| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
३. मुचलिन्दकथा
3. Mucalindakathā
५. अकालमेघोति एत्थ वप्पादिकालस्स अभावा न अकालो होति, अथ खो वस्सकाले असम्पत्तत्ता अकालोति आह ‘‘असम्पत्ते वस्सकाले’’ति। ‘‘उप्पन्नमेघो’’ति इमिना अकाले उप्पन्नो मेघो अकालमेघोति वचनत्थं दस्सेति। गिम्हानं पच्छिमे मासेति जेट्ठमूलमासे। तस्मिन्ति मेघे। सीतवातदुद्दिनीति एत्थ सीतेन वातेन दूसितं दिनं इमिस्सा वट्टलिकायाति सीतवातदुद्दिनीति वचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘सा च पना’’तिआदि। सा च पन सत्ताहवट्टलिका सीतवातदुद्दिनी नाम अहोसीति सम्बन्धो। ‘‘समीपे पोक्खरणिया निब्बत्तो’’ति इमिना मुचलिन्दस्स समीपे निब्बत्तो मुचलिन्दोति वचनत्थं दस्सेति। मुचलिन्दोति च निचुलो। सो नीपोति च पियकोति च वुच्चति। नागस्स भोगो एकोपि सत्ताभुजत्ता ‘‘भोगेही’’ति बहुवचनवसेन वुत्तं। तस्मिन्ति नागराजे ठिते सतीति योजना। तस्साति नागराजस्स। तस्माति यस्मा भण्डागारगब्भपमाणं अहोसि, तस्मा। ठानस्स कारणं परिदीपेति अनेनाति ठानकारणपरिदीपनं ‘‘मा भगवन्तं सीत’’न्तिआदिवचनं। सोति नागराजा। हीति सच्चं। पाळियं ‘‘बाधयित्था’’ति किरियापदं अज्झाहरितब्बन्ति आह ‘‘मा सीतं भगवन्तं बाधयित्था’’ति। तत्थाति ‘‘मा भगवन्तं सीत’’न्तिआदिवचने। सत्ताहवट्टलिकाय सतीति सम्बन्धो। तम्पीति उण्हम्पि। नन्ति भगवन्तं। तस्साति नागराजस्स। उब्बिद्धन्ति उद्धं छिद्दं। विद्धछिद्दसद्दा हि परियाया। आकासं मेघपटलपटिच्छन्नं आसन्नं विय होति, मेघपटलविगमे दूरं विय उपट्ठाति, तस्मा वुत्तं ‘‘मेघविगमेन दूरीभूत’’न्ति। विगतवलाहकन्ति एत्थ विगतसद्दो अपगतत्थवाचको, वलाहकसद्दो मेघपरियायोति आह ‘‘अपगतमेघ’’न्ति। इन्दनीलमणि विय दिब्बतीति देवोति वचनत्थेन आकासो देवो नामाति आह ‘‘देवन्ति आकास’’न्ति। अत्तनो रूपन्ति अत्तनो नागसण्ठानं। इमिना सकवण्णन्ति एत्थ सकसद्दो अत्तवाचको, वण्णसद्दो सण्ठानवेवचनोति दस्सेति।
5.Akālameghoti ettha vappādikālassa abhāvā na akālo hoti, atha kho vassakāle asampattattā akāloti āha ‘‘asampatte vassakāle’’ti. ‘‘Uppannamegho’’ti iminā akāle uppanno megho akālameghoti vacanatthaṃ dasseti. Gimhānaṃ pacchime māseti jeṭṭhamūlamāse. Tasminti meghe. Sītavātaduddinīti ettha sītena vātena dūsitaṃ dinaṃ imissā vaṭṭalikāyāti sītavātaduddinīti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘sā ca panā’’tiādi. Sā ca pana sattāhavaṭṭalikā sītavātaduddinī nāma ahosīti sambandho. ‘‘Samīpe pokkharaṇiyā nibbatto’’ti iminā mucalindassa samīpe nibbatto mucalindoti vacanatthaṃ dasseti. Mucalindoti ca niculo. So nīpoti ca piyakoti ca vuccati. Nāgassa bhogo ekopi sattābhujattā ‘‘bhogehī’’ti bahuvacanavasena vuttaṃ. Tasminti nāgarāje ṭhite satīti yojanā. Tassāti nāgarājassa. Tasmāti yasmā bhaṇḍāgāragabbhapamāṇaṃ ahosi, tasmā. Ṭhānassa kāraṇaṃ paridīpeti anenāti ṭhānakāraṇaparidīpanaṃ ‘‘mā bhagavantaṃ sīta’’ntiādivacanaṃ. Soti nāgarājā. Hīti saccaṃ. Pāḷiyaṃ ‘‘bādhayitthā’’ti kiriyāpadaṃ ajjhāharitabbanti āha ‘‘mā sītaṃ bhagavantaṃ bādhayitthā’’ti. Tatthāti ‘‘mā bhagavantaṃ sīta’’ntiādivacane. Sattāhavaṭṭalikāya satīti sambandho. Tampīti uṇhampi. Nanti bhagavantaṃ. Tassāti nāgarājassa. Ubbiddhanti uddhaṃ chiddaṃ. Viddhachiddasaddā hi pariyāyā. Ākāsaṃ meghapaṭalapaṭicchannaṃ āsannaṃ viya hoti, meghapaṭalavigame dūraṃ viya upaṭṭhāti, tasmā vuttaṃ ‘‘meghavigamena dūrībhūta’’nti. Vigatavalāhakanti ettha vigatasaddo apagatatthavācako, valāhakasaddo meghapariyāyoti āha ‘‘apagatamegha’’nti. Indanīlamaṇi viya dibbatīti devoti vacanatthena ākāso devo nāmāti āha ‘‘devanti ākāsa’’nti. Attano rūpanti attano nāgasaṇṭhānaṃ. Iminā sakavaṇṇanti ettha sakasaddo attavācako, vaṇṇasaddo saṇṭhānavevacanoti dasseti.
सुखो विवेकोति एत्थ तदङ्ग विक्खम्भन समुच्छेद पटिप्पस्सद्धिनिस्सरणविवेकसङ्खातेसु पञ्चसु विवेकेसु निब्बानसङ्खातो निस्सरणविवेको च कायचित्तउपधिविवेकसङ्खातेसु तीसु विवेकेसु निब्बानसङ्खातो उपधिविवेको च गहेतब्बोति आह ‘‘निब्बानसङ्खातो उपधिविवेको’’ति। ‘‘चतुमग्गञाणसन्तोसेना’’ति इमिना तुट्ठस्साति एत्थ पिण्डपातसन्तोसादिके निवत्तेति। सुतधम्मस्साति एत्थ सुतसद्दो विस्सुतपरियायोति आह ‘‘पकासितधम्मस्सा’’ति, पाकटसच्चधम्मस्साति अत्थो। पस्सतोति एत्थ मंसचक्खुस्स करणभावेन आसङ्का भवेय्याति आह ‘‘ञाणचक्खुना’’ति। ‘‘अकुप्पनभावो’’ति इमिना अब्यापज्जन्ति एत्थ ब्यापादसद्दस्स दोसवाचकभावो च ण्यपच्चयस्स भावत्थो च दस्सितो। एतेनाति ‘‘अब्यापज्ज’’न्तिपदेन। मेत्तापुब्बभागोति अब्यापज्जस्स पुब्बभागे मेत्ताय उप्पन्नभावो। पाणभूतेसु संयमोति एत्थ पाणभूतसद्दा वेवचनभावेन सत्तेसु एव वत्तन्तीति आह ‘‘सत्तेसु चा’’ति। करुणापुब्बभागोति संयमस्स पुब्बभागे करुणाय उप्पन्नभावो। याति या विरागता। अनागामिमग्गस्स कामरागस्स अनवसेसपहानत्ता वुत्तं ‘‘एतेन अनागामिमग्गो कथितो’’ति। याथावमानस्स अरहत्तमग्गेन निरुद्धत्ता वुत्तं ‘‘अस्मि…पे॰… कथित’’न्ति। इतोति अरहत्ततो।
Sukho vivekoti ettha tadaṅga vikkhambhana samuccheda paṭippassaddhinissaraṇavivekasaṅkhātesu pañcasu vivekesu nibbānasaṅkhāto nissaraṇaviveko ca kāyacittaupadhivivekasaṅkhātesu tīsu vivekesu nibbānasaṅkhāto upadhiviveko ca gahetabboti āha ‘‘nibbānasaṅkhāto upadhiviveko’’ti. ‘‘Catumaggañāṇasantosenā’’ti iminā tuṭṭhassāti ettha piṇḍapātasantosādike nivatteti. Sutadhammassāti ettha sutasaddo vissutapariyāyoti āha ‘‘pakāsitadhammassā’’ti, pākaṭasaccadhammassāti attho. Passatoti ettha maṃsacakkhussa karaṇabhāvena āsaṅkā bhaveyyāti āha ‘‘ñāṇacakkhunā’’ti. ‘‘Akuppanabhāvo’’ti iminā abyāpajjanti ettha byāpādasaddassa dosavācakabhāvo ca ṇyapaccayassa bhāvattho ca dassito. Etenāti ‘‘abyāpajja’’ntipadena. Mettāpubbabhāgoti abyāpajjassa pubbabhāge mettāya uppannabhāvo. Pāṇabhūtesu saṃyamoti ettha pāṇabhūtasaddā vevacanabhāvena sattesu eva vattantīti āha ‘‘sattesu cā’’ti. Karuṇāpubbabhāgoti saṃyamassa pubbabhāge karuṇāya uppannabhāvo. Yāti yā virāgatā. Anāgāmimaggassa kāmarāgassa anavasesapahānattā vuttaṃ ‘‘etena anāgāmimaggo kathito’’ti. Yāthāvamānassa arahattamaggena niruddhattā vuttaṃ ‘‘asmi…pe… kathita’’nti. Itoti arahattato.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / ३. मुचलिन्दकथा • 3. Mucalindakathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / मुचलिन्दकथा • Mucalindakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / मुचलिन्दकथावण्णना • Mucalindakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / मुचलिन्दकथावण्णना • Mucalindakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / मुचलिन्दकथावण्णना • Mucalindakathāvaṇṇanā
