| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४७३] १०. मित्तामित्तजातकवण्णना
[473] 10. Mittāmittajātakavaṇṇanā
कानि कम्मानीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कोसलरञ्ञो अत्थचरकं अमच्चं आरब्भ कथेसि। सो किर रञ्ञो बहूपकारो अहोसि। अथस्स राजा अतिरेकसम्मानं कारेसि। अवसेसा नं असहमाना ‘‘देव, असुको नाम अमच्चो तुम्हाकं अनत्थकारको’’ति परिभिन्दिंसु। राजा तं परिग्गण्हन्तो किञ्चि दोसं अदिस्वा ‘‘अहं इमस्स किञ्चि दोसं न पस्सामि, कथं नु खो सक्का मया इमस्स मित्तभावं वा अमित्तभावं वा जानितु’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘इमं पञ्हं ठपेत्वा तथागतं अञ्ञो जानितुं न सक्खिस्सति, गन्त्वा पुच्छिस्सामी’’ति भुत्तपातरासो सत्थारं उपसङ्कमित्वा ‘‘भन्ते, कथं नु खो सक्का पुरिसेन अत्तनो मित्तभावं वा अमित्तभावं वा जानितु’’न्ति पुच्छि। अथ नं सत्था ‘‘पुब्बेपि महाराज, पण्डिता इमं पञ्हं चिन्तेत्वा पण्डिते पुच्छित्वा तेहि कथितवसेन ञत्वा अमित्ते वज्जेत्वा मित्ते सेविंसू’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Kāni kammānīti idaṃ satthā jetavane viharanto kosalarañño atthacarakaṃ amaccaṃ ārabbha kathesi. So kira rañño bahūpakāro ahosi. Athassa rājā atirekasammānaṃ kāresi. Avasesā naṃ asahamānā ‘‘deva, asuko nāma amacco tumhākaṃ anatthakārako’’ti paribhindiṃsu. Rājā taṃ pariggaṇhanto kiñci dosaṃ adisvā ‘‘ahaṃ imassa kiñci dosaṃ na passāmi, kathaṃ nu kho sakkā mayā imassa mittabhāvaṃ vā amittabhāvaṃ vā jānitu’’nti cintetvā ‘‘imaṃ pañhaṃ ṭhapetvā tathāgataṃ añño jānituṃ na sakkhissati, gantvā pucchissāmī’’ti bhuttapātarāso satthāraṃ upasaṅkamitvā ‘‘bhante, kathaṃ nu kho sakkā purisena attano mittabhāvaṃ vā amittabhāvaṃ vā jānitu’’nti pucchi. Atha naṃ satthā ‘‘pubbepi mahārāja, paṇḍitā imaṃ pañhaṃ cintetvā paṇḍite pucchitvā tehi kathitavasena ñatvā amitte vajjetvā mitte seviṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स अत्थधम्मानुसासको अमच्चो अहोसि। तदा बाराणसिरञ्ञो एकं अत्थचरकं अमच्चं सेसा परिभिन्दिंसु। राजा तस्स दोसं अपस्सन्तो ‘‘कथं नु खो सक्का मित्तं वा अमित्तं वा ञातु’’न्ति महासत्तं पुच्छन्तो पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa atthadhammānusāsako amacco ahosi. Tadā bārāṇasirañño ekaṃ atthacarakaṃ amaccaṃ sesā paribhindiṃsu. Rājā tassa dosaṃ apassanto ‘‘kathaṃ nu kho sakkā mittaṃ vā amittaṃ vā ñātu’’nti mahāsattaṃ pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
१२१.
121.
‘‘कानि कम्मानि कुब्बानं, कथं विञ्ञू परक्कमे।
‘‘Kāni kammāni kubbānaṃ, kathaṃ viññū parakkame;
अमित्तं जानेय्य मेधावी, दिस्वा सुत्वा च पण्डितो’’ति॥
Amittaṃ jāneyya medhāvī, disvā sutvā ca paṇḍito’’ti.
तस्सत्थो – कानि कम्मानि करोन्तं मेधावी पण्डितो पुरिसो चक्खुना दिस्वा वा सोतेन सुत्वा वा ‘‘अयं मय्हं अमित्तो’’ति जानेय्य, तस्स जाननत्थाय कथं विञ्ञू परक्कमेय्याति।
Tassattho – kāni kammāni karontaṃ medhāvī paṇḍito puriso cakkhunā disvā vā sotena sutvā vā ‘‘ayaṃ mayhaṃ amitto’’ti jāneyya, tassa jānanatthāya kathaṃ viññū parakkameyyāti.
अथस्स अमित्तलक्खणं कथेन्तो आह –
Athassa amittalakkhaṇaṃ kathento āha –
१२२.
122.
‘‘न नं उम्हयते दिस्वा, न च नं पटिनन्दति।
‘‘Na naṃ umhayate disvā, na ca naṃ paṭinandati;
चक्खूनि चस्स न ददाति, पटिलोमञ्च वत्तति॥
Cakkhūni cassa na dadāti, paṭilomañca vattati.
१२३.
123.
‘‘अमित्ते तस्स भजति, मित्ते तस्स न सेवति।
‘‘Amitte tassa bhajati, mitte tassa na sevati;
वण्णकामे निवारेति, अक्कोसन्ते पसंसति॥
Vaṇṇakāme nivāreti, akkosante pasaṃsati.
१२४.
124.
‘‘गुय्हञ्च तस्स नक्खाति, तस्स गुय्हं न गूहति।
‘‘Guyhañca tassa nakkhāti, tassa guyhaṃ na gūhati;
कम्मं तस्स न वण्णेति, पञ्ञस्स नप्पसंसति॥
Kammaṃ tassa na vaṇṇeti, paññassa nappasaṃsati.
१२५.
125.
‘‘अभवे नन्दति तस्स, भवे तस्स न नन्दति।
‘‘Abhave nandati tassa, bhave tassa na nandati;
अच्छेरं भोजनं लद्धा, तस्स नुप्पज्जते सति।
Accheraṃ bhojanaṃ laddhā, tassa nuppajjate sati;
ततो नं नानुकम्पति, अहो सोपि लभेय्यितो॥
Tato naṃ nānukampati, aho sopi labheyyito.
१२६.
126.
‘‘इच्चेते सोळसाकारा, अमित्तस्मिं पतिट्ठिता।
‘‘Iccete soḷasākārā, amittasmiṃ patiṭṭhitā;
येहि अमित्तं जानेय्य, दिस्वा सुत्वा च पण्डितो’’ति॥
Yehi amittaṃ jāneyya, disvā sutvā ca paṇḍito’’ti.
महासत्तो इमा पञ्च गाथा वत्वान पुन –
Mahāsatto imā pañca gāthā vatvāna puna –
१२७.
127.
‘‘कानि कम्मानि कुब्बानं, कथं विञ्ञू परक्कमे।
‘‘Kāni kammāni kubbānaṃ, kathaṃ viññū parakkame;
मित्तं जानेय्य मेधावी, दिस्वा सुत्वा च पण्डितो’’ति॥ –
Mittaṃ jāneyya medhāvī, disvā sutvā ca paṇḍito’’ti. –
इमाय गाथाय मित्तलक्खणं पुट्ठो सेसगाथा अभासि –
Imāya gāthāya mittalakkhaṇaṃ puṭṭho sesagāthā abhāsi –
१२८.
128.
‘‘पवुत्थं तस्स सरति, आगतं अभिनन्दति।
‘‘Pavutthaṃ tassa sarati, āgataṃ abhinandati;
ततो केलायितो होति, वाचाय पटिनन्दति॥
Tato kelāyito hoti, vācāya paṭinandati.
१२९.
129.
‘‘मित्ते तस्सेव भजति, अमित्ते तस्स न सेवति।
‘‘Mitte tasseva bhajati, amitte tassa na sevati;
अक्कोसन्ते निवारेति, वण्णकामे पसंसति॥
Akkosante nivāreti, vaṇṇakāme pasaṃsati.
१३०.
130.
‘‘गुय्हञ्च तस्स अक्खाति, तस्स गुय्हञ्च गूहति।
‘‘Guyhañca tassa akkhāti, tassa guyhañca gūhati;
कम्मञ्च तस्स वण्णेति, पञ्ञं तस्स पसंसति॥
Kammañca tassa vaṇṇeti, paññaṃ tassa pasaṃsati.
१३१.
131.
‘‘भवे च नन्दति तस्स, अभवे तस्स न नन्दति।
‘‘Bhave ca nandati tassa, abhave tassa na nandati;
अच्छेरं भोजनं लद्धा, तस्स उप्पज्जते सति।
Accheraṃ bhojanaṃ laddhā, tassa uppajjate sati;
ततो नं अनुकम्पति, अहो सोपि लभेय्यितो॥
Tato naṃ anukampati, aho sopi labheyyito.
१३२.
132.
‘‘इच्चेते सोळसाकारा, मित्तस्मिं सुप्पतिट्ठिता।
‘‘Iccete soḷasākārā, mittasmiṃ suppatiṭṭhitā;
येहि मित्तञ्च जानेय्य, दिस्वा सुत्वा च पण्डितो’’ति॥
Yehi mittañca jāneyya, disvā sutvā ca paṇḍito’’ti.
तत्थ न नं उम्हयते दिस्वाति तं मित्तं मित्तपतिरूपको दिस्वा सितं न करोति, पहट्ठाकारं न दस्सेति। न च नं पटिनन्दतीति तस्स कथं पग्गण्हन्तो न पटिनन्दति न तुस्सति। चक्खूनि चस्स न ददातीति ओलोकेन्तं न ओलोकेति। पटिलोमञ्चाति तस्स कथं पटिप्फरति पटिसत्तु होति। वण्णकामेति तस्स वण्णं भणन्ते। नक्खातीति अत्तनो गुय्हं तस्स न आचिक्खति। कम्मं तस्साति तेन कतकम्मं न वण्णयति। पञ्ञस्साति अस्स पञ्ञं नप्पसंसति, ञाणसम्पदं न पसंसति। अभवेति अवड्ढियं। तस्स नुप्पज्जते सतीति तस्स मित्तपतिरूपकस्स ‘‘मम मित्तस्सपि इतो दस्सामी’’ति सति न उप्पज्जति। नानुकम्पतीति मुदुचित्तेन न चिन्तेति। लभेय्यितोति लभेय्य इतो। आकाराति कारणानि। पवुत्थन्ति विदेसगतं । केलायितोति केलायति ममायति पत्थेति पिहेति इच्छतीति अत्थो। वाचायाति मधुरवचनेन तं समुदाचरन्तो पटिनन्दति तुस्सति। सेसं वुत्तपटिपक्खनयेन वेदितब्बं। राजा महासत्तस्स कथाय अत्तमनो हुत्वा तस्स महन्तं यसं अदासि।
Tattha na naṃ umhayate disvāti taṃ mittaṃ mittapatirūpako disvā sitaṃ na karoti, pahaṭṭhākāraṃ na dasseti. Na ca naṃ paṭinandatīti tassa kathaṃ paggaṇhanto na paṭinandati na tussati. Cakkhūni cassa na dadātīti olokentaṃ na oloketi. Paṭilomañcāti tassa kathaṃ paṭippharati paṭisattu hoti. Vaṇṇakāmeti tassa vaṇṇaṃ bhaṇante. Nakkhātīti attano guyhaṃ tassa na ācikkhati. Kammaṃ tassāti tena katakammaṃ na vaṇṇayati. Paññassāti assa paññaṃ nappasaṃsati, ñāṇasampadaṃ na pasaṃsati. Abhaveti avaḍḍhiyaṃ. Tassa nuppajjate satīti tassa mittapatirūpakassa ‘‘mama mittassapi ito dassāmī’’ti sati na uppajjati. Nānukampatīti muducittena na cinteti. Labheyyitoti labheyya ito. Ākārāti kāraṇāni. Pavutthanti videsagataṃ . Kelāyitoti kelāyati mamāyati pattheti piheti icchatīti attho. Vācāyāti madhuravacanena taṃ samudācaranto paṭinandati tussati. Sesaṃ vuttapaṭipakkhanayena veditabbaṃ. Rājā mahāsattassa kathāya attamano hutvā tassa mahantaṃ yasaṃ adāsi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘एवं, महाराज, पुब्बेपेस पञ्हो समुट्ठहि, पण्डिताव नं कथयिंसु, इमेहि द्वत्तिंसाय आकारेहि मित्तामित्तो जानितब्बो’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा राजा आनन्दो अहोसि, पण्डितामच्चो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘evaṃ, mahārāja, pubbepesa pañho samuṭṭhahi, paṇḍitāva naṃ kathayiṃsu, imehi dvattiṃsāya ākārehi mittāmitto jānitabbo’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rājā ānando ahosi, paṇḍitāmacco pana ahameva ahosi’’nti.
मित्तामित्तजातकवण्णना दसमा।
Mittāmittajātakavaṇṇanā dasamā.
जातकुद्दानं –
Jātakuddānaṃ –
कुणालं भद्दसालञ्च, समुद्दवाणिज पण्डितं।
Kuṇālaṃ bhaddasālañca, samuddavāṇija paṇḍitaṃ;
जनसन्धं महाकण्हं, कोसियं सिरिमन्तकं॥
Janasandhaṃ mahākaṇhaṃ, kosiyaṃ sirimantakaṃ.
पदुमं मित्तामित्तञ्च, इच्चेते दस जातके।
Padumaṃ mittāmittañca, iccete dasa jātake;
सङ्गायिंसु महाथेरा, द्वादसम्हि निपातके॥
Saṅgāyiṃsu mahātherā, dvādasamhi nipātake.
द्वादसकनिपातवण्णना निट्ठिता।
Dvādasakanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४७३. मित्तामित्तजातकं • 473. Mittāmittajātakaṃ
