| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
५. मेत्तासुत्तवण्णना
5. Mettāsuttavaṇṇanā
१५. पञ्चमे सेसजनाति मेत्ताय चेतोविमुत्तिया अलाभिनो। सम्परिवत्तमानाति दक्खिणेनेव पस्सेन असयित्वा सब्बसो परिवत्तमाना। काकच्छमानाति घुरुघुरुपस्सासवसेन विस्सरं करोन्ता। सुखं सुपतीति एत्थ दुविधा सुपना सयने पिट्ठिप्पसारणलक्खणा किरियामयचित्तेहि अवोकिण्णभवङ्गप्पवत्तिलक्खणा च। तत्थायं उभयत्थापि सुखमेव सुपति। यस्मा सणिकं निपज्जित्वा अङ्गपच्चङ्गानि समोधाय पासादिकेन आकारेन सयति, निद्दोक्कमनेपि झानं समापन्नो विय होति। तेनाह ‘‘एवं असुपित्वा’’तिआदि।
15. Pañcame sesajanāti mettāya cetovimuttiyā alābhino. Samparivattamānāti dakkhiṇeneva passena asayitvā sabbaso parivattamānā. Kākacchamānāti ghurughurupassāsavasena vissaraṃ karontā. Sukhaṃ supatīti ettha duvidhā supanā sayane piṭṭhippasāraṇalakkhaṇā kiriyāmayacittehi avokiṇṇabhavaṅgappavattilakkhaṇā ca. Tatthāyaṃ ubhayatthāpi sukhameva supati. Yasmā saṇikaṃ nipajjitvā aṅgapaccaṅgāni samodhāya pāsādikena ākārena sayati, niddokkamanepi jhānaṃ samāpanno viya hoti. Tenāha ‘‘evaṃ asupitvā’’tiādi.
निद्दाकाले सुखं अलभित्वा दुक्खेन सुत्तत्ता एव पटिबुज्झनकाले सरीरखेदेन नित्थुननं विजम्भनं इतो चितो च विपरिवत्तनञ्च होतीति आह ‘‘नित्थुनन्ता विजम्भन्ता सम्परिवत्तन्ता दुक्खं पटिबुज्झन्ती’’ति। अयं पन सुखेन सुत्तत्ता सरीरखेदाभावतो नित्थुननादिविरहितोव पटिबुज्झति। तेन वुत्तं ‘‘एवं अप्पटिबुज्झित्वा’’तिआदि। सुखप्पटिबोधो च सरीरविकाराभावेनाति आह ‘‘सुखं निब्बिकार’’न्ति।
Niddākāle sukhaṃ alabhitvā dukkhena suttattā eva paṭibujjhanakāle sarīrakhedena nitthunanaṃ vijambhanaṃ ito cito ca viparivattanañca hotīti āha ‘‘nitthunantā vijambhantā samparivattantā dukkhaṃ paṭibujjhantī’’ti. Ayaṃ pana sukhena suttattā sarīrakhedābhāvato nitthunanādivirahitova paṭibujjhati. Tena vuttaṃ ‘‘evaṃ appaṭibujjhitvā’’tiādi. Sukhappaṭibodho ca sarīravikārābhāvenāti āha ‘‘sukhaṃ nibbikāra’’nti.
भद्दकमेव सुपिनं पस्सतीति इदं अनुभूतपुब्बवसेन देवतूपसंहारवसेन चस्स भद्दकमेव सुपिनं होति, न पापकन्ति कत्वा वुत्तं। तेनाह ‘‘चेतियं वन्दन्तो विया’’तिआदि। धातुक्खोभहेतुकम्पि चस्स बहुलं भद्दकमेव सिया येभुय्येन चित्तजरूपानुगुणताय उतुआहारजरूपानं।
Bhaddakameva supinaṃ passatīti idaṃ anubhūtapubbavasena devatūpasaṃhāravasena cassa bhaddakameva supinaṃ hoti, na pāpakanti katvā vuttaṃ. Tenāha ‘‘cetiyaṃ vandanto viyā’’tiādi. Dhātukkhobhahetukampi cassa bahulaṃ bhaddakameva siyā yebhuyyena cittajarūpānuguṇatāya utuāhārajarūpānaṃ.
उरे आमुक्कमुत्ताहारो वियाति गीवाय बन्धित्वा उरे लम्बितमुत्ताहारो वियाति केहिचि तं एकावलिवसेन वुत्तं सिया, अनेकरतनावलिसमूहभूतो पन मुत्ताहारो अंसप्पदेसतो पट्ठाय याव कटिप्पदेसस्स हेट्ठाभागा पलम्बन्तो उरे आमुक्कोयेव नाम होति।
Ureāmukkamuttāhāro viyāti gīvāya bandhitvā ure lambitamuttāhāro viyāti kehici taṃ ekāvalivasena vuttaṃ siyā, anekaratanāvalisamūhabhūto pana muttāhāro aṃsappadesato paṭṭhāya yāva kaṭippadesassa heṭṭhābhāgā palambanto ure āmukkoyeva nāma hoti.
विसाखत्थेरो वियाति (विसुद्धि॰ १.२५८) सो किर पाटलिपुत्ते कुटुम्बियो अहोसि। सो तत्थेव वसमानो अस्सोसि ‘‘तम्बपण्णिदीपो किर चेतियमालालङ्कतो कासावपज्जोतो, इच्छितिच्छितट्ठानेयेवेत्थ सक्का निसीदितुं वा निपज्जितुं वा, उतुसप्पायं सेनासनसप्पायं पुग्गलसप्पायं धम्मस्सवनसप्पायन्ति सब्बमेत्थ सुलभ’’न्ति। सो अत्तनो भोगक्खन्धं पुत्तदारस्स निय्यातेत्वा दुस्सन्ते बद्धेन एककहापणेनेव घरा निक्खमित्वा समुद्दतीरे नावं उदिक्खमानो एकं मासं वसि। सो वोहारकुसलताय इमस्मिं ठाने भण्डं किणित्वा असुकस्मिं विक्किणन्तो धम्मिकाय वणिज्जाय तेनेवन्तरमासेन सहस्सं अभिसंहरि। इति अनुपुब्बेन महाविहारं गन्त्वा पब्बज्जं याचति। सो पब्बाजनत्थाय सीमं नीतो तं सहस्सत्थविकं ओवट्टिकन्तरेन भूमियं पातेसि। ‘‘किमेत’’न्ति च वुत्ते ‘‘कहापणसहस्सं, भन्ते’’ति वत्वा, ‘‘उपासक, पब्बजितकालतो पट्ठाय न सक्का विचारेतुं, इदानेव नं विचारेही’’ति वुत्ते ‘‘विसाखस्स पब्बज्जट्ठानं आगता मा रित्तहत्था गमिंसू’’ति मुञ्चित्वा सीमामाळके विक्किरित्वा पब्बजित्वा उपसम्पन्नो। सो पञ्चवस्सो हुत्वा द्वेमातिका पगुणा कत्वा अत्तनो सप्पायं कम्मट्ठानं गहेत्वा एकेकस्मिं विहारे चत्तारो चत्तारो मासे समपवत्तवासं वसमानो चरि। एवं चरमानो –
Visākhatthero viyāti (visuddhi. 1.258) so kira pāṭaliputte kuṭumbiyo ahosi. So tattheva vasamāno assosi ‘‘tambapaṇṇidīpo kira cetiyamālālaṅkato kāsāvapajjoto, icchiticchitaṭṭhāneyevettha sakkā nisīdituṃ vā nipajjituṃ vā, utusappāyaṃ senāsanasappāyaṃ puggalasappāyaṃ dhammassavanasappāyanti sabbamettha sulabha’’nti. So attano bhogakkhandhaṃ puttadārassa niyyātetvā dussante baddhena ekakahāpaṇeneva gharā nikkhamitvā samuddatīre nāvaṃ udikkhamāno ekaṃ māsaṃ vasi. So vohārakusalatāya imasmiṃ ṭhāne bhaṇḍaṃ kiṇitvā asukasmiṃ vikkiṇanto dhammikāya vaṇijjāya tenevantaramāsena sahassaṃ abhisaṃhari. Iti anupubbena mahāvihāraṃ gantvā pabbajjaṃ yācati. So pabbājanatthāya sīmaṃ nīto taṃ sahassatthavikaṃ ovaṭṭikantarena bhūmiyaṃ pātesi. ‘‘Kimeta’’nti ca vutte ‘‘kahāpaṇasahassaṃ, bhante’’ti vatvā, ‘‘upāsaka, pabbajitakālato paṭṭhāya na sakkā vicāretuṃ, idāneva naṃ vicārehī’’ti vutte ‘‘visākhassa pabbajjaṭṭhānaṃ āgatā mā rittahatthā gamiṃsū’’ti muñcitvā sīmāmāḷake vikkiritvā pabbajitvā upasampanno. So pañcavasso hutvā dvemātikā paguṇā katvā attano sappāyaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvā ekekasmiṃ vihāre cattāro cattāro māse samapavattavāsaṃ vasamāno cari. Evaṃ caramāno –
‘‘वनन्तरे ठितो थेरो, विसाखो गज्जमानको।
‘‘Vanantare ṭhito thero, visākho gajjamānako;
अत्तनो गुणमेसन्तो, इममत्थं अभासथ॥
Attano guṇamesanto, imamatthaṃ abhāsatha.
‘‘यावता उपसम्पन्नो, यावता इध मागतो।
‘‘Yāvatā upasampanno, yāvatā idha māgato;
एत्थन्तरे खलितं नत्थि, अहो लाभो ते मारिसा’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.२५८)।
Etthantare khalitaṃ natthi, aho lābho te mārisā’’ti. (visuddhi. 1.258);
सो चित्तलपब्बतविहारं गच्छन्तो द्वेधापथं पत्वा ‘‘अयं नु खो मग्गो, उदाहु अय’’न्ति चिन्तयन्तो अट्ठासि। अथस्स पब्बते अधिवत्था देवता हत्थं पसारेत्वा ‘‘एसो मग्गो’’ति दस्सेति। सो चित्तलपब्बतविहारं गन्त्वा तत्थ चत्तारो मासे वसित्वा ‘‘पच्चूसे गमिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा निपज्जि। चङ्कमसीसे मणिलरुक्खे अधिवत्था देवता सोपानफलके निसीदित्वा परोदि। थेरो ‘‘को एसो’’ति आह। अहं, भन्ते, मणिलियाति। किस्स रोदसीति? तुम्हाकं गमनं पटिच्चाति। मयि इध वसन्ते तुम्हाकं को गुणोति? तुम्हेसु, भन्ते, इध वसन्तेसु अमनुस्सा अञ्ञमञ्ञं मेत्तं पटिलभन्ति, ते दानि तुम्हेसु गतेसु कलहं करिस्सन्ति, दुट्ठुल्लम्पि कथयिस्सन्तीति। थेरो ‘‘सचे मयि इध वसन्ते तुम्हाकं फासुविहारो होति, सुन्दर’’न्ति वत्वा अञ्ञेपि चत्तारो मासे तत्थेव वसित्वा पुन तथेव गमनचित्तं उप्पादेसि। देवतापि पुन तथेव परोदि। एतेनेव उपायेन थेरो तत्थेव वसित्वा तत्थेव परिनिब्बायीति। एवं धमत्ताविहारी भिक्खु अमनुस्सानं पियो होति।
So cittalapabbatavihāraṃ gacchanto dvedhāpathaṃ patvā ‘‘ayaṃ nu kho maggo, udāhu aya’’nti cintayanto aṭṭhāsi. Athassa pabbate adhivatthā devatā hatthaṃ pasāretvā ‘‘eso maggo’’ti dasseti. So cittalapabbatavihāraṃ gantvā tattha cattāro māse vasitvā ‘‘paccūse gamissāmī’’ti cintetvā nipajji. Caṅkamasīse maṇilarukkhe adhivatthā devatā sopānaphalake nisīditvā parodi. Thero ‘‘ko eso’’ti āha. Ahaṃ, bhante, maṇiliyāti. Kissa rodasīti? Tumhākaṃ gamanaṃ paṭiccāti. Mayi idha vasante tumhākaṃ ko guṇoti? Tumhesu, bhante, idha vasantesu amanussā aññamaññaṃ mettaṃ paṭilabhanti, te dāni tumhesu gatesu kalahaṃ karissanti, duṭṭhullampi kathayissantīti. Thero ‘‘sace mayi idha vasante tumhākaṃ phāsuvihāro hoti, sundara’’nti vatvā aññepi cattāro māse tattheva vasitvā puna tatheva gamanacittaṃ uppādesi. Devatāpi puna tatheva parodi. Eteneva upāyena thero tattheva vasitvā tattheva parinibbāyīti. Evaṃ dhamattāvihārī bhikkhu amanussānaṃ piyo hoti.
बलवपियचित्ततायाति इमिना बलवपियचित्ततामत्तेनपि सत्थं न कमति, पगेव मेत्ताय चेतोविमुत्तियाति दस्सेति। खिप्पमेव चित्तं समाधियति, केनचि परिपन्थेन परिहीनज्झानस्स ब्यापादस्स दूरसमुस्सारितभावतो खिप्पमेव समाधियति, ‘‘आसवानं खयाया’’ति केचि। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव। एत्थ च किञ्चापि इतो अञ्ञकम्मट्ठानवसेन अधिगतज्झानानम्पि सुखसुपनादयो आनिसंसा लब्भन्ति। यथाह –
Balavapiyacittatāyāti iminā balavapiyacittatāmattenapi satthaṃ na kamati, pageva mettāya cetovimuttiyāti dasseti. Khippameva cittaṃ samādhiyati, kenaci paripanthena parihīnajjhānassa byāpādassa dūrasamussāritabhāvato khippameva samādhiyati, ‘‘āsavānaṃ khayāyā’’ti keci. Sesaṃ suviññeyyameva. Ettha ca kiñcāpi ito aññakammaṭṭhānavasena adhigatajjhānānampi sukhasupanādayo ānisaṃsā labbhanti. Yathāha –
‘‘सुखं सुपन्ति मुनयो, अज्झत्तं सुसमाहिता।
‘‘Sukhaṃ supanti munayo, ajjhattaṃ susamāhitā;
सुप्पबुद्धं पबुज्झन्ति, सदा गोतमसावका’’ति॥ (विसुद्धि॰ महाटी॰ १.२५८)। च आदि –
Suppabuddhaṃ pabujjhanti, sadā gotamasāvakā’’ti. (visuddhi. mahāṭī. 1.258); Ca ādi –
तथापिमे आनिसंसा ब्रह्मविहारलाभिनो अनवसेसा लब्भन्ति ब्यापादादीनं उजुविपच्चनीकभावतो ब्रह्मविहारानं। तेनेवाह ‘‘निस्सरणं हेतं, आवुसो, ब्यापादस्स, यदिदं मेत्ताचेतोविमुत्ती’’तिआदि (दी॰ नि॰ ३.३२६; अ॰ नि॰ ६.१३)। ब्यापादादिवसेन च सत्तानं दुक्खसुपनादयोति तप्पटिपक्खभूतेसु ब्रह्मविहारेसु सिद्धेसु सुखसुपनादयो हत्थगता एव होन्तीति।
Tathāpime ānisaṃsā brahmavihāralābhino anavasesā labbhanti byāpādādīnaṃ ujuvipaccanīkabhāvato brahmavihārānaṃ. Tenevāha ‘‘nissaraṇaṃ hetaṃ, āvuso, byāpādassa, yadidaṃ mettācetovimuttī’’tiādi (dī. ni. 3.326; a. ni. 6.13). Byāpādādivasena ca sattānaṃ dukkhasupanādayoti tappaṭipakkhabhūtesu brahmavihāresu siddhesu sukhasupanādayo hatthagatā eva hontīti.
मेत्तासुत्तवण्णना निट्ठिता।
Mettāsuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ५. मेत्तासुत्तं • 5. Mettāsuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ५. मेत्तसुत्तवण्णना • 5. Mettasuttavaṇṇanā
