| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
खुद्दकनिकाये
Khuddakanikāye
जातक-अट्ठकथा
Jātaka-aṭṭhakathā
(छट्ठो भागो)
(Chaṭṭho bhāgo)
२२. महानिपातो
22. Mahānipāto
[५३८] १. मूगपक्खजातकवण्णना
[538] 1. Mūgapakkhajātakavaṇṇanā
मा पण्डिच्चयं विभावयाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो महाभिनिक्खमनं आरब्भ कथेसि। एकदिवसञ्हि भिक्खू धम्मसभायं सन्निसिन्ना भगवतो नेक्खम्मपारमिं वण्णयन्ता निसीदिंसु। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘भिक्खवे, इदानि मम पूरितपारमिस्स रज्जं छड्डेत्वा महाभिनिक्खमनं नाम अनच्छरियं। अहञ्हि पुब्बे अपरिपक्के ञाणे पारमियो पूरेन्तोपि रज्जं छड्डेत्वा निक्खन्तोयेवा’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Māpaṇḍiccayaṃ vibhāvayāti idaṃ satthā jetavane viharanto mahābhinikkhamanaṃ ārabbha kathesi. Ekadivasañhi bhikkhū dhammasabhāyaṃ sannisinnā bhagavato nekkhammapāramiṃ vaṇṇayantā nisīdiṃsu. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘bhikkhave, idāni mama pūritapāramissa rajjaṃ chaḍḍetvā mahābhinikkhamanaṃ nāma anacchariyaṃ. Ahañhi pubbe aparipakke ñāṇe pāramiyo pūrentopi rajjaṃ chaḍḍetvā nikkhantoyevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते कासिरट्ठे बाराणसियं कासिराजा नाम धम्मेन रज्जं कारेसि। तस्स सोळससहस्सा इत्थियो अहेसुं। तासु एकापि पुत्तं वा धीतरं वा न लभि। नागरा ‘‘अम्हाकं रञ्ञो वंसानुरक्खको एकोपि पुत्तो नत्थी’’ति राजङ्गणे सन्निपतित्वा कुसजातके (जा॰ २.२०.१ आदयो) आगतनयेनेव राजानं एवमाहंसु ‘‘देव, पुत्तं पत्थेथा’’ति। राजा तेसं वचनं सुत्वा सोळससहस्सा इत्थियो ‘‘तुम्हे पुत्तं पत्थेथा’’ति आणापेसि। ता चन्दादीनं देवतानं आयाचनउपट्ठानादीनि कत्वा पत्थेन्तियोपि पुत्तं वा धीतरं वा न लभिंसु। अग्गमहेसी पनस्स मद्दराजधीता चन्दादेवी नाम सीलसम्पन्ना अहोसि। राजा ‘‘भद्दे, त्वम्पि पुत्तं पत्थेही’’ति आह। सा पुण्णमदिवसे उपोसथं समादियित्वा चूळसयने निपन्नाव अत्तनो सीलं आवज्जेत्वा ‘‘सचाहं अखण्डसीला इमिना मे सच्चेन पुत्तो उप्पज्जतू’’ति सच्चकिरियं अकासि।
Atīte kāsiraṭṭhe bārāṇasiyaṃ kāsirājā nāma dhammena rajjaṃ kāresi. Tassa soḷasasahassā itthiyo ahesuṃ. Tāsu ekāpi puttaṃ vā dhītaraṃ vā na labhi. Nāgarā ‘‘amhākaṃ rañño vaṃsānurakkhako ekopi putto natthī’’ti rājaṅgaṇe sannipatitvā kusajātake (jā. 2.20.1 ādayo) āgatanayeneva rājānaṃ evamāhaṃsu ‘‘deva, puttaṃ patthethā’’ti. Rājā tesaṃ vacanaṃ sutvā soḷasasahassā itthiyo ‘‘tumhe puttaṃ patthethā’’ti āṇāpesi. Tā candādīnaṃ devatānaṃ āyācanaupaṭṭhānādīni katvā patthentiyopi puttaṃ vā dhītaraṃ vā na labhiṃsu. Aggamahesī panassa maddarājadhītā candādevī nāma sīlasampannā ahosi. Rājā ‘‘bhadde, tvampi puttaṃ patthehī’’ti āha. Sā puṇṇamadivase uposathaṃ samādiyitvā cūḷasayane nipannāva attano sīlaṃ āvajjetvā ‘‘sacāhaṃ akhaṇḍasīlā iminā me saccena putto uppajjatū’’ti saccakiriyaṃ akāsi.
तस्सा सीलतेजेन सक्कस्स भवनं उण्हाकारं दस्सेसि। सक्को आवज्जेन्तो तं कारणं ञत्वा ‘‘चन्दादेवी पुत्तं पत्थेति, हन्दाहं पुत्तं दस्सामी’’ति तस्सानुच्छविकं पुत्तं उपधारेन्तो बोधिसत्तं पस्सि। बोधिसत्तोपि तदावीसतिवस्सानि बाराणसियं रज्जं कारेत्वा ततो चुतो उस्सदनिरये निब्बत्तित्वा असीतिवस्ससहस्सानि तत्थ पच्चित्वा ततो चवित्वा तावतिंसभवने निब्बत्ति। तत्थापि यावतायुकं ठत्वा ततो चवित्वा उपरिदेवलोकं गन्तुकामो अहोसि। सक्को तस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘मारिस, तयि मनुस्सलोके उप्पन्ने पारमियो च ते पूरिस्सन्ति, महाजनस्स वुड्ढि च भविस्सति, अयं कासिरञ्ञो चन्दादेवी नाम अग्गमहेसी पुत्तं पत्थेति, तस्सा कुच्छियं उप्पज्जाही’’ति वत्वा अञ्ञेसञ्च चवनधम्मानं पञ्चसतानं देवपुत्तानं पटिञ्ञं गहेत्वा सकट्ठानमेव अगमासि। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा पञ्चहि देवपुत्तसतेहि सद्धिं देवलोकतो चवित्वा सयं चन्दादेविया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। इतरे पन देवपुत्ता अमच्चभरियानं कुच्छीसु पटिसन्धिं गण्हिंसु।
Tassā sīlatejena sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘candādevī puttaṃ pattheti, handāhaṃ puttaṃ dassāmī’’ti tassānucchavikaṃ puttaṃ upadhārento bodhisattaṃ passi. Bodhisattopi tadāvīsativassāni bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kāretvā tato cuto ussadaniraye nibbattitvā asītivassasahassāni tattha paccitvā tato cavitvā tāvatiṃsabhavane nibbatti. Tatthāpi yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cavitvā uparidevalokaṃ gantukāmo ahosi. Sakko tassa santikaṃ gantvā ‘‘mārisa, tayi manussaloke uppanne pāramiyo ca te pūrissanti, mahājanassa vuḍḍhi ca bhavissati, ayaṃ kāsirañño candādevī nāma aggamahesī puttaṃ pattheti, tassā kucchiyaṃ uppajjāhī’’ti vatvā aññesañca cavanadhammānaṃ pañcasatānaṃ devaputtānaṃ paṭiññaṃ gahetvā sakaṭṭhānameva agamāsi. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā pañcahi devaputtasatehi saddhiṃ devalokato cavitvā sayaṃ candādeviyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Itare pana devaputtā amaccabhariyānaṃ kucchīsu paṭisandhiṃ gaṇhiṃsu.
तदा चन्दादेविया कुच्छि वजिरपुण्णा विय अहोसि। सा गब्भस्स पतिट्ठितभावं ञत्वा रञ्ञो आरोचेसि। तं सुत्वा राजा गब्भस्स परिहारं दापेसि। सा परिपुण्णगब्भा दसमासच्चयेन धञ्ञपुञ्ञलक्खणसम्पन्नं पुत्तं विजायि। तं दिवसमेव अमच्चगेहेसु पञ्च कुमारसतानि जायिंसु। तस्मिं खणे राजा अमच्चगणपरिवुतो महातले निसिन्नो अहोसि। अथस्स ‘‘पुत्तो, ते देव, जातो’’ति आरोचयिंसु। तेसं वचनं सुत्वा रञ्ञो पुत्तपेमं उप्पज्जित्वा छवियादीनि छिन्दित्वा अट्ठिमिञ्जं आहच्च अट्ठासि, अब्भन्तरे पीति उप्पज्जि, हदयं सीतलं जातं। सो अमच्चे पुच्छि ‘‘तुट्ठा नु खो तुम्हे, मम पुत्तो जातो’’ति? ‘‘किं कथेथ, देव, मयं पुब्बे अनाथा, इदानि पन सनाथा जाता, सामिको नो लद्धो’’ति आहंसु। राजा महासेनगुत्तं पक्कोसापेत्वा आणापेसि ‘‘मम पुत्तस्स परिवारो लद्धुं वट्टति, गच्छ त्वं अमच्चगेहेसु अज्ज जाता दारका कित्तका नामाति ओलोकेही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा अमच्चगेहानि गन्त्वा ओलोकेन्तो पञ्च कुमारसतानि दिस्वा पुनागन्त्वा रञ्ञो आरोचेसि।
Tadā candādeviyā kucchi vajirapuṇṇā viya ahosi. Sā gabbhassa patiṭṭhitabhāvaṃ ñatvā rañño ārocesi. Taṃ sutvā rājā gabbhassa parihāraṃ dāpesi. Sā paripuṇṇagabbhā dasamāsaccayena dhaññapuññalakkhaṇasampannaṃ puttaṃ vijāyi. Taṃ divasameva amaccagehesu pañca kumārasatāni jāyiṃsu. Tasmiṃ khaṇe rājā amaccagaṇaparivuto mahātale nisinno ahosi. Athassa ‘‘putto, te deva, jāto’’ti ārocayiṃsu. Tesaṃ vacanaṃ sutvā rañño puttapemaṃ uppajjitvā chaviyādīni chinditvā aṭṭhimiñjaṃ āhacca aṭṭhāsi, abbhantare pīti uppajji, hadayaṃ sītalaṃ jātaṃ. So amacce pucchi ‘‘tuṭṭhā nu kho tumhe, mama putto jāto’’ti? ‘‘Kiṃ kathetha, deva, mayaṃ pubbe anāthā, idāni pana sanāthā jātā, sāmiko no laddho’’ti āhaṃsu. Rājā mahāsenaguttaṃ pakkosāpetvā āṇāpesi ‘‘mama puttassa parivāro laddhuṃ vaṭṭati, gaccha tvaṃ amaccagehesu ajja jātā dārakā kittakā nāmāti olokehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā amaccagehāni gantvā olokento pañca kumārasatāni disvā punāgantvā rañño ārocesi.
राजा पञ्चन्नं दारकसतानं कुमारपसाधनानि पेसेत्वा पुन पञ्च धातिसतानि च दापेसि। महासत्तस्स पन अतिदीघादिदोसवज्जिता अलम्बत्थनियो मधुरथञ्ञायो चतुसट्ठि धातियो अदासि। अतिदीघाय हि इत्थिया पस्से निसीदित्वा थञ्ञं पिवतो दारकस्स गीवा दीघा होति, अतिरस्साय पस्से निसीदित्वा थञ्ञं पिवन्तो दारको निप्पीळितखन्धट्ठिको होति, अतिकिसाय पस्से निसीदित्वा थञ्ञं पिवतो दारकस्स ऊरू रुज्जन्ति, अतिथूलाय पस्से निसीदित्वा थञ्ञं पिवन्तो दारको पक्खपादो होति, अतिकाळिकाय खीरं अतिसीतलं होति, अतिओदाताय खीरं अतिउण्हं होति, लम्बत्थनिया पस्से निसीदित्वा थञ्ञं पिवन्तो दारको निप्पीळितनासिको होति। कासानञ्च पन इत्थीनं खीरं अतिअम्बिलं होति, सासानञ्च पन इत्थीनं खीरं अतिकटुकादिभेदं होति, तस्मा ते सब्बेपि दोसे विवज्जेत्वा अलम्बत्थनियो मधुरथञ्ञायो चतुसट्ठि धातियो दत्वा महन्तं सक्कारं कत्वा चन्दादेवियापि वरं अदासि। सापि गहितकं कत्वा ठपेसि।
Rājā pañcannaṃ dārakasatānaṃ kumārapasādhanāni pesetvā puna pañca dhātisatāni ca dāpesi. Mahāsattassa pana atidīghādidosavajjitā alambatthaniyo madhurathaññāyo catusaṭṭhi dhātiyo adāsi. Atidīghāya hi itthiyā passe nisīditvā thaññaṃ pivato dārakassa gīvā dīghā hoti, atirassāya passe nisīditvā thaññaṃ pivanto dārako nippīḷitakhandhaṭṭhiko hoti, atikisāya passe nisīditvā thaññaṃ pivato dārakassa ūrū rujjanti, atithūlāya passe nisīditvā thaññaṃ pivanto dārako pakkhapādo hoti, atikāḷikāya khīraṃ atisītalaṃ hoti, atiodātāya khīraṃ atiuṇhaṃ hoti, lambatthaniyā passe nisīditvā thaññaṃ pivanto dārako nippīḷitanāsiko hoti. Kāsānañca pana itthīnaṃ khīraṃ atiambilaṃ hoti, sāsānañca pana itthīnaṃ khīraṃ atikaṭukādibhedaṃ hoti, tasmā te sabbepi dose vivajjetvā alambatthaniyo madhurathaññāyo catusaṭṭhi dhātiyo datvā mahantaṃ sakkāraṃ katvā candādeviyāpi varaṃ adāsi. Sāpi gahitakaṃ katvā ṭhapesi.
राजा कुमारस्स नामग्गहणदिवसे लक्खणपाठके ब्राह्मणे पक्कोसापेत्वा तेसं महन्तं सक्कारं कत्वा कुमारस्स अन्तरायाभावं पुच्छि। ते तस्स लक्खणसम्पत्तिं दिस्वा ‘‘महाराज, धञ्ञपुञ्ञलक्खणसम्पन्नो अयं कुमारो, तिट्ठतु एकदीपो, द्विसहस्सपरिवारानं चतुन्नम्पि महादीपानं रज्जं कारेतुं समत्थो होति, नास्स कोचि अन्तरायो पञ्ञायती’’ति वदिंसु। राजा तेसं वचनं सुत्वा तुस्सित्वा कुमारस्स नामं करोन्तो यस्मा कुमारस्स जातदिवसे सकलकासिरट्ठे देवो वस्सि, यस्मा च रञ्ञो चेव अमच्चानञ्च हदयं सीतलं जातं, यस्मा च तेमयमानो जातो, तस्मा ‘‘तेमियकुमारो’’तिस्स नामं अकासि। अथ नं धातियो एकमासिकं अलङ्करित्वा रञ्ञो सन्तिकं आनयिंसु। राजा पियपुत्तं आलिङ्गित्वा सीसे चुम्बित्वा अङ्के निसीदापेत्वा रमयमानो निसीदि।
Rājā kumārassa nāmaggahaṇadivase lakkhaṇapāṭhake brāhmaṇe pakkosāpetvā tesaṃ mahantaṃ sakkāraṃ katvā kumārassa antarāyābhāvaṃ pucchi. Te tassa lakkhaṇasampattiṃ disvā ‘‘mahārāja, dhaññapuññalakkhaṇasampanno ayaṃ kumāro, tiṭṭhatu ekadīpo, dvisahassaparivārānaṃ catunnampi mahādīpānaṃ rajjaṃ kāretuṃ samattho hoti, nāssa koci antarāyo paññāyatī’’ti vadiṃsu. Rājā tesaṃ vacanaṃ sutvā tussitvā kumārassa nāmaṃ karonto yasmā kumārassa jātadivase sakalakāsiraṭṭhe devo vassi, yasmā ca rañño ceva amaccānañca hadayaṃ sītalaṃ jātaṃ, yasmā ca temayamāno jāto, tasmā ‘‘temiyakumāro’’tissa nāmaṃ akāsi. Atha naṃ dhātiyo ekamāsikaṃ alaṅkaritvā rañño santikaṃ ānayiṃsu. Rājā piyaputtaṃ āliṅgitvā sīse cumbitvā aṅke nisīdāpetvā ramayamāno nisīdi.
तस्मिं खणे चत्तारो चोरा आनीता। राजा ते दिस्वा ‘‘तेसु एकस्स चोरस्स सकण्टकाहि कसाहि पहारसहस्सं करोथ, एकस्स सङ्खलिकाय बन्धित्वा बन्धनागारपवेसनं करोथ, एकस्स सरीरे सत्तिपहारं करोथ, एकस्स सूलारोपनं करोथा’’ति आणापेसि। अथ महासत्तो पितु वचनं सुत्वा भीततसितो हुत्वा ‘‘अहो मम पिता रज्जं निस्साय अतिभारियं निरयगामिकम्मं अकासी’’ति चिन्तेसि। पुनदिवसे पन तं सेतच्छत्तस्स हेट्ठा अलङ्कतसिरिसयने निपज्जापेसुं। सो थोकं निद्दायित्वा पबुद्धो अक्खीनि उम्मीलेत्वा सेतच्छत्तं ओलोकेन्तो महन्तं सिरिविभवं पस्सि। अथस्स पकतियापि भीततसितस्स अतिरेकतरं भयं उप्पज्जि। सो ‘‘कुतो नु खो अहं इमं चोरगेहं आगतोम्ही’’ति उपधारेन्तो जातिस्सरञाणेन देवलोकतो आगतभावं ञत्वा ततो परं ओलोकेन्तो उस्सदनिरये पक्कभावं पस्सि, ततो परं ओलोकेन्तो तस्मिंयेव नगरे राजभावं अञ्ञासि।
Tasmiṃ khaṇe cattāro corā ānītā. Rājā te disvā ‘‘tesu ekassa corassa sakaṇṭakāhi kasāhi pahārasahassaṃ karotha, ekassa saṅkhalikāya bandhitvā bandhanāgārapavesanaṃ karotha, ekassa sarīre sattipahāraṃ karotha, ekassa sūlāropanaṃ karothā’’ti āṇāpesi. Atha mahāsatto pitu vacanaṃ sutvā bhītatasito hutvā ‘‘aho mama pitā rajjaṃ nissāya atibhāriyaṃ nirayagāmikammaṃ akāsī’’ti cintesi. Punadivase pana taṃ setacchattassa heṭṭhā alaṅkatasirisayane nipajjāpesuṃ. So thokaṃ niddāyitvā pabuddho akkhīni ummīletvā setacchattaṃ olokento mahantaṃ sirivibhavaṃ passi. Athassa pakatiyāpi bhītatasitassa atirekataraṃ bhayaṃ uppajji. So ‘‘kuto nu kho ahaṃ imaṃ coragehaṃ āgatomhī’’ti upadhārento jātissarañāṇena devalokato āgatabhāvaṃ ñatvā tato paraṃ olokento ussadaniraye pakkabhāvaṃ passi, tato paraṃ olokento tasmiṃyeva nagare rājabhāvaṃ aññāsi.
अथस्स ‘‘अहं वीसतिवस्सानि बाराणसियं रज्जं कारेत्वा असीतिवस्ससहस्सानि उस्सदनिरये पच्चिं, इदानि पुनपि इमस्मिंयेव चोरगेहे निब्बत्तोम्हि, पिता मे हिय्यो चतूसु चोरेसु आनीतेसु तथारूपं फरुसं निरयसंवत्तनिकं कथं कथेसि, सचाहं रज्जं कारेस्सामि, पुनपि निरये निब्बत्तित्वा महादुक्खं अनुभविस्सामी’’ति आवज्जेन्तस्स महन्तं भयं उप्पज्जि। बोधिसत्तस्स कञ्चनवण्णं सरीरं हत्थेन परिमद्दितं पदुमं विय मिलातं दुब्बण्णं अहोसि। सो ‘‘कथं नु खो इमम्हा चोरगेहा मुच्चेय्य’’न्ति चिन्तेन्तो निपज्जि। अथ नं एकस्मिं अत्तभावे मातुभूतपुब्बा छत्ते अधिवत्था देवधीता अस्सासेत्वा ‘‘तात तेमियकुमार, मा भायि, मा सोचि, मा चिन्तयि। सचे इतो मुच्चितुकामोसि, त्वं अपीठसप्पीपि पीठसप्पी विय होहि, अबधिरोपि बधिरो विय होहि, अमूगोपि मूगो विय होहि, इमानि तीणि अङ्गानि अधिट्ठाय अत्तनो पण्डितभावं मा पकासेही’’ति वत्वा पठमं गाथमाह –
Athassa ‘‘ahaṃ vīsativassāni bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kāretvā asītivassasahassāni ussadaniraye pacciṃ, idāni punapi imasmiṃyeva coragehe nibbattomhi, pitā me hiyyo catūsu coresu ānītesu tathārūpaṃ pharusaṃ nirayasaṃvattanikaṃ kathaṃ kathesi, sacāhaṃ rajjaṃ kāressāmi, punapi niraye nibbattitvā mahādukkhaṃ anubhavissāmī’’ti āvajjentassa mahantaṃ bhayaṃ uppajji. Bodhisattassa kañcanavaṇṇaṃ sarīraṃ hatthena parimadditaṃ padumaṃ viya milātaṃ dubbaṇṇaṃ ahosi. So ‘‘kathaṃ nu kho imamhā coragehā mucceyya’’nti cintento nipajji. Atha naṃ ekasmiṃ attabhāve mātubhūtapubbā chatte adhivatthā devadhītā assāsetvā ‘‘tāta temiyakumāra, mā bhāyi, mā soci, mā cintayi. Sace ito muccitukāmosi, tvaṃ apīṭhasappīpi pīṭhasappī viya hohi, abadhiropi badhiro viya hohi, amūgopi mūgo viya hohi, imāni tīṇi aṅgāni adhiṭṭhāya attano paṇḍitabhāvaṃ mā pakāsehī’’ti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
१.
1.
‘‘मा पण्डिच्चयं विभावय, बालमतो भव सब्बपाणिनं।
‘‘Mā paṇḍiccayaṃ vibhāvaya, bālamato bhava sabbapāṇinaṃ;
सब्बो तं जनो ओचिनायतु, एवं तव अत्थो भविस्सती’’ति॥
Sabbo taṃ jano ocināyatu, evaṃ tava attho bhavissatī’’ti.
तत्थ पण्डिच्चयन्ति पण्डिच्चं, अयमेव वा पाठो। बालमतोति बालो इति सम्मतो। सब्बो जनोति सकलो अन्तोजनो चेव बहिजनो च। ओचिनायतूति ‘‘नीहरथेतं काळकण्णि’’न्ति अवमञ्ञतु, अवजानातूति अत्थो।
Tattha paṇḍiccayanti paṇḍiccaṃ, ayameva vā pāṭho. Bālamatoti bālo iti sammato. Sabbo janoti sakalo antojano ceva bahijano ca. Ocināyatūti ‘‘nīharathetaṃ kāḷakaṇṇi’’nti avamaññatu, avajānātūti attho.
सो तस्सा वचनेन अस्सासं पटिलभित्वा –
So tassā vacanena assāsaṃ paṭilabhitvā –
२.
2.
‘‘करोमि ते तं वचनं, यं मं भणसि देवते।
‘‘Karomi te taṃ vacanaṃ, yaṃ maṃ bhaṇasi devate;
अत्थकामासि मे अम्म, हितकामासि देवते’’ति॥ –
Atthakāmāsi me amma, hitakāmāsi devate’’ti. –
इमं गाथं वत्वा तानि तीणि अङ्गानि अधिट्ठासि। सा च देवधीता अन्तरधायि। राजा पुत्तस्स अनुक्कण्ठनत्थाय तानि पञ्च कुमारसतानि तस्स सन्तिकेयेव ठपेसि। ते दारका थञ्ञत्थाय रोदन्ति परिदेवन्ति। महासत्तो पन निरयभयतज्जितो ‘‘रज्जतो मे सुस्सित्वा मतमेव सेय्यो’’ति न रोदति न परिदेवति। अथस्स धातियो तं पवत्तिं ञत्वा चन्दादेविया आरोचयिंसु। सापि रञ्ञो आरोचेसि। राजा नेमित्तके ब्राह्मणे पक्कोसापेत्वा पुच्छि। अथ ब्राह्मणा आहंसु ‘‘देव, कुमारस्स पकतिवेलं अतिक्कमित्वा थञ्ञं दातुं वट्टति, एवं सो रोदमानो थनं दळ्हं गहेत्वा सयमेव पिविस्सती’’ति। ततो पट्ठाय धातियो कुमारस्स पकतिवेलं अतिक्कमित्वा थञ्ञं देन्ति। ददमाना च कदाचि एकवारं अतिक्कमित्वा देन्ति, कदाचि सकलदिवसं खीरं न देन्ति।
Imaṃ gāthaṃ vatvā tāni tīṇi aṅgāni adhiṭṭhāsi. Sā ca devadhītā antaradhāyi. Rājā puttassa anukkaṇṭhanatthāya tāni pañca kumārasatāni tassa santikeyeva ṭhapesi. Te dārakā thaññatthāya rodanti paridevanti. Mahāsatto pana nirayabhayatajjito ‘‘rajjato me sussitvā matameva seyyo’’ti na rodati na paridevati. Athassa dhātiyo taṃ pavattiṃ ñatvā candādeviyā ārocayiṃsu. Sāpi rañño ārocesi. Rājā nemittake brāhmaṇe pakkosāpetvā pucchi. Atha brāhmaṇā āhaṃsu ‘‘deva, kumārassa pakativelaṃ atikkamitvā thaññaṃ dātuṃ vaṭṭati, evaṃ so rodamāno thanaṃ daḷhaṃ gahetvā sayameva pivissatī’’ti. Tato paṭṭhāya dhātiyo kumārassa pakativelaṃ atikkamitvā thaññaṃ denti. Dadamānā ca kadāci ekavāraṃ atikkamitvā denti, kadāci sakaladivasaṃ khīraṃ na denti.
वीमंसनकण्डं
Vīmaṃsanakaṇḍaṃ
सो निरयभयतज्जितो सुस्सन्तोपि थञ्ञत्थाय न रोदति, न परिदेवति। अथ नं अरोदन्तम्पि दिस्वा ‘‘पुत्तो मे छातो’’ति माता वा थञ्ञं पायेति, कदाचि धातियो वा पायेन्ति। सेसदारका थञ्ञं अलद्धवेलायमेव रोदन्ति परिदेवन्ति। महासत्तो पन निरयभयतज्जितो न रोदति, न परिदेवति, न निद्दायति, न हत्थपादे समिञ्जति, न सद्दं करोति। अथस्स धातियो ‘‘पीठसप्पीनं हत्थपादा नाम न एवरूपा होन्ति, मूगानं हनुकपरियोसानं नाम न एवरूपं होति, बधिरानं कण्णसोतानि नाम न एवरूपानि होन्ति, भवितब्बमेत्थ कारणेन, वीमंसिस्साम न’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘खीरेन ताव नं वीमंसिस्सामा’’ति सकलदिवसं खीरं न देन्ति। सो सुस्सन्तोपि खीरत्थाय सद्दं न करोति। अथस्स माता ‘‘पुत्तो मे छातो’’ति सयमेव थञ्ञं पायेति। एवं अन्तरन्तरा खीरं अदत्वा एकसंवच्छरं वीमंसन्तापिस्स अन्तरं न पस्सिंसु।
So nirayabhayatajjito sussantopi thaññatthāya na rodati, na paridevati. Atha naṃ arodantampi disvā ‘‘putto me chāto’’ti mātā vā thaññaṃ pāyeti, kadāci dhātiyo vā pāyenti. Sesadārakā thaññaṃ aladdhavelāyameva rodanti paridevanti. Mahāsatto pana nirayabhayatajjito na rodati, na paridevati, na niddāyati, na hatthapāde samiñjati, na saddaṃ karoti. Athassa dhātiyo ‘‘pīṭhasappīnaṃ hatthapādā nāma na evarūpā honti, mūgānaṃ hanukapariyosānaṃ nāma na evarūpaṃ hoti, badhirānaṃ kaṇṇasotāni nāma na evarūpāni honti, bhavitabbamettha kāraṇena, vīmaṃsissāma na’’nti cintetvā ‘‘khīrena tāva naṃ vīmaṃsissāmā’’ti sakaladivasaṃ khīraṃ na denti. So sussantopi khīratthāya saddaṃ na karoti. Athassa mātā ‘‘putto me chāto’’ti sayameva thaññaṃ pāyeti. Evaṃ antarantarā khīraṃ adatvā ekasaṃvaccharaṃ vīmaṃsantāpissa antaraṃ na passiṃsu.
ततो अमच्चादयो रञ्ञो आरोचेसुं ‘‘एकवस्सिकदारका नाम पूवखज्जकं पियायन्ति, तेन नं वीमंसिस्सामा’’ति पञ्च कुमारसतानि तस्स सन्तिकेयेव निसीदापेत्वा नानापूवखज्जकानि उपनामेत्वा बोधिसत्तस्स अविदूरे ठपेत्वा ‘‘यथारुचि तानि पूवखज्जकानि गण्हथा’’ति पटिच्छन्नट्ठाने तिट्ठन्ति। सेसदारका कलहं करोन्ता अञ्ञमञ्ञं पहरन्ता तं तं गहेत्वा खादन्ति। महासत्तो पन अत्तानं ओवदित्वा ‘‘तात तेमियकुमार, निरयभयं इच्छन्तो पूवखज्जकं इच्छाही’’ति निरयभयतज्जितो पूवखज्जकं न ओलोकेसि। एवं पूवखज्जकेनपि एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु।
Tato amaccādayo rañño ārocesuṃ ‘‘ekavassikadārakā nāma pūvakhajjakaṃ piyāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti pañca kumārasatāni tassa santikeyeva nisīdāpetvā nānāpūvakhajjakāni upanāmetvā bodhisattassa avidūre ṭhapetvā ‘‘yathāruci tāni pūvakhajjakāni gaṇhathā’’ti paṭicchannaṭṭhāne tiṭṭhanti. Sesadārakā kalahaṃ karontā aññamaññaṃ paharantā taṃ taṃ gahetvā khādanti. Mahāsatto pana attānaṃ ovaditvā ‘‘tāta temiyakumāra, nirayabhayaṃ icchanto pūvakhajjakaṃ icchāhī’’ti nirayabhayatajjito pūvakhajjakaṃ na olokesi. Evaṃ pūvakhajjakenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.
ततो ‘‘द्विवस्सिकदारका नाम फलाफलं पियायन्ति, तेन नं वीमंसिस्सामा’’ति नानाफलानि उपनामेत्वा बोधिसत्तस्स अविदूरे ठपेत्वा वीमंसिंसु। सेसदारका कलहं कत्वा युज्झन्ता तं तं गहेत्वा खादन्ति। सो निरयभयतज्जितो तम्पि न ओलोकेसि। एवं फलाफलेनपि एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु।
Tato ‘‘dvivassikadārakā nāma phalāphalaṃ piyāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti nānāphalāni upanāmetvā bodhisattassa avidūre ṭhapetvā vīmaṃsiṃsu. Sesadārakā kalahaṃ katvā yujjhantā taṃ taṃ gahetvā khādanti. So nirayabhayatajjito tampi na olokesi. Evaṃ phalāphalenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.
ततो ‘‘तिवस्सिकदारका नाम कीळनभण्डकं पियायन्ति, तेन नं वीमंसिस्सामा’’ति नानासुवण्णमयानि हत्थिअस्सरूपकादीनि कारापेत्वा बोधिसत्तस्स अविदूरे ठपेसुं। सेसदारका अञ्ञमञ्ञं विलुम्पन्ता गण्हिंसु। महासत्तो पन न किञ्चि ओलोकेसि। एवं कीळनभण्डकेनपि एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु।
Tato ‘‘tivassikadārakā nāma kīḷanabhaṇḍakaṃ piyāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti nānāsuvaṇṇamayāni hatthiassarūpakādīni kārāpetvā bodhisattassa avidūre ṭhapesuṃ. Sesadārakā aññamaññaṃ vilumpantā gaṇhiṃsu. Mahāsatto pana na kiñci olokesi. Evaṃ kīḷanabhaṇḍakenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.
ततो ‘‘चतुवस्सिकदारका नाम भोजनं पियायन्ति, तेन नं वीमंसिस्सामा’’ति नानाभोजनानि उपनामेसुं। सेसदारका तं पिण्डं पिण्डं कत्वा भुञ्जन्ति। महासत्तो पन अत्तानं ओवदित्वा ‘‘तात तेमियकुमार, अलद्धभोजनानं ते अत्तभावानं गणना नाम नत्थी’’ति निरयभयतज्जितो तम्पि न ओलोकेसि। अथस्स माता सयमेव हदयेन भिज्जमानेन विय असहन्तेन सहत्थेन भोजनं भोजेसि। एवं भोजनेनपि एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु।
Tato ‘‘catuvassikadārakā nāma bhojanaṃ piyāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti nānābhojanāni upanāmesuṃ. Sesadārakā taṃ piṇḍaṃ piṇḍaṃ katvā bhuñjanti. Mahāsatto pana attānaṃ ovaditvā ‘‘tāta temiyakumāra, aladdhabhojanānaṃ te attabhāvānaṃ gaṇanā nāma natthī’’ti nirayabhayatajjito tampi na olokesi. Athassa mātā sayameva hadayena bhijjamānena viya asahantena sahatthena bhojanaṃ bhojesi. Evaṃ bhojanenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.
ततो ‘‘पञ्चवस्सिकदारका नाम अग्गिनो भायन्ति, तेन नं वीमंसिस्सामा’’ति राजङ्गणे अनेकद्वारयुत्तं महन्तं गेहं कारेत्वा तालपण्णेहि छादेत्वा तं सेसदारकेहि परिवुतं तस्स मज्झे निसीदापेत्वा अग्गिं देन्ति। सेसदारका अग्गिं दिस्वा विरवन्ता पलायिंसु। महासत्तो पन चिन्तेसि ‘‘निरयअग्गिसन्तापनतो इदमेव अग्गिसन्तापनं सतगुणेन सहस्सगुणेन सतसहस्सगुणेन वरतर’’न्ति निरोधसमापन्नो महाथेरो विय निच्चलोव अहोसि। अथ नं अग्गिम्हि आगच्छन्ते गहेत्वा अपनेन्ति। एवं अग्गिनापि एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु।
Tato ‘‘pañcavassikadārakā nāma aggino bhāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti rājaṅgaṇe anekadvārayuttaṃ mahantaṃ gehaṃ kāretvā tālapaṇṇehi chādetvā taṃ sesadārakehi parivutaṃ tassa majjhe nisīdāpetvā aggiṃ denti. Sesadārakā aggiṃ disvā viravantā palāyiṃsu. Mahāsatto pana cintesi ‘‘nirayaaggisantāpanato idameva aggisantāpanaṃ sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena varatara’’nti nirodhasamāpanno mahāthero viya niccalova ahosi. Atha naṃ aggimhi āgacchante gahetvā apanenti. Evaṃ aggināpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.
ततो ‘‘छवस्सिकदारका नाम मत्तहत्थिनो भायन्ति, तेन नं वीमंसिस्सामा’’ति एकं हत्थिं सुसिक्खितं सिक्खापेत्वा बोधिसत्तं सेसदारकेहि परिवुतं राजङ्गणे निसीदापेत्वा तं हत्थिं मुञ्चन्ति। सो कोञ्चनादं नदन्तो सोण्डाय भूमियं पोथेन्तो भयं दस्सेन्तो आगच्छति। सेसदारका तं दिस्वा मरणभयभीता दिसाविदिसासु पलायिंसु। महासत्तो पन मत्तहत्थिं आगच्छन्तं दिस्वा चिन्तेसि ‘‘चण्डनिरये पच्चनतो चण्डहत्थिनो हत्थे मरणमेव सेय्यो’’ति निरयभयतज्जितो तत्थेव निसीदि। सुसिक्खितो हत्थी महासत्तं पुप्फकलापं विय उक्खिपित्वा अपरापरं कत्वा अकिलमेत्वाव गच्छति। एवं हत्थिनापि एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु।
Tato ‘‘chavassikadārakā nāma mattahatthino bhāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti ekaṃ hatthiṃ susikkhitaṃ sikkhāpetvā bodhisattaṃ sesadārakehi parivutaṃ rājaṅgaṇe nisīdāpetvā taṃ hatthiṃ muñcanti. So koñcanādaṃ nadanto soṇḍāya bhūmiyaṃ pothento bhayaṃ dassento āgacchati. Sesadārakā taṃ disvā maraṇabhayabhītā disāvidisāsu palāyiṃsu. Mahāsatto pana mattahatthiṃ āgacchantaṃ disvā cintesi ‘‘caṇḍaniraye paccanato caṇḍahatthino hatthe maraṇameva seyyo’’ti nirayabhayatajjito tattheva nisīdi. Susikkhito hatthī mahāsattaṃ pupphakalāpaṃ viya ukkhipitvā aparāparaṃ katvā akilametvāva gacchati. Evaṃ hatthināpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.
ततो ‘‘सत्तवस्सिकदारका नाम सप्पस्स भायन्ति, तेन नं वीमंसिस्सामा’’ति बोधिसत्तं सेसदारकेहि सद्धिं राजङ्गणे निसीदापेत्वा उद्धटदाठे कतमुखबन्धे सप्पे विस्सज्जेसुं। सेसदारका ते दिस्वा विरवन्ता पलायिंसु। महासत्तो पन निरयभयं आवज्जेत्वा ‘‘चण्डसप्पस्स मुखे विनासमेव वरतर’’न्ति निरोधसमापन्नो महाथेरो विय निच्चलोव अहोसि। अथस्स सप्पो सकलसरीरं वेठेत्वा मत्थके फणं कत्वा अच्छि। तदापि सो निच्चलोव अहोसि। एवं सप्पेनपि एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु ।
Tato ‘‘sattavassikadārakā nāma sappassa bhāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti bodhisattaṃ sesadārakehi saddhiṃ rājaṅgaṇe nisīdāpetvā uddhaṭadāṭhe katamukhabandhe sappe vissajjesuṃ. Sesadārakā te disvā viravantā palāyiṃsu. Mahāsatto pana nirayabhayaṃ āvajjetvā ‘‘caṇḍasappassa mukhe vināsameva varatara’’nti nirodhasamāpanno mahāthero viya niccalova ahosi. Athassa sappo sakalasarīraṃ veṭhetvā matthake phaṇaṃ katvā acchi. Tadāpi so niccalova ahosi. Evaṃ sappenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu .
ततो ‘‘अट्ठवस्सिकदारका नाम नटसमज्जं पियायन्ति, तेन नं वीमंसिस्सामा’’ति तं पञ्चदारकसतेहि सद्धिं राजङ्गणे निसीदापेत्वा नटसमज्जं कारापेसुं। सेसदारका तं नटसमज्जं दिस्वा ‘‘साधु साधू’’ति वदन्ता महाहसितं हसन्ति। महासत्तो पन ‘‘निरये निब्बत्तकाले तव खणमत्तम्पि हासो वा सोमनस्सं वा नत्थी’’ति निरयभयं आवज्जेत्वा निच्चलोव अहोसि, तं न ओलोकेसि। एवं नटसमज्जेनपि एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु।
Tato ‘‘aṭṭhavassikadārakā nāma naṭasamajjaṃ piyāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti taṃ pañcadārakasatehi saddhiṃ rājaṅgaṇe nisīdāpetvā naṭasamajjaṃ kārāpesuṃ. Sesadārakā taṃ naṭasamajjaṃ disvā ‘‘sādhu sādhū’’ti vadantā mahāhasitaṃ hasanti. Mahāsatto pana ‘‘niraye nibbattakāle tava khaṇamattampi hāso vā somanassaṃ vā natthī’’ti nirayabhayaṃ āvajjetvā niccalova ahosi, taṃ na olokesi. Evaṃ naṭasamajjenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.
ततो ‘‘नववस्सिकदारका नाम असिनो भायन्ति, तेन नं वीमंसिस्सामा’’ति तं पञ्चदारकसतेहि सद्धिं राजङ्गणे निसीदापेत्वा दारकानं कीळनकाले एको पुरिसो फलिकवण्णं असिं गहेत्वा परिब्भमन्तो नदन्तो वग्गन्तो तासेन्तो लङ्घन्तो अप्फोटेन्तो महासद्दं करोन्तो ‘‘कासिरञ्ञो किर काळकण्णी एको पुत्तो अत्थि, सो कुहिं, सीसमस्स छिन्दिस्सामी’’ति अभिधावति। तं पुरिसं दिस्वा सेसदारका भीततसिता हुत्वा विरवन्ता दिसाविदिसासु पलायिंसु। महासत्तो पन निरयभयं आवज्जेत्वा अजानन्तो विय निसीदि। अथ नं सो पुरिसो असिना सीसे परामसित्वा ‘‘सीसं ते छिन्दिस्सामी’’ति तासेन्तोपि तासेतुं असक्कोन्तो अपगमि। एवं खग्गेनपि एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु।
Tato ‘‘navavassikadārakā nāma asino bhāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti taṃ pañcadārakasatehi saddhiṃ rājaṅgaṇe nisīdāpetvā dārakānaṃ kīḷanakāle eko puriso phalikavaṇṇaṃ asiṃ gahetvā paribbhamanto nadanto vagganto tāsento laṅghanto apphoṭento mahāsaddaṃ karonto ‘‘kāsirañño kira kāḷakaṇṇī eko putto atthi, so kuhiṃ, sīsamassa chindissāmī’’ti abhidhāvati. Taṃ purisaṃ disvā sesadārakā bhītatasitā hutvā viravantā disāvidisāsu palāyiṃsu. Mahāsatto pana nirayabhayaṃ āvajjetvā ajānanto viya nisīdi. Atha naṃ so puriso asinā sīse parāmasitvā ‘‘sīsaṃ te chindissāmī’’ti tāsentopi tāsetuṃ asakkonto apagami. Evaṃ khaggenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.
ततो दसवस्सिककाले पनस्स बधिरभाववीमंसनत्थं सिरिसयने निसीदापेत्वा साणिया परिक्खिपापेत्वा चतूसु पस्सेसु छिद्दानि कत्वा तस्स अदस्सेत्वा हेट्ठासयने सङ्खधमके निसीदापेत्वा एकप्पहारेनेव सङ्खे धमापेन्ति, एकनिन्नादं अहोसि। अमच्चा चतूसु पस्सेसु ठत्वा साणिया छिद्देहि ओलोकेन्तापि महासत्तस्स एकदिवसम्पि सतिसम्मोसं वा हत्थपादविकारं वा फन्दनमत्तं वा न पस्सिंसु। एवं एकसंवच्छरं सङ्खसद्देनपि अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु।
Tato dasavassikakāle panassa badhirabhāvavīmaṃsanatthaṃ sirisayane nisīdāpetvā sāṇiyā parikkhipāpetvā catūsu passesu chiddāni katvā tassa adassetvā heṭṭhāsayane saṅkhadhamake nisīdāpetvā ekappahāreneva saṅkhe dhamāpenti, ekaninnādaṃ ahosi. Amaccā catūsu passesu ṭhatvā sāṇiyā chiddehi olokentāpi mahāsattassa ekadivasampi satisammosaṃ vā hatthapādavikāraṃ vā phandanamattaṃ vā na passiṃsu. Evaṃ ekasaṃvaccharaṃ saṅkhasaddenapi antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.
ततो परम्पि एकादसवस्सिककाले एकसंवच्छरं तथेव भेरिसद्देन वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु।
Tato parampi ekādasavassikakāle ekasaṃvaccharaṃ tatheva bherisaddena vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.
ततो द्वादसवस्सिककाले ‘‘दीपेन नं वीमंसिस्सामा’’ति ‘‘रत्तिभागे अन्धकारे हत्थं वा पादं वा फन्दापेति नु खो, नो’’ति घटेसु दीपे जालेत्वा सेसदीपे निब्बापेत्वा थोकं अन्धकारे सयापेत्वा घटेहि दीपे उक्खिपित्वा एकप्पहारेनेव आलोकं कत्वा इरियापथं उपधारेन्ति। एवं दीपेनपि एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स किञ्चि फन्दनमत्तम्पि न पस्सिंसु।
Tato dvādasavassikakāle ‘‘dīpena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti ‘‘rattibhāge andhakāre hatthaṃ vā pādaṃ vā phandāpeti nu kho, no’’ti ghaṭesu dīpe jāletvā sesadīpe nibbāpetvā thokaṃ andhakāre sayāpetvā ghaṭehi dīpe ukkhipitvā ekappahāreneva ālokaṃ katvā iriyāpathaṃ upadhārenti. Evaṃ dīpenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa kiñci phandanamattampi na passiṃsu.
ततो तेरसवस्सिककाले ‘‘फाणितेन नं वीमंसिस्सामा’’ति सकलसरीरं फाणितेन मक्खेत्वा बहुमक्खिके ठाने निपज्जापेसुं। मक्खिका उट्ठहन्ति, ता तस्स सकलसरीरं परिवारेत्वा सूचीहि विज्झमाना विय खादन्ति। सो निरोधसमापन्नो महाथेरो विय निच्चलोव अहोसि। एवं फाणितेनपि एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स किञ्चि फन्दनमत्तम्पि न पस्सिंसु।
Tato terasavassikakāle ‘‘phāṇitena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti sakalasarīraṃ phāṇitena makkhetvā bahumakkhike ṭhāne nipajjāpesuṃ. Makkhikā uṭṭhahanti, tā tassa sakalasarīraṃ parivāretvā sūcīhi vijjhamānā viya khādanti. So nirodhasamāpanno mahāthero viya niccalova ahosi. Evaṃ phāṇitenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa kiñci phandanamattampi na passiṃsu.
अथस्स चुद्दसवस्सिककाले ‘‘इदानि पनेस महल्लको जातो सुचिकामो असुचिजिगुच्छको, असुचिना नं वीमंसिस्सामा’’ति ततो पट्ठाय नं नेव न्हापेन्ति न च आचमापेन्ति। सो उच्चारपस्सावं कत्वा तत्थेव पलिपन्नो सयति। दुग्गन्धभावेन पनस्स अन्तरुधीनं निक्खमनकालो विय अहोसि, असुचिगन्धेन मक्खिका खादन्ति। सो निच्चलोव अहोसि । अथ नं परिवारेत्वा ठिता धातियो आहंसु ‘‘तात तेमियकुमार, त्वं महल्लको जातो, को तं सब्बदा पटिजग्गिस्सति, किं न लज्जसि, कस्मा निपन्नोसि, उट्ठाय ते सरीरं पटिजग्गाही’’ति अक्कोसन्ति परिभासन्ति। सो तथारूपे पटिकूले गूथरासिम्हि निमुग्गोपि दुग्गन्धभावेन योजनसतमत्थके ठितानम्पि हदयुप्पतनसमत्थस्स गूथनिरयस्स दुग्गन्धभावं आवज्जेत्वा निच्चलोव अहोसि। एवं असुचिनापि एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु।
Athassa cuddasavassikakāle ‘‘idāni panesa mahallako jāto sucikāmo asucijigucchako, asucinā naṃ vīmaṃsissāmā’’ti tato paṭṭhāya naṃ neva nhāpenti na ca ācamāpenti. So uccārapassāvaṃ katvā tattheva palipanno sayati. Duggandhabhāvena panassa antarudhīnaṃ nikkhamanakālo viya ahosi, asucigandhena makkhikā khādanti. So niccalova ahosi . Atha naṃ parivāretvā ṭhitā dhātiyo āhaṃsu ‘‘tāta temiyakumāra, tvaṃ mahallako jāto, ko taṃ sabbadā paṭijaggissati, kiṃ na lajjasi, kasmā nipannosi, uṭṭhāya te sarīraṃ paṭijaggāhī’’ti akkosanti paribhāsanti. So tathārūpe paṭikūle gūtharāsimhi nimuggopi duggandhabhāvena yojanasatamatthake ṭhitānampi hadayuppatanasamatthassa gūthanirayassa duggandhabhāvaṃ āvajjetvā niccalova ahosi. Evaṃ asucināpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.
ततो पन्नरसवस्सिककाले ‘‘अङ्गारेन नं वीमंसिस्सामा’’ति अथस्स हेट्ठामञ्चके अग्गिकपल्लानि ठपयिंसु ‘‘अप्पेव नाम उण्हेन पीळितो दुक्खवेदनं असहन्तो विप्फन्दनाकारं दस्सेय्या’’ति। अथस्स सरीरे फोटानि उट्ठहन्ति। महासत्तो ‘‘अवीचिनिरयसन्तापो योजनसतमत्थके फरति, तम्हा दुक्खतो इदं दुक्खं सतगुणेन सहस्सगुणेन सतसहस्सगुणेन वरतर’’न्ति अधिवासेत्वा निच्चलोव अहोसि। अथस्स मातापितरो भिज्जमानहदया विय मनुस्से पटिक्कमापेत्वा तं ततो अग्गिसन्तापनतो अपनेत्वा ‘‘तात तेमियकुमार, मयं तव अपीठसप्पिआदिभावं जानाम। न हि एतेसं एवरूपानि हत्थपादकण्णसोतानि होन्ति, त्वं अम्हेहि पत्थेत्वा लद्धपुत्तको, मा नो नासेहि, सकलजम्बुदीपे वसन्तानं राजूनं सन्तिके गरहतो नो मोचेही’’ति याचिंसु। एवं सो तेहि याचितोपि असुणन्तो विय हुत्वा निच्चलोव निपज्जि। अथस्स मातापितरो रोदमाना परिदेवमाना पटिक्कमन्ति । एकदा माता एकिका उपसङ्कमित्वा याचति, एकदा पिता एककोव उपसङ्कमित्वा याचति। एवं एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु।
Tato pannarasavassikakāle ‘‘aṅgārena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti athassa heṭṭhāmañcake aggikapallāni ṭhapayiṃsu ‘‘appeva nāma uṇhena pīḷito dukkhavedanaṃ asahanto vipphandanākāraṃ dasseyyā’’ti. Athassa sarīre phoṭāni uṭṭhahanti. Mahāsatto ‘‘avīcinirayasantāpo yojanasatamatthake pharati, tamhā dukkhato idaṃ dukkhaṃ sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena varatara’’nti adhivāsetvā niccalova ahosi. Athassa mātāpitaro bhijjamānahadayā viya manusse paṭikkamāpetvā taṃ tato aggisantāpanato apanetvā ‘‘tāta temiyakumāra, mayaṃ tava apīṭhasappiādibhāvaṃ jānāma. Na hi etesaṃ evarūpāni hatthapādakaṇṇasotāni honti, tvaṃ amhehi patthetvā laddhaputtako, mā no nāsehi, sakalajambudīpe vasantānaṃ rājūnaṃ santike garahato no mocehī’’ti yāciṃsu. Evaṃ so tehi yācitopi asuṇanto viya hutvā niccalova nipajji. Athassa mātāpitaro rodamānā paridevamānā paṭikkamanti . Ekadā mātā ekikā upasaṅkamitvā yācati, ekadā pitā ekakova upasaṅkamitvā yācati. Evaṃ ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.
अथस्स सोळसवस्सिककाले अमच्चब्राह्मणादयो चिन्तयिंसु ‘‘पीठसप्पी वा होतु, मूगो वा बधिरो वा होतु, वये परिणते रजनीये अरज्जन्ता नाम नत्थि, दुस्सनीये अदुस्सन्ता नाम नत्थि, समये सम्पत्ते पुप्फविकसनं विय हि धम्मता एसा, नाटकानम्पिस्स पच्चुपट्ठापेत्वा ताहि नं वीमंसिस्सामा’’ति। ततो उत्तमरूपधरा देवकञ्ञायो विय विलाससम्पन्ना नाटकित्थियो पक्कोसापेत्वा ‘‘या कुमारं हसापेतुं वा किलेसेहि बन्धितुं वा सक्कोति, सा तस्स अग्गमहेसी भविस्सती’’ति वत्वा कुमारं गन्धोदकेन न्हापेत्वा देवपुत्तं विय अलङ्करित्वा देवविमानसदिसे सिरिगब्भे सुपञ्ञत्ते सिरिसयने आरोपेत्वा गन्धदामपुप्फदामधूमवासचुण्णादीहि अन्तोगब्भं एकगन्धसमोदकं कत्वा पटिक्कमिंसु। अथ नं ता इत्थियो परिवारेत्वा नच्चगीतेहि चेव मधुरवचनादीहि च नानप्पकारेहि अभिरमापेतुं वायमिंसु। सो बुद्धिसम्पन्नताय ता इत्थियो अनोलोकेत्वा ‘‘इमा इत्थियो मम सरीरसम्फस्सं मा विन्दन्तू’’ति अधिट्ठहित्वा अस्सासपस्सासे सन्निरुम्भि, अथस्स सरीरं थद्धं अहोसि। ता तस्स सरीरसम्फस्सं अविन्दन्तियो हुत्वा ‘‘थद्धसरीरो एस, नायं मनुस्सो, यक्खो भविस्सती’’ति भीततसिता हुत्वा अत्तानं सन्धारेतुं असक्कोन्तियो पलायिंसु। एवं नाटकेनपि एकसंवच्छरं अन्तरन्तरा वीमंसन्तापिस्स नेव अन्तरं पस्सिंसु।
Athassa soḷasavassikakāle amaccabrāhmaṇādayo cintayiṃsu ‘‘pīṭhasappī vā hotu, mūgo vā badhiro vā hotu, vaye pariṇate rajanīye arajjantā nāma natthi, dussanīye adussantā nāma natthi, samaye sampatte pupphavikasanaṃ viya hi dhammatā esā, nāṭakānampissa paccupaṭṭhāpetvā tāhi naṃ vīmaṃsissāmā’’ti. Tato uttamarūpadharā devakaññāyo viya vilāsasampannā nāṭakitthiyo pakkosāpetvā ‘‘yā kumāraṃ hasāpetuṃ vā kilesehi bandhituṃ vā sakkoti, sā tassa aggamahesī bhavissatī’’ti vatvā kumāraṃ gandhodakena nhāpetvā devaputtaṃ viya alaṅkaritvā devavimānasadise sirigabbhe supaññatte sirisayane āropetvā gandhadāmapupphadāmadhūmavāsacuṇṇādīhi antogabbhaṃ ekagandhasamodakaṃ katvā paṭikkamiṃsu. Atha naṃ tā itthiyo parivāretvā naccagītehi ceva madhuravacanādīhi ca nānappakārehi abhiramāpetuṃ vāyamiṃsu. So buddhisampannatāya tā itthiyo anoloketvā ‘‘imā itthiyo mama sarīrasamphassaṃ mā vindantū’’ti adhiṭṭhahitvā assāsapassāse sannirumbhi, athassa sarīraṃ thaddhaṃ ahosi. Tā tassa sarīrasamphassaṃ avindantiyo hutvā ‘‘thaddhasarīro esa, nāyaṃ manusso, yakkho bhavissatī’’ti bhītatasitā hutvā attānaṃ sandhāretuṃ asakkontiyo palāyiṃsu. Evaṃ nāṭakenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.
एवं सोळस संवच्छरानि सोळसहि महावीमंसाहि चेव अनेकाहि खुद्दकवीमंसाहि च वीमंसमानापि तस्स चित्तं परिग्गण्हितुं नासक्खिंसु।
Evaṃ soḷasa saṃvaccharāni soḷasahi mahāvīmaṃsāhi ceva anekāhi khuddakavīmaṃsāhi ca vīmaṃsamānāpi tassa cittaṃ pariggaṇhituṃ nāsakkhiṃsu.
वीमंसनकण्डं निट्ठितं।
Vīmaṃsanakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.
रज्जयाचनकण्डं
Rajjayācanakaṇḍaṃ
ततो राजा विप्पटिसारी हुत्वा लक्खणपाठके ब्राह्मणे पक्कोसापेत्वा ‘‘तुम्हे कुमारस्स जातकाले ‘धञ्ञपुञ्ञलक्खणसम्पन्नो अयं कुमारो, नास्स कोचि अन्तरायो पञ्ञायती’ति मे कथयित्थ, इदानि पन सो पीठसप्पी मूगबधिरो जातो, कथा वो न समेती’’ति आह। ब्राह्मणा वदिंसु ‘‘महाराज, आचरियेहि अदिट्ठकं नाम नत्थि, अपिच खो पन, देव, ‘राजकुलेहि पत्थेत्वा लद्धपुत्तको काळकण्णी’ति वुत्ते ‘तुम्हाकं दोमनस्सं सिया’ति न कथयिम्हा’’ति। अथ ने राजा एवमाह ‘‘इदानि पन किं कातुं वट्टती’’ति? ‘‘महाराज, इमस्मिं कुमारे इमस्मिं गेहे वसन्ते तयो अन्तराया पञ्ञायिस्सन्ति – जीवितस्स वा अन्तरायो, सेतच्छत्तस्स वा अन्तरायो, अग्गमहेसिया वा अन्तरायो’’ति। ‘‘तस्मा, देव, पपञ्चं अकत्वा अवमङ्गलरथे अवमङ्गलअस्से योजेत्वा तत्थ नं निपज्जापेत्वा पच्छिमद्वारेन नीहरित्वा आमकसुसाने चतुब्भित्तिकं आवाटं खणित्वा निखणितुं वट्टती’’ति। राजा अन्तरायभयेन भीतो तेसं वचनं ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि।
Tato rājā vippaṭisārī hutvā lakkhaṇapāṭhake brāhmaṇe pakkosāpetvā ‘‘tumhe kumārassa jātakāle ‘dhaññapuññalakkhaṇasampanno ayaṃ kumāro, nāssa koci antarāyo paññāyatī’ti me kathayittha, idāni pana so pīṭhasappī mūgabadhiro jāto, kathā vo na sametī’’ti āha. Brāhmaṇā vadiṃsu ‘‘mahārāja, ācariyehi adiṭṭhakaṃ nāma natthi, apica kho pana, deva, ‘rājakulehi patthetvā laddhaputtako kāḷakaṇṇī’ti vutte ‘tumhākaṃ domanassaṃ siyā’ti na kathayimhā’’ti. Atha ne rājā evamāha ‘‘idāni pana kiṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Mahārāja, imasmiṃ kumāre imasmiṃ gehe vasante tayo antarāyā paññāyissanti – jīvitassa vā antarāyo, setacchattassa vā antarāyo, aggamahesiyā vā antarāyo’’ti. ‘‘Tasmā, deva, papañcaṃ akatvā avamaṅgalarathe avamaṅgalaasse yojetvā tattha naṃ nipajjāpetvā pacchimadvārena nīharitvā āmakasusāne catubbhittikaṃ āvāṭaṃ khaṇitvā nikhaṇituṃ vaṭṭatī’’ti. Rājā antarāyabhayena bhīto tesaṃ vacanaṃ ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.
तदा चन्दादेवी तं पवत्तिं सुत्वा तुरिततुरिताव एकिका राजानं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा ‘‘देव, तुम्हेहि मय्हं वरो दिन्नो, मया च गहितको कत्वा ठपितो, इदानि तं मे देथा’’ति याचि। ‘‘गण्हाहि, देवी’’ति। ‘‘देव, पुत्तस्स मे रज्जं देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘किंकारणा, देवा’’ति। ‘‘पुत्तो, ते देवि, काळकण्णी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, यावजीवं अददन्तापि सत्त वस्सानि देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, छ वस्सानि देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, पञ्च वस्सानि देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, चत्तारि वस्सानि देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, तीणि वस्सानि देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, द्वे वस्सानि देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, एकवस्सं रज्जं देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, सत्त मासानि रज्जं देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, छ मासानि रज्जं देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, पञ्च मासानि रज्जं देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, चत्तारि मासानि रज्जं देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, तीणि मासानि रज्जं देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, द्वे मासानि रज्जं देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, एकमासं रज्जं देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, अड्ढमासं रज्जं देथा’’ति। ‘‘न सक्का, देवी’’ति। ‘‘तेन हि, देव, सत्त दिवसानि रज्जं देथा’’ति। राजा ‘‘साधु, देवि, गण्हाही’’ति आह। सा तस्मिं खणे पुत्तं अलङ्कारापेत्वा ‘‘तेमियकुमारस्स इदं रज्ज’’न्ति नगरे भेरिं चरापेत्वा सकलनगरं अलङ्कारापेत्वा पुत्तं हत्थिक्खन्धं आरोपेत्वा सेतच्छत्तं तस्स मत्थके कारापेत्वा नगरं पदक्खिणं कत्वा पुन आगन्त्वा अन्तोनगरं पवेसेत्वा तं सिरिसयने निपज्जापेत्वा पियपुत्तं सब्बरत्तिं याचि ‘‘तात तेमियकुमार, तं निस्साय सोळस वस्सानि निद्दं अलभित्वा रोदमानाय मे अक्खीनि उपक्कानि, सोकेन मे हदयं भिज्जमानं विय अहोसि, अहं तव अपीठसप्पिआदिभावं जानामि, मा मं अनाथं करी’’ति। सा इमिना उपायेनेव पुनदिवसेपि पुनदिवसेपीति पञ्च दिवसानि याचि।
Tadā candādevī taṃ pavattiṃ sutvā turitaturitāva ekikā rājānaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ‘‘deva, tumhehi mayhaṃ varo dinno, mayā ca gahitako katvā ṭhapito, idāni taṃ me dethā’’ti yāci. ‘‘Gaṇhāhi, devī’’ti. ‘‘Deva, puttassa me rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Kiṃkāraṇā, devā’’ti. ‘‘Putto, te devi, kāḷakaṇṇī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, yāvajīvaṃ adadantāpi satta vassāni dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, cha vassāni dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, pañca vassāni dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, cattāri vassāni dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, tīṇi vassāni dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, dve vassāni dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, ekavassaṃ rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, satta māsāni rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, cha māsāni rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, pañca māsāni rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, cattāri māsāni rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, tīṇi māsāni rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, dve māsāni rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, ekamāsaṃ rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, aḍḍhamāsaṃ rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, satta divasāni rajjaṃ dethā’’ti. Rājā ‘‘sādhu, devi, gaṇhāhī’’ti āha. Sā tasmiṃ khaṇe puttaṃ alaṅkārāpetvā ‘‘temiyakumārassa idaṃ rajja’’nti nagare bheriṃ carāpetvā sakalanagaraṃ alaṅkārāpetvā puttaṃ hatthikkhandhaṃ āropetvā setacchattaṃ tassa matthake kārāpetvā nagaraṃ padakkhiṇaṃ katvā puna āgantvā antonagaraṃ pavesetvā taṃ sirisayane nipajjāpetvā piyaputtaṃ sabbarattiṃ yāci ‘‘tāta temiyakumāra, taṃ nissāya soḷasa vassāni niddaṃ alabhitvā rodamānāya me akkhīni upakkāni, sokena me hadayaṃ bhijjamānaṃ viya ahosi, ahaṃ tava apīṭhasappiādibhāvaṃ jānāmi, mā maṃ anāthaṃ karī’’ti. Sā iminā upāyeneva punadivasepi punadivasepīti pañca divasāni yāci.
रज्जयाचनकण्डं निट्ठितं।
Rajjayācanakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.
अथ छट्ठे दिवसे राजा सुनन्दं नाम सारथिं पक्कोसापेत्वा ‘‘तात, सुनन्दसारथि स्वे पातोव अवमङ्गलरथे अवमङ्गलअस्से योजेत्वा कुमारं तत्थ निपज्जापेत्वा पच्छिमद्वारेन नीहरित्वा आमकसुसाने चतुब्भित्तिकं आवाटं खणित्वा तत्थ नं पक्खिपित्वा कुद्दालपिट्ठेन मत्थकं भिन्दित्वा जीवितक्खयं पापेत्वा उपरि पंसुं दत्वा पथविवड्ढनकम्मं कत्वा न्हत्वा एही’’ति आणापेसि। सो ‘‘साधु, देवा’’ति सम्पटिच्छि। अथ छट्ठम्पि रत्तिं देवी कुमारं याचित्वा ‘‘तात तेमियकुमार, तव पिता कासिराजा तं स्वे पातोव आमकसुसाने निखणितुं आणापेसि, स्वे पातोव मरणं पापुणिस्ससि पुत्ता’’ति आह। तं सुत्वा महासत्तस्स ‘‘तात तेमियकुमार, सोळस वस्सानि तया कतो वायामो इदानि मत्थकं पक्को’’ति चिन्तेन्तस्स अब्भन्तरे पीति उप्पज्जि। मातुया पनस्स हदयं भिज्जमानं विय अहोसि, एवं सन्तेपि ‘‘मनोरथो मत्थकं पापुणिस्सती’’ति मातुया सद्धिं नालपि।
Atha chaṭṭhe divase rājā sunandaṃ nāma sārathiṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta, sunandasārathi sve pātova avamaṅgalarathe avamaṅgalaasse yojetvā kumāraṃ tattha nipajjāpetvā pacchimadvārena nīharitvā āmakasusāne catubbhittikaṃ āvāṭaṃ khaṇitvā tattha naṃ pakkhipitvā kuddālapiṭṭhena matthakaṃ bhinditvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā upari paṃsuṃ datvā pathavivaḍḍhanakammaṃ katvā nhatvā ehī’’ti āṇāpesi. So ‘‘sādhu, devā’’ti sampaṭicchi. Atha chaṭṭhampi rattiṃ devī kumāraṃ yācitvā ‘‘tāta temiyakumāra, tava pitā kāsirājā taṃ sve pātova āmakasusāne nikhaṇituṃ āṇāpesi, sve pātova maraṇaṃ pāpuṇissasi puttā’’ti āha. Taṃ sutvā mahāsattassa ‘‘tāta temiyakumāra, soḷasa vassāni tayā kato vāyāmo idāni matthakaṃ pakko’’ti cintentassa abbhantare pīti uppajji. Mātuyā panassa hadayaṃ bhijjamānaṃ viya ahosi, evaṃ santepi ‘‘manoratho matthakaṃ pāpuṇissatī’’ti mātuyā saddhiṃ nālapi.
अथस्सा रत्तिया अच्चयेन पातोव सुनन्दो सारथि रथं योजेन्तो देवतानुभावेन महासत्तस्स पारमितानुभावेन च मङ्गलरथे मङ्गलअस्से योजेत्वा रथं राजद्वारे ठपेत्वा महातलं अभिरुहित्वा सिरिगब्भं पविसित्वा देविं वन्दित्वा एवमाह – ‘‘देवि, मय्हं मा कुज्झ, रञ्ञो आणा’’ति वत्वा पुत्तं आलिङ्गित्वा निपन्नं देविं पिट्ठिहत्थेन अपनेत्वा पुप्फकलापं विय कुमारं उक्खिपित्वा पासादा ओतरि। तदा चन्दादेवी उरं पहरित्वा महन्तेन सद्देन परिदेवित्वा महातले ओहीयि। अथ नं महासत्तो ओलोकेत्वा ‘‘मयि अकथेन्ते माता हदयेन फलितेन मरिस्सती’’ति कथेतुकामो हुत्वापि ‘‘सचे अहं कथेस्सामि, सोळस वस्सानि कतो वायामो मे मोघो भविस्सति, अकथेन्तो पनाहं अत्तनो च मातापितूनञ्च महाजनस्स च पच्चयो भविस्सामी’’ति अधिवासेसि।
Athassā rattiyā accayena pātova sunando sārathi rathaṃ yojento devatānubhāvena mahāsattassa pāramitānubhāvena ca maṅgalarathe maṅgalaasse yojetvā rathaṃ rājadvāre ṭhapetvā mahātalaṃ abhiruhitvā sirigabbhaṃ pavisitvā deviṃ vanditvā evamāha – ‘‘devi, mayhaṃ mā kujjha, rañño āṇā’’ti vatvā puttaṃ āliṅgitvā nipannaṃ deviṃ piṭṭhihatthena apanetvā pupphakalāpaṃ viya kumāraṃ ukkhipitvā pāsādā otari. Tadā candādevī uraṃ paharitvā mahantena saddena paridevitvā mahātale ohīyi. Atha naṃ mahāsatto oloketvā ‘‘mayi akathente mātā hadayena phalitena marissatī’’ti kathetukāmo hutvāpi ‘‘sace ahaṃ kathessāmi, soḷasa vassāni kato vāyāmo me mogho bhavissati, akathento panāhaṃ attano ca mātāpitūnañca mahājanassa ca paccayo bhavissāmī’’ti adhivāsesi.
अथ नं सारथि रथं आरोपेत्वा ‘‘पच्छिमद्वाराभिमुखं रथं पेसेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा रथं पेसेसि। तदा महासत्तस्स पारमितानुभावेन देवताविग्गहितो हुत्वा रथं निवत्तापेत्वा पाचीनद्वाराभिमुखं रथं पेसेसि, अथ रथचक्कं उम्मारे पतिहञ्ञि। महासत्तोपि तस्स सद्दं सुत्वा ‘‘मनोरथो मे मत्थकं पत्तो’’ति सुट्ठुतरं तुट्ठचित्तो अहोसि। रथो नगरा निक्खमित्वा देवतानुभावेन तियोजनिकं ठानं गतो। तत्थ वनघटं सारथिस्स आमकसुसानं विय उपट्ठासि। सो ‘‘इदं ठानं फासुक’’न्ति सल्लक्खेत्वा रथं मग्गा ओक्कमापेत्वा मग्गपस्से ठपेत्वा रथा ओरुय्ह महासत्तस्स आभरणभण्डं ओमुञ्चित्वा भण्डिकं कत्वा एकमन्तं ठपेत्वा कुद्दालं आदाय रथस्स अविदूरे ठाने चतुब्भित्तिकं आवाटं खणितुं आरभि।
Atha naṃ sārathi rathaṃ āropetvā ‘‘pacchimadvārābhimukhaṃ rathaṃ pesessāmī’’ti cintetvā rathaṃ pesesi. Tadā mahāsattassa pāramitānubhāvena devatāviggahito hutvā rathaṃ nivattāpetvā pācīnadvārābhimukhaṃ rathaṃ pesesi, atha rathacakkaṃ ummāre patihaññi. Mahāsattopi tassa saddaṃ sutvā ‘‘manoratho me matthakaṃ patto’’ti suṭṭhutaraṃ tuṭṭhacitto ahosi. Ratho nagarā nikkhamitvā devatānubhāvena tiyojanikaṃ ṭhānaṃ gato. Tattha vanaghaṭaṃ sārathissa āmakasusānaṃ viya upaṭṭhāsi. So ‘‘idaṃ ṭhānaṃ phāsuka’’nti sallakkhetvā rathaṃ maggā okkamāpetvā maggapasse ṭhapetvā rathā oruyha mahāsattassa ābharaṇabhaṇḍaṃ omuñcitvā bhaṇḍikaṃ katvā ekamantaṃ ṭhapetvā kuddālaṃ ādāya rathassa avidūre ṭhāne catubbhittikaṃ āvāṭaṃ khaṇituṃ ārabhi.
ततो बोधिसत्तो चिन्तेसि ‘‘अयं मे वायामकालो, अहञ्हि सोळस वस्सानि हत्थपादे न चालेसिं, किं नु खो मे बलं अत्थि, उदाहु नो’’ति। सो उट्ठाय वामहत्थेन दक्खिणहत्थं, दक्खिणहत्थेन वामहत्थं परामसन्तो उभोहि हत्थेहि पादे सम्बाहित्वा रथा ओतरितुं चित्तं उप्पादेसि। तावदेवस्स पादपतितट्ठाने वातपुण्णभस्तचम्मं विय महापथवी अब्भुग्गन्त्वा रथस्स पच्छिमन्तं आहच्च अट्ठासि। महासत्तो रथा ओतरित्वा कतिपये वारे अपरापरं चङ्कमित्वा ‘‘इमिनाव नियामेन एकदिवसं योजनसतम्पि मे गन्तुं बलं अत्थी’’ति ञत्वा ‘‘सचे, सारथि, मया सद्धिं विरुज्झेय्य, अत्थि नु खो मे तेन सह पटिविरुज्झितुं बल’’न्ति उपधारेन्तो रथस्स पच्छिमन्तं गहेत्वा कुमारकानं कीळनयानकं विय उक्खिपित्वा रथं परिब्भमेन्तो अट्ठासि। अथस्स ‘‘अत्थि मे तेन सह पटिविरुज्झितुं बल’’न्ति सल्लक्खेत्वा पसाधनत्थाय चित्तं उप्पज्जि।
Tato bodhisatto cintesi ‘‘ayaṃ me vāyāmakālo, ahañhi soḷasa vassāni hatthapāde na cālesiṃ, kiṃ nu kho me balaṃ atthi, udāhu no’’ti. So uṭṭhāya vāmahatthena dakkhiṇahatthaṃ, dakkhiṇahatthena vāmahatthaṃ parāmasanto ubhohi hatthehi pāde sambāhitvā rathā otarituṃ cittaṃ uppādesi. Tāvadevassa pādapatitaṭṭhāne vātapuṇṇabhastacammaṃ viya mahāpathavī abbhuggantvā rathassa pacchimantaṃ āhacca aṭṭhāsi. Mahāsatto rathā otaritvā katipaye vāre aparāparaṃ caṅkamitvā ‘‘imināva niyāmena ekadivasaṃ yojanasatampi me gantuṃ balaṃ atthī’’ti ñatvā ‘‘sace, sārathi, mayā saddhiṃ virujjheyya, atthi nu kho me tena saha paṭivirujjhituṃ bala’’nti upadhārento rathassa pacchimantaṃ gahetvā kumārakānaṃ kīḷanayānakaṃ viya ukkhipitvā rathaṃ paribbhamento aṭṭhāsi. Athassa ‘‘atthi me tena saha paṭivirujjhituṃ bala’’nti sallakkhetvā pasādhanatthāya cittaṃ uppajji.
तंखणञ्ञेव सक्कस्स भवनं उण्हाकारं दस्सेसि। सक्को आवज्जेन्तो तं कारणं ञत्वा ‘‘तेमियकुमारस्स मनोरथो मत्थकं पत्तो, इदानि पसाधनत्थाय चित्तं उप्पन्नं, किं एतस्स मानुसकेन पसाधनेना’’ति दिब्बपसाधनं गाहापेत्वा विस्सकम्मदेवपुत्तं पक्कोसापेत्वा ‘‘तात विस्सकम्म देवपुत्त, त्वं गच्छ, कासिराजस्स पुत्तं तेमियकुमारं अलङ्करोही’’ति आणापेसि। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तावतिंसभवनतो ओतरित्वा तस्स सन्तिकं गन्त्वा दसहि दुस्ससहस्सेहि वेठनं कत्वा दिब्बेहि चेव मानुसकेहि च अलङ्कारेहि सक्कं विय तं अलङ्करित्वा सकट्ठानमेव गतो। सो देवराजलीलाय सारथिस्स खणनोकासं गन्त्वा आवाटतीरे ठत्वा पुच्छन्तो ततियं गाथमाह –
Taṃkhaṇaññeva sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘temiyakumārassa manoratho matthakaṃ patto, idāni pasādhanatthāya cittaṃ uppannaṃ, kiṃ etassa mānusakena pasādhanenā’’ti dibbapasādhanaṃ gāhāpetvā vissakammadevaputtaṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta vissakamma devaputta, tvaṃ gaccha, kāsirājassa puttaṃ temiyakumāraṃ alaṅkarohī’’ti āṇāpesi. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tāvatiṃsabhavanato otaritvā tassa santikaṃ gantvā dasahi dussasahassehi veṭhanaṃ katvā dibbehi ceva mānusakehi ca alaṅkārehi sakkaṃ viya taṃ alaṅkaritvā sakaṭṭhānameva gato. So devarājalīlāya sārathissa khaṇanokāsaṃ gantvā āvāṭatīre ṭhatvā pucchanto tatiyaṃ gāthamāha –
३.
3.
‘‘किं नु सन्तरमानोव, कासुं खणसि सारथि।
‘‘Kiṃ nu santaramānova, kāsuṃ khaṇasi sārathi;
पुट्ठो मे सम्म अक्खाहि, किं कासुया करिस्ससी’’ति॥
Puṭṭho me samma akkhāhi, kiṃ kāsuyā karissasī’’ti.
तत्थ कासुन्ति आवाटं।
Tattha kāsunti āvāṭaṃ.
तं सुत्वा सारथि आवाटं खणन्तो उद्धं अनोलोकेत्वाव चतुत्थं गाथामाह –
Taṃ sutvā sārathi āvāṭaṃ khaṇanto uddhaṃ anoloketvāva catutthaṃ gāthāmāha –
४.
4.
‘‘रञ्ञो मूगो च पक्खो च, पुत्तो जातो अचेतसो।
‘‘Rañño mūgo ca pakkho ca, putto jāto acetaso;
सोम्हि रञ्ञा समज्झिट्ठो, पुत्तं मे निखणं वने’’ति॥
Somhi raññā samajjhiṭṭho, puttaṃ me nikhaṇaṃ vane’’ti.
तत्थ पक्खोति पीठसप्पी। ‘‘मूगो’’ति वचनेनेव पनस्स बधिरभावोपि सिज्झति बधिरस्स हि पटिवचनं कथेतुं असक्कुणेय्यत्ता। अचेतसोति अचित्तको विय जातो। सोळस वस्सानि अकथितत्ता एवमाह । समज्झिट्ठोति आणत्तो, पेसितोति अत्थो। निखणं वनेति वने निखणेय्यासि।
Tattha pakkhoti pīṭhasappī. ‘‘Mūgo’’ti vacaneneva panassa badhirabhāvopi sijjhati badhirassa hi paṭivacanaṃ kathetuṃ asakkuṇeyyattā. Acetasoti acittako viya jāto. Soḷasa vassāni akathitattā evamāha . Samajjhiṭṭhoti āṇatto, pesitoti attho. Nikhaṇaṃ vaneti vane nikhaṇeyyāsi.
अथ नं महासत्तो आह –
Atha naṃ mahāsatto āha –
५.
5.
‘‘न बधिरो न मूगोस्मि, न पक्खो न च वीकलो।
‘‘Na badhiro na mūgosmi, na pakkho na ca vīkalo;
अधम्मं सारथि कयिरा, मं चे त्वं निखणं वने॥
Adhammaṃ sārathi kayirā, maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vane.
६.
6.
‘‘ऊरू बाहुञ्च मे पस्स, भासितञ्च सुणोहि मे।
‘‘Ūrū bāhuñca me passa, bhāsitañca suṇohi me;
अधम्मं सारथि कयिरा, मं चे त्वं निखणं वने’’ति॥
Adhammaṃ sārathi kayirā, maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vane’’ti.
तत्थ न बधिरोति सम्म सारथि, सचे तं राजा एवरूपं पुत्तं मारापेतुं आणापेसि, अहं पन एवरूपो न भवामीति दीपेतुं एवमाह। मं चे त्वं निखणं वनेति सचे बधिरभावादिविरहितं एवरूपं मं वने निखणेय्यासि, अधम्मं कम्मं करेय्यासीति अत्थो। ‘‘ऊरू’’ति इदं सो पुरिमगाथं सुत्वापि नं अनोलोकेन्तमेव दिस्वा ‘‘अलङ्कतसरीरमस्स दस्सेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा आह। तस्सत्थो – सम्म सारथि, इमे कञ्चनकदलिक्खन्धसदिसे ऊरू, कनकच्छविं बाहुञ्च मे पस्स, मधुरवचनञ्च मे सुणाहीति।
Tattha na badhiroti samma sārathi, sace taṃ rājā evarūpaṃ puttaṃ mārāpetuṃ āṇāpesi, ahaṃ pana evarūpo na bhavāmīti dīpetuṃ evamāha. Maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vaneti sace badhirabhāvādivirahitaṃ evarūpaṃ maṃ vane nikhaṇeyyāsi, adhammaṃ kammaṃ kareyyāsīti attho. ‘‘Ūrū’’ti idaṃ so purimagāthaṃ sutvāpi naṃ anolokentameva disvā ‘‘alaṅkatasarīramassa dassessāmī’’ti cintetvā āha. Tassattho – samma sārathi, ime kañcanakadalikkhandhasadise ūrū, kanakacchaviṃ bāhuñca me passa, madhuravacanañca me suṇāhīti.
ततो सारथि एवं चिन्तेसि ‘‘को नु खो एस, आगतकालतो पट्ठाय अत्तानमेव वण्णेती’’ति। सो आवाटखणनं पहाय उद्धं ओलोकेन्तो तस्स रूपसम्पत्तिं दिस्वा ‘‘अयं पुरिसो को नु खो, मनुस्सो वा देवो वा’’ति अजानन्तो इमं गाथमाह –
Tato sārathi evaṃ cintesi ‘‘ko nu kho esa, āgatakālato paṭṭhāya attānameva vaṇṇetī’’ti. So āvāṭakhaṇanaṃ pahāya uddhaṃ olokento tassa rūpasampattiṃ disvā ‘‘ayaṃ puriso ko nu kho, manusso vā devo vā’’ti ajānanto imaṃ gāthamāha –
७.
7.
‘‘देवता नुसि गन्धब्बो, अदु सक्को पुरिन्ददो।
‘‘Devatā nusi gandhabbo, adu sakko purindado;
को वा त्वं कस्स वा पुत्तो, कथं जानेमु तं मय’’न्ति॥
Ko vā tvaṃ kassa vā putto, kathaṃ jānemu taṃ maya’’nti.
अथस्स महासत्तो अत्तानं आचिक्खित्वा धम्मं देसेन्तो आह –
Athassa mahāsatto attānaṃ ācikkhitvā dhammaṃ desento āha –
८.
8.
‘‘नम्हि देवो न गन्धब्बो, नम्हि सक्को पुरिन्ददो।
‘‘Namhi devo na gandhabbo, namhi sakko purindado;
कासिरञ्ञो अहं पुत्तो, यं कासुया निहञ्ञसि॥
Kāsirañño ahaṃ putto, yaṃ kāsuyā nihaññasi.
९.
9.
‘‘तस्स रञ्ञो अहं पुत्तो, यं त्वं सम्मूपजीवसि।
‘‘Tassa rañño ahaṃ putto, yaṃ tvaṃ sammūpajīvasi;
अधम्मं सारथि कयिरा, मं चे त्वं निखणं वने॥
Adhammaṃ sārathi kayirā, maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vane.
१०.
10.
‘‘यस्स रुक्खस्स छायाय, निसीदेय्य सयेय्य वा।
‘‘Yassa rukkhassa chāyāya, nisīdeyya sayeyya vā;
न तस्स साखं भञ्जेय्य, मित्तदुब्भो हि पापको॥
Na tassa sākhaṃ bhañjeyya, mittadubbho hi pāpako.
११.
11.
‘‘यथा रुक्खो तथा राजा, यथा साखा तथा अहं।
‘‘Yathā rukkho tathā rājā, yathā sākhā tathā ahaṃ;
यथा छायूपगो पोसो, एवं त्वमसि सारथि।
Yathā chāyūpago poso, evaṃ tvamasi sārathi;
अधम्मं सारथि कयिरा, मं चे त्वं निखणं वने’’ति॥
Adhammaṃ sārathi kayirā, maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vane’’ti.
तत्थ निहञ्ञसीति निहनिस्ससि। यं त्वं एत्थ निहनिस्सामीति सञ्ञाय कासुं खणसि, सो अहन्ति दीपेति। सो ‘‘राजपुत्तो अह’’न्ति वुत्तेपि न सद्दहतियेव, मधुरकथाय पनस्स बज्झित्वा धम्मं सुणन्तो अट्ठासि। मित्तदुब्भोति परिभुत्तछायस्स रुक्खस्स पत्तं वा साखं वा अङ्कुरं वा भञ्जन्तो मित्तघातको होति लामकपुरिसो, किमङ्गं पन सामिपुत्तघातको। छायूपगोति परिभोगत्थाय छायं उपगतो पुरिसो विय राजानं निस्साय जीवमानो त्वन्ति वदति।
Tattha nihaññasīti nihanissasi. Yaṃ tvaṃ ettha nihanissāmīti saññāya kāsuṃ khaṇasi, so ahanti dīpeti. So ‘‘rājaputto aha’’nti vuttepi na saddahatiyeva, madhurakathāya panassa bajjhitvā dhammaṃ suṇanto aṭṭhāsi. Mittadubbhoti paribhuttachāyassa rukkhassa pattaṃ vā sākhaṃ vā aṅkuraṃ vā bhañjanto mittaghātako hoti lāmakapuriso, kimaṅgaṃ pana sāmiputtaghātako. Chāyūpagoti paribhogatthāya chāyaṃ upagato puriso viya rājānaṃ nissāya jīvamāno tvanti vadati.
सो एवं कथेन्तेपि बोधिसत्ते न सद्दहतियेव। अथ महासत्तो ‘‘सद्दहापेस्सामि न’’न्ति देवतानं साधुकारेन चेव अत्तनो घोसेन च वनघटं उन्नादेन्तो दस मित्तपूजगाथा नाम आरभि –
So evaṃ kathentepi bodhisatte na saddahatiyeva. Atha mahāsatto ‘‘saddahāpessāmi na’’nti devatānaṃ sādhukārena ceva attano ghosena ca vanaghaṭaṃ unnādento dasa mittapūjagāthā nāma ārabhi –
१२.
12.
‘‘पहूतभक्खो भवति, विप्पवुट्ठो सकंघरा।
‘‘Pahūtabhakkho bhavati, vippavuṭṭho sakaṃgharā;
बहू नं उपजीवन्ति, यो मित्तानं न दुब्भति॥
Bahū naṃ upajīvanti, yo mittānaṃ na dubbhati.
१३.
13.
‘‘यं यं जनपदं याति, निगमे राजधानियो।
‘‘Yaṃ yaṃ janapadaṃ yāti, nigame rājadhāniyo;
सब्बत्थ पूजितो होति, यो मित्तानं न दुब्भति॥
Sabbattha pūjito hoti, yo mittānaṃ na dubbhati.
१४.
14.
‘‘नास्स चोरा पसाहन्ति, नातिमञ्ञन्ति खत्तिया।
‘‘Nāssa corā pasāhanti, nātimaññanti khattiyā;
सब्बे अमित्ते तरति, यो मित्तानं न दुब्भति॥
Sabbe amitte tarati, yo mittānaṃ na dubbhati.
१५.
15.
‘‘अक्कुद्धो सघरं एति, सभायं पटिनन्दितो।
‘‘Akkuddho sagharaṃ eti, sabhāyaṃ paṭinandito;
ञातीनं उत्तमो होति, यो मित्तानं न दुब्भति॥
Ñātīnaṃ uttamo hoti, yo mittānaṃ na dubbhati.
१६.
16.
‘‘सक्कत्वा सक्कतो होति, गरु होति सगारवो।
‘‘Sakkatvā sakkato hoti, garu hoti sagāravo;
वण्णकित्तिभतो होति, यो मित्तानं न दुब्भति॥
Vaṇṇakittibhato hoti, yo mittānaṃ na dubbhati.
१७.
17.
‘‘पूजको लभते पूजं, वन्दको पटिवन्दनं।
‘‘Pūjako labhate pūjaṃ, vandako paṭivandanaṃ;
यसोकित्तिञ्च पप्पोति, यो मित्तानं न दुब्भति॥
Yasokittiñca pappoti, yo mittānaṃ na dubbhati.
१८.
18.
‘‘अग्गि यथा पज्जलति, देवताव विरोचति।
‘‘Aggi yathā pajjalati, devatāva virocati;
सिरिया अजहितो होति, यो मित्तानं न दुब्भति॥
Siriyā ajahito hoti, yo mittānaṃ na dubbhati.
१९.
19.
‘‘गावो तस्स पजायन्ति, खेत्ते वुत्तं विरूहति।
‘‘Gāvo tassa pajāyanti, khette vuttaṃ virūhati;
वुत्तानं फलमस्नाति, यो मित्तानं न दुब्भति॥
Vuttānaṃ phalamasnāti, yo mittānaṃ na dubbhati.
२०.
20.
‘‘दरितो पब्बतातो वा, रुक्खतो पतितो नरो।
‘‘Darito pabbatāto vā, rukkhato patito naro;
चुतो पतिट्ठं लभति, यो मित्तानं न दुब्भति॥
Cuto patiṭṭhaṃ labhati, yo mittānaṃ na dubbhati.
२१.
21.
‘‘विरूळ्हमूलसन्तानं, निग्रोधमिव मालुतो।
‘‘Virūḷhamūlasantānaṃ, nigrodhamiva māluto;
अमित्ता नप्पसाहन्ति, यो मित्तानं न दुब्भती’’ति॥
Amittā nappasāhanti, yo mittānaṃ na dubbhatī’’ti.
तत्थ सकं घराति सकघरा, अयमेव वा पाठो। न दुब्भतीति न दुस्सति। मित्तानन्ति बुद्धादीनं कल्याणमित्तानं न दुब्भति। ‘‘सब्बत्थ पूजितो होती’’ति इदं सीवलिवत्थुना वण्णेतब्बं। न पसाहन्तीति पसय्हकारं कातुं न सक्कोन्ति। इदं संकिच्चसामणेरवत्थुना दीपेतब्बं। ‘‘नातिमञ्ञन्ति खत्तिया’’ति इदं जोतिकसेट्ठिवत्थुना दीपेतब्बं। तरतीति अतिक्कमति। सघरन्ति अत्तघरं। मित्तानं दुब्भन्तो अत्तनो घरं आगच्छन्तोपि घट्टितचित्तो कुद्धोव आगच्छति, अयं पन अकुद्धोव सकघरं एति। पटिनन्दितोति बहूनं सन्निपातट्ठाने अमित्तदुब्भिनो गुणकथं कथेन्ति, ताय सो पटिनन्दितो होति पमुदितचित्तो।
Tattha sakaṃ gharāti sakagharā, ayameva vā pāṭho. Na dubbhatīti na dussati. Mittānanti buddhādīnaṃ kalyāṇamittānaṃ na dubbhati. ‘‘Sabbattha pūjito hotī’’ti idaṃ sīvalivatthunā vaṇṇetabbaṃ. Na pasāhantīti pasayhakāraṃ kātuṃ na sakkonti. Idaṃ saṃkiccasāmaṇeravatthunā dīpetabbaṃ. ‘‘Nātimaññanti khattiyā’’ti idaṃ jotikaseṭṭhivatthunā dīpetabbaṃ. Taratīti atikkamati. Sagharanti attagharaṃ. Mittānaṃ dubbhanto attano gharaṃ āgacchantopi ghaṭṭitacitto kuddhova āgacchati, ayaṃ pana akuddhova sakagharaṃ eti. Paṭinanditoti bahūnaṃ sannipātaṭṭhāne amittadubbhino guṇakathaṃ kathenti, tāya so paṭinandito hoti pamuditacitto.
सक्कत्वा सक्कतो होतीति परं सक्कत्वा सयम्पि परेहि सक्कतो होति। गरु होति सगारवोति परेसु सगारवो सयम्पि परेहि गरुको होति। वण्णकित्तिभतोति भतवण्णकित्ति, गुणञ्चेव कित्तिसद्दञ्च उक्खिपित्वा चरन्तो नाम होतीति अत्थो। पूजकोति मित्तानं पूजको हुत्वा सयम्पि पूजं लभति। वन्दकोति बुद्धादीनं कल्याणमित्तानं वन्दको हुत्वा पुनब्भवे पटिवन्दनं लभति। यसोकित्तिञ्चाति इस्सरियपरिवारञ्चेव गुणकित्तिञ्च पप्पोति। इमाय गाथाय चित्तगहपतिनो वत्थु (ध॰ प॰ ७३-७४) कथेतब्बं।
Sakkatvā sakkato hotīti paraṃ sakkatvā sayampi parehi sakkato hoti. Garu hoti sagāravoti paresu sagāravo sayampi parehi garuko hoti. Vaṇṇakittibhatoti bhatavaṇṇakitti, guṇañceva kittisaddañca ukkhipitvā caranto nāma hotīti attho. Pūjakoti mittānaṃ pūjako hutvā sayampi pūjaṃ labhati. Vandakoti buddhādīnaṃ kalyāṇamittānaṃ vandako hutvā punabbhave paṭivandanaṃ labhati. Yasokittiñcāti issariyaparivārañceva guṇakittiñca pappoti. Imāya gāthāya cittagahapatino vatthu (dha. pa. 73-74) kathetabbaṃ.
पज्जलतीति इस्सरियपरिवारेन पज्जलति। सिरिया अजहितो होतीति एत्थ अनाथपिण्डिकस्स वत्थु (ध॰ प॰ ११९-१२०) कथेतब्बं। अस्नातीति परिभुञ्जति। ‘‘पतिट्ठं लभती’’ति इदं चूळपदुमजातकेन (जा॰ १.२.८५-८६) दीपेतब्बं। विरूळ्हमूलसन्तानन्ति वड्ढितमूलपारोहं। अमित्ता नप्पसाहन्तीति एत्थ कुररघरियसोणत्थेरस्स मातु गेहं पविट्ठचोरवत्थु कथेतब्बं।
Pajjalatīti issariyaparivārena pajjalati. Siriyā ajahito hotīti ettha anāthapiṇḍikassa vatthu (dha. pa. 119-120) kathetabbaṃ. Asnātīti paribhuñjati. ‘‘Patiṭṭhaṃ labhatī’’ti idaṃ cūḷapadumajātakena (jā. 1.2.85-86) dīpetabbaṃ. Virūḷhamūlasantānanti vaḍḍhitamūlapārohaṃ. Amittā nappasāhantīti ettha kuraraghariyasoṇattherassa mātu gehaṃ paviṭṭhacoravatthu kathetabbaṃ.
सुनन्दो सारथि एत्तकाहि गाथाहि धम्मं देसेन्तम्पि तं असञ्जानित्वा ‘‘को नु खो अय’’न्ति आवाटखणनं पहाय रथसमीपं गन्त्वा तत्थ तञ्च पसाधनभण्डञ्च उभयं अदिस्वा पुन आगन्त्वा ओलोकेन्तो तं सञ्जानित्वा तस्स पादेसु पतित्वा अञ्जलिं पग्गय्ह याचन्तो इमं गाथमाह –
Sunando sārathi ettakāhi gāthāhi dhammaṃ desentampi taṃ asañjānitvā ‘‘ko nu kho aya’’nti āvāṭakhaṇanaṃ pahāya rathasamīpaṃ gantvā tattha tañca pasādhanabhaṇḍañca ubhayaṃ adisvā puna āgantvā olokento taṃ sañjānitvā tassa pādesu patitvā añjaliṃ paggayha yācanto imaṃ gāthamāha –
२२.
22.
‘‘एहि तं पटिनेस्सामि, राजपुत्त सकं घरं।
‘‘Ehi taṃ paṭinessāmi, rājaputta sakaṃ gharaṃ;
रज्जं कारेहि भद्दन्ते, किं अरञ्ञे करिस्ससी’’ति॥
Rajjaṃ kārehi bhaddante, kiṃ araññe karissasī’’ti.
अथ नं महासत्तो आह –
Atha naṃ mahāsatto āha –
२३.
23.
‘‘अलं मे तेन रज्जेन, ञातकेहि धनेन वा।
‘‘Alaṃ me tena rajjena, ñātakehi dhanena vā;
यं मे अधम्मचरियाय, रज्जं लब्भेथ सारथी’’ति॥
Yaṃ me adhammacariyāya, rajjaṃ labbhetha sārathī’’ti.
तत्थ अलन्ति पटिक्खेपवचनं।
Tattha alanti paṭikkhepavacanaṃ.
सारथि आह –
Sārathi āha –
२४.
24.
‘‘पुण्णपत्तं मं लाभेहि, राजपुत्त इतो गतो।
‘‘Puṇṇapattaṃ maṃ lābhehi, rājaputta ito gato;
पिता माता च मे दज्जुं, राजपुत्त तयी गते॥
Pitā mātā ca me dajjuṃ, rājaputta tayī gate.
२५.
25.
‘‘ओरोधा च कुमारा च, वेसियाना च ब्राह्मणा।
‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;
तेपि अत्तमना दज्जुं, राजपुत्त तयी गते॥
Tepi attamanā dajjuṃ, rājaputta tayī gate.
२६.
26.
‘‘हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका।
‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;
तेपि अत्तमना दज्जुं, राजपुत्त तयी गते॥
Tepi attamanā dajjuṃ, rājaputta tayī gate.
२७.
27.
‘‘बहुधञ्ञा जानपदा, नेगमा च समागता।
‘‘Bahudhaññā jānapadā, negamā ca samāgatā;
उपायनानि मे दज्जुं, राजपुत्त तयी गते’’ति॥
Upāyanāni me dajjuṃ, rājaputta tayī gate’’ti.
तत्थ पुण्णपत्तन्ति तुट्ठिदायं। दज्जुन्ति सत्तरतनवस्सं वस्सन्ता विय मम अज्झासयपूरणं तुट्ठिदायं ददेय्युं। इदं सो ‘‘अप्पेव नाम मयि अनुकम्पाय गच्छेय्या’’ति चिन्तेत्वा आह। वेसियाना चाति वेस्सा च। उपायनानीति पण्णाकारानि।
Tattha puṇṇapattanti tuṭṭhidāyaṃ. Dajjunti sattaratanavassaṃ vassantā viya mama ajjhāsayapūraṇaṃ tuṭṭhidāyaṃ dadeyyuṃ. Idaṃ so ‘‘appeva nāma mayi anukampāya gaccheyyā’’ti cintetvā āha. Vesiyānā cāti vessā ca. Upāyanānīti paṇṇākārāni.
अथ नं महासत्तो आह –
Atha naṃ mahāsatto āha –
२८.
28.
‘‘पितु मातु चहं चत्तो, रट्ठस्स निगमस्स च।
‘‘Pitu mātu cahaṃ catto, raṭṭhassa nigamassa ca;
अथो सब्बकुमारानं, नत्थि मय्हं सकं घरं॥
Atho sabbakumārānaṃ, natthi mayhaṃ sakaṃ gharaṃ.
२९.
29.
‘‘अनुञ्ञातो अहं मत्या, सञ्चत्तो पितरा महं।
‘‘Anuññāto ahaṃ matyā, sañcatto pitarā mahaṃ;
एकोरञ्ञे पब्बजितो, न कामे अभिपत्थये’’ति॥
Ekoraññe pabbajito, na kāme abhipatthaye’’ti.
तत्थ पितु मातु चाति पितरा च मातरा च अहं चत्तो। इतरेसुपि एसेव नयो। मत्याति सम्म सारथि, अहं सत्ताहं रज्जं परिच्छिन्दित्वा वरं गण्हन्तिया मातरा अनुञ्ञातो नाम। सञ्छत्तोति सुट्ठु चत्तो। पब्बजितोति पब्बजित्वा अरञ्ञे वसनत्थाय निक्खन्तोति अत्थो।
Tattha pitu mātu cāti pitarā ca mātarā ca ahaṃ catto. Itaresupi eseva nayo. Matyāti samma sārathi, ahaṃ sattāhaṃ rajjaṃ paricchinditvā varaṃ gaṇhantiyā mātarā anuññāto nāma. Sañchattoti suṭṭhu catto. Pabbajitoti pabbajitvā araññe vasanatthāya nikkhantoti attho.
एवं महासत्तस्स अत्तनो गुणे कथेन्तस्स पीति उप्पज्जि, ततो पीतिवेगेन उदानं उदानेन्तो आह –
Evaṃ mahāsattassa attano guṇe kathentassa pīti uppajji, tato pītivegena udānaṃ udānento āha –
३०.
30.
‘‘अपि अतरमानानं, फलासाव समिज्झति।
‘‘Api ataramānānaṃ, phalāsāva samijjhati;
विपक्कब्रह्मचरियोस्मि, एवं जानाहि सारथि॥
Vipakkabrahmacariyosmi, evaṃ jānāhi sārathi.
३१.
31.
‘‘अपि अतरमानानं, सम्मदत्थो विपच्चति।
‘‘Api ataramānānaṃ, sammadattho vipaccati;
विपक्कब्रह्मचरियोस्मि, निक्खन्तो अकुतोभयो’’ति॥
Vipakkabrahmacariyosmi, nikkhanto akutobhayo’’ti.
तत्थ फलासावाति अतरमानस्स मम सोळसवस्सेहि कतवायामस्स समिद्धं अज्झासयफलं दस्सेतुं एवमाह। विपक्कब्रह्मचरियोस्मीति निट्ठप्पत्तमनोरथो। सम्मदत्थो विपच्चतीति सम्मा उपायेन कारणेन कत्तब्बकिच्चं सम्पज्जति।
Tattha phalāsāvāti ataramānassa mama soḷasavassehi katavāyāmassa samiddhaṃ ajjhāsayaphalaṃ dassetuṃ evamāha. Vipakkabrahmacariyosmīti niṭṭhappattamanoratho. Sammadattho vipaccatīti sammā upāyena kāraṇena kattabbakiccaṃ sampajjati.
सारथि आह –
Sārathi āha –
३२.
32.
‘‘एवं वग्गुकथो सन्तो, विसट्ठवचनो चसि।
‘‘Evaṃ vaggukatho santo, visaṭṭhavacano casi;
कस्मा पितु च मातुच्च, सन्तिके न भणी तदा’’ति॥
Kasmā pitu ca mātucca, santike na bhaṇī tadā’’ti.
तत्थ वग्गुकथोति सखिलकथो।
Tattha vaggukathoti sakhilakatho.
ततो महासत्तो आह –
Tato mahāsatto āha –
३३.
33.
‘‘नाहं असन्धिता पक्खो, न बधिरो असोतता।
‘‘Nāhaṃ asandhitā pakkho, na badhiro asotatā;
नाहं अजिव्हता मूगो, मा मं मूगमधारयि॥
Nāhaṃ ajivhatā mūgo, mā maṃ mūgamadhārayi.
३४.
34.
‘‘पुरिमं सरामहं जातिं, यत्थ रज्जमकारयिं।
‘‘Purimaṃ sarāmahaṃ jātiṃ, yattha rajjamakārayiṃ;
कारयित्वा तहिं रज्जं, पापत्थं निरयं भुसं॥
Kārayitvā tahiṃ rajjaṃ, pāpatthaṃ nirayaṃ bhusaṃ.
३५.
35.
‘‘वीसतिञ्चेव वस्सानि, तहिं रज्जमकारयिं।
‘‘Vīsatiñceva vassāni, tahiṃ rajjamakārayiṃ;
असीतिवस्ससहस्सानि, निरयम्हि अपच्चिसं॥
Asītivassasahassāni, nirayamhi apaccisaṃ.
३६.
36.
‘‘तस्स रज्जस्सहं भीतो, मा मं रज्जाभिसेचयुं।
‘‘Tassa rajjassahaṃ bhīto, mā maṃ rajjābhisecayuṃ;
तस्मा पितु च मातुच्च, सन्तिके न भणिं तदा॥
Tasmā pitu ca mātucca, santike na bhaṇiṃ tadā.
३७.
37.
‘‘उच्छङ्गे मं निसादेत्वा, पिता अत्थानुसासति।
‘‘Ucchaṅge maṃ nisādetvā, pitā atthānusāsati;
एकं हनथ बन्धथ, एकं खारापतच्छिकं।
Ekaṃ hanatha bandhatha, ekaṃ khārāpatacchikaṃ;
एकं सूलस्मिं उप्पेथ, इच्चस्स मनुसासति॥
Ekaṃ sūlasmiṃ uppetha, iccassa manusāsati.
३८.
38.
‘‘तायाहं फरुसं सुत्वा, वाचायो समुदीरिता।
‘‘Tāyāhaṃ pharusaṃ sutvā, vācāyo samudīritā;
अमूगो मूगवण्णेन, अपक्खो पक्खसम्मतो।
Amūgo mūgavaṇṇena, apakkho pakkhasammato;
सके मुत्तकरीसस्मिं, अच्छाहं सम्परिप्लुतो॥
Sake muttakarīsasmiṃ, acchāhaṃ samparipluto.
३९.
39.
‘‘कसिरञ्च परित्तञ्च, तञ्च दुक्खेन संयुतं।
‘‘Kasirañca parittañca, tañca dukkhena saṃyutaṃ;
कोमं जीवितमागम्म, वेरं कयिराथ केनचि॥
Komaṃ jīvitamāgamma, veraṃ kayirātha kenaci.
४०.
40.
‘‘पञ्ञाय च अलाभेन, धम्मस्स च अदस्सना।
‘‘Paññāya ca alābhena, dhammassa ca adassanā;
कोमं जीवितमागम्म, वेरं कयिराथ केनचि॥
Komaṃ jīvitamāgamma, veraṃ kayirātha kenaci.
४१.
41.
‘‘अपि अतरमानानं, फलासाव समिज्झति।
‘‘Api ataramānānaṃ, phalāsāva samijjhati;
विपक्कब्रह्मचरियोस्मि, एवं जानाहि सारथि॥
Vipakkabrahmacariyosmi, evaṃ jānāhi sārathi.
४२.
42.
‘‘अपि अतरमानानं, सम्मदत्थो विपच्चति।
‘‘Api ataramānānaṃ, sammadattho vipaccati;
विपक्कब्रह्मचरियोस्मि, निक्खन्तो अकुतोभयो’’ति॥
Vipakkabrahmacariyosmi, nikkhanto akutobhayo’’ti.
तत्थ असन्धिताति सन्धीनं अभावेन। असोतताति सोतानं अभावेन। अजिव्हताति सम्परिवत्तनजिव्हाय अभावेन मूगो अहं न भवामि। यत्थाति याय जातिया बाराणसिनगरे रज्जं अकारयिं। पापत्थन्ति पापतं। पतितो अस्मीति वदति। रज्जाभिसेचयुन्ति रज्जे अभिसेचयुं। निसादेत्वाति निसीदापेत्वा। अत्थानुसासतीति अत्थं अनुसासति। खारापतच्छिकन्ति सत्तीहि पहरित्वा खाराहि पतच्छिकं करोथ। उप्पेथाति आवुनथ। इच्चस्स मनुसासतीति एवमस्स अत्थं अनुसासति। तायाहन्ति तायो वाचायो अहं। पक्खसम्मतोति पक्खो इति सम्मतो अहोसिं। अच्छाहन्ति अच्छिं अहं, अवसिन्ति अत्थो। सम्परिप्लुतोति सम्परिकिण्णो, निमुग्गो हुत्वाति अत्थो।
Tattha asandhitāti sandhīnaṃ abhāvena. Asotatāti sotānaṃ abhāvena. Ajivhatāti samparivattanajivhāya abhāvena mūgo ahaṃ na bhavāmi. Yatthāti yāya jātiyā bārāṇasinagare rajjaṃ akārayiṃ. Pāpatthanti pāpataṃ. Patito asmīti vadati. Rajjābhisecayunti rajje abhisecayuṃ. Nisādetvāti nisīdāpetvā. Atthānusāsatīti atthaṃ anusāsati. Khārāpatacchikanti sattīhi paharitvā khārāhi patacchikaṃ karotha. Uppethāti āvunatha. Iccassa manusāsatīti evamassa atthaṃ anusāsati. Tāyāhanti tāyo vācāyo ahaṃ. Pakkhasammatoti pakkho iti sammato ahosiṃ. Acchāhanti acchiṃ ahaṃ, avasinti attho. Sampariplutoti samparikiṇṇo, nimuggo hutvāti attho.
कसिरन्ति दुक्खं। परित्तन्ति अप्पं। इदं वुत्तं होति – सम्मसारथि, सचेपि सत्तानं जीवितं दुक्खम्पि समानं बहुचिरट्ठितिकं भवेय्य, पत्थेय्य, परित्तम्पि समानं सचे सुखं भवेय्य, पत्थेय्य, इदं पन कसिरञ्च परित्तञ्च सकलेन वट्टदुक्खेन संयुत्तं सन्निहितं ओमद्दितं। कोमन्ति को इमं। वेरन्ति पाणातिपातादिपञ्चविधं वेरं। केनचीति केनचि कारणेन । पञ्ञायाति विपस्सनापञ्ञाय अलाभेन। धम्मस्साति सोतापत्तिमग्गस्स अदस्सनेन। पुन उदानगाथायो अगन्तुकामताय थिरभावदस्सनत्थं कथेसि।
Kasiranti dukkhaṃ. Parittanti appaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – sammasārathi, sacepi sattānaṃ jīvitaṃ dukkhampi samānaṃ bahuciraṭṭhitikaṃ bhaveyya, pattheyya, parittampi samānaṃ sace sukhaṃ bhaveyya, pattheyya, idaṃ pana kasirañca parittañca sakalena vaṭṭadukkhena saṃyuttaṃ sannihitaṃ omadditaṃ. Komanti ko imaṃ. Veranti pāṇātipātādipañcavidhaṃ veraṃ. Kenacīti kenaci kāraṇena . Paññāyāti vipassanāpaññāya alābhena. Dhammassāti sotāpattimaggassa adassanena. Puna udānagāthāyo agantukāmatāya thirabhāvadassanatthaṃ kathesi.
तं सुत्वा सुनन्दो सारथि ‘‘अयं कुमारो एवरूपं रज्जसिरिं कुणपं विय छड्डेत्वा अत्तनो अधिट्ठानं अभिन्दित्वा ‘‘पब्बजिस्सामीति अरञ्ञं पविट्ठो, मम इमिना दुज्जीवितेन को अत्थो, अहम्पि तेन सद्धिं पब्बजिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा इमं गाथमाह –
Taṃ sutvā sunando sārathi ‘‘ayaṃ kumāro evarūpaṃ rajjasiriṃ kuṇapaṃ viya chaḍḍetvā attano adhiṭṭhānaṃ abhinditvā ‘‘pabbajissāmīti araññaṃ paviṭṭho, mama iminā dujjīvitena ko attho, ahampi tena saddhiṃ pabbajissāmī’’ti cintetvā imaṃ gāthamāha –
४३.
43.
‘‘अहम्पि पब्बजिस्सामि, राजपुत्त तवन्तिके।
‘‘Ahampi pabbajissāmi, rājaputta tavantike;
अव्हायस्सु मं भद्दन्ते, पब्बज्जा मम रुच्चती’’ति॥
Avhāyassu maṃ bhaddante, pabbajjā mama ruccatī’’ti.
तत्थ तवन्तिकेति तव सन्तिके। अव्हायस्सूति ‘‘एहि पब्बजाही’’ति पक्कोसस्सु।
Tattha tavantiketi tava santike. Avhāyassūti ‘‘ehi pabbajāhī’’ti pakkosassu.
एवं तेन याचितोपि महासत्तो ‘‘सचाहं इदानेव तं पब्बाजेस्सामि, मातापितरो इध नागच्छिस्सन्ति, अथ नेसं परिहानि भविस्सति, इमे अस्सा च रथो च पसाधनभण्डञ्च इधेव नस्सिस्सन्ति, ‘यक्खो सो, खादितो नु खो तेन सारथी’ति गरहापि मे उप्पज्जिस्सती’’ति चिन्तेत्वा अत्तनो च गरहामोचनत्थं मातापितूनञ्च वुड्ढिं सम्पस्सन्तो अस्से च रथञ्च पसाधनभण्डञ्च तस्स इणं कत्वा दस्सेन्तो इमं गाथमाह –
Evaṃ tena yācitopi mahāsatto ‘‘sacāhaṃ idāneva taṃ pabbājessāmi, mātāpitaro idha nāgacchissanti, atha nesaṃ parihāni bhavissati, ime assā ca ratho ca pasādhanabhaṇḍañca idheva nassissanti, ‘yakkho so, khādito nu kho tena sārathī’ti garahāpi me uppajjissatī’’ti cintetvā attano ca garahāmocanatthaṃ mātāpitūnañca vuḍḍhiṃ sampassanto asse ca rathañca pasādhanabhaṇḍañca tassa iṇaṃ katvā dassento imaṃ gāthamāha –
४४.
44.
‘‘रथं निय्यादयित्वान, अनणो एहि सारथि।
‘‘Rathaṃ niyyādayitvāna, anaṇo ehi sārathi;
अनणस्स हि पब्बज्जा, एतं इसीहि वण्णित’’न्ति॥
Anaṇassa hi pabbajjā, etaṃ isīhi vaṇṇita’’nti.
तत्थ एतन्ति एतं पब्बज्जाकरणं बुद्धादीहि इसीहि वण्णितं पसत्थं थोमितं।
Tattha etanti etaṃ pabbajjākaraṇaṃ buddhādīhi isīhi vaṇṇitaṃ pasatthaṃ thomitaṃ.
तं सुत्वा सारथि ‘‘सचे मयि नगरं गते एस अञ्ञत्थ गच्छेय्य, पिता चस्स इमं पवत्तिं सुत्वा ‘पुत्तं मे दस्सेही’ति पुन आगतो इमं न पस्सेय्य, राजदण्डं मे करेय्य, तस्मा अहं अत्तनो गुणं कथेत्वा अञ्ञत्थागमनत्थाय पटिञ्ञं गण्हिस्सामी’’ति चिन्तेन्तो गाथाद्वयमाह –
Taṃ sutvā sārathi ‘‘sace mayi nagaraṃ gate esa aññattha gaccheyya, pitā cassa imaṃ pavattiṃ sutvā ‘puttaṃ me dassehī’ti puna āgato imaṃ na passeyya, rājadaṇḍaṃ me kareyya, tasmā ahaṃ attano guṇaṃ kathetvā aññatthāgamanatthāya paṭiññaṃ gaṇhissāmī’’ti cintento gāthādvayamāha –
४५.
45.
‘‘यदेव त्याहं वचनं, अकरं भद्दमत्थु ते।
‘‘Yadeva tyāhaṃ vacanaṃ, akaraṃ bhaddamatthu te;
तदेव मे त्वं वचनं, याचितो कत्तुमरहसि॥
Tadeva me tvaṃ vacanaṃ, yācito kattumarahasi.
४६.
46.
‘‘इधेव ताव अच्छस्सु, याव राजानमानये।
‘‘Idheva tāva acchassu, yāva rājānamānaye;
अप्पेव ते पिता दिस्वा, पतीतो सुमनो सिया’’ति॥
Appeva te pitā disvā, patīto sumano siyā’’ti.
ततो महासत्तो आह –
Tato mahāsatto āha –
४७.
47.
‘‘करोमि ते तं वचनं, यं मं भणसि सारथि।
‘‘Karomi te taṃ vacanaṃ, yaṃ maṃ bhaṇasi sārathi;
अहम्पि दट्ठुकामोस्मि, पितरं मे इधागतं॥
Ahampi daṭṭhukāmosmi, pitaraṃ me idhāgataṃ.
४८.
48.
‘‘एहि सम्म निवत्तस्सु, कुसलं वज्जासि ञातिनं।
‘‘Ehi samma nivattassu, kusalaṃ vajjāsi ñātinaṃ;
मातरं पितरं मय्हं, वुत्तो वज्जासि वन्दन’’न्ति॥
Mātaraṃ pitaraṃ mayhaṃ, vutto vajjāsi vandana’’nti.
तत्थ करोमि तेतन्ति करोमि ते एतं वचनं। एहि सम्म निवत्तस्सूति सम्म सारथि, तत्थ गन्त्वा एहि, एत्तोव खिप्पमेव निवत्तस्सु। वुत्तो वज्जासीति मया वुत्तो हुत्वा ‘‘पुत्तो वो तेमियकुमारो वन्दती’’ति वन्दनं वदेय्यासीति अत्थो।
Tattha karomi tetanti karomi te etaṃ vacanaṃ. Ehi samma nivattassūti samma sārathi, tattha gantvā ehi, ettova khippameva nivattassu. Vutto vajjāsīti mayā vutto hutvā ‘‘putto vo temiyakumāro vandatī’’ti vandanaṃ vadeyyāsīti attho.
इति वत्वा महासत्तो सुवण्णकदलि विय ओनमित्वा पञ्चपतिट्ठितेन बाराणसिनगराभिमुखो मातापितरो वन्दित्वा सारथिस्स सासनं अदासि। सो सासनं गहेत्वा कुमारं पदक्खिणं कत्वा रथमारुय्ह नगराभिमुखो पायासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Iti vatvā mahāsatto suvaṇṇakadali viya onamitvā pañcapatiṭṭhitena bārāṇasinagarābhimukho mātāpitaro vanditvā sārathissa sāsanaṃ adāsi. So sāsanaṃ gahetvā kumāraṃ padakkhiṇaṃ katvā rathamāruyha nagarābhimukho pāyāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
४९.
49.
‘‘तस्स पादे गहेत्वान, कत्वा च नं पदक्खिणं।
‘‘Tassa pāde gahetvāna, katvā ca naṃ padakkhiṇaṃ;
सारथि रथमारुय्ह, राजद्वारं उपागमी’’ति॥
Sārathi rathamāruyha, rājadvāraṃ upāgamī’’ti.
तस्सत्थो – भिक्खवे, एवं वुत्तो सो सारथि, तस्स कुमारस्स पादे गहेत्वा तं पदक्खिणं कत्वा रथं आरुय्ह राजद्वारं उपागमीति।
Tassattho – bhikkhave, evaṃ vutto so sārathi, tassa kumārassa pāde gahetvā taṃ padakkhiṇaṃ katvā rathaṃ āruyha rājadvāraṃ upāgamīti.
तस्मिं खणे चन्दादेवी सीहपञ्जरं विवरित्वा ‘‘का नु खो मे पुत्तस्स पवत्ती’’ति सारथिस्स आगमनमग्गं ओलोकेन्ती तं एककं आगच्छन्तं दिस्वा उरं पहरित्वा परिदेवि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tasmiṃ khaṇe candādevī sīhapañjaraṃ vivaritvā ‘‘kā nu kho me puttassa pavattī’’ti sārathissa āgamanamaggaṃ olokentī taṃ ekakaṃ āgacchantaṃ disvā uraṃ paharitvā paridevi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
५०.
50.
‘‘सुञ्ञं माता रथं दिस्वा, एकं सारथिमागतं।
‘‘Suññaṃ mātā rathaṃ disvā, ekaṃ sārathimāgataṃ;
अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि, रोदन्ती नं उदिक्खति॥
Assupuṇṇehi nettehi, rodantī naṃ udikkhati.
५१.
51.
‘‘अयं सो सारथि एति, निहन्त्वा मम अत्रजं।
‘‘Ayaṃ so sārathi eti, nihantvā mama atrajaṃ;
निहतो नून मे पुत्तो, पथब्या भूमिवड्ढनो॥
Nihato nūna me putto, pathabyā bhūmivaḍḍhano.
५२.
52.
‘‘अमित्ता नून नन्दन्ति, पतीता नून वेरिनो।
‘‘Amittā nūna nandanti, patītā nūna verino;
आगतं सारथिं दिस्वा, निहन्त्वा मम अत्रजं॥
Āgataṃ sārathiṃ disvā, nihantvā mama atrajaṃ.
५३.
53.
‘‘सुञ्ञं माता रथं दिस्वा, एकं सारथिमागतं।
‘‘Suññaṃ mātā rathaṃ disvā, ekaṃ sārathimāgataṃ;
अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि, रोदन्ती परिपुच्छि नं॥
Assupuṇṇehi nettehi, rodantī paripucchi naṃ.
५४.
54.
‘‘किं नु मूगो किंनु पक्खो, किंनु सो विलपी तदा।
‘‘Kiṃ nu mūgo kiṃnu pakkho, kiṃnu so vilapī tadā;
निहञ्ञमानो भूमिया, तं मे अक्खाहि सारथि॥
Nihaññamāno bhūmiyā, taṃ me akkhāhi sārathi.
५५.
55.
‘‘कथं हत्थेहि पादेहि, मूगपक्खो विवज्जयि।
‘‘Kathaṃ hatthehi pādehi, mūgapakkho vivajjayi;
निहञ्ञमानो भूमिया, तं मे अक्खाहि पुच्छितो’’ति॥
Nihaññamāno bhūmiyā, taṃ me akkhāhi pucchito’’ti.
तत्थ माताति तेमियकुमारस्स माता। पथब्या भूमिवड्ढनोति सो मम पुत्तो भूमिवड्ढनो हुत्वा पथब्या निहतो नून। रोदन्ती परिपुच्छि नन्ति तं रथं एकमन्तं ठपेत्वा महातलं अभिरुय्ह चन्दादेविं वन्दित्वा एकमन्ते ठितं सारथिं परिपुच्छि। किन्नूति किं नु सो मम पुत्तो मूगो एव पक्खो एव। तदाति यदा नं त्वं कासुयं पक्खिपित्वा कुद्दालेन मत्थके पहरि, तदा। निहञ्ञमानो भूमियाति तया भूमियं निहञ्ञमानो किं नु विलपि। तं मेति तं सब्बं अपरिहापेत्वा मे अक्खाहि। विवज्जयीति ‘‘अपेहि सारथि, मा मं मारेही’’ति कथं हत्थेहि पादेहि च फन्दन्तो तं अपनुदि, तं मे कथेहीति अत्थो।
Tattha mātāti temiyakumārassa mātā. Pathabyā bhūmivaḍḍhanoti so mama putto bhūmivaḍḍhano hutvā pathabyā nihato nūna. Rodantī paripucchi nanti taṃ rathaṃ ekamantaṃ ṭhapetvā mahātalaṃ abhiruyha candādeviṃ vanditvā ekamante ṭhitaṃ sārathiṃ paripucchi. Kinnūti kiṃ nu so mama putto mūgo eva pakkho eva. Tadāti yadā naṃ tvaṃ kāsuyaṃ pakkhipitvā kuddālena matthake pahari, tadā. Nihaññamāno bhūmiyāti tayā bhūmiyaṃ nihaññamāno kiṃ nu vilapi. Taṃ meti taṃ sabbaṃ aparihāpetvā me akkhāhi. Vivajjayīti ‘‘apehi sārathi, mā maṃ mārehī’’ti kathaṃ hatthehi pādehi ca phandanto taṃ apanudi, taṃ me kathehīti attho.
ततो सारथि आह –
Tato sārathi āha –
५६.
56.
‘‘अक्खेय्यं ते अहं अय्ये, दज्जासि अभयं मम।
‘‘Akkheyyaṃ te ahaṃ ayye, dajjāsi abhayaṃ mama;
यं मे सुतं वा दिट्ठं वा, राजपुत्तस्स सन्तिके’’ति॥
Yaṃ me sutaṃ vā diṭṭhaṃ vā, rājaputtassa santike’’ti.
तत्थ दज्जासीति सचे अभयं ददेय्यासि, सो इदं ‘‘सचाहं ‘तव पुत्तो नेव मूगो न पक्खो मधुरकथो धम्मकथिको’ति वक्खामि, अथ ‘कस्मा तं गहेत्वा नागतोसी’ति राजा कुद्धो राजदण्डम्पि मे करेय्य, अभयं ताव याचिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा आह।
Tattha dajjāsīti sace abhayaṃ dadeyyāsi, so idaṃ ‘‘sacāhaṃ ‘tava putto neva mūgo na pakkho madhurakatho dhammakathiko’ti vakkhāmi, atha ‘kasmā taṃ gahetvā nāgatosī’ti rājā kuddho rājadaṇḍampi me kareyya, abhayaṃ tāva yācissāmī’’ti cintetvā āha.
अथ नं चन्दादेवी आह –
Atha naṃ candādevī āha –
५७.
57.
‘‘अभयं सम्म ते दम्मि, अभीतो भण सारथि।
‘‘Abhayaṃ samma te dammi, abhīto bhaṇa sārathi;
यं ते सुतं वा दिट्ठं वा, राजपुत्तस्स सन्तिके’’ति॥
Yaṃ te sutaṃ vā diṭṭhaṃ vā, rājaputtassa santike’’ti.
ततो सारथि आह –
Tato sārathi āha –
५८.
58.
‘‘न सो मूगो न सो पक्खो, विसट्ठवचनो च सो।
‘‘Na so mūgo na so pakkho, visaṭṭhavacano ca so;
रज्जस्स किर सो भीतो, अकरा आलये बहू॥
Rajjassa kira so bhīto, akarā ālaye bahū.
५९.
59.
‘‘पुरिमं सरति सो जातिं, यत्थ रज्जमकारयि।
‘‘Purimaṃ sarati so jātiṃ, yattha rajjamakārayi;
कारयित्वा तहिं रज्जं, पापत्थ निरयं भुसं॥
Kārayitvā tahiṃ rajjaṃ, pāpattha nirayaṃ bhusaṃ.
६०.
60.
‘‘वीसतिञ्चेव वस्सानि, तहिं रज्जमकारयि।
‘‘Vīsatiñceva vassāni, tahiṃ rajjamakārayi;
असीतिवस्ससहस्सानि, निरयम्हि अपच्चि सो॥
Asītivassasahassāni, nirayamhi apacci so.
६१.
61.
‘‘तस्स रज्जस्स सो भीतो, मा मं रज्जाभिसेचयुं।
‘‘Tassa rajjassa so bhīto, mā maṃ rajjābhisecayuṃ;
तस्मा पितु च मातुच्च, सन्तिके न भणी तदा॥
Tasmā pitu ca mātucca, santike na bhaṇī tadā.
६२.
62.
‘‘अङ्गपच्चङ्गसम्पन्नो , आरोहपरिणाहवा।
‘‘Aṅgapaccaṅgasampanno , ārohapariṇāhavā;
विसट्ठवचनो पञ्ञो, मग्गे सग्गस्स तिट्ठति॥
Visaṭṭhavacano pañño, magge saggassa tiṭṭhati.
६३.
63.
‘‘सचे त्वं दट्ठुकामासि, राजपुत्तं तवत्रजं।
‘‘Sace tvaṃ daṭṭhukāmāsi, rājaputtaṃ tavatrajaṃ;
एहि तं पापयिस्सामि, यत्थ सम्मति तेमियो’’ति॥
Ehi taṃ pāpayissāmi, yattha sammati temiyo’’ti.
तत्थ विसट्ठवचनोति अपलिबुद्धकथो। अकरा आलये बहूति तुम्हाकं वञ्चनानि बहूनि अकासि। पञ्ञोति पञ्ञवा। सचे त्वन्ति राजानं धुरं कत्वा उभोपि ते एवमाह। यत्थ सम्मति तेमियोति यत्थ वो पुत्तो मया गहितपटिञ्ञो हुत्वा अच्छति, तत्थ पापयिस्सामि, इदानि पपञ्चं अकत्वा लहुं गन्तुं वट्टतीति आह।
Tattha visaṭṭhavacanoti apalibuddhakatho. Akarā ālaye bahūti tumhākaṃ vañcanāni bahūni akāsi. Paññoti paññavā. Sace tvanti rājānaṃ dhuraṃ katvā ubhopi te evamāha. Yattha sammati temiyoti yattha vo putto mayā gahitapaṭiñño hutvā acchati, tattha pāpayissāmi, idāni papañcaṃ akatvā lahuṃ gantuṃ vaṭṭatīti āha.
कुमारो पन सारथिं पेसेत्वा पब्बजितुकामो अहोसि। तदा सक्को तस्स मनं ञत्वा तस्मिं खणे विस्सकम्मदेवपुत्तं पक्कोसापेत्वा ‘‘तात विस्सकम्मदेवपुत्त, तेमियकुमारो पब्बजितुकामो, त्वं तस्स पण्णसालञ्च पब्बजितपरिक्खारञ्च मापेत्वा एही’’ति पेसेसि। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा वेगेन गन्त्वा तियोजनिके वनसण्डे अत्तनो इद्धिबलेन रमणीयं अस्समं मापेत्वा रत्तिट्ठानदिवाट्ठानञ्च पोक्खरणिञ्च आवाटञ्च अकालफलसम्पन्नं रुक्खञ्च कत्वा पण्णसालसमीपे चतुवीसतिहत्थप्पमाणं चङ्कमं मापेत्वा अन्तोचङ्कमे च फलिकवण्णं रुचिरं वालुकं ओकिरित्वा सब्बे पब्बजितपरिक्खारे मापेत्वा ‘‘ये पब्बजितुकामा, ते इमे गहेत्वा पब्बजन्तू’’ति भित्तियं अक्खरानि लिखित्वा चण्डवाळे च अमनापसद्दे सब्बे मिगपक्खिनो च पलापेत्वा सकट्ठानमेव गतो।
Kumāro pana sārathiṃ pesetvā pabbajitukāmo ahosi. Tadā sakko tassa manaṃ ñatvā tasmiṃ khaṇe vissakammadevaputtaṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta vissakammadevaputta, temiyakumāro pabbajitukāmo, tvaṃ tassa paṇṇasālañca pabbajitaparikkhārañca māpetvā ehī’’ti pesesi. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā vegena gantvā tiyojanike vanasaṇḍe attano iddhibalena ramaṇīyaṃ assamaṃ māpetvā rattiṭṭhānadivāṭṭhānañca pokkharaṇiñca āvāṭañca akālaphalasampannaṃ rukkhañca katvā paṇṇasālasamīpe catuvīsatihatthappamāṇaṃ caṅkamaṃ māpetvā antocaṅkame ca phalikavaṇṇaṃ ruciraṃ vālukaṃ okiritvā sabbe pabbajitaparikkhāre māpetvā ‘‘ye pabbajitukāmā, te ime gahetvā pabbajantū’’ti bhittiyaṃ akkharāni likhitvā caṇḍavāḷe ca amanāpasadde sabbe migapakkhino ca palāpetvā sakaṭṭhānameva gato.
तस्मिं खणे महासत्तो तं दिस्वा सक्कदत्तियभावं ञत्वा, पण्णसालं पविसित्वा वत्थानि अपनेत्वा, रत्तवाकचीरं निवासेत्वा एकं पारुपित्वा अजिनचम्मं एकंसे कत्वा जटामण्डलं बन्धित्वा काजं अंसे कत्वा कत्तरदण्डमादाय पण्णसालतो निक्खमित्वा पब्बजितसिरिं समुब्बहन्तो अपरापरं चङ्कमित्वा ‘‘अहो सुखं, अहो सुख’’न्ति उदानं उदानेन्तो पण्णसालं पविसित्वा कट्ठत्थरणे निसिन्नो पञ्च अभिञ्ञा अट्ठ समापत्तियो च निब्बत्तेत्वा सायन्हसमये पण्णसालतो निक्खमित्वा चङ्कमनकोटियं ठितकाररुक्खतो पण्णानि गहेत्वा , सक्कदत्तियभाजने अलोणके अतक्के निधूपने उदके सेदेत्वा अमतं विय परिभुञ्जित्वा चत्तारो ब्रह्मविहारे भावेत्वा तत्थ वासं कप्पेसि।
Tasmiṃ khaṇe mahāsatto taṃ disvā sakkadattiyabhāvaṃ ñatvā, paṇṇasālaṃ pavisitvā vatthāni apanetvā, rattavākacīraṃ nivāsetvā ekaṃ pārupitvā ajinacammaṃ ekaṃse katvā jaṭāmaṇḍalaṃ bandhitvā kājaṃ aṃse katvā kattaradaṇḍamādāya paṇṇasālato nikkhamitvā pabbajitasiriṃ samubbahanto aparāparaṃ caṅkamitvā ‘‘aho sukhaṃ, aho sukha’’nti udānaṃ udānento paṇṇasālaṃ pavisitvā kaṭṭhattharaṇe nisinno pañca abhiññā aṭṭha samāpattiyo ca nibbattetvā sāyanhasamaye paṇṇasālato nikkhamitvā caṅkamanakoṭiyaṃ ṭhitakārarukkhato paṇṇāni gahetvā , sakkadattiyabhājane aloṇake atakke nidhūpane udake sedetvā amataṃ viya paribhuñjitvā cattāro brahmavihāre bhāvetvā tattha vāsaṃ kappesi.
कासिराजापि सुनन्दसारथिस्स वचनं सुत्वा महासेनगुत्तं पक्कोसापेत्वा तरमानरूपोव गमनसज्जं कारेतुं आह –
Kāsirājāpi sunandasārathissa vacanaṃ sutvā mahāsenaguttaṃ pakkosāpetvā taramānarūpova gamanasajjaṃ kāretuṃ āha –
६४.
64.
‘‘योजयन्तु रथे अस्से, कच्छं नागान बन्धथ।
‘‘Yojayantu rathe asse, kacchaṃ nāgāna bandhatha;
उदीरयन्तु सङ्खपणवा, वादन्तु एकपोक्खरा॥
Udīrayantu saṅkhapaṇavā, vādantu ekapokkharā.
६५.
65.
‘‘वादन्तु भेरी सन्नद्धा, वग्गू वादन्तु दुन्दुभी।
‘‘Vādantu bherī sannaddhā, vaggū vādantu dundubhī;
नेगमा च मं अन्वेन्तु, गच्छं पुत्तनिवेदको॥
Negamā ca maṃ anventu, gacchaṃ puttanivedako.
६६.
66.
‘‘ओरोधा च कुमारा च, वेसियाना च ब्राह्मणा।
‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;
खिप्पं यानानि योजेन्तु, गच्छं पुत्तनिवेदको॥
Khippaṃ yānāni yojentu, gacchaṃ puttanivedako.
६७.
67.
‘‘हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका।
‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;
खिप्पं यानानि योजेन्तु, गच्छं पुत्तनिवेदको॥
Khippaṃ yānāni yojentu, gacchaṃ puttanivedako.
६८.
68.
‘‘समागता जानपदा, नेगमा च समागता।
‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;
खिप्पं यानानि योजेन्तु, गच्छं पुत्तनिवेदको’’ति॥
Khippaṃ yānāni yojentu, gacchaṃ puttanivedako’’ti.
तत्थ उदीरयन्तूति सद्दं मुञ्चन्तु। वादन्तूति वज्जन्तु। एकपोक्खराति एकमुखभेरियो। सन्नद्धाति सुट्ठु नद्धा। वग्गूति मधुरस्सरा। गच्छन्ति गमिस्सामि। पुत्तनिवेदकोति पुत्तस्स निवेदको ओवादको हुत्वा गच्छामि। तं ओवदित्वा मम वचनं गाहापेत्वा तत्थेव तं रतनरासिम्हि ठपेत्वा अभिसिञ्चित्वा आनेतुं गच्छामीति अधिप्पायेनेवमाह। नेगमाति कुटुम्बिकजना। समागताति सन्निपतिता हुत्वा।
Tattha udīrayantūti saddaṃ muñcantu. Vādantūti vajjantu. Ekapokkharāti ekamukhabheriyo. Sannaddhāti suṭṭhu naddhā. Vaggūti madhurassarā. Gacchanti gamissāmi. Puttanivedakoti puttassa nivedako ovādako hutvā gacchāmi. Taṃ ovaditvā mama vacanaṃ gāhāpetvā tattheva taṃ ratanarāsimhi ṭhapetvā abhisiñcitvā ānetuṃ gacchāmīti adhippāyenevamāha. Negamāti kuṭumbikajanā. Samāgatāti sannipatitā hutvā.
एवं रञ्ञा आणत्ता सारथिनो अस्से योजेत्वा रथे राजद्वारे ठपेत्वा रञ्ञो आरोचेसुं। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ raññā āṇattā sārathino asse yojetvā rathe rājadvāre ṭhapetvā rañño ārocesuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
६९.
69.
‘‘अस्से च सारथी युत्ते, सिन्धवे सीघवाहने।
‘‘Asse ca sārathī yutte, sindhave sīghavāhane;
राजद्वारं उपागच्छुं, युत्ता देव इमे हया’’ति॥
Rājadvāraṃ upāgacchuṃ, yuttā deva ime hayā’’ti.
तत्थ अस्सेति सिन्धवे सिन्धवजातिके सीघवाहने जवसम्पन्ने अस्से आदाय। सारथीति सारथिनो। युत्तेति रथेसु योजिते। उपागच्छुन्ति ते रथेसु युत्ते अस्से आदाय आगमंसु, आगन्त्वा च पन ‘‘युत्ता, देव, इमे हया’’ति आरोचेसुं।
Tattha asseti sindhave sindhavajātike sīghavāhane javasampanne asse ādāya. Sārathīti sārathino. Yutteti rathesu yojite. Upāgacchunti te rathesu yutte asse ādāya āgamaṃsu, āgantvā ca pana ‘‘yuttā, deva, ime hayā’’ti ārocesuṃ.
ततो सारथीनं वचनं सुत्वा राजा उपड्ढगाथमाह –
Tato sārathīnaṃ vacanaṃ sutvā rājā upaḍḍhagāthamāha –
७०.
70.
‘‘थूला जवेन हायन्ति, किसा हायन्ति थामुना’’ति॥
‘‘Thūlā javena hāyanti, kisā hāyanti thāmunā’’ti.
तं सुत्वा सारथिनोपि उपड्ढगाथमाहंसु –
Taṃ sutvā sārathinopi upaḍḍhagāthamāhaṃsu –
‘‘किसे थूले विवज्जेत्वा, संसट्ठा योजिता हया’’ति॥
‘‘Kise thūle vivajjetvā, saṃsaṭṭhā yojitā hayā’’ti.
तस्सत्थो – देव, किसे च थूले च एवरूपे अस्से अग्गण्हित्वा वयेन वण्णेन जवेन बलेन सदिसा हया योजिताति।
Tassattho – deva, kise ca thūle ca evarūpe asse aggaṇhitvā vayena vaṇṇena javena balena sadisā hayā yojitāti.
अथ राजा पुत्तस्स सन्तिकं गच्छन्तो चत्तारो वण्णे अट्ठारस सेनियो सब्बञ्च बलकायं सन्निपातापेसि। तस्स सन्निपातेन्तस्सेव तयो दिवसा अतिक्कन्ता। अथ चतुत्थे दिवसे कासिराजा नगरतो निक्खमित्वा गहेतब्बयुत्तकं गाहापेत्वा अस्समपदं गन्त्वा पुत्तेन सद्धिं पटिनन्दितो पटिसन्थारमकासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Atha rājā puttassa santikaṃ gacchanto cattāro vaṇṇe aṭṭhārasa seniyo sabbañca balakāyaṃ sannipātāpesi. Tassa sannipātentasseva tayo divasā atikkantā. Atha catutthe divase kāsirājā nagarato nikkhamitvā gahetabbayuttakaṃ gāhāpetvā assamapadaṃ gantvā puttena saddhiṃ paṭinandito paṭisanthāramakāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
७१.
71.
‘‘ततो राजा तरमानो, युत्तमारुय्ह सन्दनं।
‘‘Tato rājā taramāno, yuttamāruyha sandanaṃ;
इत्थागारं अज्झभासि, सब्बाव अनुयाथ मं॥
Itthāgāraṃ ajjhabhāsi, sabbāva anuyātha maṃ.
७२.
72.
‘‘वाळबीजनिमुण्हीसं, खग्गं छत्तञ्च पण्डरं।
‘‘Vāḷabījanimuṇhīsaṃ, khaggaṃ chattañca paṇḍaraṃ;
उपाधी रथमारुय्ह, सुवण्णेहि अलङ्कता॥
Upādhī rathamāruyha, suvaṇṇehi alaṅkatā.
७३.
73.
‘‘ततो स राजा पायासि, पुरक्खत्वान सारथिं।
‘‘Tato sa rājā pāyāsi, purakkhatvāna sārathiṃ;
खिप्पमेव उपागच्छि, यत्थ सम्मति तेमियो॥
Khippameva upāgacchi, yattha sammati temiyo.
७४.
74.
‘‘तञ्च दिस्वान आयन्तं, जलन्तमिव तेजसा।
‘‘Tañca disvāna āyantaṃ, jalantamiva tejasā;
खत्तसङ्घपरिब्यूळ्हं, तेमियो एतदब्रवि॥
Khattasaṅghaparibyūḷhaṃ, temiyo etadabravi.
७५.
75.
‘‘कच्चि नु तात कुसलं, कच्चि तात अनामयं।
‘‘Kacci nu tāta kusalaṃ, kacci tāta anāmayaṃ;
सब्बा च राजकञ्ञायो, अरोगा मय्ह मातरो॥
Sabbā ca rājakaññāyo, arogā mayha mātaro.
७६.
76.
‘‘कुसलञ्चेव मे पुत्त, अथो पुत्त अनामयं।
‘‘Kusalañceva me putta, atho putta anāmayaṃ;
सब्बा च राजकञ्ञायो, अरोगा तुय्ह मातरो॥
Sabbā ca rājakaññāyo, arogā tuyha mātaro.
७७.
77.
‘‘कच्चि अमज्जपो तात, कच्चि ते सुरमप्पियं।
‘‘Kacci amajjapo tāta, kacci te suramappiyaṃ;
कच्चि सच्चे च धम्मे च, दाने ते रमते मनो॥
Kacci sacce ca dhamme ca, dāne te ramate mano.
७८.
78.
‘‘अमज्जपो अहं पुत्त, अथो मे सुरमप्पियं।
‘‘Amajjapo ahaṃ putta, atho me suramappiyaṃ;
अथो सच्चे च धम्मे च, दाने मे रमते मनो॥
Atho sacce ca dhamme ca, dāne me ramate mano.
७९.
79.
‘‘कच्चि अरोगं योग्गं ते, कच्चि वहति वाहनं।
‘‘Kacci arogaṃ yoggaṃ te, kacci vahati vāhanaṃ;
कच्चि ते ब्याधयो नत्थि, सरीरस्सुपतापना॥
Kacci te byādhayo natthi, sarīrassupatāpanā.
८०.
80.
‘‘अथो अरोगं योग्गं मे, अथो वहति वाहनं।
‘‘Atho arogaṃ yoggaṃ me, atho vahati vāhanaṃ;
अथो मे ब्याधयो नत्थि, सरीरस्सुपतापना॥
Atho me byādhayo natthi, sarīrassupatāpanā.
८१.
81.
‘‘कच्चि अन्ता च ते फीता, मज्झे च बहला तव।
‘‘Kacci antā ca te phītā, majjhe ca bahalā tava;
कोट्ठागारञ्च कोसञ्च, कच्चि ते पटिसन्थतं॥
Koṭṭhāgārañca kosañca, kacci te paṭisanthataṃ.
८२.
82.
‘‘अथो अन्ता च मे फीता, मज्झे च बहला मम।
‘‘Atho antā ca me phītā, majjhe ca bahalā mama;
कोट्ठागारञ्च कोसञ्च, सब्बं मे पटिसन्थतं॥
Koṭṭhāgārañca kosañca, sabbaṃ me paṭisanthataṃ.
८३.
83.
‘‘स्वागतं ते महाराज, अथो ते अदुरागतं।
‘‘Svāgataṃ te mahārāja, atho te adurāgataṃ;
पतिट्ठपेन्तु पल्लङ्कं, यत्थ राजा निसक्कती’’ति॥
Patiṭṭhapentu pallaṅkaṃ, yattha rājā nisakkatī’’ti.
तत्थ उपाधी रथमारुय्हाति सुवण्णपादुका च रथं आरोपेन्तूति अत्थो। इमे तयो पादे पुत्तस्स तत्थेव अभिसेककरणत्थाय ‘‘पञ्च राजककुधभण्डानि गण्हथा’’ति आणापेन्तो राजा आह। सुवण्णेहि अलङ्कताति इदं पादुकं सन्धायाह। उपागच्छीति उपागतो अहोसि। काय वेलायाति? महासत्तस्स कारपण्णानि पचित्वा निब्बापेन्तस्स निसिन्नवेलाय। जलन्तमिव तेजसाति राजतेजेन जलन्तं विय। खत्तसङ्घपरिब्यूळ्हन्ति कथाफासुकेन अमच्चसङ्घेन परिवुतं, खत्तियसमूहेहि वा परिवारितं। एतदब्रवीति कासिराजानं बहि खन्धावारं निवासापेत्वा पदसाव पण्णसालं आगन्त्वा तं वन्दित्वा निसिन्नं पटिसन्थारं करोन्तो एतं वचनं अब्रवि।
Tattha upādhī rathamāruyhāti suvaṇṇapādukā ca rathaṃ āropentūti attho. Ime tayo pāde puttassa tattheva abhisekakaraṇatthāya ‘‘pañca rājakakudhabhaṇḍāni gaṇhathā’’ti āṇāpento rājā āha. Suvaṇṇehi alaṅkatāti idaṃ pādukaṃ sandhāyāha. Upāgacchīti upāgato ahosi. Kāya velāyāti? Mahāsattassa kārapaṇṇāni pacitvā nibbāpentassa nisinnavelāya. Jalantamiva tejasāti rājatejena jalantaṃ viya. Khattasaṅghaparibyūḷhanti kathāphāsukena amaccasaṅghena parivutaṃ, khattiyasamūhehi vā parivāritaṃ. Etadabravīti kāsirājānaṃ bahi khandhāvāraṃ nivāsāpetvā padasāva paṇṇasālaṃ āgantvā taṃ vanditvā nisinnaṃ paṭisanthāraṃ karonto etaṃ vacanaṃ abravi.
कुसलं अनामयन्ति उभयेनपि पदेन आरोग्यमेव पुच्छति। कच्चि अमज्जपोति कच्चि मज्जं न पिवसीति पुच्छति। ‘‘अप्पमत्तो’’तिपि पाठो, कुसलधम्मेसु नप्पमज्जसीति अत्थो। सुरमप्पियन्ति सुरापानं अप्पियं। ‘‘सुरमप्पिया’’तिपि पाठो, सुरा अप्पियाति अत्थो। धम्मेति दसविधे राजधम्मे। योग्गन्ति युगे युञ्जितब्बं ते तव अस्सगोणादिकं। कच्चि वहतीति कच्चि अरोगं हुत्वा वहति। वाहनन्ति हत्थिअस्सादि सब्बं वाहनं। सरीरस्सुपतापनाति सरीरस्स उपतापकरा। अन्ताति पच्चन्तजनपदा। फीताति इद्धा सुभिक्खा, वत्थाभरणेहि वा अन्नपानेहि वा परिपुण्णा गाळ्हवासा। मज्झे चाति रट्ठस्स मज्झे। बहलाति गामनिगमा घनवासा। पटिसन्थतन्ति पटिच्छादितं गुत्तं, परिपुण्णं वा। यत्थ राजा निसक्कतीति यस्मिं पल्लङ्के राजा निसीदिस्सति, तं पञ्ञापेन्तूति वदति।
Kusalaṃ anāmayanti ubhayenapi padena ārogyameva pucchati. Kacci amajjapoti kacci majjaṃ na pivasīti pucchati. ‘‘Appamatto’’tipi pāṭho, kusaladhammesu nappamajjasīti attho. Suramappiyanti surāpānaṃ appiyaṃ. ‘‘Suramappiyā’’tipi pāṭho, surā appiyāti attho. Dhammeti dasavidhe rājadhamme. Yogganti yuge yuñjitabbaṃ te tava assagoṇādikaṃ. Kacci vahatīti kacci arogaṃ hutvā vahati. Vāhananti hatthiassādi sabbaṃ vāhanaṃ. Sarīrassupatāpanāti sarīrassa upatāpakarā. Antāti paccantajanapadā. Phītāti iddhā subhikkhā, vatthābharaṇehi vā annapānehi vā paripuṇṇā gāḷhavāsā. Majjhe cāti raṭṭhassa majjhe. Bahalāti gāmanigamā ghanavāsā. Paṭisanthatanti paṭicchāditaṃ guttaṃ, paripuṇṇaṃ vā. Yattha rājā nisakkatīti yasmiṃ pallaṅke rājā nisīdissati, taṃ paññāpentūti vadati.
राजा महासत्ते गारवेन पल्लङ्के न निसीदति। अथ महासत्तो ‘‘सचे पल्लङ्के न निसीदति, पण्णसन्थारं पञ्ञापेथा’’ति वत्वा तस्मिं पञ्ञत्ते निसीदनत्थाय राजानं निमन्तेन्तो गाथमाह –
Rājā mahāsatte gāravena pallaṅke na nisīdati. Atha mahāsatto ‘‘sace pallaṅke na nisīdati, paṇṇasanthāraṃ paññāpethā’’ti vatvā tasmiṃ paññatte nisīdanatthāya rājānaṃ nimantento gāthamāha –
८४.
84.
‘‘इधेव ते निसीदस्सु, नियते पण्णसन्थरे।
‘‘Idheva te nisīdassu, niyate paṇṇasanthare;
एत्तो उदकमादाय, पादे पक्खालयस्सु ते’’ति॥
Etto udakamādāya, pāde pakkhālayassu te’’ti.
तत्थ नियतेति सुसन्थते। एत्तोति परिभोगउदकं दस्सेन्तो आह।
Tattha niyateti susanthate. Ettoti paribhogaudakaṃ dassento āha.
राजा महासत्ते गारवेन पण्णसन्थारेपि अनिसीदित्वा भूमियं एव निसीदि। महासत्तोपि पण्णसालं पविसित्वा तं कारपण्णकं नीहरित्वा राजानं तेन निमन्तेन्तो गाथमाह –
Rājā mahāsatte gāravena paṇṇasanthārepi anisīditvā bhūmiyaṃ eva nisīdi. Mahāsattopi paṇṇasālaṃ pavisitvā taṃ kārapaṇṇakaṃ nīharitvā rājānaṃ tena nimantento gāthamāha –
८५.
85.
‘‘इदम्पि पण्णकं मय्हं, रन्धं राज अलोणकं।
‘‘Idampi paṇṇakaṃ mayhaṃ, randhaṃ rāja aloṇakaṃ;
परिभुञ्ज महाराज, पाहुनो मेसिधागतो’’ति॥
Paribhuñja mahārāja, pāhuno mesidhāgato’’ti.
अथ नं राजा आह –
Atha naṃ rājā āha –
८६.
86.
‘‘न चाहं पण्णं भुञ्जामि, न हेतं मय्ह भोजनं।
‘‘Na cāhaṃ paṇṇaṃ bhuñjāmi, na hetaṃ mayha bhojanaṃ;
सालीनं ओदनं भुञ्जे, सुचिं मंसूपसेचन’’न्ति॥
Sālīnaṃ odanaṃ bhuñje, suciṃ maṃsūpasecana’’nti.
तत्थ न चाहन्ति पटिक्खेपवचनं।
Tattha na cāhanti paṭikkhepavacanaṃ.
राजा तथारूपं अत्तनो राजभोजनं वण्णेत्वा तस्मिं महासत्ते गारवेन थोकं पण्णकं हत्थतले ठपेत्वा ‘‘तात, त्वं एवरूपं भोजनं भुञ्जसी’’ति पुत्तेन सद्धिं पियकथं कथेन्तो निसीदि। तस्मिं खणे चन्दादेवी ओरोधेन परिवुता एकमग्गेन आगन्त्वा बोधिसत्तस्स अस्समपदं पत्वा पियपुत्तं दिस्वा तत्थेव पतित्वा विसञ्ञी अहोसि। ततो पटिलद्धस्सासा पतितट्ठानतो उट्ठहित्वा आगन्त्वा बोधिसत्तस्स पादे दळ्हं गहेत्वा वन्दित्वा अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि रोदित्वा वन्दनट्ठानतो उट्ठाय एकमन्तं निसीदि। अथ नं राजा ‘‘भद्दे, तव पुत्तस्स भोजनं पस्साही’’ति वत्वा थोकं पण्णकं तस्सा हत्थे ठपेत्वा सेसइत्थीनम्पि थोकं थोकं अदासि। ता सब्बापि ‘‘सामि, एवरूपं भोजनं भुञ्जसी’’ति वदन्तियो तं गहेत्वा अत्तनो अत्तनो सीसे कत्वा ‘‘अतिदुक्करं करोसि, सामी’’ति वत्वा नमस्समाना निसीदिंसु। राजा पुन ‘‘तात, इदं मय्हं अच्छरियं हुत्वा उपट्ठाती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Rājā tathārūpaṃ attano rājabhojanaṃ vaṇṇetvā tasmiṃ mahāsatte gāravena thokaṃ paṇṇakaṃ hatthatale ṭhapetvā ‘‘tāta, tvaṃ evarūpaṃ bhojanaṃ bhuñjasī’’ti puttena saddhiṃ piyakathaṃ kathento nisīdi. Tasmiṃ khaṇe candādevī orodhena parivutā ekamaggena āgantvā bodhisattassa assamapadaṃ patvā piyaputtaṃ disvā tattheva patitvā visaññī ahosi. Tato paṭiladdhassāsā patitaṭṭhānato uṭṭhahitvā āgantvā bodhisattassa pāde daḷhaṃ gahetvā vanditvā assupuṇṇehi nettehi roditvā vandanaṭṭhānato uṭṭhāya ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ rājā ‘‘bhadde, tava puttassa bhojanaṃ passāhī’’ti vatvā thokaṃ paṇṇakaṃ tassā hatthe ṭhapetvā sesaitthīnampi thokaṃ thokaṃ adāsi. Tā sabbāpi ‘‘sāmi, evarūpaṃ bhojanaṃ bhuñjasī’’ti vadantiyo taṃ gahetvā attano attano sīse katvā ‘‘atidukkaraṃ karosi, sāmī’’ti vatvā namassamānā nisīdiṃsu. Rājā puna ‘‘tāta, idaṃ mayhaṃ acchariyaṃ hutvā upaṭṭhātī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
८७.
87.
‘‘अच्छेरकं मं पटिभाति, एककम्पि रहोगतं।
‘‘Accherakaṃ maṃ paṭibhāti, ekakampi rahogataṃ;
एदिसं भुञ्जमानानं, केन वण्णो पसीदती’’ति॥
Edisaṃ bhuñjamānānaṃ, kena vaṇṇo pasīdatī’’ti.
तत्थ एककन्ति तात, तं एककम्पि रहोगतं इमिना भोजनेन यापेन्तं दिस्वा मम अच्छरियं हुत्वा उपट्ठाति। एदिसन्ति एवरूपं अलोणकं अतक्कं निधूपनं रन्धं पत्तं भुञ्जन्तानं केन कारणेन वण्णो पसीदतीति नं पुच्छि।
Tattha ekakanti tāta, taṃ ekakampi rahogataṃ iminā bhojanena yāpentaṃ disvā mama acchariyaṃ hutvā upaṭṭhāti. Edisanti evarūpaṃ aloṇakaṃ atakkaṃ nidhūpanaṃ randhaṃ pattaṃ bhuñjantānaṃ kena kāraṇena vaṇṇo pasīdatīti naṃ pucchi.
अथस्स सो आचिक्खन्तो आह –
Athassa so ācikkhanto āha –
८८.
88.
‘‘एको राज निपज्जामि, नियते पण्णसन्थरे।
‘‘Eko rāja nipajjāmi, niyate paṇṇasanthare;
ताय मे एकसेय्याय, राज वण्णो पसीदति॥
Tāya me ekaseyyāya, rāja vaṇṇo pasīdati.
८९.
89.
‘‘न च नेत्तिंसबन्धा मे, राजरक्खा उपट्ठिता।
‘‘Na ca nettiṃsabandhā me, rājarakkhā upaṭṭhitā;
ताय मे सुखसेय्याय, राजवण्णो पसीदति॥
Tāya me sukhaseyyāya, rājavaṇṇo pasīdati.
९०.
90.
‘‘अतीतं नानुसोचामि, नप्पजप्पामिनागतं।
‘‘Atītaṃ nānusocāmi, nappajappāmināgataṃ;
पच्चुप्पन्नेन यापेमि, तेन वण्णो पसीदति॥
Paccuppannena yāpemi, tena vaṇṇo pasīdati.
९१.
91.
‘‘अनागतप्पजप्पाय, अतीतस्सानुसोचना।
‘‘Anāgatappajappāya, atītassānusocanā;
एतेन बाला सुस्सन्ति, नळोव हरितो लुतो’’ति॥
Etena bālā sussanti, naḷova harito luto’’ti.
तत्थ नेत्तिंसबन्धाति खग्गबन्धा। राजरक्खाति राजानं रक्खिता। नप्पजप्पामीति न पत्थेमि। हरितोति हरितवण्णो। लुतोति लुञ्चित्वा आतपे खित्तनळो विय।
Tattha nettiṃsabandhāti khaggabandhā. Rājarakkhāti rājānaṃ rakkhitā. Nappajappāmīti na patthemi. Haritoti haritavaṇṇo. Lutoti luñcitvā ātape khittanaḷo viya.
अथ राजा ‘‘इधेव नं अभिसिञ्चित्वा आदाय गमिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा रज्जेन निमन्तेन्तो आह –
Atha rājā ‘‘idheva naṃ abhisiñcitvā ādāya gamissāmī’’ti cintetvā rajjena nimantento āha –
९२.
92.
‘‘हत्थानीकं रथानीकं, अस्से पत्ती च वम्मिनो।
‘‘Hatthānīkaṃ rathānīkaṃ, asse pattī ca vammino;
निवेसनानि रम्मानि, अहं पुत्त ददामि ते॥
Nivesanāni rammāni, ahaṃ putta dadāmi te.
९३.
93.
‘‘इत्थागारम्पि ते दम्मि, सब्बालङ्कारभूसितं।
‘‘Itthāgārampi te dammi, sabbālaṅkārabhūsitaṃ;
ता पुत्त पटिपज्जस्सु, त्वं नो राजा भविस्ससि॥
Tā putta paṭipajjassu, tvaṃ no rājā bhavissasi.
९४.
94.
‘‘कुसला नच्चगीतस्स, सिक्खिता चातुरित्थियो।
‘‘Kusalā naccagītassa, sikkhitā cāturitthiyo;
कामे तं रमयिस्सन्ति, किं अरञ्ञे करिस्ससि॥
Kāme taṃ ramayissanti, kiṃ araññe karissasi.
९५.
95.
‘‘पटिराजूहि ते कञ्ञा, आनयिस्सं अलङ्कता।
‘‘Paṭirājūhi te kaññā, ānayissaṃ alaṅkatā;
तासु पुत्ते जनेत्वान, अथ पच्छा पब्बजिस्ससि॥
Tāsu putte janetvāna, atha pacchā pabbajissasi.
९६.
96.
‘‘युवा च दहरो चासि, पठमुप्पत्तिको सुसु।
‘‘Yuvā ca daharo cāsi, paṭhamuppattiko susu;
रज्जं कारेहि भद्दन्ते, किं अरञ्ञे करिस्ससी’’ति॥
Rajjaṃ kārehi bhaddante, kiṃ araññe karissasī’’ti.
तत्थ हत्थानीकन्ति दसहत्थितो पट्ठाय हत्थानीकं नाम, तथा रथानीकं। वम्मिनोति वम्मबद्धसूरयोधे। कुसलाति छेका। सिक्खिताति अञ्ञेसुपि इत्थिकिच्चेसु सिक्खिता। चातुरित्थियोति चतुरा विलासा इत्थियो, अथ वा चतुरा नागरा इत्थियो, अथ वा चतुरा नाम नाटकित्थियो। पटिराजूहि ते कञ्ञाति अञ्ञेहि राजूहि तव राजकञ्ञायो आनयिस्सामि। युवाति योब्बनप्पत्तो। दहरोति तरुणो। पठमुप्पत्तिकोति पठमवयेन उप्पत्तितो समुग्गतो। सुसूति अतितरुणो।
Tattha hatthānīkanti dasahatthito paṭṭhāya hatthānīkaṃ nāma, tathā rathānīkaṃ. Vamminoti vammabaddhasūrayodhe. Kusalāti chekā. Sikkhitāti aññesupi itthikiccesu sikkhitā. Cāturitthiyoti caturā vilāsā itthiyo, atha vā caturā nāgarā itthiyo, atha vā caturā nāma nāṭakitthiyo. Paṭirājūhi te kaññāti aññehi rājūhi tava rājakaññāyo ānayissāmi. Yuvāti yobbanappatto. Daharoti taruṇo. Paṭhamuppattikoti paṭhamavayena uppattito samuggato. Susūti atitaruṇo.
इतो पट्ठाय बोधिसत्तस्स धम्मकथा होति –
Ito paṭṭhāya bodhisattassa dhammakathā hoti –
९७.
97.
‘‘युवा चरे ब्रह्मचरियं, ब्रह्मचारी युवा सिया।
‘‘Yuvā care brahmacariyaṃ, brahmacārī yuvā siyā;
दहरस्स हि पब्बज्जा, एतं इसीहि वण्णितं॥
Daharassa hi pabbajjā, etaṃ isīhi vaṇṇitaṃ.
९८.
98.
‘‘युवा चरे ब्रह्मचरियं, ब्रह्मचारी युवा सिया।
‘‘Yuvā care brahmacariyaṃ, brahmacārī yuvā siyā;
ब्रह्मचरियं चरिस्सामि, नाहं रज्जेन मत्थिको॥
Brahmacariyaṃ carissāmi, nāhaṃ rajjena matthiko.
९९.
99.
‘‘पस्सामि वोहं दहरं, अम्म तात वदन्तरं।
‘‘Passāmi vohaṃ daharaṃ, amma tāta vadantaraṃ;
किच्छालद्धं पियं पुत्तं, अप्पत्वाव जरं मतं॥
Kicchāladdhaṃ piyaṃ puttaṃ, appatvāva jaraṃ mataṃ.
१००.
100.
‘‘पस्सामि वोहं दहरिं, कुमारिं चारुदस्सनिं।
‘‘Passāmi vohaṃ dahariṃ, kumāriṃ cārudassaniṃ;
नववंसकळीरंव, पलुग्गं जीवितक्खयं॥
Navavaṃsakaḷīraṃva, paluggaṃ jīvitakkhayaṃ.
१०१.
101.
‘‘दहरापि हि मीयन्ति, नरा च अथ नारियो।
‘‘Daharāpi hi mīyanti, narā ca atha nāriyo;
तत्थ को विस्ससे पोसो, ‘दहरोम्ही’ति जीविते॥
Tattha ko vissase poso, ‘daharomhī’ti jīvite.
१०२.
102.
‘‘यस्स रत्या विवसाने, आयु अप्पतरं सिया।
‘‘Yassa ratyā vivasāne, āyu appataraṃ siyā;
अप्पोदकेव मच्छानं, किं नु कोमारकं तहिं॥
Appodakeva macchānaṃ, kiṃ nu komārakaṃ tahiṃ.
१०३.
103.
‘‘निच्चमब्भाहतो लोको, निच्चञ्च परिवारितो।
‘‘Niccamabbhāhato loko, niccañca parivārito;
अमोघासु वजन्तीसु, किं मं रज्जेभिसिञ्चसी’’ति॥
Amoghāsu vajantīsu, kiṃ maṃ rajjebhisiñcasī’’ti.
कासिराजा आह –
Kāsirājā āha –
१०४.
104.
‘‘केन मब्भाहतो लोको, केन च परिवारितो।
‘‘Kena mabbhāhato loko, kena ca parivārito;
कायो अमोघा गच्छन्ति, तं मे अक्खाहि पुच्छितो’’ति॥
Kāyo amoghā gacchanti, taṃ me akkhāhi pucchito’’ti.
बोधिसत्तो आह –
Bodhisatto āha –
१०५.
105.
‘‘मच्चुनाब्भाहतो लोको, जराय परिवारितो।
‘‘Maccunābbhāhato loko, jarāya parivārito;
रत्यो अमोघा गच्छन्ति, एवं जानाहि खत्तिय॥
Ratyo amoghā gacchanti, evaṃ jānāhi khattiya.
१०६.
106.
‘‘यथापि तन्ते वितते, यं यदेवूपवीयति।
‘‘Yathāpi tante vitate, yaṃ yadevūpavīyati;
अप्पकं होति वेतब्बं, एवं मच्चान जीवितं॥
Appakaṃ hoti vetabbaṃ, evaṃ maccāna jīvitaṃ.
१०७.
107.
‘‘यथा वारिवहो पूरो, गच्छं नुपनिवत्तति।
‘‘Yathā vārivaho pūro, gacchaṃ nupanivattati;
एवमायु मनुस्सानं, गच्छं नुपनिवत्तति॥
Evamāyu manussānaṃ, gacchaṃ nupanivattati.
१०८.
108.
‘‘यथा वारिवहो पूरो, वहे रुक्खेपकूलजे।
‘‘Yathā vārivaho pūro, vahe rukkhepakūlaje;
एवं जरामरणेन, वुय्हन्ते सब्बपाणिनो’’ति॥
Evaṃ jarāmaraṇena, vuyhante sabbapāṇino’’ti.
तत्थ ब्रह्मचारी युवा सियाति ब्रह्मचरियं चरन्तो युवा भवेय्य। इसीहि वण्णितन्ति बुद्धादीहि इसीहि थोमितं पसत्थं। नाहं रज्जेन मत्थिकोति अहं रज्जेन अत्थिको न होमि। अम्म तात वदन्तरन्ति ‘‘अम्म, ताता’’ति वदन्तं। पलुग्गन्ति मच्चुना लुञ्चित्वा गहितं। यस्स रत्या विवसानेति महाराज, यस्स मातुकुच्छिम्हि पटिसन्धिग्गहणकालतो पट्ठाय रत्तिदिवातिक्कमेन अप्पतरं आयु होति। कोमारकं तहिन्ति तस्मिं वये तरुणभावो किं करिस्सति।
Tattha brahmacārī yuvā siyāti brahmacariyaṃ caranto yuvā bhaveyya. Isīhi vaṇṇitanti buddhādīhi isīhi thomitaṃ pasatthaṃ. Nāhaṃ rajjena matthikoti ahaṃ rajjena atthiko na homi. Amma tāta vadantaranti ‘‘amma, tātā’’ti vadantaṃ. Palugganti maccunā luñcitvā gahitaṃ. Yassa ratyā vivasāneti mahārāja, yassa mātukucchimhi paṭisandhiggahaṇakālato paṭṭhāya rattidivātikkamena appataraṃ āyu hoti. Komārakaṃ tahinti tasmiṃ vaye taruṇabhāvo kiṃ karissati.
केन मब्भाहतोति केन अब्भाहतो। इदं राजा संखित्तेन भासितस्स अत्थं अजानन्तोव पुच्छति। रत्योति रत्तियो। ता हि इमेसं सत्तानं आयुञ्च वण्णञ्च बलञ्च खेपेन्तियो एव गच्छन्तीति अमोघा गच्छन्ति नामाति वेदितब्बं । यं यदेवूपवीयतीति यं यं तन्तं उपवीयति। वेतब्बन्ति तन्तस्मिं वीते सेसं वेतब्बं यथा अप्पकं होति, एवं सत्तानं जीवितं। नुपनिवत्ततीति तस्मिं तस्मिं खणे गतं गतमेव होति, न उपनिवत्तति। वहे रुक्खेपकूलजेति उपकूलजे रुक्खे वहेय्य।
Kena mabbhāhatoti kena abbhāhato. Idaṃ rājā saṃkhittena bhāsitassa atthaṃ ajānantova pucchati. Ratyoti rattiyo. Tā hi imesaṃ sattānaṃ āyuñca vaṇṇañca balañca khepentiyo eva gacchantīti amoghā gacchanti nāmāti veditabbaṃ . Yaṃ yadevūpavīyatīti yaṃ yaṃ tantaṃ upavīyati. Vetabbanti tantasmiṃ vīte sesaṃ vetabbaṃ yathā appakaṃ hoti, evaṃ sattānaṃ jīvitaṃ. Nupanivattatīti tasmiṃ tasmiṃ khaṇe gataṃ gatameva hoti, na upanivattati. Vahe rukkhepakūlajeti upakūlaje rukkhe vaheyya.
राजा महासत्तस्स धम्मकथं सुत्वा ‘‘किं मे घरावासेना’’ति अतिविय उक्कण्ठितो पब्बजितुकामो हुत्वा ‘‘नाहं ताव पुन नगरं गमिस्सामि, इधेव पब्बजिस्सामि। सचे पन मे पुत्तो नगरं गच्छेय्य, सेतच्छत्तमस्स ददेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा तं वीमंसितुं पुन रज्जेन निमन्तेन्तो आह –
Rājā mahāsattassa dhammakathaṃ sutvā ‘‘kiṃ me gharāvāsenā’’ti ativiya ukkaṇṭhito pabbajitukāmo hutvā ‘‘nāhaṃ tāva puna nagaraṃ gamissāmi, idheva pabbajissāmi. Sace pana me putto nagaraṃ gaccheyya, setacchattamassa dadeyya’’nti cintetvā taṃ vīmaṃsituṃ puna rajjena nimantento āha –
१०९.
109.
‘‘हत्थानीकं रथानीकं, अस्से पत्ती च वम्मिनो।
‘‘Hatthānīkaṃ rathānīkaṃ, asse pattī ca vammino;
निवेसनानि रम्मानि, अहं पुत्त ददामि ते॥
Nivesanāni rammāni, ahaṃ putta dadāmi te.
११०.
110.
‘‘इत्थागारम्पि ते दम्मि, सब्बालङ्कारभूसितं।
‘‘Itthāgārampi te dammi, sabbālaṅkārabhūsitaṃ;
ता पुत्त पटिपज्जस्सु, त्वं नो राजा भविस्ससि॥
Tā putta paṭipajjassu, tvaṃ no rājā bhavissasi.
१११.
111.
‘‘कुसला नच्चगीतस्स, सिक्खिता चातुरित्थियो।
‘‘Kusalā naccagītassa, sikkhitā cāturitthiyo;
कामे तं रमयिस्सन्ति, किं अरञ्ञे करिस्ससि॥
Kāme taṃ ramayissanti, kiṃ araññe karissasi.
११२.
112.
‘‘पटिराजूहि ते कञ्ञा, आनयिस्सं अलङ्कता।
‘‘Paṭirājūhi te kaññā, ānayissaṃ alaṅkatā;
तासु पुत्ते जनेत्वान, अथ पच्छा पब्बजिस्ससि॥
Tāsu putte janetvāna, atha pacchā pabbajissasi.
११३.
113.
‘‘युवा च दहरो चासि, पठमुप्पत्तिको सुसु।
‘‘Yuvā ca daharo cāsi, paṭhamuppattiko susu;
रज्जं कारेहि भद्दन्ते, किं अरञ्ञे करिस्ससि॥
Rajjaṃ kārehi bhaddante, kiṃ araññe karissasi.
११४.
114.
‘‘कोट्ठागारञ्च कोसञ्च, वाहनानि बलानि च।
‘‘Koṭṭhāgārañca kosañca, vāhanāni balāni ca;
निवेसनानि रम्मानि, अहं पुत्त ददामि ते॥
Nivesanāni rammāni, ahaṃ putta dadāmi te.
११५.
115.
‘‘गोमण्डलपरिब्यूळ्हो, दासिसङ्घपुरक्खतो।
‘‘Gomaṇḍalaparibyūḷho, dāsisaṅghapurakkhato;
रज्जं कारेहि भद्दन्ते, किं अरञ्ञे करिस्ससी’’ति॥
Rajjaṃ kārehi bhaddante, kiṃ araññe karissasī’’ti.
तत्थ गोमण्डलपरिब्यूळ्होति सुभङ्गीनं राजकञ्ञानं मण्डलेन पुरक्खतो।
Tattha gomaṇḍalaparibyūḷhoti subhaṅgīnaṃ rājakaññānaṃ maṇḍalena purakkhato.
अथ महासत्तो रज्जेन अनत्थिकभावं पकासेन्तो आह –
Atha mahāsatto rajjena anatthikabhāvaṃ pakāsento āha –
११६.
116.
‘‘किं धनेन यं खीयेथ, किं भरियाय मरिस्सति।
‘‘Kiṃ dhanena yaṃ khīyetha, kiṃ bhariyāya marissati;
किं योब्बनेन जिण्णेन, यं जरायाभिभुय्यति॥
Kiṃ yobbanena jiṇṇena, yaṃ jarāyābhibhuyyati.
११७.
117.
‘‘तत्थ का नन्दि का खिड्डा, का रती का धनेसना।
‘‘Tattha kā nandi kā khiḍḍā, kā ratī kā dhanesanā;
किं मे पुत्तेहि दारेहि, राज मुत्तोस्मि बन्धना॥
Kiṃ me puttehi dārehi, rāja muttosmi bandhanā.
११८.
118.
‘‘योहं एवं पजानामि, मच्चु मे नप्पमज्जति।
‘‘Yohaṃ evaṃ pajānāmi, maccu me nappamajjati;
अन्तकेनाधिपन्नस्स, का रती का धनेसना॥
Antakenādhipannassa, kā ratī kā dhanesanā.
११९.
119.
‘‘फलानमिव पक्कानं, निच्चं पतनतो भयं।
‘‘Phalānamiva pakkānaṃ, niccaṃ patanato bhayaṃ;
एवं जातान मच्चानं, निच्चं मरणतो भयं॥
Evaṃ jātāna maccānaṃ, niccaṃ maraṇato bhayaṃ.
१२०.
120.
‘‘सायमेके न दिस्सन्ति, पातो दिट्ठा बहू जना।
‘‘Sāyameke na dissanti, pāto diṭṭhā bahū janā;
पातो एते न दिस्सन्ति, सायं दिट्ठा बहू जना॥
Pāto ete na dissanti, sāyaṃ diṭṭhā bahū janā.
१२१.
121.
‘‘अज्जेव किच्चं आतपं, को जञ्ञा मरणं सुवे।
‘‘Ajjeva kiccaṃ ātapaṃ, ko jaññā maraṇaṃ suve;
न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना॥
Na hi no saṅgaraṃ tena, mahāsenena maccunā.
१२२.
122.
‘‘चोरा धनस्स पत्थेन्ति, राज मुत्तोस्मि बन्धना।
‘‘Corā dhanassa patthenti, rāja muttosmi bandhanā;
एहि राज निवत्तस्सु, नाहं रज्जेन मत्थिको’’ति॥
Ehi rāja nivattassu, nāhaṃ rajjena matthiko’’ti.
तत्थ यं खीयेथाति महाराज, किं त्वं मं धनेन निमन्तेसि, यं खीयेथ खयं गच्छेय्य। धनं वा हि पुरिसं चजति, पुरिसो वा तं धनं चजित्वा गच्छतीति सब्बथापि खयगामीयेव होति, किं त्वं मं तेन धनेन निमन्तेसि। किं भरियायाति भरियाय किं करिस्सामि, या मयि ठितेयेव मरिस्सति। जिण्णेनाति जराय अनुपरितेन अनुभूतेन। अभिभुय्यतीति अभिभविय्यति। तत्थाति तस्मिं एवं जरामरणधम्मे लोकसन्निवासे। का नन्दीति का नाम तुट्ठि। खिड्डाति कीळा। रतीति पञ्चकामगुणरति। बन्धनाति कामबन्धना मुत्तो अस्मि, महाराजाति झानेन विक्खम्भितत्ता एवमाह। मच्चु मेति मम मच्चु नप्पमज्जति, निच्चं मम वधाय अप्पमतोयेवाति। यो अहं एवं पजानामि, तस्स मम अन्तकेन अधिपन्नस्स वधितस्स का नाम रति, का धनेसनाति। निच्चन्ति जातकालतो पट्ठाय सदा जरामरणतो भयमेव उप्पज्जति।
Tattha yaṃ khīyethāti mahārāja, kiṃ tvaṃ maṃ dhanena nimantesi, yaṃ khīyetha khayaṃ gaccheyya. Dhanaṃ vā hi purisaṃ cajati, puriso vā taṃ dhanaṃ cajitvā gacchatīti sabbathāpi khayagāmīyeva hoti, kiṃ tvaṃ maṃ tena dhanena nimantesi. Kiṃ bhariyāyāti bhariyāya kiṃ karissāmi, yā mayi ṭhiteyeva marissati. Jiṇṇenāti jarāya anuparitena anubhūtena. Abhibhuyyatīti abhibhaviyyati. Tatthāti tasmiṃ evaṃ jarāmaraṇadhamme lokasannivāse. Kā nandīti kā nāma tuṭṭhi. Khiḍḍāti kīḷā. Ratīti pañcakāmaguṇarati. Bandhanāti kāmabandhanā mutto asmi, mahārājāti jhānena vikkhambhitattā evamāha. Maccu meti mama maccu nappamajjati, niccaṃ mama vadhāya appamatoyevāti. Yo ahaṃ evaṃ pajānāmi, tassa mama antakena adhipannassa vadhitassa kā nāma rati, kā dhanesanāti. Niccanti jātakālato paṭṭhāya sadā jarāmaraṇato bhayameva uppajjati.
आतपन्ति कुसलकम्मवीरियं। किच्चन्ति कत्तब्बं। को जञ्ञा मरणं सुवेति सुवे वा परसुवे वा मरणं वा जीवितं वा को जानेय्य। सङ्गरन्ति सङ्केतं। महासेनेनाति पञ्चवीसतिभयबात्तिंसकम्मकरणछन्नवुतिरोगप्पमुखादिवसेन पुथुसेनेन। चोरा धनस्साति धनत्थाय जीवितं चजन्ता चोरा धनस्स पत्थेन्ति नाम, अहं पन धनपत्थनासङ्खाता बन्धना मुत्तो अस्मि, न मे धनेनत्थोति अत्थो। निवत्तस्सूति मम वचनेन सम्मा निवत्तस्सु, रज्जं पहाय नेक्खम्मं पटिसरणं कत्वा पब्बजस्सु। यं पन चिन्तेसि ‘‘इमं रज्जे पतिट्ठापेस्सामी’’ति, तं मा चिन्तयि, नाहं रज्जेन अत्थिकोति। इति महासत्तस्स धम्मदेसना सहानुसन्धिना मत्थकं पत्ता।
Ātapanti kusalakammavīriyaṃ. Kiccanti kattabbaṃ. Ko jaññā maraṇaṃ suveti suve vā parasuve vā maraṇaṃ vā jīvitaṃ vā ko jāneyya. Saṅgaranti saṅketaṃ. Mahāsenenāti pañcavīsatibhayabāttiṃsakammakaraṇachannavutirogappamukhādivasena puthusenena. Corā dhanassāti dhanatthāya jīvitaṃ cajantā corā dhanassa patthenti nāma, ahaṃ pana dhanapatthanāsaṅkhātā bandhanā mutto asmi, na me dhanenatthoti attho. Nivattassūti mama vacanena sammā nivattassu, rajjaṃ pahāya nekkhammaṃ paṭisaraṇaṃ katvā pabbajassu. Yaṃ pana cintesi ‘‘imaṃ rajje patiṭṭhāpessāmī’’ti, taṃ mā cintayi, nāhaṃ rajjena atthikoti. Iti mahāsattassa dhammadesanā sahānusandhinā matthakaṃ pattā.
तं सुत्वा राजानञ्च चन्दादेविञ्च आदिं कत्वा सोळससहस्सा ओरोधा च अमच्चादयो च सब्बे पब्बजितुकामा अहेसुं। राजापि नगरे भेरिं चरापेसि ‘‘ये मम पुत्तस्स सन्तिके पब्बजितुं इच्छन्ति, ते पब्बजन्तू’’ति । सब्बेसञ्च सुवण्णकोट्ठागारादीनं द्वारानि विवरापेत्वा ‘‘असुकट्ठाने च महानिधिकुम्भियो अत्थि, अत्थिका गण्हन्तू’’ति सुवण्णपट्टे अक्खरानि लिखापेत्वा महाथम्भे बन्धापेसि। ते नागरा यथापसारिते आपणे च विवटद्वारानि गेहानि च पहाय नगरतो निक्खमित्वा रञ्ञो सन्तिकं आगमिंसु। राजा महाजनेन सद्धिं महासत्तस्स सन्तिके पब्बजि। सक्कदत्तियं तियोजनिकं अस्समपदं परिपुण्णं अहोसि। महासत्तो पण्णसालायो विचारेसि, मज्झे ठिता पण्णसालायो इत्थीनं दापेसि। किंकारणा? भीरुकजातिका एताति। पुरिसानं पन बहिपण्णसालायो दापेसि। ता सब्बापि पण्णसालायो विस्सकम्मदेवपुत्तोव मापेसि। ते च फलधररुक्खे विस्सकम्मदेवपुत्तोयेव अत्तनो इद्धिया मापेसि। ते सब्बे विस्सकम्मेन निम्मितेसु फलधररुक्खेसु उपोसथदिवसे भूमियं पतितपतितानि फलानि गहेत्वा परिभुञ्जित्वा समणधम्मं करोन्ति। तेसु यो कामवितक्कं वा ब्यापादवितक्कं वा विहिंसावितक्कं वा वितक्केति, तस्स मनं जानित्वा महासत्तो आकासे निसीदित्वा मधुरधम्मं कथेसि। ते जना बोधिसत्तस्स मधुरधम्मं सुत्वा एकग्गचित्ता हुत्वा खिप्पमेव अभिञ्ञा च समापत्तियो च निब्बत्तेसुं।
Taṃ sutvā rājānañca candādeviñca ādiṃ katvā soḷasasahassā orodhā ca amaccādayo ca sabbe pabbajitukāmā ahesuṃ. Rājāpi nagare bheriṃ carāpesi ‘‘ye mama puttassa santike pabbajituṃ icchanti, te pabbajantū’’ti . Sabbesañca suvaṇṇakoṭṭhāgārādīnaṃ dvārāni vivarāpetvā ‘‘asukaṭṭhāne ca mahānidhikumbhiyo atthi, atthikā gaṇhantū’’ti suvaṇṇapaṭṭe akkharāni likhāpetvā mahāthambhe bandhāpesi. Te nāgarā yathāpasārite āpaṇe ca vivaṭadvārāni gehāni ca pahāya nagarato nikkhamitvā rañño santikaṃ āgamiṃsu. Rājā mahājanena saddhiṃ mahāsattassa santike pabbaji. Sakkadattiyaṃ tiyojanikaṃ assamapadaṃ paripuṇṇaṃ ahosi. Mahāsatto paṇṇasālāyo vicāresi, majjhe ṭhitā paṇṇasālāyo itthīnaṃ dāpesi. Kiṃkāraṇā? Bhīrukajātikā etāti. Purisānaṃ pana bahipaṇṇasālāyo dāpesi. Tā sabbāpi paṇṇasālāyo vissakammadevaputtova māpesi. Te ca phaladhararukkhe vissakammadevaputtoyeva attano iddhiyā māpesi. Te sabbe vissakammena nimmitesu phaladhararukkhesu uposathadivase bhūmiyaṃ patitapatitāni phalāni gahetvā paribhuñjitvā samaṇadhammaṃ karonti. Tesu yo kāmavitakkaṃ vā byāpādavitakkaṃ vā vihiṃsāvitakkaṃ vā vitakketi, tassa manaṃ jānitvā mahāsatto ākāse nisīditvā madhuradhammaṃ kathesi. Te janā bodhisattassa madhuradhammaṃ sutvā ekaggacittā hutvā khippameva abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattesuṃ.
तदा एको सामन्तराजा ‘‘कासिराजा किर बाराणसिनगरतो निक्खमित्वा वनं पविसित्वा पब्बजितो’’ति सुत्वा ‘‘बाराणसिं गण्हिस्सामी’’ति नगरा निक्खमित्वा बाराणसिं पत्वा नगरं पविसित्वा अलङ्कतनगरं दिस्वा राजनिवेसनं आरुय्ह सत्तविधं वररतनं ओलोकेत्वा ‘‘कासिरञ्ञो इमं धनं निस्साय एकेन भयेन भवितब्ब’’न्ति चिन्तेन्तो सुरासोण्डे पक्कोसापेत्वा पुच्छि ‘‘तुम्हाकं रञ्ञो इध नगरे भयं उप्पन्नं अत्थी’’ति? ‘‘नत्थि, देवा’’ति। ‘‘किं कारणा’’ति। ‘‘अम्हाकं रञ्ञो पुत्तो तेमियकुमारो ‘बाराणसिं रज्जं न करिस्सामी’ति अमूगोपि मूगो विय हुत्वा इमम्हा नगरा निक्खमित्वा वनं पविसित्वा इसिपब्बज्जं पब्बजि, तेन कारणेन अम्हाकं राजा महाजनेन सद्धिं इमम्हा नगरा निक्खमित्वा तेमियकुमारस्स सन्तिकं गन्त्वा पब्बजितो’’ति आरोचेसुं। सामन्तराजा तेसं वचनं सुत्वा तुस्सित्वा ‘‘अहम्पि पब्बजिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘तात, तुम्हाकं राजा कतरद्वारेन निक्खन्तो’’ति पुच्छि। ‘‘देव, पाचीनद्वारेना’’ति वुत्ते अत्तनो परिसाय सद्धिं तेनेव पाचीनद्वारेन निक्खमित्वा नदीतीरेन पायासि।
Tadā eko sāmantarājā ‘‘kāsirājā kira bārāṇasinagarato nikkhamitvā vanaṃ pavisitvā pabbajito’’ti sutvā ‘‘bārāṇasiṃ gaṇhissāmī’’ti nagarā nikkhamitvā bārāṇasiṃ patvā nagaraṃ pavisitvā alaṅkatanagaraṃ disvā rājanivesanaṃ āruyha sattavidhaṃ vararatanaṃ oloketvā ‘‘kāsirañño imaṃ dhanaṃ nissāya ekena bhayena bhavitabba’’nti cintento surāsoṇḍe pakkosāpetvā pucchi ‘‘tumhākaṃ rañño idha nagare bhayaṃ uppannaṃ atthī’’ti? ‘‘Natthi, devā’’ti. ‘‘Kiṃ kāraṇā’’ti. ‘‘Amhākaṃ rañño putto temiyakumāro ‘bārāṇasiṃ rajjaṃ na karissāmī’ti amūgopi mūgo viya hutvā imamhā nagarā nikkhamitvā vanaṃ pavisitvā isipabbajjaṃ pabbaji, tena kāraṇena amhākaṃ rājā mahājanena saddhiṃ imamhā nagarā nikkhamitvā temiyakumārassa santikaṃ gantvā pabbajito’’ti ārocesuṃ. Sāmantarājā tesaṃ vacanaṃ sutvā tussitvā ‘‘ahampi pabbajissāmī’’ti cintetvā ‘‘tāta, tumhākaṃ rājā kataradvārena nikkhanto’’ti pucchi. ‘‘Deva, pācīnadvārenā’’ti vutte attano parisāya saddhiṃ teneva pācīnadvārena nikkhamitvā nadītīrena pāyāsi.
महासत्तोपि तस्स आगमनं ञत्वा वनन्तरं आगन्त्वा आकासे निसीदित्वा मधुरधम्मं देसेसि। सो परिसाय सद्धिं तस्स सन्तिकेयेव पब्बजि। एवं अपरेपि सत्त राजानो ‘‘बाराणसिनगरं गण्हिस्सामी’’ति आगता। तेपि राजानो सत्त रज्जानि छड्डेत्वा बोधिसत्तस्स सन्तिकेयेव पब्बजिंसु। हत्थीपि अरञ्ञहत्थी जाता, अस्सापि अरञ्ञअस्सा जाता, रथापि अरञ्ञेयेव विनट्ठा, भण्डागारेसु कहापणे अस्समपदे वालुकं कत्वा विकिरिंसु। सब्बेपि अभिञ्ञासमापत्तियो निब्बत्तेत्वा जीवितपरियोसाने ब्रह्मलोकपरायणा अहेसुं। तिरच्छानगता हत्थिअस्सापि इसिगणे चित्तं पसादेत्वा छकामावचरलोकेसु निब्बत्तिंसु।
Mahāsattopi tassa āgamanaṃ ñatvā vanantaraṃ āgantvā ākāse nisīditvā madhuradhammaṃ desesi. So parisāya saddhiṃ tassa santikeyeva pabbaji. Evaṃ aparepi satta rājāno ‘‘bārāṇasinagaraṃ gaṇhissāmī’’ti āgatā. Tepi rājāno satta rajjāni chaḍḍetvā bodhisattassa santikeyeva pabbajiṃsu. Hatthīpi araññahatthī jātā, assāpi araññaassā jātā, rathāpi araññeyeva vinaṭṭhā, bhaṇḍāgāresu kahāpaṇe assamapade vālukaṃ katvā vikiriṃsu. Sabbepi abhiññāsamāpattiyo nibbattetvā jīvitapariyosāne brahmalokaparāyaṇā ahesuṃ. Tiracchānagatā hatthiassāpi isigaṇe cittaṃ pasādetvā chakāmāvacaralokesu nibbattiṃsu.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि रज्जं पहाय निक्खन्तोयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा छत्ते अधिवत्था देवधीता उप्पलवण्णा अहोसि, सुनन्दो सारथि सारिपुत्तो, मातापितरो महाराजकुलानि, सेसपरिसा बुद्धपरिसा, मूगपक्खपण्डितो पन अहमेव सम्मासम्बुद्धो अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi rajjaṃ pahāya nikkhantoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā chatte adhivatthā devadhītā uppalavaṇṇā ahosi, sunando sārathi sāriputto, mātāpitaro mahārājakulāni, sesaparisā buddhaparisā, mūgapakkhapaṇḍito pana ahameva sammāsambuddho ahosi’’nti.
मूगपक्खजातकवण्णना पठमा।
Mūgapakkhajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५३८. मूगपक्खजातकं • 538. Mūgapakkhajātakaṃ
