| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
४. मोघराजत्थेरगाथावण्णना
4. Mogharājattheragāthāvaṇṇanā
छविपापक चित्तभद्दकाति आयस्मतो मोघराजत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो पदुमुत्तरस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो एकदिवसं सत्थु सन्तिके धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं लूखचीवरधरानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा तं ठानन्तरं आकङ्खन्तो पणिधानं कत्वा तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि करोन्तो अत्थदस्सिस्स भगवतो काले ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा ब्राह्मणानं विज्जासिप्पेसु निप्फत्तिं गतो ब्राह्मणमाणवे विज्जासिप्पानि सिक्खापेन्तो एकदिवसं अत्थदस्सिं भगवन्तं भिक्खुसङ्घपरिवुतं गच्छन्तं दिस्वा पसन्नमानसो पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा सिरसि अञ्जलिं कत्वा ‘‘यावता रूपिनो सत्ता’’तिआदिना छहि गाथाहि अभित्थवित्वा भाजनं पूरेत्वा मधुं उपनामेसि। सत्था मधुं पटिग्गहेत्वा अनुमोदनं अकासि।
Chavipāpakacittabhaddakāti āyasmato mogharājattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro padumuttarassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthu santike dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ lūkhacīvaradharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā taṃ ṭhānantaraṃ ākaṅkhanto paṇidhānaṃ katvā tattha tattha bhave puññāni karonto atthadassissa bhagavato kāle brāhmaṇakule nibbattitvā brāhmaṇānaṃ vijjāsippesu nipphattiṃ gato brāhmaṇamāṇave vijjāsippāni sikkhāpento ekadivasaṃ atthadassiṃ bhagavantaṃ bhikkhusaṅghaparivutaṃ gacchantaṃ disvā pasannamānaso pañcapatiṭṭhitena vanditvā sirasi añjaliṃ katvā ‘‘yāvatā rūpino sattā’’tiādinā chahi gāthāhi abhitthavitvā bhājanaṃ pūretvā madhuṃ upanāmesi. Satthā madhuṃ paṭiggahetvā anumodanaṃ akāsi.
सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो कस्सपस्स भगवतो काले कट्ठवाहनस्स नाम रञ्ञो अमच्चो हुत्वा तेन सत्थु आनयनत्थं पुरिससहस्सेन पेसितो सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा वीसतिवस्ससहस्सानि समणधम्मं कत्वा ततो चुतो एकं बुद्धन्तरं सुगतीसुयेव परिवत्तेन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा मोघराजाति लद्धनामो बावरीब्राह्मणस्स सन्तिके उग्गहितसिप्पो संवेगजातो तापसपब्बज्जं पब्बजित्वा तापससहस्सपरिवारो अजितादीहि सद्धिं सत्थु सन्तिकं पेसितो तेसं पन्नरसमो हुत्वा पञ्हे पुच्छित्वा पञ्हविस्सज्जनपरियोसाने अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.४.६४-८३) –
So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto kassapassa bhagavato kāle kaṭṭhavāhanassa nāma rañño amacco hutvā tena satthu ānayanatthaṃ purisasahassena pesito satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā vīsativassasahassāni samaṇadhammaṃ katvā tato cuto ekaṃ buddhantaraṃ sugatīsuyeva parivattento imasmiṃ buddhuppāde brāhmaṇakule nibbattitvā mogharājāti laddhanāmo bāvarībrāhmaṇassa santike uggahitasippo saṃvegajāto tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā tāpasasahassaparivāro ajitādīhi saddhiṃ satthu santikaṃ pesito tesaṃ pannarasamo hutvā pañhe pucchitvā pañhavissajjanapariyosāne arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.4.64-83) –
‘‘अत्थदस्सी तु भगवा, सयम्भू अपराजितो।
‘‘Atthadassī tu bhagavā, sayambhū aparājito;
भिक्खुसङ्घपरिब्यूळ्हो, रथियं पटिपज्जथ॥
Bhikkhusaṅghaparibyūḷho, rathiyaṃ paṭipajjatha.
‘‘सिस्सेहि सम्परिवुतो, घरम्हा अभिनिक्खमिं।
‘‘Sissehi samparivuto, gharamhā abhinikkhamiṃ;
निक्खमित्वानहं तत्थ, अद्दसं लोकनायकं॥
Nikkhamitvānahaṃ tattha, addasaṃ lokanāyakaṃ.
‘‘अभिवादिय सम्बुद्धं, सिरे कत्वान अञ्जलिं।
‘‘Abhivādiya sambuddhaṃ, sire katvāna añjaliṃ;
सकं चित्तं पसादेत्वा, सन्थविं लोकनायकं॥
Sakaṃ cittaṃ pasādetvā, santhaviṃ lokanāyakaṃ.
‘‘यावता रूपिनो सत्ता, अरूपी वा असञ्ञिनो।
‘‘Yāvatā rūpino sattā, arūpī vā asaññino;
सब्बे ते तव ञाणम्हि, अन्तो होन्ति समोगधा॥
Sabbe te tava ñāṇamhi, anto honti samogadhā.
‘‘सुखुमच्छिकजालेन, उदकं यो परिक्खिपे।
‘‘Sukhumacchikajālena, udakaṃ yo parikkhipe;
ये केचि उदके पाणा, अन्तोजाले भवन्ति ते॥
Ye keci udake pāṇā, antojāle bhavanti te.
‘‘येसञ्च चेतना अत्थि, रूपिनो च अरूपिनो।
‘‘Yesañca cetanā atthi, rūpino ca arūpino;
सब्बे ते तव ञाणम्हि, अन्तो होन्ति समोगधा॥
Sabbe te tava ñāṇamhi, anto honti samogadhā.
‘‘समुद्धरसिमं लोकं, अन्धकारसमाकुलं।
‘‘Samuddharasimaṃ lokaṃ, andhakārasamākulaṃ;
तव धम्मं सुणित्वान, कङ्खासोतं तरन्ति ते॥
Tava dhammaṃ suṇitvāna, kaṅkhāsotaṃ taranti te.
‘‘अविज्जानिवुते लोके, अन्धकारेन ओत्थटे।
‘‘Avijjānivute loke, andhakārena otthaṭe;
तव ञाणम्हि जोतन्ते, अन्धकारा पधंसिता॥
Tava ñāṇamhi jotante, andhakārā padhaṃsitā.
‘‘तुवं चक्खूसि सब्बेसं, महातमपनूदनो।
‘‘Tuvaṃ cakkhūsi sabbesaṃ, mahātamapanūdano;
तव धम्मं सुणित्वान, निब्बायति बहुज्जनो॥
Tava dhammaṃ suṇitvāna, nibbāyati bahujjano.
‘‘पुटकं पूरयित्वान, मधुखुद्दमनेळकं।
‘‘Puṭakaṃ pūrayitvāna, madhukhuddamaneḷakaṃ;
उभो हत्थेहि पग्गय्ह, उपनेसिं महेसिनो॥
Ubho hatthehi paggayha, upanesiṃ mahesino.
‘‘पटिग्गण्हि महावीरो, सहत्थेन महा इसि।
‘‘Paṭiggaṇhi mahāvīro, sahatthena mahā isi;
भुञ्जित्वा तञ्च सब्बञ्ञू, वेहासं नभमुग्गमि॥
Bhuñjitvā tañca sabbaññū, vehāsaṃ nabhamuggami.
‘‘अन्तलिक्खे ठितो सत्था, अत्थदस्सी नरासभो।
‘‘Antalikkhe ṭhito satthā, atthadassī narāsabho;
मम चित्तं पसादेन्तो, इमा गाथा अभासथ॥
Mama cittaṃ pasādento, imā gāthā abhāsatha.
‘‘येनिदं थवितं ञाणं, बुद्धसेट्ठो च थोमितो।
‘‘Yenidaṃ thavitaṃ ñāṇaṃ, buddhaseṭṭho ca thomito;
तेन चित्तप्पसादेन, दुग्गतिं सो न गच्छति॥
Tena cittappasādena, duggatiṃ so na gacchati.
‘‘चतुद्दसञ्च खत्तुं सो, देवरज्जं करिस्सति।
‘‘Catuddasañca khattuṃ so, devarajjaṃ karissati;
पथब्या रज्जं अट्ठसतं, वसुधं आवसिस्सति॥
Pathabyā rajjaṃ aṭṭhasataṃ, vasudhaṃ āvasissati.
‘‘पञ्चेव सतक्खत्तुञ्च, चक्कवत्ती भविस्सति।
‘‘Pañceva satakkhattuñca, cakkavattī bhavissati;
पदेसरज्जं असङ्खेय्यं, महिया कारयिस्सति॥
Padesarajjaṃ asaṅkheyyaṃ, mahiyā kārayissati.
‘‘अज्झायको मन्तधरो, तिण्णं वेदान पारगू।
‘‘Ajjhāyako mantadharo, tiṇṇaṃ vedāna pāragū;
गोतमस्स भगवतो, सासने पब्बजिस्सति॥
Gotamassa bhagavato, sāsane pabbajissati.
‘‘गम्भीरं निपुणं अत्थं, ञाणेन विचिनिस्सति।
‘‘Gambhīraṃ nipuṇaṃ atthaṃ, ñāṇena vicinissati;
मोघराजाति नामेन, हेस्सति सत्थु सावको॥
Mogharājāti nāmena, hessati satthu sāvako.
‘‘तीहि विज्जाहि सम्पन्नं, कतकिच्चमनासवं।
‘‘Tīhi vijjāhi sampannaṃ, katakiccamanāsavaṃ;
गोतमो सत्थवाहग्गो, एतदग्गे ठपेस्सति॥
Gotamo satthavāhaggo, etadagge ṭhapessati.
‘‘हित्वा मानुसकं योगं, छेत्वान भवबन्धनं।
‘‘Hitvā mānusakaṃ yogaṃ, chetvāna bhavabandhanaṃ;
सब्बासवे परिञ्ञाय, विहरामि अनासवो॥
Sabbāsave pariññāya, viharāmi anāsavo.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा सत्थलूखं सुत्तलूखं रजनलूखन्ति विसेसेन तिविधेनपि लूखेन समन्नागतं पंसुकूलं धारेसि। तेन नं सत्था लूखचीवरधरानं अग्गट्ठाने ठपेसि। अपरभागे पुरिमकम्मप्पच्चया परिहारस्स अकरणतो थेरस्स सरीरे दद्दुपीळकादीनि उप्पज्जित्वा वड्ढिंसु। सो ‘‘सेनासनं दुस्सती’’ति हेमन्तेपि मगधक्खेत्तेसु पलालसन्थारानि अत्थरित्वा सेति। तं एकदिवसं उपट्ठानं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्नं सत्था पटिसन्थारवसेन ‘‘छविपापका’’तिआदिना पठमगाथाय पुच्छि।
Arahattaṃ pana patvā satthalūkhaṃ suttalūkhaṃ rajanalūkhanti visesena tividhenapi lūkhena samannāgataṃ paṃsukūlaṃ dhāresi. Tena naṃ satthā lūkhacīvaradharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi. Aparabhāge purimakammappaccayā parihārassa akaraṇato therassa sarīre daddupīḷakādīni uppajjitvā vaḍḍhiṃsu. So ‘‘senāsanaṃ dussatī’’ti hemantepi magadhakkhettesu palālasanthārāni attharitvā seti. Taṃ ekadivasaṃ upaṭṭhānaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisinnaṃ satthā paṭisanthāravasena ‘‘chavipāpakā’’tiādinā paṭhamagāthāya pucchi.
२०७. तत्थ छविपापकाति दद्दुकच्छुपीळकाहि भिन्नच्छविभावतो हीनच्छविक दुट्ठच्छविक । चित्तभद्दकाति अनवसेसकिलेसप्पहानेन ब्रह्मविहारसेवनाय च भद्दचित्त सुन्दरचित्त। मोघराजाति तस्स आलपनं। सततं समाहितोति अग्गफलसमाधिना निच्चकालं अभिण्हं समाहितमानसो। हेमन्तिकसीतकालरत्तियोति हेमन्तसमये सीतकालरत्तियो। अच्चन्तसंयोगे चेतं उपयोगवचनं। ‘‘हेमन्तिका सीतकालरत्तियो’’तिपि पाळि। तत्थ हेमन्तिकाति हेमन्तोगधा हेमन्तपरियापन्नाति अत्थो। भिक्खु त्वं सीति भिक्खु को त्वं असि, एवंभूतो परेसु तव सेनासनं कत्वा अदेन्तेसु सङ्घिकञ्च सेनासनं अपविसन्तो। कथं करिस्ससीति यथावुत्ते सीतकाले कथं अत्तभावं पवत्तेसीति सत्था पुच्छि। एवं पन पुट्ठो थेरो सत्थु तमत्थं कथेन्तो –
207. Tattha chavipāpakāti daddukacchupīḷakāhi bhinnacchavibhāvato hīnacchavika duṭṭhacchavika . Cittabhaddakāti anavasesakilesappahānena brahmavihārasevanāya ca bhaddacitta sundaracitta. Mogharājāti tassa ālapanaṃ. Satataṃ samāhitoti aggaphalasamādhinā niccakālaṃ abhiṇhaṃ samāhitamānaso. Hemantikasītakālarattiyoti hemantasamaye sītakālarattiyo. Accantasaṃyoge cetaṃ upayogavacanaṃ. ‘‘Hemantikā sītakālarattiyo’’tipi pāḷi. Tattha hemantikāti hemantogadhā hemantapariyāpannāti attho. Bhikkhu tvaṃ sīti bhikkhu ko tvaṃ asi, evaṃbhūto paresu tava senāsanaṃ katvā adentesu saṅghikañca senāsanaṃ apavisanto. Kathaṃ karissasīti yathāvutte sītakāle kathaṃ attabhāvaṃ pavattesīti satthā pucchi. Evaṃ pana puṭṭho thero satthu tamatthaṃ kathento –
२०८.
208.
‘‘सम्पन्नसस्सा मगधा, केवला इति मे सुतं।
‘‘Sampannasassā magadhā, kevalā iti me sutaṃ;
पलालच्छन्नको सेय्यं, यथञ्ञे सुखजीविनो’’ति॥ – गाथमाह।
Palālacchannako seyyaṃ, yathaññe sukhajīvino’’ti. – gāthamāha;
तत्थ सम्पन्नसस्साति निप्फन्नसस्सा। मगधाति मगधरट्ठं वदति। मगधा नाम जानपदिनो राजकुमारा, तेसं निवासो एकोपि जनपदो रुळ्हीवसेन ‘‘मगधा’’त्वेव बहुवचनेन वुच्चति। केवलाति अनवसेसा। इति मे सुतन्ति एवं मया सुतं। तत्थ यो अदिट्ठो पदेसो, तस्स वसेन सुतन्ति वुत्तं। तेन एदिसे काले मगधेसु यत्थ कत्थचि मया वसितुं सक्काति दस्सेति। पलालच्छन्नको सेय्यं, यथञ्ञे सुखजीविनोति यथा अञ्ञे सुखजीविनो भिक्खू सेनासनसप्पायं लद्धा सुन्दरेहि अत्थरणपावुरणेहि सुखेन सयन्ति, एवं अहम्पि पलालसन्थारमेव हेट्ठा सन्थरित्वा उपरि तिरियञ्च पलालच्छदनेनेव छादितसरीरताय पलालच्छन्नको सेय्यं सयिं, सेय्यं कप्पेसिन्ति अत्तनो यथालाभसन्तोसं विभावेति।
Tattha sampannasassāti nipphannasassā. Magadhāti magadharaṭṭhaṃ vadati. Magadhā nāma jānapadino rājakumārā, tesaṃ nivāso ekopi janapado ruḷhīvasena ‘‘magadhā’’tveva bahuvacanena vuccati. Kevalāti anavasesā. Iti me sutanti evaṃ mayā sutaṃ. Tattha yo adiṭṭho padeso, tassa vasena sutanti vuttaṃ. Tena edise kāle magadhesu yattha katthaci mayā vasituṃ sakkāti dasseti. Palālacchannako seyyaṃ, yathaññe sukhajīvinoti yathā aññe sukhajīvino bhikkhū senāsanasappāyaṃ laddhā sundarehi attharaṇapāvuraṇehi sukhena sayanti, evaṃ ahampi palālasanthārameva heṭṭhā santharitvā upari tiriyañca palālacchadaneneva chāditasarīratāya palālacchannako seyyaṃ sayiṃ, seyyaṃ kappesinti attano yathālābhasantosaṃ vibhāveti.
मोघराजत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Mogharājattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ४. मोघराजत्थेरगाथा • 4. Mogharājattheragāthā
