Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā

    [२६२] २. मुदुपाणिजातकवण्णना

    [262] 2. Mudupāṇijātakavaṇṇanā

    पाणि चे मुदुको चस्साति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं उक्‍कण्ठितभिक्खुं आरब्भ कथेसि। तञ्हि सत्था धम्मसभं आनीतं ‘‘सच्‍चं किर त्वं, भिक्खु, उक्‍कण्ठितोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्‍चं, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘भिक्खु, इत्थियो नामेता किलेसवसेन गमनतो अरक्खिया, पोराणकपण्डितापि अत्तनो धीतरं रक्खितुं नासक्खिंसु, पितरा हत्थे गहेत्वा ठिताव पितरं अजानापेत्वा किलेसवसेन पुरिसेन सद्धिं पलायी’’ति वत्वा अतीतं आहरि।

    Pāṇi ce muduko cassāti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ ukkaṇṭhitabhikkhuṃ ārabbha kathesi. Tañhi satthā dhammasabhaṃ ānītaṃ ‘‘saccaṃ kira tvaṃ, bhikkhu, ukkaṇṭhitosī’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, bhante’’ti vutte ‘‘bhikkhu, itthiyo nāmetā kilesavasena gamanato arakkhiyā, porāṇakapaṇḍitāpi attano dhītaraṃ rakkhituṃ nāsakkhiṃsu, pitarā hatthe gahetvā ṭhitāva pitaraṃ ajānāpetvā kilesavasena purisena saddhiṃ palāyī’’ti vatvā atītaṃ āhari.

    अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्‍जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो तक्‍कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा पितु अच्‍चयेन रज्‍जे पतिट्ठाय धम्मेन रज्‍जं कारेसि। सो धीतरञ्‍च भागिनेय्यञ्‍च द्वेपि अन्तोनिवेसने पोसेन्तो एकदिवसं अमच्‍चेहि सद्धिं निसिन्‍नो ‘‘ममच्‍चयेन मय्हं भागिनेय्यो राजा भविस्सति, धीतापि मे तस्स अग्गमहेसी भविस्सती’’ति वत्वा अपरभागे भागिनेय्यस्स वयप्पत्तकाले पुन अमच्‍चेहि सद्धिं निसिन्‍नो ‘‘मय्हं भागिनेय्यस्स अञ्‍ञस्स रञ्‍ञो धीतरं आनेस्साम, मय्हं धीतरम्पि अञ्‍ञस्मिं राजकुले दस्साम, एवं नो ञातका बहुतरा भविस्सन्ती’’ति आह। अमच्‍चा सम्पटिच्छिंसु।

    Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchimhi nibbattitvā vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā pitu accayena rajje patiṭṭhāya dhammena rajjaṃ kāresi. So dhītarañca bhāgineyyañca dvepi antonivesane posento ekadivasaṃ amaccehi saddhiṃ nisinno ‘‘mamaccayena mayhaṃ bhāgineyyo rājā bhavissati, dhītāpi me tassa aggamahesī bhavissatī’’ti vatvā aparabhāge bhāgineyyassa vayappattakāle puna amaccehi saddhiṃ nisinno ‘‘mayhaṃ bhāgineyyassa aññassa rañño dhītaraṃ ānessāma, mayhaṃ dhītarampi aññasmiṃ rājakule dassāma, evaṃ no ñātakā bahutarā bhavissantī’’ti āha. Amaccā sampaṭicchiṃsu.

    अथ राजा भागिनेय्यस्स बहिगेहं दापेसि, अन्तो पवेसनं निवारेसि। ते पन अञ्‍ञमञ्‍ञं पटिबद्धचित्ता अहेसुं। कुमारो ‘‘केन नु खो उपायेन राजधीतरं बहि नीहरापेय्य’’न्ति चिन्तेन्तो ‘‘अत्थि उपायो’’ति धातिया लञ्‍जं दत्वा ‘‘किं, अय्यपुत्त, किच्‍च’’न्ति वुत्ते ‘‘अम्म, कथं नु खो राजधीतरं बहि कातुं ओकासं लभेय्यामा’’ति आह। ‘‘राजधीताय सद्धिं कथेत्वा जानिस्सामी’’ति। ‘‘साधु, अम्मा’’ति। सा गन्त्वा ‘‘एहि, अम्म, सीसे ते ऊका गण्हिस्सामी’’ति तं नीचपीठके निसीदापेत्वा सयं उच्‍चे निसीदित्वा तस्सा सीसं अत्तनो ऊरूसु ठपेत्वा ऊका गण्हयमाना राजधीताय सीसं नखेहि विज्झि । राजधीता ‘‘नायं अत्तनो नखेहि विज्झति, पितुच्छापुत्तस्स मे कुमारस्स नखेहि विज्झती’’ति ञत्वा ‘‘अम्म, त्वं कुमारस्स सन्तिकं अगमासी’’ति पुच्छि। ‘‘आम, अम्मा’’ति। ‘‘किं तेन सासनं कथित’’न्ति? ‘‘तव बहिकरणूपायं पुच्छति, अम्मा’’ति। राजधीता ‘‘पण्डितो होन्तो जानिस्सती’’ति पठमं गाथं बन्धित्वा ‘‘अम्म, इमं उग्गहेत्वा कुमारस्स कथेही’’ति आह।

    Atha rājā bhāgineyyassa bahigehaṃ dāpesi, anto pavesanaṃ nivāresi. Te pana aññamaññaṃ paṭibaddhacittā ahesuṃ. Kumāro ‘‘kena nu kho upāyena rājadhītaraṃ bahi nīharāpeyya’’nti cintento ‘‘atthi upāyo’’ti dhātiyā lañjaṃ datvā ‘‘kiṃ, ayyaputta, kicca’’nti vutte ‘‘amma, kathaṃ nu kho rājadhītaraṃ bahi kātuṃ okāsaṃ labheyyāmā’’ti āha. ‘‘Rājadhītāya saddhiṃ kathetvā jānissāmī’’ti. ‘‘Sādhu, ammā’’ti. Sā gantvā ‘‘ehi, amma, sīse te ūkā gaṇhissāmī’’ti taṃ nīcapīṭhake nisīdāpetvā sayaṃ ucce nisīditvā tassā sīsaṃ attano ūrūsu ṭhapetvā ūkā gaṇhayamānā rājadhītāya sīsaṃ nakhehi vijjhi . Rājadhītā ‘‘nāyaṃ attano nakhehi vijjhati, pitucchāputtassa me kumārassa nakhehi vijjhatī’’ti ñatvā ‘‘amma, tvaṃ kumārassa santikaṃ agamāsī’’ti pucchi. ‘‘Āma, ammā’’ti. ‘‘Kiṃ tena sāsanaṃ kathita’’nti? ‘‘Tava bahikaraṇūpāyaṃ pucchati, ammā’’ti. Rājadhītā ‘‘paṇḍito honto jānissatī’’ti paṭhamaṃ gāthaṃ bandhitvā ‘‘amma, imaṃ uggahetvā kumārassa kathehī’’ti āha.

    ३४.

    34.

    ‘‘पाणि चे मुदुको चस्स, नागो चस्स सुकारितो।

    ‘‘Pāṇi ce muduko cassa, nāgo cassa sukārito;

    अन्धकारो च वस्सेय्य, अथ नून तदा सिया’’ति॥

    Andhakāro ca vasseyya, atha nūna tadā siyā’’ti.

    सा तं उग्गण्हित्वा कुमारस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘अम्म, राजधीता किमाहा’’ति वुत्ते ‘‘अय्यपुत्त, अञ्‍ञं किञ्‍चि अवत्वा इमं गाथं पहिणी’’ति तं गाथं उदाहासि। कुमारो च तस्सत्थं ञत्वा ‘‘गच्छ, अम्मा’’ति तं उय्योजेसि।

    Sā taṃ uggaṇhitvā kumārassa santikaṃ gantvā ‘‘amma, rājadhītā kimāhā’’ti vutte ‘‘ayyaputta, aññaṃ kiñci avatvā imaṃ gāthaṃ pahiṇī’’ti taṃ gāthaṃ udāhāsi. Kumāro ca tassatthaṃ ñatvā ‘‘gaccha, ammā’’ti taṃ uyyojesi.

    गाथायत्थो – सचे ते एकिस्सा चूळुपट्ठाकाय मम हत्थो विय हत्थो मुदु अस्स, यदि च ते आनेञ्‍जकारणं सुकारितो एको हत्थी अस्स, यदि च तं दिवसं चतुरङ्गसमन्‍नागतो अतिविय बहलो अन्धकारो अस्स, देवो च वस्सेय्य। अथ नून तदा सियाति तादिसे काले इमे चत्तारो पच्‍चये आगम्म एकंसेन ते मनोरथस्स मत्थकगमनं सियाति।

    Gāthāyattho – sace te ekissā cūḷupaṭṭhākāya mama hattho viya hattho mudu assa, yadi ca te āneñjakāraṇaṃ sukārito eko hatthī assa, yadi ca taṃ divasaṃ caturaṅgasamannāgato ativiya bahalo andhakāro assa, devo ca vasseyya. Atha nūna tadā siyāti tādise kāle ime cattāro paccaye āgamma ekaṃsena te manorathassa matthakagamanaṃ siyāti.

    कुमारो एतमत्थं तथतो ञत्वा एकं अभिरूपं मुदुहत्थं चूळुपट्ठाकं सज्‍जं कत्वा मङ्गलहत्थिगोपकस्स लञ्‍जं दत्वा हत्थिं आनेञ्‍जकारणं कारेत्वा कालं आगमेन्तो अच्छि।

    Kumāro etamatthaṃ tathato ñatvā ekaṃ abhirūpaṃ muduhatthaṃ cūḷupaṭṭhākaṃ sajjaṃ katvā maṅgalahatthigopakassa lañjaṃ datvā hatthiṃ āneñjakāraṇaṃ kāretvā kālaṃ āgamento acchi.

    अथेकस्मिं काळपक्खुपोसथदिवसे मज्झिमयामसमनन्तरे घनकाळमेघो वस्सि। सो ‘‘अयं दानि राजधीताय वुत्तदिवसो’’ति वारणं अभिरुहित्वा मुदुहत्थकं चूळुपट्ठाकं हत्थिपिट्ठे निसीदापेत्वा गन्त्वा राजनिवेसनस्स आकासङ्गणाभिमुखे ठाने हत्थिं महाभित्तियं अल्‍लीयापेत्वा वातपानसमीपे तेमेन्तो अट्ठासि। राजापि धीतरं रक्खन्तो अञ्‍ञत्थ सयितुं न देति, अत्तनो सन्तिके चूळसयने सयापेति। सापि ‘‘अज्‍ज कुमारो आगमिस्सती’’ति ञत्वा निद्दं अनोक्‍कमित्वाव निपन्‍ना ‘‘तात न्हायितुकामाम्ही’’ति आह। राजा ‘‘एहि, अम्मा’’ति तं हत्थे गहेत्वा वातपानसमीपं नेत्वा ‘‘न्हायाहि, अम्मा’’ति उक्खिपित्वा वातपानस्स बहिपस्से पमुखे ठपेत्वा एकस्मिं हत्थे गहेत्वा अट्ठासि। सा न्हायमानाव कुमारस्स हत्थं पसारेसि, सो तस्सा हत्थतो आभरणानि ओमुञ्‍चित्वा उपट्ठाकाय हत्थे पिळन्धित्वा तं उक्खिपित्वा राजधीतरं निस्साय पमुखे ठपेसि । सा तस्सा हत्थं गहेत्वा पितु हत्थे ठपेसि, सो तस्सा हत्थं गहेत्वा धीतु हत्थं मुञ्‍चि, सा इतरस्मापि हत्था आभरणानि ओमुञ्‍चित्वा तस्सा दुतियहत्थे पिळन्धित्वा पितु हत्थे ठपेत्वा कुमारेन सद्धिं अगमासि। राजा ‘‘धीतायेव मे’’ति सञ्‍ञाय तं दारिकं न्हानपरियोसाने सिरिगब्भे सयापेत्वा द्वारं पिधाय लञ्छेत्वा आरक्खं दत्वा अत्तनो सयनं गन्त्वा निपज्‍जि।

    Athekasmiṃ kāḷapakkhuposathadivase majjhimayāmasamanantare ghanakāḷamegho vassi. So ‘‘ayaṃ dāni rājadhītāya vuttadivaso’’ti vāraṇaṃ abhiruhitvā muduhatthakaṃ cūḷupaṭṭhākaṃ hatthipiṭṭhe nisīdāpetvā gantvā rājanivesanassa ākāsaṅgaṇābhimukhe ṭhāne hatthiṃ mahābhittiyaṃ allīyāpetvā vātapānasamīpe temento aṭṭhāsi. Rājāpi dhītaraṃ rakkhanto aññattha sayituṃ na deti, attano santike cūḷasayane sayāpeti. Sāpi ‘‘ajja kumāro āgamissatī’’ti ñatvā niddaṃ anokkamitvāva nipannā ‘‘tāta nhāyitukāmāmhī’’ti āha. Rājā ‘‘ehi, ammā’’ti taṃ hatthe gahetvā vātapānasamīpaṃ netvā ‘‘nhāyāhi, ammā’’ti ukkhipitvā vātapānassa bahipasse pamukhe ṭhapetvā ekasmiṃ hatthe gahetvā aṭṭhāsi. Sā nhāyamānāva kumārassa hatthaṃ pasāresi, so tassā hatthato ābharaṇāni omuñcitvā upaṭṭhākāya hatthe piḷandhitvā taṃ ukkhipitvā rājadhītaraṃ nissāya pamukhe ṭhapesi . Sā tassā hatthaṃ gahetvā pitu hatthe ṭhapesi, so tassā hatthaṃ gahetvā dhītu hatthaṃ muñci, sā itarasmāpi hatthā ābharaṇāni omuñcitvā tassā dutiyahatthe piḷandhitvā pitu hatthe ṭhapetvā kumārena saddhiṃ agamāsi. Rājā ‘‘dhītāyeva me’’ti saññāya taṃ dārikaṃ nhānapariyosāne sirigabbhe sayāpetvā dvāraṃ pidhāya lañchetvā ārakkhaṃ datvā attano sayanaṃ gantvā nipajji.

    सो पभाताय रत्तिया द्वारं विवरित्वा तं दारिकं दिस्वा ‘‘किमेत’’न्ति पुच्छि। सा तस्सा कुमारेन सद्धिं गतभावं कथेसि। राजा विप्पटिसारी हुत्वा ‘‘हत्थे गहेत्वा चरन्तेनपि मातुगामं रक्खितुं न सक्‍का, एवं अरक्खिया नामित्थियो’’ति चिन्तेत्वा इतरा द्वे गाथा अवोच –

    So pabhātāya rattiyā dvāraṃ vivaritvā taṃ dārikaṃ disvā ‘‘kimeta’’nti pucchi. Sā tassā kumārena saddhiṃ gatabhāvaṃ kathesi. Rājā vippaṭisārī hutvā ‘‘hatthe gahetvā carantenapi mātugāmaṃ rakkhituṃ na sakkā, evaṃ arakkhiyā nāmitthiyo’’ti cintetvā itarā dve gāthā avoca –

    ३५.

    35.

    ‘‘अनला मुदुसम्भासा, दुप्पूरा ता नदीसमा।

    ‘‘Analā mudusambhāsā, duppūrā tā nadīsamā;

    सीदन्ति नं विदित्वान, आरका परिवज्‍जये॥

    Sīdanti naṃ viditvāna, ārakā parivajjaye.

    ३६.

    36.

    ‘‘यं एता उपसेवन्ति, छन्दसा वा धनेन वा।

    ‘‘Yaṃ etā upasevanti, chandasā vā dhanena vā;

    जातवेदोव सं ठानं, खिप्पं अनुदहन्ति न’’न्ति॥

    Jātavedova saṃ ṭhānaṃ, khippaṃ anudahanti na’’nti.

    तत्थ अनला मुदुसम्भासाति मुदुवचनेनपि असक्‍कुणेय्या, नेव सक्‍का सण्हवाचाय सङ्गण्हितुन्ति अत्थो। पुरिसेहि वा एतासं न अलन्ति अनला। मुदुसम्भासाति हदये थद्धेपि सम्भासाव मुदु एतासन्ति मुदुसम्भासा। दुप्पूरा ता नदीसमाति यथा नदी आगतागतस्स उदकस्स सन्दनतो उदकेन दुप्पूरा, एवं अनुभूतानुभूतेहि मेथुनादीहि अपरितुस्सनतो दुप्पूरा। तेन वुत्तं –

    Tattha analā mudusambhāsāti muduvacanenapi asakkuṇeyyā, neva sakkā saṇhavācāya saṅgaṇhitunti attho. Purisehi vā etāsaṃ na alanti analā. Mudusambhāsāti hadaye thaddhepi sambhāsāva mudu etāsanti mudusambhāsā. Duppūrā tā nadīsamāti yathā nadī āgatāgatassa udakassa sandanato udakena duppūrā, evaṃ anubhūtānubhūtehi methunādīhi aparitussanato duppūrā. Tena vuttaṃ –

    ‘‘तिण्णं, भिक्खवे, धम्मानं अतित्तो अप्पटिवानो मातुगामो कालं करोति। कतमेसं तिण्णं? मेथुनसमापत्तिया च विजायनस्स च अलङ्कारस्स च। इमेसं खो, भिक्खवे, तिण्णं धम्मानं अतित्तो अप्पटिवानो मातुगामो कालं करोती’’ति।

    ‘‘Tiṇṇaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ atitto appaṭivāno mātugāmo kālaṃ karoti. Katamesaṃ tiṇṇaṃ? Methunasamāpattiyā ca vijāyanassa ca alaṅkārassa ca. Imesaṃ kho, bhikkhave, tiṇṇaṃ dhammānaṃ atitto appaṭivāno mātugāmo kālaṃ karotī’’ti.

    सीदन्तीति अट्ठसु महानिरयेसु सोळससु उस्सदनिरयेसु निमुज्‍जन्ति। न्ति निपातमत्तं । विदित्वानाति एवं जानित्वा। आरका परिवज्‍जयेति ‘‘एता इत्थियो नाम मेथुनधम्मादीहि अतित्ता कालं कत्वा एतेसु निरयेसु सीदन्ति, एता एवं अत्तना सीदमाना कस्सञ्‍ञस्स सुखाय भविस्सन्ती’’ति एवं ञत्वा पण्डितो पुरिसो दूरतोव ता परिवज्‍जयेति दीपेति। छन्दसा वा धनेन वाति अत्तनो वा छन्देन रुचिया पेमेन, भतिवसेन लद्धधनेन वा यं पुरिसं एता इत्थियो उपसेवन्ति भजन्ति। जातवेदोति अग्गि। सो हि जातमत्तोव वेदियति, विदितो पाकटो होतीति जातवेदो। सो यथा अत्तनो ठानं कारणं ओकासं अनुदहति, एवमेतापि यं उपसेवन्ति, तं पुरिसं धनयससीलपञ्‍ञासमन्‍नागतम्पि तेसं सब्बेसं धनादीनं विनासनतो पुन ताय सम्पत्तिया अभब्बुप्पत्तिकं कुरुमाना खिप्पं अनुदहन्ति झापेन्ति। वुत्तम्पि चेतं –

    Sīdantīti aṭṭhasu mahānirayesu soḷasasu ussadanirayesu nimujjanti. Nanti nipātamattaṃ . Viditvānāti evaṃ jānitvā. Ārakā parivajjayeti ‘‘etā itthiyo nāma methunadhammādīhi atittā kālaṃ katvā etesu nirayesu sīdanti, etā evaṃ attanā sīdamānā kassaññassa sukhāya bhavissantī’’ti evaṃ ñatvā paṇḍito puriso dūratova tā parivajjayeti dīpeti. Chandasā vā dhanena vāti attano vā chandena ruciyā pemena, bhativasena laddhadhanena vā yaṃ purisaṃ etā itthiyo upasevanti bhajanti. Jātavedoti aggi. So hi jātamattova vediyati, vidito pākaṭo hotīti jātavedo. So yathā attano ṭhānaṃ kāraṇaṃ okāsaṃ anudahati, evametāpi yaṃ upasevanti, taṃ purisaṃ dhanayasasīlapaññāsamannāgatampi tesaṃ sabbesaṃ dhanādīnaṃ vināsanato puna tāya sampattiyā abhabbuppattikaṃ kurumānā khippaṃ anudahanti jhāpenti. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘बलवन्तो दुब्बला होन्ति, थामवन्तोपि हायरे।

    ‘‘Balavanto dubbalā honti, thāmavantopi hāyare;

    चक्खुमा अन्धका होन्ति, मातुगामवसं गता॥

    Cakkhumā andhakā honti, mātugāmavasaṃ gatā.

    ‘‘गुणवन्तो निग्गुणा होन्ति, पञ्‍ञवन्तोपि हायरे।

    ‘‘Guṇavanto nigguṇā honti, paññavantopi hāyare;

    पमत्ता बन्धने सेन्ति, मातुगामवसं गता॥

    Pamattā bandhane senti, mātugāmavasaṃ gatā.

    ‘‘अज्झेनञ्‍च तपं सीलं, सच्‍चं चागं सतिं मतिं।

    ‘‘Ajjhenañca tapaṃ sīlaṃ, saccaṃ cāgaṃ satiṃ matiṃ;

    अच्छिन्दन्ति पमत्तस्स, पन्थदूभीव तक्‍करा॥

    Acchindanti pamattassa, panthadūbhīva takkarā.

    ‘‘यसं कित्तिं धितिं सूरं, बाहुसच्‍चं पजाननं।

    ‘‘Yasaṃ kittiṃ dhitiṃ sūraṃ, bāhusaccaṃ pajānanaṃ;

    खेपयन्ति पमत्तस्स, कट्ठपुञ्‍जंव पावको’’ति॥

    Khepayanti pamattassa, kaṭṭhapuñjaṃva pāvako’’ti.

    एवं वत्वा महासत्तो ‘‘भागिनेय्योपि मयाव पोसेतब्बो’’ति महन्तेन सक्‍कारेन धीतरं तस्सेव दत्वा तं ओपरज्‍जे पतिट्ठपेसि। सोपि मातुलस्स अच्‍चयेन रज्‍जे पतिट्ठहि।

    Evaṃ vatvā mahāsatto ‘‘bhāgineyyopi mayāva posetabbo’’ti mahantena sakkārena dhītaraṃ tasseva datvā taṃ oparajje patiṭṭhapesi. Sopi mātulassa accayena rajje patiṭṭhahi.

    सत्था इमं धम्मदेसेनं आहरित्वा सच्‍चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्‍चपरियोसाने उक्‍कण्ठितभिक्खु सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। ‘‘तदा राजा अहमेव अहोसि’’न्ति।

    Satthā imaṃ dhammadesenaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne ukkaṇṭhitabhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi. ‘‘Tadā rājā ahameva ahosi’’nti.

    मुदुपाणिजातकवण्णना दुतिया।

    Mudupāṇijātakavaṇṇanā dutiyā.







    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २६२. मुदुपाणिजातकं • 262. Mudupāṇijātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact