| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
८. मिगजालत्थेरगाथावण्णना
8. Migajālattheragāthāvaṇṇanā
सुदेसितोतिआदिका आयस्मतो मिगजालत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं विसाखाय महाउपासिकाय पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति, मिगजालोतिस्स नामं अहोसि। सो विहारं गन्त्वा अभिण्हसो धम्मस्सवनेन पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पत्वा अञ्ञं ब्याकरोन्तो –
Sudesitotiādikā āyasmato migajālattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ visākhāya mahāupāsikāya putto hutvā nibbatti, migajālotissa nāmaṃ ahosi. So vihāraṃ gantvā abhiṇhaso dhammassavanena paṭiladdhasaddho pabbajitvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ patvā aññaṃ byākaronto –
४१७.
417.
‘‘सुदेसितो चक्खुमता, बुद्धेनादिच्चबन्धुना।
‘‘Sudesito cakkhumatā, buddhenādiccabandhunā;
सब्बसंयोजनातीतो, सब्बवट्टविनासनो॥
Sabbasaṃyojanātīto, sabbavaṭṭavināsano.
४१८.
418.
‘‘निय्यानिको उत्तरणो, तण्हामूलविसोसनो।
‘‘Niyyāniko uttaraṇo, taṇhāmūlavisosano;
विसमूलं आघातनं, छेत्वा पापेति निब्बुतिं॥
Visamūlaṃ āghātanaṃ, chetvā pāpeti nibbutiṃ.
४१९.
419.
‘‘अञ्ञाणमूलभेदाय, कम्मयन्तविघाटनो।
‘‘Aññāṇamūlabhedāya, kammayantavighāṭano;
विञ्ञाणानं परिग्गहे, ञाणवजिरनिपातनो॥
Viññāṇānaṃ pariggahe, ñāṇavajiranipātano.
४२०.
420.
‘‘वेदनानं विञ्ञापनो, उपादानप्पमोचनो।
‘‘Vedanānaṃ viññāpano, upādānappamocano;
भवं अङ्गारकासुंव, ञाणेन अनुपस्सनो॥
Bhavaṃ aṅgārakāsuṃva, ñāṇena anupassano.
४२१.
421.
‘‘महारसो सुगम्भीरो, जरामच्चुनिवारणो।
‘‘Mahāraso sugambhīro, jarāmaccunivāraṇo;
अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, दुक्खूपसमनो सिवो॥
Ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, dukkhūpasamano sivo.
४२२.
422.
‘‘कम्मं कम्मन्ति ञत्वान, विपाकञ्च विपाकतो।
‘‘Kammaṃ kammanti ñatvāna, vipākañca vipākato;
पटिच्चुप्पन्नधम्मानं, यथावालोकदस्सनो।
Paṭiccuppannadhammānaṃ, yathāvālokadassano;
महाखेमङ्गमो सन्तो, परियोसानभद्दको’’ति॥ – इमा गाथा अभासि।
Mahākhemaṅgamo santo, pariyosānabhaddako’’ti. – imā gāthā abhāsi;
तत्थ सुदेसितोति सुट्ठु देसितो, वेनेय्यज्झासयानुरूपं दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थानं याथावतो विभावनवसेन देसितोति अत्थो। अथ वा सुदेसितोति सम्मा देसितो, पवत्तिनिवत्तीनं तदुभयहेतूनञ्च अविपरीततो पकासनवसेन भासितो स्वाख्यातोति अत्थो। चक्खुमताति मंसचक्खु, दिब्बचक्खु, पञ्ञाचक्खु, बुद्धचक्खु, समन्तचक्खूति इमेहि पञ्चहि चक्खूहि चक्खुमता। बुद्धेनाति सब्बञ्ञुबुद्धेन। आदिच्चबन्धुनाति आदिच्चगोत्तेन। दुविधो हि लोके खत्तियवंसो – आदिच्चवंसो, सोमवंसोति। तत्थ आदिच्चवंसो, ओक्काकराजवंसोति जानितब्बं। ततो सञ्जातताय साकिया आदिच्चगोत्ताति भगवा ‘‘आदिच्चबन्धू’’ति वुच्चति। अथ वा आदिच्चस्स बन्धूतिपि भगवा आदिच्चबन्धु, स्वायमत्थो हेट्ठा वुत्तोयेव। कामरागसंयोजनादीनं सब्बेसं संयोजनानं समतिक्कमनभावतो सब्बसंयोजनातीतो ततो एव किलेसकम्मविपाकवट्टानं विनासनतो विद्धंसनतो सब्बवट्टविनासनो, संसारचारकतो निय्यानतो निय्यानिको, संसारमहोघतो समुत्तरणट्ठेन उत्तरणो, कामतण्हादीनं सब्बतण्हानं मूलं अविज्जं अयोनिसो मनसिकारञ्च विसोसेति सुक्खापेतीति तण्हामूलविसोसनो, तिण्णम्पि वेदानं सम्पटिवेधस्स विद्धंसनतो विसस्स दुक्खस्स कारणत्ता विसमूलं, सत्तानं ब्यसनुप्पत्तिट्ठानताय आघातनं कम्मं किलेसं वा छेत्वा समुच्छिन्दित्वा निब्बुतिं निब्बानं पापेति।
Tattha sudesitoti suṭṭhu desito, veneyyajjhāsayānurūpaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthānaṃ yāthāvato vibhāvanavasena desitoti attho. Atha vā sudesitoti sammā desito, pavattinivattīnaṃ tadubhayahetūnañca aviparītato pakāsanavasena bhāsito svākhyātoti attho. Cakkhumatāti maṃsacakkhu, dibbacakkhu, paññācakkhu, buddhacakkhu, samantacakkhūti imehi pañcahi cakkhūhi cakkhumatā. Buddhenāti sabbaññubuddhena. Ādiccabandhunāti ādiccagottena. Duvidho hi loke khattiyavaṃso – ādiccavaṃso, somavaṃsoti. Tattha ādiccavaṃso, okkākarājavaṃsoti jānitabbaṃ. Tato sañjātatāya sākiyā ādiccagottāti bhagavā ‘‘ādiccabandhū’’ti vuccati. Atha vā ādiccassa bandhūtipi bhagavā ādiccabandhu, svāyamattho heṭṭhā vuttoyeva. Kāmarāgasaṃyojanādīnaṃ sabbesaṃ saṃyojanānaṃ samatikkamanabhāvato sabbasaṃyojanātīto tato eva kilesakammavipākavaṭṭānaṃ vināsanato viddhaṃsanato sabbavaṭṭavināsano, saṃsāracārakato niyyānato niyyāniko, saṃsāramahoghato samuttaraṇaṭṭhena uttaraṇo, kāmataṇhādīnaṃ sabbataṇhānaṃ mūlaṃ avijjaṃ ayoniso manasikārañca visoseti sukkhāpetīti taṇhāmūlavisosano, tiṇṇampi vedānaṃ sampaṭivedhassa viddhaṃsanato visassa dukkhassa kāraṇattā visamūlaṃ, sattānaṃ byasanuppattiṭṭhānatāya āghātanaṃ kammaṃ kilesaṃ vā chetvā samucchinditvā nibbutiṃ nibbānaṃ pāpeti.
अञ्ञाणस्स मूलं अयोनिसो मनसिकारो आसवा च ‘‘आसवसमुदया अविज्जासमुदयो’’ति (म॰ नि॰ १.१०३) हि वुत्तं, तस्स भेदाय वजिरूपमञाणेन भिन्दनत्थाय। अथ वा ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदिवचनतो (विभ॰ २२५-२२६; सं॰ नि॰ २.१) अञ्ञाणं मूलं एतस्साति अञ्ञाणमूलं, भवचक्कं, तस्स मग्गञाणवजिरेन पदालनत्थं देसितोति सम्बन्धो। कम्मयन्तविघाटनोति कम्मघटितस्स अत्तभावयन्तस्स विद्धंसनो। विञ्ञाणानं परिग्गहेति कामभवादीसु यथासककम्मुना विञ्ञाणग्गहणे उपट्ठितेति वचनसेसो। तत्थ तत्थ हि भवे पटिसन्धिया गहिताय तंतंभवनिस्सितविञ्ञाणानिपि गहितानेव होन्ति। ञाणवजिरनिपातनोति ञाणवजिरस्स निपातो, ञाणवजिरं निपातेत्वा तेसं पदालेता। लोकुत्तरधम्मो हि उप्पज्जमानो सत्तमभवादीसु उप्पज्जनारहानि विञ्ञाणानि भिन्दत्तमेव उप्पज्जतीति।
Aññāṇassa mūlaṃ ayoniso manasikāro āsavā ca ‘‘āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti (ma. ni. 1.103) hi vuttaṃ, tassa bhedāya vajirūpamañāṇena bhindanatthāya. Atha vā ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādivacanato (vibha. 225-226; saṃ. ni. 2.1) aññāṇaṃ mūlaṃ etassāti aññāṇamūlaṃ, bhavacakkaṃ, tassa maggañāṇavajirena padālanatthaṃ desitoti sambandho. Kammayantavighāṭanoti kammaghaṭitassa attabhāvayantassa viddhaṃsano. Viññāṇānaṃ pariggaheti kāmabhavādīsu yathāsakakammunā viññāṇaggahaṇe upaṭṭhiteti vacanaseso. Tattha tattha hi bhave paṭisandhiyā gahitāya taṃtaṃbhavanissitaviññāṇānipi gahitāneva honti. Ñāṇavajiranipātanoti ñāṇavajirassa nipāto, ñāṇavajiraṃ nipātetvā tesaṃ padāletā. Lokuttaradhammo hi uppajjamāno sattamabhavādīsu uppajjanārahāni viññāṇāni bhindattameva uppajjatīti.
वेदनानं विञ्ञापनोति सुखादीनं तिस्सन्नं वेदनानं यथाक्कमं दुक्खसल्लानिच्चवसेन याथावतो पवेदको। उपादानप्पमोचनोति कामुपादानादीहि चतूहिपि उपादानेहि चित्तसन्तानस्स विमोचको। भवं अङ्गारकासुंव, ञाणेन अनुपस्सनोति कामभवादिनवविधम्पि भवं एकादसहि अग्गीहि आदित्तभावतो साधिकपोरिसं अङ्गारकासुं विय मग्गञाणेन अनुपच्चक्खतो दस्सेता।
Vedanānaṃ viññāpanoti sukhādīnaṃ tissannaṃ vedanānaṃ yathākkamaṃ dukkhasallāniccavasena yāthāvato pavedako. Upādānappamocanoti kāmupādānādīhi catūhipi upādānehi cittasantānassa vimocako. Bhavaṃ aṅgārakāsuṃva, ñāṇena anupassanoti kāmabhavādinavavidhampi bhavaṃ ekādasahi aggīhi ādittabhāvato sādhikaporisaṃ aṅgārakāsuṃ viya maggañāṇena anupaccakkhato dassetā.
सन्तपणीतभावतो अतित्तिकरट्ठेन महारसो परिञ्ञादिवसेन वा महाकिच्चताय सामञ्ञफलवसेन महासम्पत्तिताय च महारसो, अनुपचितसम्भारेहि दुरवगाहताय अलब्भनेय्यपतिट्ठताय च सुट्ठु गम्भीरो जरामच्चुनिवारणो, आयतिं भवाभिनिप्फत्तिया निवत्तनेन जराय मच्चुनो च पटिसेधको। इदानि यथावुत्तगुणविसेसयुत्तं धम्मं सरूपतो दस्सेन्तो ‘‘अरियो अट्ठङ्गिको’’ति वत्वा पुनपि तस्स कतिपये गुणे विभावेतुं ‘‘दुक्खूपसमनो सिवो’’तिआदिमाह। तस्सत्थो – परिसुद्धट्ठेन अरियो, सम्मादिट्ठिआदिअट्ठधम्मसमोधानताय अट्ठङ्गिको, निब्बानगवेसनट्ठेन मग्गो सकलवट्टदुक्खवूपसमनट्ठेन दुक्खवूपसमनो, खेमट्ठेन सिवो।
Santapaṇītabhāvato atittikaraṭṭhena mahāraso pariññādivasena vā mahākiccatāya sāmaññaphalavasena mahāsampattitāya ca mahāraso, anupacitasambhārehi duravagāhatāya alabbhaneyyapatiṭṭhatāya ca suṭṭhu gambhīro jarāmaccunivāraṇo, āyatiṃ bhavābhinipphattiyā nivattanena jarāya maccuno ca paṭisedhako. Idāni yathāvuttaguṇavisesayuttaṃ dhammaṃ sarūpato dassento ‘‘ariyo aṭṭhaṅgiko’’ti vatvā punapi tassa katipaye guṇe vibhāvetuṃ ‘‘dukkhūpasamano sivo’’tiādimāha. Tassattho – parisuddhaṭṭhena ariyo, sammādiṭṭhiādiaṭṭhadhammasamodhānatāya aṭṭhaṅgiko, nibbānagavesanaṭṭhena maggo sakalavaṭṭadukkhavūpasamanaṭṭhena dukkhavūpasamano, khemaṭṭhena sivo.
यथा इतो बाहिरकसमये असम्मासम्बुद्धपवेदितत्ता कम्मविपाको विपल्लासो सियाति एवं अविपल्लासेत्वा पटिच्चुप्पन्नधम्मानं पटिच्चसमुप्पन्नेसु धम्मेसु कम्मं कम्मन्ति विपाकञ्च विपाकतो ञत्वान पुब्बभागञाणेन जाननहेतु सस्सतुच्छेदग्गाहानं विधमनेन याथावतो आलोकदस्सनो तक्करस्स लोकुत्तरञाणालोकस्स दस्सनो। केनचि कञ्चि कदाचिपि अनुपद्दुतत्ता महाखेमं निब्बानं गच्छति सत्ते गमेति चाति महाखेमङ्गमो, सब्बकिलेसदरथपरिळाहवूपसमनतो सन्तो, अकुप्पाय चेतोविमुत्तिया अनुपादिसेसाय च निब्बानधातुया पापनेन परियोसानभद्दको सुदेसितो चक्खुमताति योजना।
Yathā ito bāhirakasamaye asammāsambuddhapaveditattā kammavipāko vipallāso siyāti evaṃ avipallāsetvā paṭiccuppannadhammānaṃ paṭiccasamuppannesu dhammesu kammaṃ kammanti vipākañca vipākato ñatvāna pubbabhāgañāṇena jānanahetu sassatucchedaggāhānaṃ vidhamanena yāthāvato ālokadassano takkarassa lokuttarañāṇālokassa dassano. Kenaci kañci kadācipi anupaddutattā mahākhemaṃ nibbānaṃ gacchati satte gameti cāti mahākhemaṅgamo, sabbakilesadarathapariḷāhavūpasamanato santo, akuppāya cetovimuttiyā anupādisesāya ca nibbānadhātuyā pāpanena pariyosānabhaddako sudesito cakkhumatāti yojanā.
एवं थेरो नानानयेहि अरियधम्मं पसंसन्तो तस्स धम्मस्स अत्तना अधिगतभावं अञ्ञापदेसेन पकासेसि।
Evaṃ thero nānānayehi ariyadhammaṃ pasaṃsanto tassa dhammassa attanā adhigatabhāvaṃ aññāpadesena pakāsesi.
मिगजालत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Migajālattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ८. मिगजालत्थेरगाथा • 8. Migajālattheragāthā
