्मविहारं उप्पादेत्वा चेव वड्ढेत्वा च। सत्त संवट्टविवट्टकप्पेति सत्त महाकप्पे। संवट्ट-विवट्टग्गहणेनेव हि संवट्टट्ठायि-विवट्टट्ठायिनोपि गहिता। इमं लोकन्ति कामलोकं। संवट्टमाने सुदन्ति संवट्टमाने। सुदन्ति निपातमत्तं विनस्समानेति अत्थो। ‘‘संवत्तमाने सुद’’न्ति च पठन्ति। कप्पेति काले। कप्पसीसेन हि कालो वुत्तो। काले खीयमाने कप्पोपि खीयतेव। यथाह –
Idāni attanā sunettakāle katena puññakammena dīgharattaṃ paccanubhūtaṃ bhavantarapaṭicchannaṃ uḷāratamaṃ puññavipākaṃ udāharitvā tamatthaṃ pākaṭaṃ karonto ‘‘abhijānāmi kho panāha’’ntiādimāha. Tattha abhijānāmīti abhivisiṭṭhena ñāṇena jānāmi, paccakkhato bujjhāmi. Dīgharattanti cirakālaṃ. Puññānanti dānādikusaladhammānaṃ. Satta vassānīti satta saṃvaccharāni . Mettacittanti mijjatīti mettā, siniyhatīti attho. Mitte bhavā, mittassa vā esā pavattītipi mettā. Lakkhaṇādito pana hitākārappavattilakkhaṇā, hitūpasaṃhārarasā, āghātavinayapaccupaṭṭhānā, sattānaṃ manāpabhāvadassanapadaṭṭhānā. Byāpādūpasamo etissā sampatti, sinehāsambhavo vipatti. Sā etassa atthīti mettacittaṃ. Bhāvetvāti mettāsahagataṃ cittaṃ, cittasīsena samādhi vuttoti mettāsamādhiṃ mettābrahmavihāraṃ uppādetvā ceva vaḍḍhetvā ca. Satta saṃvaṭṭavivaṭṭakappeti satta mahākappe. Saṃvaṭṭa-vivaṭṭaggahaṇeneva hi saṃvaṭṭaṭṭhāyi-vivaṭṭaṭṭhāyinopi gahitā. Imaṃ lokanti kāmalokaṃ. Saṃvaṭṭamāne sudanti saṃvaṭṭamāne. Sudanti nipātamattaṃ vinassamāneti attho. ‘‘Saṃvattamāne suda’’nti ca paṭhanti. Kappeti kāle. Kappasīsena hi kālo vutto. Kāle khīyamāne kappopi khīyateva. Yathāha –
‘‘कालो घसति भूतानि, सब्बानेव सहत्तना’’ति॥ (जा॰ १.२.१९०)।
‘‘Kālo ghasati bhūtāni, sabbāneva sahattanā’’ti. (jā. 1.2.190);
‘‘आभस्सरूपगो होमी’’ति वुत्तत्ता तेजोसंवट्टवसेनेत्थ कप्पवुट्ठानं वेदितब्बं। आभस्सरूपगोति तत्थ पटिसन्धिग्गहणवसेन आभस्सरब्रह्मलोकं उपगच्छामीति आभस्सरूपगो होमि। विवट्टमानेति सण्ठहमाने, जायमानेति अत्थो। सुञ्ञं ब्रह्मविमानं उपपज्जामीति कस्सचि सत्तस्स तत्थ निब्बत्तस्स अभावतो सुञ्ञं, यं पठमज्झानभूमिसङ्खातं ब्रह्मविमानं आदितो निब्बत्तं, तं पटिसन्धिग्गहणवसेन उपपज्जामि उपेमि। ब्रह्माति कामावचरसत्तेहि सेट्ठट्ठेन तथा तथा ब्रूहितगुणताय ब्रह्मविहारतो निब्बत्तट्ठेन च ब्रह्मा। ब्रह्मपारिसज्जब्रह्मपुरोहितेहि महन्तो ब्रह्माति महाब्रह्मा। ततो एव ते अभिभवित्वा ठितत्ता अभिभू। तेहि केनचि गुणेन न अभिभूतोति अनभिभूतो। अञ्ञदत्थूति एकंसवचने निपातो। दसोति दस्सनसीलो, सो अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं दस्सनसमत्थो, अभिञ्ञाणेन पस्सितब्बं पस्सामीति अत्थो। सेसब्रह्मानं इद्धिपादभावनाबलेन अत्तनो चित्तञ्च मम वसे वत्तेमीति वसवत्ती होमीति योजेतब्बं। तदा किर बोधिसत्तो अट्ठसमापत्तिलाभीपि समानो तथा सत्तहितं अत्तनो पारमिपरिपूरणञ्च ओलोकेन्तो तासु एव द्वीसु झानभूमीसु निकन्तिं उप्पादेत्वा मेत्ताब्रह्मविहारवसेन अपरापरं संसरि। तेन वुत्तं ‘‘सत्तवस्सानि…पे॰… वसवत्ती’’ति।
‘‘Ābhassarūpago homī’’ti vuttattā tejosaṃvaṭṭavasenettha kappavuṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Ābhassarūpagoti tattha paṭisandhiggahaṇavasena ābhassarabrahmalokaṃ upagacchāmīti ābhassarūpago homi. Vivaṭṭamāneti saṇṭhahamāne, jāyamāneti attho. Suññaṃ brahmavimānaṃ upapajjāmīti kassaci sattassa tattha nibbattassa abhāvato suññaṃ, yaṃ paṭhamajjhānabhūmisaṅkhātaṃ brahmavimānaṃ ādito nibbattaṃ, taṃ paṭisandhiggahaṇavasena upapajjāmi upemi. Brahmāti kāmāvacarasattehi seṭṭhaṭṭhena tathā tathā brūhitaguṇatāya brahmavihārato nibbattaṭṭhena ca brahmā. Brahmapārisajjabrahmapurohitehi mahanto brahmāti mahābrahmā. Tato eva te abhibhavitvā ṭhitattā abhibhū. Tehi kenaci guṇena na abhibhūtoti anabhibhūto. Aññadatthūti ekaṃsavacane nipāto. Dasoti dassanasīlo, so atītānāgatapaccuppannānaṃ dassanasamattho, abhiññāṇena passitabbaṃ passāmīti attho. Sesabrahmānaṃ iddhipādabhāvanābalena attano cittañca mama vase vattemīti vasavattī homīti yojetabbaṃ. Tadā kira bodhisatto aṭṭhasamāpattilābhīpi samāno tathā sattahitaṃ attano pāramiparipūraṇañca olokento tāsu eva dvīsu jhānabhūmīsu nikantiṃ uppādetvā mettābrahmavihāravasena aparāparaṃ saṃsari. Tena vuttaṃ ‘‘sattavassāni…pe… vasavattī’’ti.
एवं भगवा रूपावचरपुञ्ञस्स विपाकमहन्ततं पकासेत्वा इदानि कामावचरपुञ्ञस्सापि तं दस्सेन्तो ‘‘छत्तिंसक्खत्तु’’न्तिआदिमाह। तत्थ सक्को अहोसिन्ति छत्तिंस वारे अञ्ञत्थ अनुपपज्जित्वा निरन्तरं सक्को देवानमिन्दो तावतिंसदेवराजा अहोसि। राजा अहोसिन्तिआदीसु चतूहि अच्छरियधम्मेहि चतूहि च सङ्गहवत्थूहि लोकं रञ्जेतीति राजा। चक्करतनं वत्तेति, चतूहि सम्पत्तिचक्केहि वत्तति, तेहि च परं वत्तेति, परहिताय च इरियापथचक्कानं वत्तो एतस्मिं अत्थीति चक्कवत्ती। राजाति चेत्थ सामञ्ञं, चक्कवत्तीति विसेसं। धम्मेन चरतीति धम्मिको। ञायेन समेन वत्ततीति अत्थो। धम्मेनेव रज्जं लभित्वा राजा जातोति धम्मराजा। परहितधम्मचरणेन वा धम्मिको, अत्तहितधम्मचरणेन धम्मराजा, चतुरन्ताय इस्सरोति चातुरन्तो, चतुसमुद्दन्ताय चतुब्बिधदीपविभूसिताय च पथविया इस्सरोति अत्थो। अज्झत्तं कोपादिपच्चत्थिके, बहिद्धा च सब्बराजानो अदण्डेन असत्थेन विजेसीति विजितावी। जनपदे थावरभावं धुवभावं पत्तो, न सक्का केनचि ततो चालेतुं जनपदो वा तम्हि थावरियप्पत्तो अनुयुत्तो सकम्मनिरतो अचलो असम्पवेधीति जनपदत्थावरियप्पत्तो।
Evaṃ bhagavā rūpāvacarapuññassa vipākamahantataṃ pakāsetvā idāni kāmāvacarapuññassāpi taṃ dassento ‘‘chattiṃsakkhattu’’ntiādimāha. Tattha sakko ahosinti chattiṃsa vāre aññattha anupapajjitvā nirantaraṃ sakko devānamindo tāvatiṃsadevarājā ahosi. Rājā ahosintiādīsu catūhi acchariyadhammehi catūhi ca saṅgahavatthūhi lokaṃ rañjetīti rājā. Cakkaratanaṃ vatteti, catūhi sampatticakkehi vattati, tehi ca paraṃ vatteti, parahitāya ca iriyāpathacakkānaṃ vatto etasmiṃ atthīti cakkavattī. Rājāti cettha sāmaññaṃ, cakkavattīti visesaṃ. Dhammena caratīti dhammiko. Ñāyena samena vattatīti attho. Dhammeneva rajjaṃ labhitvā rājā jātoti dhammarājā. Parahitadhammacaraṇena vā dhammiko, attahitadhammacaraṇena dhammarājā, caturantāya issaroti cāturanto, catusamuddantāya catubbidhadīpavibhūsitāya ca pathaviyā issaroti attho. Ajjhattaṃ kopādipaccatthike, bahiddhā ca sabbarājāno adaṇḍena asatthena vijesīti vijitāvī. Janapade thāvarabhāvaṃ dhuvabhāvaṃ patto, na sakkā kenaci tato cāletuṃ janapado vā tamhi thāvariyappatto anuyutto sakammanirato acalo asampavedhīti janapadatthāvariyappatto.
चक्करतनं, हत्थिरतनं, अस्सरतनं, मणिरतनं, इत्थिरतनं, गहपतिरतनं, परिणायकरतनन्ति इमेहि सत्तहि रतनेहि समुपेतोति सत्तरतनसमन्नागतो। तेसु हि राजा चक्कवत्ति चक्करतनेन अजितं जिनाति, हत्थिअस्सरतनेहि विजिते सुखेनेव अनुविचरति, परिणायकरतनेन विजितमनुरक्खति, सेसेहि उपभोगसुखमनुभवति। पठमेन चस्स उस्साहसत्तियोगो , पच्छिमेन मन्तसत्तियोगो, हत्थिअस्सगहपतिरतनेहि पभूसत्तियोगो सुपरिपुण्णो होति, इत्थिमणिरतनेहि तिविधसत्तियोगफलं। सो इत्थिमणिरतनेहि परिभोगसुखमनुभवति, सेसेहि उपभोगसुखं। विसेसतो चस्स पुरिमानि तीणि अदोसकुसलमूलजनितकम्मानुभावेन सम्पज्जन्ति, मज्झिमानि अलोभकुसलमूलजनितकम्मानुभावेन, पच्छिममेकं अमोहकुसलमूलजनितकम्मानुभावेनाति वेदितब्बं पदेसरज्जस्साति खुद्दकरज्जस्स।
Cakkaratanaṃ, hatthiratanaṃ, assaratanaṃ, maṇiratanaṃ, itthiratanaṃ, gahapatiratanaṃ, pariṇāyakaratananti imehi sattahi ratanehi samupetoti sattaratanasamannāgato. Tesu hi rājā cakkavatti cakkaratanena ajitaṃ jināti, hatthiassaratanehi vijite sukheneva anuvicarati, pariṇāyakaratanena vijitamanurakkhati, sesehi upabhogasukhamanubhavati. Paṭhamena cassa ussāhasattiyogo , pacchimena mantasattiyogo, hatthiassagahapatiratanehi pabhūsattiyogo suparipuṇṇo hoti, itthimaṇiratanehi tividhasattiyogaphalaṃ. So itthimaṇiratanehi paribhogasukhamanubhavati, sesehi upabhogasukhaṃ. Visesato cassa purimāni tīṇi adosakusalamūlajanitakammānubhāvena sampajjanti, majjhimāni alobhakusalamūlajanitakammānubhāvena, pacchimamekaṃ amohakusalamūlajanitakammānubhāvenāti veditabbaṃ padesarajjassāti khuddakarajjassa.
एतदहोसीति अत्तनो सम्पत्तियो पच्चवेक्खन्तस्स पच्छिमे चक्कवत्तिकाले एतं ‘‘किस्स नु खो मे इदं कम्मस्स फल’’न्तिआदिकं अहोसि। सब्बत्थकमेव तस्मिं तस्मिम्पि भवे एतदहोसियेव। तत्थायं चक्कवत्तिकालवसेन योजना। एवंमहिद्धिकोति मणिरतनहत्थिरतनादिप्पमुखाय कोसवाहनसम्पत्तिया जनपदत्थावरियप्पत्तिया च एवंमहिद्धिको। एवंमहानुभावोति चक्करतनादिसमन्नागमेन कस्सचिपि पीळं अकरोन्तोव सब्बराजूहि सिरसा सम्पटिच्छितसासनवेहासगमनादीहि एवं महानुभावो। दानस्साति अन्नादिदेय्यधम्मपरिच्चागस्स। दमस्साति चक्खादिइन्द्रियदमनस्स चेव समाधानवसेन रागादिकिलेसदमनस्स च। संयमस्साति कायवचीसंयमस्स। तत्थ यं समाधानवसेन किलेसदमनं, तं भावनामयं पुञ्ञं , तञ्च खो मेत्ताब्रह्मविहारभूतं इधाधिप्पेतं। तस्मिञ्च उपचारप्पनाभेदेन दुविधे यं अप्पनाप्पत्तं, तेनस्स यथावुत्तासु द्वीसु झानभूमीसु उपपत्ति अहोसि। इतरेन तिविधेनापि यथारहं पत्तचक्कवत्तिआदिभावोति वेदितब्बं।
Etadahosīti attano sampattiyo paccavekkhantassa pacchime cakkavattikāle etaṃ ‘‘kissa nu kho me idaṃ kammassa phala’’ntiādikaṃ ahosi. Sabbatthakameva tasmiṃ tasmimpi bhave etadahosiyeva. Tatthāyaṃ cakkavattikālavasena yojanā. Evaṃmahiddhikoti maṇiratanahatthiratanādippamukhāya kosavāhanasampattiyā janapadatthāvariyappattiyā ca evaṃmahiddhiko. Evaṃmahānubhāvoti cakkaratanādisamannāgamena kassacipi pīḷaṃ akarontova sabbarājūhi sirasā sampaṭicchitasāsanavehāsagamanādīhi evaṃ mahānubhāvo. Dānassāti annādideyyadhammapariccāgassa. Damassāti cakkhādiindriyadamanassa ceva samādhānavasena rāgādikilesadamanassa ca. Saṃyamassāti kāyavacīsaṃyamassa. Tattha yaṃ samādhānavasena kilesadamanaṃ, taṃ bhāvanāmayaṃ puññaṃ , tañca kho mettābrahmavihārabhūtaṃ idhādhippetaṃ. Tasmiñca upacārappanābhedena duvidhe yaṃ appanāppattaṃ, tenassa yathāvuttāsu dvīsu jhānabhūmīsu upapatti ahosi. Itarena tividhenāpi yathārahaṃ pattacakkavattiādibhāvoti veditabbaṃ.
इति भगवा अत्तानं कायसक्खि कत्वा पुञ्ञानं विपाकमहन्ततं पकासेत्वा इदानि तमेवत्थं गाथाबन्धेन दस्सेन्तो ‘‘पुञ्ञमेवा’’तिआदिमाह। तत्थ पुञ्ञमेव सो सिक्खेय्याति यो अत्थकामो कुलपुत्तो, सो पुञ्ञफलनिब्बत्तनतो, अत्तनो सन्तानं पुननतो च ‘‘पुञ्ञ’’न्ति लद्धनामं तिविधं कुसलमेव सिक्खेय्य निवेसेय्य उपचिनेय्य पसवेय्याति अत्थो। आयतग्गन्ति विपुलफलताय उळारफलताय आयतग्गं, पियमनापफलताय वा आयतिं उत्तमन्ति आयतग्गं, आयेन वा योनिसोमनसिकारादिप्पच्चयेन उळारतमेन अग्गन्ति आयतग्गं । तकारो पदसन्धिकरो। अथ वा आयेन पुञ्ञफलेन अग्गं पधानन्ति आयतग्गं। ततो एव सुखुद्रयं सुखविपाकन्ति अत्थो।
Iti bhagavā attānaṃ kāyasakkhi katvā puññānaṃ vipākamahantataṃ pakāsetvā idāni tamevatthaṃ gāthābandhena dassento ‘‘puññamevā’’tiādimāha. Tattha puññameva so sikkheyyāti yo atthakāmo kulaputto, so puññaphalanibbattanato, attano santānaṃ punanato ca ‘‘puñña’’nti laddhanāmaṃ tividhaṃ kusalameva sikkheyya niveseyya upacineyya pasaveyyāti attho. Āyatagganti vipulaphalatāya uḷāraphalatāya āyataggaṃ, piyamanāpaphalatāya vā āyatiṃ uttamanti āyataggaṃ, āyena vā yonisomanasikārādippaccayena uḷāratamena agganti āyataggaṃ . Takāro padasandhikaro. Atha vā āyena puññaphalena aggaṃ padhānanti āyataggaṃ. Tato eva sukhudrayaṃ sukhavipākanti attho.
कतमं पन तं पुञ्ञं, कथञ्च नं सिक्खेय्याति आह ‘‘दानञ्च समचरियञ्च, मेत्तचित्तञ्च भावये’’ति। तत्थ समचरियन्ति कायविसमादीनि वज्जेत्वा कायसमादिचरितं , सुविसुद्धं सीलन्ति अत्थो। भावयेति अत्तनो सन्ताने उप्पादेय्य वड्ढेय्य। एते धम्मेति एते दानादिके सुचरितधम्मे। सुखसमुद्दयेति सुखानिसंसे, आनिसंसफलम्पि नेसं सुखमेवाति दस्सेति। अब्यापज्जं सुखं लोकन्ति कामच्छन्दादिब्यापादविरहितत्ता अब्यापज्जं निद्दुक्खं, परपीळाभावे पन वत्तब्बं नत्थि। झानसमापत्तिवसेन सुखबहुलत्ता सुखं, एकन्तसुखञ्च ब्रह्मलोकं झानपुञ्ञानं, इतरपुञ्ञानं पन तदञ्ञं सम्पत्तिभवसङ्खातं सुखं लोकं पण्डितो सप्पञ्ञो उपपज्जति उपेति। इति इमस्मिं सुत्ते गाथासु च वट्टसम्पत्ति एव कथिता।
Katamaṃ pana taṃ puññaṃ, kathañca naṃ sikkheyyāti āha ‘‘dānañca samacariyañca, mettacittañca bhāvaye’’ti. Tattha samacariyanti kāyavisamādīni vajjetvā kāyasamādicaritaṃ , suvisuddhaṃ sīlanti attho. Bhāvayeti attano santāne uppādeyya vaḍḍheyya. Ete dhammeti ete dānādike sucaritadhamme. Sukhasamuddayeti sukhānisaṃse, ānisaṃsaphalampi nesaṃ sukhamevāti dasseti. Abyāpajjaṃ sukhaṃ lokanti kāmacchandādibyāpādavirahitattā abyāpajjaṃ niddukkhaṃ, parapīḷābhāve pana vattabbaṃ natthi. Jhānasamāpattivasena sukhabahulattā sukhaṃ, ekantasukhañca brahmalokaṃ jhānapuññānaṃ, itarapuññānaṃ pana tadaññaṃ sampattibhavasaṅkhātaṃ sukhaṃ lokaṃ paṇḍito sappañño upapajjati upeti. Iti imasmiṃ sutte gāthāsu ca vaṭṭasampatti eva kathitā.
दुतियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dutiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / २. मेत्तसुत्तं • 2. Mettasuttaṃ
