Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ជាតក-អដ្ឋកថា • Jātaka-aṭṭhakathā

។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។

Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

ខុទ្ទកនិកាយេ

Khuddakanikāye

ជាតក-អដ្ឋកថា

Jātaka-aṭṭhakathā

(ឆដ្ឋោ ភាគោ)

(Chaṭṭho bhāgo)

២២. មហានិបាតោ

22. Mahānipāto

[៥៣៨] ១. មូគបក្ខជាតកវណ្ណនា

[538] 1. Mūgapakkhajātakavaṇṇanā

មា បណ្ឌិច្ចយំ វិភាវយាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាភិនិក្ខមនំ អារព្ភ កថេសិ។ ឯកទិវសញ្ហិ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា ភគវតោ នេក្ខម្មបារមិំ វណ្ណយន្តា និសីទិំសុ។ សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ភិក្ខវេ, ឥទានិ មម បូរិតបារមិស្ស រជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា មហាភិនិក្ខមនំ នាម អនច្ឆរិយំ។ អហញ្ហិ បុព្ពេ អបរិបក្កេ ញាណេ បារមិយោ បូរេន្តោបិ រជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខន្តោយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។

Māpaṇḍiccayaṃ vibhāvayāti idaṃ satthā jetavane viharanto mahābhinikkhamanaṃ ārabbha kathesi. Ekadivasañhi bhikkhū dhammasabhāyaṃ sannisinnā bhagavato nekkhammapāramiṃ vaṇṇayantā nisīdiṃsu. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘bhikkhave, idāni mama pūritapāramissa rajjaṃ chaḍḍetvā mahābhinikkhamanaṃ nāma anacchariyaṃ. Ahañhi pubbe aparipakke ñāṇe pāramiyo pūrentopi rajjaṃ chaḍḍetvā nikkhantoyevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.

អតីតេ កាសិរដ្ឋេ ពារាណសិយំ កាសិរាជា នាម ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ។ តស្ស សោឡសសហស្សា ឥត្ថិយោ អហេសុំ។ តាសុ ឯកាបិ បុត្តំ វា ធីតរំ វា ន លភិ។ នាគរា ‘‘អម្ហាកំ រញ្ញោ វំសានុរក្ខកោ ឯកោបិ បុត្តោ នត្ថី’’តិ រាជង្គណេ សន្និបតិត្វា កុសជាតកេ (ជា. ២.២០.១ អាទយោ) អាគតនយេនេវ រាជានំ ឯវមាហំសុ ‘‘ទេវ, បុត្តំ បត្ថេថា’’តិ។ រាជា តេសំ វចនំ សុត្វា សោឡសសហស្សា ឥត្ថិយោ ‘‘តុម្ហេ បុត្តំ បត្ថេថា’’តិ អាណាបេសិ។ តា ចន្ទាទីនំ ទេវតានំ អាយាចនឧបដ្ឋានាទីនិ កត្វា បត្ថេន្តិយោបិ បុត្តំ វា ធីតរំ វា ន លភិំសុ។ អគ្គមហេសី បនស្ស មទ្ទរាជធីតា ចន្ទាទេវី នាម សីលសម្បន្នា អហោសិ។ រាជា ‘‘ភទ្ទេ, ត្វម្បិ បុត្តំ បត្ថេហី’’តិ អាហ។ សា បុណ្ណមទិវសេ ឧបោសថំ សមាទិយិត្វា ចូឡសយនេ និបន្នាវ អត្តនោ សីលំ អាវជ្ជេត្វា ‘‘សចាហំ អខណ្ឌសីលា ឥមិនា មេ សច្ចេន បុត្តោ ឧប្បជ្ជតូ’’តិ សច្ចកិរិយំ អកាសិ។

Atīte kāsiraṭṭhe bārāṇasiyaṃ kāsirājā nāma dhammena rajjaṃ kāresi. Tassa soḷasasahassā itthiyo ahesuṃ. Tāsu ekāpi puttaṃ vā dhītaraṃ vā na labhi. Nāgarā ‘‘amhākaṃ rañño vaṃsānurakkhako ekopi putto natthī’’ti rājaṅgaṇe sannipatitvā kusajātake (jā. 2.20.1 ādayo) āgatanayeneva rājānaṃ evamāhaṃsu ‘‘deva, puttaṃ patthethā’’ti. Rājā tesaṃ vacanaṃ sutvā soḷasasahassā itthiyo ‘‘tumhe puttaṃ patthethā’’ti āṇāpesi. Tā candādīnaṃ devatānaṃ āyācanaupaṭṭhānādīni katvā patthentiyopi puttaṃ vā dhītaraṃ vā na labhiṃsu. Aggamahesī panassa maddarājadhītā candādevī nāma sīlasampannā ahosi. Rājā ‘‘bhadde, tvampi puttaṃ patthehī’’ti āha. Sā puṇṇamadivase uposathaṃ samādiyitvā cūḷasayane nipannāva attano sīlaṃ āvajjetvā ‘‘sacāhaṃ akhaṇḍasīlā iminā me saccena putto uppajjatū’’ti saccakiriyaṃ akāsi.

តស្សា សីលតេជេន សក្កស្ស ភវនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ។ សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ តំ ការណំ ញត្វា ‘‘ចន្ទាទេវី បុត្តំ បត្ថេតិ, ហន្ទាហំ បុត្តំ ទស្សាមី’’តិ តស្សានុច្ឆវិកំ បុត្តំ ឧបធារេន្តោ ពោធិសត្តំ បស្សិ។ ពោធិសត្តោបិ តទាវីសតិវស្សានិ ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេត្វា តតោ ចុតោ ឧស្សទនិរយេ និព្ពត្តិត្វា អសីតិវស្សសហស្សានិ តត្ថ បច្ចិត្វា តតោ ចវិត្វា តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តិ។ តត្ថាបិ យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ចវិត្វា ឧបរិទេវលោកំ គន្តុកាមោ អហោសិ។ សក្កោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មារិស, តយិ មនុស្សលោកេ ឧប្បន្នេ បារមិយោ ច តេ បូរិស្សន្តិ, មហាជនស្ស វុឌ្ឍិ ច ភវិស្សតិ, អយំ កាសិរញ្ញោ ចន្ទាទេវី នាម អគ្គមហេសី បុត្តំ បត្ថេតិ, តស្សា កុច្ឆិយំ ឧប្បជ្ជាហី’’តិ វត្វា អញ្ញេសញ្ច ចវនធម្មានំ បញ្ចសតានំ ទេវបុត្តានំ បដិញ្ញំ គហេត្វា សកដ្ឋានមេវ អគមាសិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បញ្ចហិ ទេវបុត្តសតេហិ សទ្ធិំ ទេវលោកតោ ចវិត្វា សយំ ចន្ទាទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ។ ឥតរេ បន ទេវបុត្តា អមច្ចភរិយានំ កុច្ឆីសុ បដិសន្ធិំ គណ្ហិំសុ។

Tassā sīlatejena sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘candādevī puttaṃ pattheti, handāhaṃ puttaṃ dassāmī’’ti tassānucchavikaṃ puttaṃ upadhārento bodhisattaṃ passi. Bodhisattopi tadāvīsativassāni bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kāretvā tato cuto ussadaniraye nibbattitvā asītivassasahassāni tattha paccitvā tato cavitvā tāvatiṃsabhavane nibbatti. Tatthāpi yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cavitvā uparidevalokaṃ gantukāmo ahosi. Sakko tassa santikaṃ gantvā ‘‘mārisa, tayi manussaloke uppanne pāramiyo ca te pūrissanti, mahājanassa vuḍḍhi ca bhavissati, ayaṃ kāsirañño candādevī nāma aggamahesī puttaṃ pattheti, tassā kucchiyaṃ uppajjāhī’’ti vatvā aññesañca cavanadhammānaṃ pañcasatānaṃ devaputtānaṃ paṭiññaṃ gahetvā sakaṭṭhānameva agamāsi. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā pañcahi devaputtasatehi saddhiṃ devalokato cavitvā sayaṃ candādeviyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Itare pana devaputtā amaccabhariyānaṃ kucchīsu paṭisandhiṃ gaṇhiṃsu.

តទា ចន្ទាទេវិយា កុច្ឆិ វជិរបុណ្ណា វិយ អហោសិ។ សា គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ញត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ។ តំ សុត្វា រាជា គព្ភស្ស បរិហារំ ទាបេសិ។ សា បរិបុណ្ណគព្ភា ទសមាសច្ចយេន ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណសម្បន្នំ បុត្តំ វិជាយិ។ តំ ទិវសមេវ អមច្ចគេហេសុ បញ្ច កុមារសតានិ ជាយិំសុ។ តស្មិំ ខណេ រាជា អមច្ចគណបរិវុតោ មហាតលេ និសិន្នោ អហោសិ។ អថស្ស ‘‘បុត្តោ, តេ ទេវ, ជាតោ’’តិ អារោចយិំសុ។ តេសំ វចនំ សុត្វា រញ្ញោ បុត្តបេមំ ឧប្បជ្ជិត្វា ឆវិយាទីនិ ឆិន្ទិត្វា អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច អដ្ឋាសិ, អព្ភន្តរេ បីតិ ឧប្បជ្ជិ, ហទយំ សីតលំ ជាតំ។ សោ អមច្ចេ បុច្ឆិ ‘‘តុដ្ឋា នុ ខោ តុម្ហេ, មម បុត្តោ ជាតោ’’តិ? ‘‘កិំ កថេថ, ទេវ, មយំ បុព្ពេ អនាថា, ឥទានិ បន សនាថា ជាតា, សាមិកោ នោ លទ្ធោ’’តិ អាហំសុ។ រាជា មហាសេនគុត្តំ បក្កោសាបេត្វា អាណាបេសិ ‘‘មម បុត្តស្ស បរិវារោ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, គច្ឆ ត្វំ អមច្ចគេហេសុ អជ្ជ ជាតា ទារកា កិត្តកា នាមាតិ ឱលោកេហី’’តិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា អមច្ចគេហានិ គន្ត្វា ឱលោកេន្តោ បញ្ច កុមារសតានិ ទិស្វា បុនាគន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ។

Tadā candādeviyā kucchi vajirapuṇṇā viya ahosi. Sā gabbhassa patiṭṭhitabhāvaṃ ñatvā rañño ārocesi. Taṃ sutvā rājā gabbhassa parihāraṃ dāpesi. Sā paripuṇṇagabbhā dasamāsaccayena dhaññapuññalakkhaṇasampannaṃ puttaṃ vijāyi. Taṃ divasameva amaccagehesu pañca kumārasatāni jāyiṃsu. Tasmiṃ khaṇe rājā amaccagaṇaparivuto mahātale nisinno ahosi. Athassa ‘‘putto, te deva, jāto’’ti ārocayiṃsu. Tesaṃ vacanaṃ sutvā rañño puttapemaṃ uppajjitvā chaviyādīni chinditvā aṭṭhimiñjaṃ āhacca aṭṭhāsi, abbhantare pīti uppajji, hadayaṃ sītalaṃ jātaṃ. So amacce pucchi ‘‘tuṭṭhā nu kho tumhe, mama putto jāto’’ti? ‘‘Kiṃ kathetha, deva, mayaṃ pubbe anāthā, idāni pana sanāthā jātā, sāmiko no laddho’’ti āhaṃsu. Rājā mahāsenaguttaṃ pakkosāpetvā āṇāpesi ‘‘mama puttassa parivāro laddhuṃ vaṭṭati, gaccha tvaṃ amaccagehesu ajja jātā dārakā kittakā nāmāti olokehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā amaccagehāni gantvā olokento pañca kumārasatāni disvā punāgantvā rañño ārocesi.

រាជា បញ្ចន្នំ ទារកសតានំ កុមារបសាធនានិ បេសេត្វា បុន បញ្ច ធាតិសតានិ ច ទាបេសិ។ មហាសត្តស្ស បន អតិទីឃាទិទោសវជ្ជិតា អលម្ពត្ថនិយោ មធុរថញ្ញាយោ ចតុសដ្ឋិ ធាតិយោ អទាសិ។ អតិទីឃាយ ហិ ឥត្ថិយា បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវតោ ទារកស្ស គីវា ទីឃា ហោតិ, អតិរស្សាយ បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវន្តោ ទារកោ និប្បីឡិតខន្ធដ្ឋិកោ ហោតិ, អតិកិសាយ បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវតោ ទារកស្ស ឩរូ រុជ្ជន្តិ, អតិថូលាយ បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវន្តោ ទារកោ បក្ខបាទោ ហោតិ, អតិកាឡិកាយ ខីរំ អតិសីតលំ ហោតិ, អតិឱទាតាយ ខីរំ អតិឧណ្ហំ ហោតិ, លម្ពត្ថនិយា បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវន្តោ ទារកោ និប្បីឡិតនាសិកោ ហោតិ។ កាសានញ្ច បន ឥត្ថីនំ ខីរំ អតិអម្ពិលំ ហោតិ, សាសានញ្ច បន ឥត្ថីនំ ខីរំ អតិកដុកាទិភេទំ ហោតិ, តស្មា តេ សព្ពេបិ ទោសេ វិវជ្ជេត្វា អលម្ពត្ថនិយោ មធុរថញ្ញាយោ ចតុសដ្ឋិ ធាតិយោ ទត្វា មហន្តំ សក្ការំ កត្វា ចន្ទាទេវិយាបិ វរំ អទាសិ។ សាបិ គហិតកំ កត្វា ឋបេសិ។

Rājā pañcannaṃ dārakasatānaṃ kumārapasādhanāni pesetvā puna pañca dhātisatāni ca dāpesi. Mahāsattassa pana atidīghādidosavajjitā alambatthaniyo madhurathaññāyo catusaṭṭhi dhātiyo adāsi. Atidīghāya hi itthiyā passe nisīditvā thaññaṃ pivato dārakassa gīvā dīghā hoti, atirassāya passe nisīditvā thaññaṃ pivanto dārako nippīḷitakhandhaṭṭhiko hoti, atikisāya passe nisīditvā thaññaṃ pivato dārakassa ūrū rujjanti, atithūlāya passe nisīditvā thaññaṃ pivanto dārako pakkhapādo hoti, atikāḷikāya khīraṃ atisītalaṃ hoti, atiodātāya khīraṃ atiuṇhaṃ hoti, lambatthaniyā passe nisīditvā thaññaṃ pivanto dārako nippīḷitanāsiko hoti. Kāsānañca pana itthīnaṃ khīraṃ atiambilaṃ hoti, sāsānañca pana itthīnaṃ khīraṃ atikaṭukādibhedaṃ hoti, tasmā te sabbepi dose vivajjetvā alambatthaniyo madhurathaññāyo catusaṭṭhi dhātiyo datvā mahantaṃ sakkāraṃ katvā candādeviyāpi varaṃ adāsi. Sāpi gahitakaṃ katvā ṭhapesi.

រាជា កុមារស្ស នាមគ្គហណទិវសេ លក្ខណបាឋកេ ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា តេសំ មហន្តំ សក្ការំ កត្វា កុមារស្ស អន្តរាយាភាវំ បុច្ឆិ។ តេ តស្ស លក្ខណសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘មហារាជ, ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណសម្បន្នោ អយំ កុមារោ, តិដ្ឋតុ ឯកទីបោ, ទ្វិសហស្សបរិវារានំ ចតុន្នម្បិ មហាទីបានំ រជ្ជំ ការេតុំ សមត្ថោ ហោតិ, នាស្ស កោចិ អន្តរាយោ បញ្ញាយតី’’តិ វទិំសុ។ រាជា តេសំ វចនំ សុត្វា តុស្សិត្វា កុមារស្ស នាមំ ករោន្តោ យស្មា កុមារស្ស ជាតទិវសេ សកលកាសិរដ្ឋេ ទេវោ វស្សិ, យស្មា ច រញ្ញោ ចេវ អមច្ចានញ្ច ហទយំ សីតលំ ជាតំ, យស្មា ច តេមយមានោ ជាតោ, តស្មា ‘‘តេមិយកុមារោ’’តិស្ស នាមំ អកាសិ។ អថ នំ ធាតិយោ ឯកមាសិកំ អលង្ករិត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ អានយិំសុ។ រាជា បិយបុត្តំ អាលិង្គិត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា អង្កេ និសីទាបេត្វា រមយមានោ និសីទិ។

Rājā kumārassa nāmaggahaṇadivase lakkhaṇapāṭhake brāhmaṇe pakkosāpetvā tesaṃ mahantaṃ sakkāraṃ katvā kumārassa antarāyābhāvaṃ pucchi. Te tassa lakkhaṇasampattiṃ disvā ‘‘mahārāja, dhaññapuññalakkhaṇasampanno ayaṃ kumāro, tiṭṭhatu ekadīpo, dvisahassaparivārānaṃ catunnampi mahādīpānaṃ rajjaṃ kāretuṃ samattho hoti, nāssa koci antarāyo paññāyatī’’ti vadiṃsu. Rājā tesaṃ vacanaṃ sutvā tussitvā kumārassa nāmaṃ karonto yasmā kumārassa jātadivase sakalakāsiraṭṭhe devo vassi, yasmā ca rañño ceva amaccānañca hadayaṃ sītalaṃ jātaṃ, yasmā ca temayamāno jāto, tasmā ‘‘temiyakumāro’’tissa nāmaṃ akāsi. Atha naṃ dhātiyo ekamāsikaṃ alaṅkaritvā rañño santikaṃ ānayiṃsu. Rājā piyaputtaṃ āliṅgitvā sīse cumbitvā aṅke nisīdāpetvā ramayamāno nisīdi.

តស្មិំ ខណេ ចត្តារោ ចោរា អានីតា។ រាជា តេ ទិស្វា ‘‘តេសុ ឯកស្ស ចោរស្ស សកណ្ដកាហិ កសាហិ បហារសហស្សំ ករោថ, ឯកស្ស សង្ខលិកាយ ពន្ធិត្វា ពន្ធនាគារបវេសនំ ករោថ, ឯកស្ស សរីរេ សត្តិបហារំ ករោថ, ឯកស្ស សូលារោបនំ ករោថា’’តិ អាណាបេសិ។ អថ មហាសត្តោ បិតុ វចនំ សុត្វា ភីតតសិតោ ហុត្វា ‘‘អហោ មម បិតា រជ្ជំ និស្សាយ អតិភារិយំ និរយគាមិកម្មំ អកាសី’’តិ ចិន្តេសិ។ បុនទិវសេ បន តំ សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា អលង្កតសិរិសយនេ និបជ្ជាបេសុំ។ សោ ថោកំ និទ្ទាយិត្វា បពុទ្ធោ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា សេតច្ឆត្តំ ឱលោកេន្តោ មហន្តំ សិរិវិភវំ បស្សិ។ អថស្ស បកតិយាបិ ភីតតសិតស្ស អតិរេកតរំ ភយំ ឧប្បជ្ជិ។ សោ ‘‘កុតោ នុ ខោ អហំ ឥមំ ចោរគេហំ អាគតោម្ហី’’តិ ឧបធារេន្តោ ជាតិស្សរញាណេន ទេវលោកតោ អាគតភាវំ ញត្វា តតោ បរំ ឱលោកេន្តោ ឧស្សទនិរយេ បក្កភាវំ បស្សិ, តតោ បរំ ឱលោកេន្តោ តស្មិំយេវ នគរេ រាជភាវំ អញ្ញាសិ។

Tasmiṃ khaṇe cattāro corā ānītā. Rājā te disvā ‘‘tesu ekassa corassa sakaṇṭakāhi kasāhi pahārasahassaṃ karotha, ekassa saṅkhalikāya bandhitvā bandhanāgārapavesanaṃ karotha, ekassa sarīre sattipahāraṃ karotha, ekassa sūlāropanaṃ karothā’’ti āṇāpesi. Atha mahāsatto pitu vacanaṃ sutvā bhītatasito hutvā ‘‘aho mama pitā rajjaṃ nissāya atibhāriyaṃ nirayagāmikammaṃ akāsī’’ti cintesi. Punadivase pana taṃ setacchattassa heṭṭhā alaṅkatasirisayane nipajjāpesuṃ. So thokaṃ niddāyitvā pabuddho akkhīni ummīletvā setacchattaṃ olokento mahantaṃ sirivibhavaṃ passi. Athassa pakatiyāpi bhītatasitassa atirekataraṃ bhayaṃ uppajji. So ‘‘kuto nu kho ahaṃ imaṃ coragehaṃ āgatomhī’’ti upadhārento jātissarañāṇena devalokato āgatabhāvaṃ ñatvā tato paraṃ olokento ussadaniraye pakkabhāvaṃ passi, tato paraṃ olokento tasmiṃyeva nagare rājabhāvaṃ aññāsi.

អថស្ស ‘‘អហំ វីសតិវស្សានិ ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេត្វា អសីតិវស្សសហស្សានិ ឧស្សទនិរយេ បច្ចិំ, ឥទានិ បុនបិ ឥមស្មិំយេវ ចោរគេហេ និព្ពត្តោម្ហិ, បិតា មេ ហិយ្យោ ចតូសុ ចោរេសុ អានីតេសុ តថារូបំ ផរុសំ និរយសំវត្តនិកំ កថំ កថេសិ, សចាហំ រជ្ជំ ការេស្សាមិ, បុនបិ និរយេ និព្ពត្តិត្វា មហាទុក្ខំ អនុភវិស្សាមី’’តិ អាវជ្ជេន្តស្ស មហន្តំ ភយំ ឧប្បជ្ជិ។ ពោធិសត្តស្ស កញ្ចនវណ្ណំ សរីរំ ហត្ថេន បរិមទ្ទិតំ បទុមំ វិយ មិលាតំ ទុព្ពណ្ណំ អហោសិ។ សោ ‘‘កថំ នុ ខោ ឥមម្ហា ចោរគេហា មុច្ចេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ និបជ្ជិ។ អថ នំ ឯកស្មិំ អត្តភាវេ មាតុភូតបុព្ពា ឆត្តេ អធិវត្ថា ទេវធីតា អស្សាសេត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, មា ភាយិ, មា សោចិ, មា ចិន្តយិ។ សចេ ឥតោ មុច្ចិតុកាមោសិ, ត្វំ អបីឋសប្បីបិ បីឋសប្បី វិយ ហោហិ, អពធិរោបិ ពធិរោ វិយ ហោហិ, អមូគោបិ មូគោ វិយ ហោហិ, ឥមានិ តីណិ អង្គានិ អធិដ្ឋាយ អត្តនោ បណ្ឌិតភាវំ មា បកាសេហី’’តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –

Athassa ‘‘ahaṃ vīsativassāni bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kāretvā asītivassasahassāni ussadaniraye pacciṃ, idāni punapi imasmiṃyeva coragehe nibbattomhi, pitā me hiyyo catūsu coresu ānītesu tathārūpaṃ pharusaṃ nirayasaṃvattanikaṃ kathaṃ kathesi, sacāhaṃ rajjaṃ kāressāmi, punapi niraye nibbattitvā mahādukkhaṃ anubhavissāmī’’ti āvajjentassa mahantaṃ bhayaṃ uppajji. Bodhisattassa kañcanavaṇṇaṃ sarīraṃ hatthena parimadditaṃ padumaṃ viya milātaṃ dubbaṇṇaṃ ahosi. So ‘‘kathaṃ nu kho imamhā coragehā mucceyya’’nti cintento nipajji. Atha naṃ ekasmiṃ attabhāve mātubhūtapubbā chatte adhivatthā devadhītā assāsetvā ‘‘tāta temiyakumāra, mā bhāyi, mā soci, mā cintayi. Sace ito muccitukāmosi, tvaṃ apīṭhasappīpi pīṭhasappī viya hohi, abadhiropi badhiro viya hohi, amūgopi mūgo viya hohi, imāni tīṇi aṅgāni adhiṭṭhāya attano paṇḍitabhāvaṃ mā pakāsehī’’ti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha –

១.

‘‘មា បណ្ឌិច្ចយំ វិភាវយ, ពាលមតោ ភវ សព្ពបាណិនំ;

‘‘Mā paṇḍiccayaṃ vibhāvaya, bālamato bhava sabbapāṇinaṃ;

សព្ពោ តំ ជនោ ឱចិនាយតុ, ឯវំ តវ អត្ថោ ភវិស្សតី’’តិ។

Sabbo taṃ jano ocināyatu, evaṃ tava attho bhavissatī’’ti.

តត្ថ បណ្ឌិច្ចយន្តិ បណ្ឌិច្ចំ, អយមេវ វា បាឋោ។ ពាលមតោតិ ពាលោ ឥតិ សម្មតោ។ សព្ពោ ជនោតិ សកលោ អន្តោជនោ ចេវ ពហិជនោ ច។ ឱចិនាយតូតិ ‘‘នីហរថេតំ កាឡកណ្ណិ’’ន្តិ អវមញ្ញតុ, អវជានាតូតិ អត្ថោ។

Tattha paṇḍiccayanti paṇḍiccaṃ, ayameva vā pāṭho. Bālamatoti bālo iti sammato. Sabbo janoti sakalo antojano ceva bahijano ca. Ocināyatūti ‘‘nīharathetaṃ kāḷakaṇṇi’’nti avamaññatu, avajānātūti attho.

សោ តស្សា វចនេន អស្សាសំ បដិលភិត្វា –

So tassā vacanena assāsaṃ paṭilabhitvā –

២.

‘‘ករោមិ តេ តំ វចនំ, យំ មំ ភណសិ ទេវតេ;

‘‘Karomi te taṃ vacanaṃ, yaṃ maṃ bhaṇasi devate;

អត្ថកាមាសិ មេ អម្ម, ហិតកាមាសិ ទេវតេ’’តិ។ –

Atthakāmāsi me amma, hitakāmāsi devate’’ti. –

ឥមំ គាថំ វត្វា តានិ តីណិ អង្គានិ អធិដ្ឋាសិ។ សា ច ទេវធីតា អន្តរធាយិ។ រាជា បុត្តស្ស អនុក្កណ្ឋនត្ថាយ តានិ បញ្ច កុមារសតានិ តស្ស សន្តិកេយេវ ឋបេសិ។ តេ ទារកា ថញ្ញត្ថាយ រោទន្តិ បរិទេវន្តិ។ មហាសត្តោ បន និរយភយតជ្ជិតោ ‘‘រជ្ជតោ មេ សុស្សិត្វា មតមេវ សេយ្យោ’’តិ ន រោទតិ ន បរិទេវតិ។ អថស្ស ធាតិយោ តំ បវត្តិំ ញត្វា ចន្ទាទេវិយា អារោចយិំសុ។ សាបិ រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា នេមិត្តកេ ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ។ អថ ព្រាហ្មណា អាហំសុ ‘‘ទេវ, កុមារស្ស បកតិវេលំ អតិក្កមិត្វា ថញ្ញំ ទាតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ សោ រោទមានោ ថនំ ទឡ្ហំ គហេត្វា សយមេវ បិវិស្សតី’’តិ។ តតោ បដ្ឋាយ ធាតិយោ កុមារស្ស បកតិវេលំ អតិក្កមិត្វា ថញ្ញំ ទេន្តិ។ ទទមានា ច កទាចិ ឯកវារំ អតិក្កមិត្វា ទេន្តិ, កទាចិ សកលទិវសំ ខីរំ ន ទេន្តិ។

Imaṃ gāthaṃ vatvā tāni tīṇi aṅgāni adhiṭṭhāsi. Sā ca devadhītā antaradhāyi. Rājā puttassa anukkaṇṭhanatthāya tāni pañca kumārasatāni tassa santikeyeva ṭhapesi. Te dārakā thaññatthāya rodanti paridevanti. Mahāsatto pana nirayabhayatajjito ‘‘rajjato me sussitvā matameva seyyo’’ti na rodati na paridevati. Athassa dhātiyo taṃ pavattiṃ ñatvā candādeviyā ārocayiṃsu. Sāpi rañño ārocesi. Rājā nemittake brāhmaṇe pakkosāpetvā pucchi. Atha brāhmaṇā āhaṃsu ‘‘deva, kumārassa pakativelaṃ atikkamitvā thaññaṃ dātuṃ vaṭṭati, evaṃ so rodamāno thanaṃ daḷhaṃ gahetvā sayameva pivissatī’’ti. Tato paṭṭhāya dhātiyo kumārassa pakativelaṃ atikkamitvā thaññaṃ denti. Dadamānā ca kadāci ekavāraṃ atikkamitvā denti, kadāci sakaladivasaṃ khīraṃ na denti.

វីមំសនកណ្ឌំ

Vīmaṃsanakaṇḍaṃ

សោ និរយភយតជ្ជិតោ សុស្សន្តោបិ ថញ្ញត្ថាយ ន រោទតិ, ន បរិទេវតិ។ អថ នំ អរោទន្តម្បិ ទិស្វា ‘‘បុត្តោ មេ ឆាតោ’’តិ មាតា វា ថញ្ញំ បាយេតិ, កទាចិ ធាតិយោ វា បាយេន្តិ។ សេសទារកា ថញ្ញំ អលទ្ធវេលាយមេវ រោទន្តិ បរិទេវន្តិ។ មហាសត្តោ បន និរយភយតជ្ជិតោ ន រោទតិ, ន បរិទេវតិ, ន និទ្ទាយតិ, ន ហត្ថបាទេ សមិញ្ជតិ, ន សទ្ទំ ករោតិ។ អថស្ស ធាតិយោ ‘‘បីឋសប្បីនំ ហត្ថបាទា នាម ន ឯវរូបា ហោន្តិ, មូគានំ ហនុកបរិយោសានំ នាម ន ឯវរូបំ ហោតិ, ពធិរានំ កណ្ណសោតានិ នាម ន ឯវរូបានិ ហោន្តិ, ភវិតព្ពមេត្ថ ការណេន, វីមំសិស្សាម ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ខីរេន តាវ នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ សកលទិវសំ ខីរំ ន ទេន្តិ។ សោ សុស្សន្តោបិ ខីរត្ថាយ សទ្ទំ ន ករោតិ។ អថស្ស មាតា ‘‘បុត្តោ មេ ឆាតោ’’តិ សយមេវ ថញ្ញំ បាយេតិ។ ឯវំ អន្តរន្តរា ខីរំ អទត្វា ឯកសំវច្ឆរំ វីមំសន្តាបិស្ស អន្តរំ ន បស្សិំសុ។

So nirayabhayatajjito sussantopi thaññatthāya na rodati, na paridevati. Atha naṃ arodantampi disvā ‘‘putto me chāto’’ti mātā vā thaññaṃ pāyeti, kadāci dhātiyo vā pāyenti. Sesadārakā thaññaṃ aladdhavelāyameva rodanti paridevanti. Mahāsatto pana nirayabhayatajjito na rodati, na paridevati, na niddāyati, na hatthapāde samiñjati, na saddaṃ karoti. Athassa dhātiyo ‘‘pīṭhasappīnaṃ hatthapādā nāma na evarūpā honti, mūgānaṃ hanukapariyosānaṃ nāma na evarūpaṃ hoti, badhirānaṃ kaṇṇasotāni nāma na evarūpāni honti, bhavitabbamettha kāraṇena, vīmaṃsissāma na’’nti cintetvā ‘‘khīrena tāva naṃ vīmaṃsissāmā’’ti sakaladivasaṃ khīraṃ na denti. So sussantopi khīratthāya saddaṃ na karoti. Athassa mātā ‘‘putto me chāto’’ti sayameva thaññaṃ pāyeti. Evaṃ antarantarā khīraṃ adatvā ekasaṃvaccharaṃ vīmaṃsantāpissa antaraṃ na passiṃsu.

តតោ អមច្ចាទយោ រញ្ញោ អារោចេសុំ ‘‘ឯកវស្សិកទារកា នាម បូវខជ្ជកំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ បញ្ច កុមារសតានិ តស្ស សន្តិកេយេវ និសីទាបេត្វា នានាបូវខជ្ជកានិ ឧបនាមេត្វា ពោធិសត្តស្ស អវិទូរេ ឋបេត្វា ‘‘យថារុចិ តានិ បូវខជ្ជកានិ គណ្ហថា’’តិ បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ តិដ្ឋន្តិ។ សេសទារកា កលហំ ករោន្តា អញ្ញមញ្ញំ បហរន្តា តំ តំ គហេត្វា ខាទន្តិ។ មហាសត្តោ បន អត្តានំ ឱវទិត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, និរយភយំ ឥច្ឆន្តោ បូវខជ្ជកំ ឥច្ឆាហី’’តិ និរយភយតជ្ជិតោ បូវខជ្ជកំ ន ឱលោកេសិ។ ឯវំ បូវខជ្ជកេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ។

Tato amaccādayo rañño ārocesuṃ ‘‘ekavassikadārakā nāma pūvakhajjakaṃ piyāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti pañca kumārasatāni tassa santikeyeva nisīdāpetvā nānāpūvakhajjakāni upanāmetvā bodhisattassa avidūre ṭhapetvā ‘‘yathāruci tāni pūvakhajjakāni gaṇhathā’’ti paṭicchannaṭṭhāne tiṭṭhanti. Sesadārakā kalahaṃ karontā aññamaññaṃ paharantā taṃ taṃ gahetvā khādanti. Mahāsatto pana attānaṃ ovaditvā ‘‘tāta temiyakumāra, nirayabhayaṃ icchanto pūvakhajjakaṃ icchāhī’’ti nirayabhayatajjito pūvakhajjakaṃ na olokesi. Evaṃ pūvakhajjakenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.

តតោ ‘‘ទ្វិវស្សិកទារកា នាម ផលាផលំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ នានាផលានិ ឧបនាមេត្វា ពោធិសត្តស្ស អវិទូរេ ឋបេត្វា វីមំសិំសុ។ សេសទារកា កលហំ កត្វា យុជ្ឈន្តា តំ តំ គហេត្វា ខាទន្តិ។ សោ និរយភយតជ្ជិតោ តម្បិ ន ឱលោកេសិ។ ឯវំ ផលាផលេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ។

Tato ‘‘dvivassikadārakā nāma phalāphalaṃ piyāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti nānāphalāni upanāmetvā bodhisattassa avidūre ṭhapetvā vīmaṃsiṃsu. Sesadārakā kalahaṃ katvā yujjhantā taṃ taṃ gahetvā khādanti. So nirayabhayatajjito tampi na olokesi. Evaṃ phalāphalenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.

តតោ ‘‘តិវស្សិកទារកា នាម កីឡនភណ្ឌកំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ នានាសុវណ្ណមយានិ ហត្ថិអស្សរូបកាទីនិ ការាបេត្វា ពោធិសត្តស្ស អវិទូរេ ឋបេសុំ។ សេសទារកា អញ្ញមញ្ញំ វិលុម្បន្តា គណ្ហិំសុ។ មហាសត្តោ បន ន កិញ្ចិ ឱលោកេសិ។ ឯវំ កីឡនភណ្ឌកេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ។

Tato ‘‘tivassikadārakā nāma kīḷanabhaṇḍakaṃ piyāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti nānāsuvaṇṇamayāni hatthiassarūpakādīni kārāpetvā bodhisattassa avidūre ṭhapesuṃ. Sesadārakā aññamaññaṃ vilumpantā gaṇhiṃsu. Mahāsatto pana na kiñci olokesi. Evaṃ kīḷanabhaṇḍakenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.

តតោ ‘‘ចតុវស្សិកទារកា នាម ភោជនំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ នានាភោជនានិ ឧបនាមេសុំ។ សេសទារកា តំ បិណ្ឌំ បិណ្ឌំ កត្វា ភុញ្ជន្តិ។ មហាសត្តោ បន អត្តានំ ឱវទិត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, អលទ្ធភោជនានំ តេ អត្តភាវានំ គណនា នាម នត្ថី’’តិ និរយភយតជ្ជិតោ តម្បិ ន ឱលោកេសិ។ អថស្ស មាតា សយមេវ ហទយេន ភិជ្ជមានេន វិយ អសហន្តេន សហត្ថេន ភោជនំ ភោជេសិ។ ឯវំ ភោជនេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ។

Tato ‘‘catuvassikadārakā nāma bhojanaṃ piyāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti nānābhojanāni upanāmesuṃ. Sesadārakā taṃ piṇḍaṃ piṇḍaṃ katvā bhuñjanti. Mahāsatto pana attānaṃ ovaditvā ‘‘tāta temiyakumāra, aladdhabhojanānaṃ te attabhāvānaṃ gaṇanā nāma natthī’’ti nirayabhayatajjito tampi na olokesi. Athassa mātā sayameva hadayena bhijjamānena viya asahantena sahatthena bhojanaṃ bhojesi. Evaṃ bhojanenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.

តតោ ‘‘បញ្ចវស្សិកទារកា នាម អគ្គិនោ ភាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ រាជង្គណេ អនេកទ្វារយុត្តំ មហន្តំ គេហំ ការេត្វា តាលបណ្ណេហិ ឆាទេត្វា តំ សេសទារកេហិ បរិវុតំ តស្ស មជ្ឈេ និសីទាបេត្វា អគ្គិំ ទេន្តិ។ សេសទារកា អគ្គិំ ទិស្វា វិរវន្តា បលាយិំសុ។ មហាសត្តោ បន ចិន្តេសិ ‘‘និរយអគ្គិសន្តាបនតោ ឥទមេវ អគ្គិសន្តាបនំ សតគុណេន សហស្សគុណេន សតសហស្សគុណេន វរតរ’’ន្តិ និរោធសមាបន្នោ មហាថេរោ វិយ និច្ចលោវ អហោសិ។ អថ នំ អគ្គិម្ហិ អាគច្ឆន្តេ គហេត្វា អបនេន្តិ។ ឯវំ អគ្គិនាបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ។

Tato ‘‘pañcavassikadārakā nāma aggino bhāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti rājaṅgaṇe anekadvārayuttaṃ mahantaṃ gehaṃ kāretvā tālapaṇṇehi chādetvā taṃ sesadārakehi parivutaṃ tassa majjhe nisīdāpetvā aggiṃ denti. Sesadārakā aggiṃ disvā viravantā palāyiṃsu. Mahāsatto pana cintesi ‘‘nirayaaggisantāpanato idameva aggisantāpanaṃ sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena varatara’’nti nirodhasamāpanno mahāthero viya niccalova ahosi. Atha naṃ aggimhi āgacchante gahetvā apanenti. Evaṃ aggināpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.

តតោ ‘‘ឆវស្សិកទារកា នាម មត្តហត្ថិនោ ភាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ ឯកំ ហត្ថិំ សុសិក្ខិតំ សិក្ខាបេត្វា ពោធិសត្តំ សេសទារកេហិ បរិវុតំ រាជង្គណេ និសីទាបេត្វា តំ ហត្ថិំ មុញ្ចន្តិ។ សោ កោញ្ចនាទំ នទន្តោ សោណ្ឌាយ ភូមិយំ បោថេន្តោ ភយំ ទស្សេន្តោ អាគច្ឆតិ។ សេសទារកា តំ ទិស្វា មរណភយភីតា ទិសាវិទិសាសុ បលាយិំសុ។ មហាសត្តោ បន មត្តហត្ថិំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘ចណ្ឌនិរយេ បច្ចនតោ ចណ្ឌហត្ថិនោ ហត្ថេ មរណមេវ សេយ្យោ’’តិ និរយភយតជ្ជិតោ តត្ថេវ និសីទិ។ សុសិក្ខិតោ ហត្ថី មហាសត្តំ បុប្ផកលាបំ វិយ ឧក្ខិបិត្វា អបរាបរំ កត្វា អកិលមេត្វាវ គច្ឆតិ។ ឯវំ ហត្ថិនាបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ។

Tato ‘‘chavassikadārakā nāma mattahatthino bhāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti ekaṃ hatthiṃ susikkhitaṃ sikkhāpetvā bodhisattaṃ sesadārakehi parivutaṃ rājaṅgaṇe nisīdāpetvā taṃ hatthiṃ muñcanti. So koñcanādaṃ nadanto soṇḍāya bhūmiyaṃ pothento bhayaṃ dassento āgacchati. Sesadārakā taṃ disvā maraṇabhayabhītā disāvidisāsu palāyiṃsu. Mahāsatto pana mattahatthiṃ āgacchantaṃ disvā cintesi ‘‘caṇḍaniraye paccanato caṇḍahatthino hatthe maraṇameva seyyo’’ti nirayabhayatajjito tattheva nisīdi. Susikkhito hatthī mahāsattaṃ pupphakalāpaṃ viya ukkhipitvā aparāparaṃ katvā akilametvāva gacchati. Evaṃ hatthināpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.

តតោ ‘‘សត្តវស្សិកទារកា នាម សប្បស្ស ភាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ ពោធិសត្តំ សេសទារកេហិ សទ្ធិំ រាជង្គណេ និសីទាបេត្វា ឧទ្ធដទាឋេ កតមុខពន្ធេ សប្បេ វិស្សជ្ជេសុំ។ សេសទារកា តេ ទិស្វា វិរវន្តា បលាយិំសុ។ មហាសត្តោ បន និរយភយំ អាវជ្ជេត្វា ‘‘ចណ្ឌសប្បស្ស មុខេ វិនាសមេវ វរតរ’’ន្តិ និរោធសមាបន្នោ មហាថេរោ វិយ និច្ចលោវ អហោសិ។ អថស្ស សប្បោ សកលសរីរំ វេឋេត្វា មត្ថកេ ផណំ កត្វា អច្ឆិ។ តទាបិ សោ និច្ចលោវ អហោសិ។ ឯវំ សប្បេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ ។

Tato ‘‘sattavassikadārakā nāma sappassa bhāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti bodhisattaṃ sesadārakehi saddhiṃ rājaṅgaṇe nisīdāpetvā uddhaṭadāṭhe katamukhabandhe sappe vissajjesuṃ. Sesadārakā te disvā viravantā palāyiṃsu. Mahāsatto pana nirayabhayaṃ āvajjetvā ‘‘caṇḍasappassa mukhe vināsameva varatara’’nti nirodhasamāpanno mahāthero viya niccalova ahosi. Athassa sappo sakalasarīraṃ veṭhetvā matthake phaṇaṃ katvā acchi. Tadāpi so niccalova ahosi. Evaṃ sappenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu .

តតោ ‘‘អដ្ឋវស្សិកទារកា នាម នដសមជ្ជំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ តំ បញ្ចទារកសតេហិ សទ្ធិំ រាជង្គណេ និសីទាបេត្វា នដសមជ្ជំ ការាបេសុំ។ សេសទារកា តំ នដសមជ្ជំ ទិស្វា ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ វទន្តា មហាហសិតំ ហសន្តិ។ មហាសត្តោ បន ‘‘និរយេ និព្ពត្តកាលេ តវ ខណមត្តម្បិ ហាសោ វា សោមនស្សំ វា នត្ថី’’តិ និរយភយំ អាវជ្ជេត្វា និច្ចលោវ អហោសិ, តំ ន ឱលោកេសិ។ ឯវំ នដសមជ្ជេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ។

Tato ‘‘aṭṭhavassikadārakā nāma naṭasamajjaṃ piyāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti taṃ pañcadārakasatehi saddhiṃ rājaṅgaṇe nisīdāpetvā naṭasamajjaṃ kārāpesuṃ. Sesadārakā taṃ naṭasamajjaṃ disvā ‘‘sādhu sādhū’’ti vadantā mahāhasitaṃ hasanti. Mahāsatto pana ‘‘niraye nibbattakāle tava khaṇamattampi hāso vā somanassaṃ vā natthī’’ti nirayabhayaṃ āvajjetvā niccalova ahosi, taṃ na olokesi. Evaṃ naṭasamajjenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.

តតោ ‘‘នវវស្សិកទារកា នាម អសិនោ ភាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ តំ បញ្ចទារកសតេហិ សទ្ធិំ រាជង្គណេ និសីទាបេត្វា ទារកានំ កីឡនកាលេ ឯកោ បុរិសោ ផលិកវណ្ណំ អសិំ គហេត្វា បរិព្ភមន្តោ នទន្តោ វគ្គន្តោ តាសេន្តោ លង្ឃន្តោ អប្ផោដេន្តោ មហាសទ្ទំ ករោន្តោ ‘‘កាសិរញ្ញោ កិរ កាឡកណ្ណី ឯកោ បុត្តោ អត្ថិ, សោ កុហិំ, សីសមស្ស ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ អភិធាវតិ។ តំ បុរិសំ ទិស្វា សេសទារកា ភីតតសិតា ហុត្វា វិរវន្តា ទិសាវិទិសាសុ បលាយិំសុ។ មហាសត្តោ បន និរយភយំ អាវជ្ជេត្វា អជានន្តោ វិយ និសីទិ។ អថ នំ សោ បុរិសោ អសិនា សីសេ បរាមសិត្វា ‘‘សីសំ តេ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ តាសេន្តោបិ តាសេតុំ អសក្កោន្តោ អបគមិ។ ឯវំ ខគ្គេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ។

Tato ‘‘navavassikadārakā nāma asino bhāyanti, tena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti taṃ pañcadārakasatehi saddhiṃ rājaṅgaṇe nisīdāpetvā dārakānaṃ kīḷanakāle eko puriso phalikavaṇṇaṃ asiṃ gahetvā paribbhamanto nadanto vagganto tāsento laṅghanto apphoṭento mahāsaddaṃ karonto ‘‘kāsirañño kira kāḷakaṇṇī eko putto atthi, so kuhiṃ, sīsamassa chindissāmī’’ti abhidhāvati. Taṃ purisaṃ disvā sesadārakā bhītatasitā hutvā viravantā disāvidisāsu palāyiṃsu. Mahāsatto pana nirayabhayaṃ āvajjetvā ajānanto viya nisīdi. Atha naṃ so puriso asinā sīse parāmasitvā ‘‘sīsaṃ te chindissāmī’’ti tāsentopi tāsetuṃ asakkonto apagami. Evaṃ khaggenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.

តតោ ទសវស្សិកកាលេ បនស្ស ពធិរភាវវីមំសនត្ថំ សិរិសយនេ និសីទាបេត្វា សាណិយា បរិក្ខិបាបេត្វា ចតូសុ បស្សេសុ ឆិទ្ទានិ កត្វា តស្ស អទស្សេត្វា ហេដ្ឋាសយនេ សង្ខធមកេ និសីទាបេត្វា ឯកប្បហារេនេវ សង្ខេ ធមាបេន្តិ, ឯកនិន្នាទំ អហោសិ។ អមច្ចា ចតូសុ បស្សេសុ ឋត្វា សាណិយា ឆិទ្ទេហិ ឱលោកេន្តាបិ មហាសត្តស្ស ឯកទិវសម្បិ សតិសម្មោសំ វា ហត្ថបាទវិការំ វា ផន្ទនមត្តំ វា ន បស្សិំសុ។ ឯវំ ឯកសំវច្ឆរំ សង្ខសទ្ទេនបិ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ។

Tato dasavassikakāle panassa badhirabhāvavīmaṃsanatthaṃ sirisayane nisīdāpetvā sāṇiyā parikkhipāpetvā catūsu passesu chiddāni katvā tassa adassetvā heṭṭhāsayane saṅkhadhamake nisīdāpetvā ekappahāreneva saṅkhe dhamāpenti, ekaninnādaṃ ahosi. Amaccā catūsu passesu ṭhatvā sāṇiyā chiddehi olokentāpi mahāsattassa ekadivasampi satisammosaṃ vā hatthapādavikāraṃ vā phandanamattaṃ vā na passiṃsu. Evaṃ ekasaṃvaccharaṃ saṅkhasaddenapi antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.

តតោ បរម្បិ ឯកាទសវស្សិកកាលេ ឯកសំវច្ឆរំ តថេវ ភេរិសទ្ទេន វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ។

Tato parampi ekādasavassikakāle ekasaṃvaccharaṃ tatheva bherisaddena vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.

តតោ ទ្វាទសវស្សិកកាលេ ‘‘ទីបេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ ‘‘រត្តិភាគេ អន្ធការេ ហត្ថំ វា បាទំ វា ផន្ទាបេតិ នុ ខោ, នោ’’តិ ឃដេសុ ទីបេ ជាលេត្វា សេសទីបេ និព្ពាបេត្វា ថោកំ អន្ធការេ សយាបេត្វា ឃដេហិ ទីបេ ឧក្ខិបិត្វា ឯកប្បហារេនេវ អាលោកំ កត្វា ឥរិយាបថំ ឧបធារេន្តិ។ ឯវំ ទីបេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស កិញ្ចិ ផន្ទនមត្តម្បិ ន បស្សិំសុ។

Tato dvādasavassikakāle ‘‘dīpena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti ‘‘rattibhāge andhakāre hatthaṃ vā pādaṃ vā phandāpeti nu kho, no’’ti ghaṭesu dīpe jāletvā sesadīpe nibbāpetvā thokaṃ andhakāre sayāpetvā ghaṭehi dīpe ukkhipitvā ekappahāreneva ālokaṃ katvā iriyāpathaṃ upadhārenti. Evaṃ dīpenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa kiñci phandanamattampi na passiṃsu.

តតោ តេរសវស្សិកកាលេ ‘‘ផាណិតេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ សកលសរីរំ ផាណិតេន មក្ខេត្វា ពហុមក្ខិកេ ឋានេ និបជ្ជាបេសុំ។ មក្ខិកា ឧដ្ឋហន្តិ, តា តស្ស សកលសរីរំ បរិវារេត្វា សូចីហិ វិជ្ឈមានា វិយ ខាទន្តិ។ សោ និរោធសមាបន្នោ មហាថេរោ វិយ និច្ចលោវ អហោសិ។ ឯវំ ផាណិតេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស កិញ្ចិ ផន្ទនមត្តម្បិ ន បស្សិំសុ។

Tato terasavassikakāle ‘‘phāṇitena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti sakalasarīraṃ phāṇitena makkhetvā bahumakkhike ṭhāne nipajjāpesuṃ. Makkhikā uṭṭhahanti, tā tassa sakalasarīraṃ parivāretvā sūcīhi vijjhamānā viya khādanti. So nirodhasamāpanno mahāthero viya niccalova ahosi. Evaṃ phāṇitenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa kiñci phandanamattampi na passiṃsu.

អថស្ស ចុទ្ទសវស្សិកកាលេ ‘‘ឥទានិ បនេស មហល្លកោ ជាតោ សុចិកាមោ អសុចិជិគុច្ឆកោ, អសុចិនា នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ តតោ បដ្ឋាយ នំ នេវ ន្ហាបេន្តិ ន ច អាចមាបេន្តិ។ សោ ឧច្ចារបស្សាវំ កត្វា តត្ថេវ បលិបន្នោ សយតិ។ ទុគ្គន្ធភាវេន បនស្ស អន្តរុធីនំ និក្ខមនកាលោ វិយ អហោសិ, អសុចិគន្ធេន មក្ខិកា ខាទន្តិ។ សោ និច្ចលោវ អហោសិ ។ អថ នំ បរិវារេត្វា ឋិតា ធាតិយោ អាហំសុ ‘‘តាត តេមិយកុមារ, ត្វំ មហល្លកោ ជាតោ, កោ តំ សព្ពទា បដិជគ្គិស្សតិ, កិំ ន លជ្ជសិ, កស្មា និបន្នោសិ, ឧដ្ឋាយ តេ សរីរំ បដិជគ្គាហី’’តិ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ។ សោ តថារូបេ បដិកូលេ គូថរាសិម្ហិ និមុគ្គោបិ ទុគ្គន្ធភាវេន យោជនសតមត្ថកេ ឋិតានម្បិ ហទយុប្បតនសមត្ថស្ស គូថនិរយស្ស ទុគ្គន្ធភាវំ អាវជ្ជេត្វា និច្ចលោវ អហោសិ។ ឯវំ អសុចិនាបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ។

Athassa cuddasavassikakāle ‘‘idāni panesa mahallako jāto sucikāmo asucijigucchako, asucinā naṃ vīmaṃsissāmā’’ti tato paṭṭhāya naṃ neva nhāpenti na ca ācamāpenti. So uccārapassāvaṃ katvā tattheva palipanno sayati. Duggandhabhāvena panassa antarudhīnaṃ nikkhamanakālo viya ahosi, asucigandhena makkhikā khādanti. So niccalova ahosi . Atha naṃ parivāretvā ṭhitā dhātiyo āhaṃsu ‘‘tāta temiyakumāra, tvaṃ mahallako jāto, ko taṃ sabbadā paṭijaggissati, kiṃ na lajjasi, kasmā nipannosi, uṭṭhāya te sarīraṃ paṭijaggāhī’’ti akkosanti paribhāsanti. So tathārūpe paṭikūle gūtharāsimhi nimuggopi duggandhabhāvena yojanasatamatthake ṭhitānampi hadayuppatanasamatthassa gūthanirayassa duggandhabhāvaṃ āvajjetvā niccalova ahosi. Evaṃ asucināpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.

តតោ បន្នរសវស្សិកកាលេ ‘‘អង្គារេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ អថស្ស ហេដ្ឋាមញ្ចកេ អគ្គិកបល្លានិ ឋបយិំសុ ‘‘អប្បេវ នាម ឧណ្ហេន បីឡិតោ ទុក្ខវេទនំ អសហន្តោ វិប្ផន្ទនាការំ ទស្សេយ្យា’’តិ។ អថស្ស សរីរេ ផោដានិ ឧដ្ឋហន្តិ។ មហាសត្តោ ‘‘អវីចិនិរយសន្តាបោ យោជនសតមត្ថកេ ផរតិ, តម្ហា ទុក្ខតោ ឥទំ ទុក្ខំ សតគុណេន សហស្សគុណេន សតសហស្សគុណេន វរតរ’’ន្តិ អធិវាសេត្វា និច្ចលោវ អហោសិ។ អថស្ស មាតាបិតរោ ភិជ្ជមានហទយា វិយ មនុស្សេ បដិក្កមាបេត្វា តំ តតោ អគ្គិសន្តាបនតោ អបនេត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, មយំ តវ អបីឋសប្បិអាទិភាវំ ជានាម។ ន ហិ ឯតេសំ ឯវរូបានិ ហត្ថបាទកណ្ណសោតានិ ហោន្តិ, ត្វំ អម្ហេហិ បត្ថេត្វា លទ្ធបុត្តកោ, មា នោ នាសេហិ, សកលជម្ពុទីបេ វសន្តានំ រាជូនំ សន្តិកេ គរហតោ នោ មោចេហី’’តិ យាចិំសុ។ ឯវំ សោ តេហិ យាចិតោបិ អសុណន្តោ វិយ ហុត្វា និច្ចលោវ និបជ្ជិ។ អថស្ស មាតាបិតរោ រោទមានា បរិទេវមានា បដិក្កមន្តិ ។ ឯកទា មាតា ឯកិកា ឧបសង្កមិត្វា យាចតិ, ឯកទា បិតា ឯកកោវ ឧបសង្កមិត្វា យាចតិ។ ឯវំ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ។

Tato pannarasavassikakāle ‘‘aṅgārena naṃ vīmaṃsissāmā’’ti athassa heṭṭhāmañcake aggikapallāni ṭhapayiṃsu ‘‘appeva nāma uṇhena pīḷito dukkhavedanaṃ asahanto vipphandanākāraṃ dasseyyā’’ti. Athassa sarīre phoṭāni uṭṭhahanti. Mahāsatto ‘‘avīcinirayasantāpo yojanasatamatthake pharati, tamhā dukkhato idaṃ dukkhaṃ sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena varatara’’nti adhivāsetvā niccalova ahosi. Athassa mātāpitaro bhijjamānahadayā viya manusse paṭikkamāpetvā taṃ tato aggisantāpanato apanetvā ‘‘tāta temiyakumāra, mayaṃ tava apīṭhasappiādibhāvaṃ jānāma. Na hi etesaṃ evarūpāni hatthapādakaṇṇasotāni honti, tvaṃ amhehi patthetvā laddhaputtako, mā no nāsehi, sakalajambudīpe vasantānaṃ rājūnaṃ santike garahato no mocehī’’ti yāciṃsu. Evaṃ so tehi yācitopi asuṇanto viya hutvā niccalova nipajji. Athassa mātāpitaro rodamānā paridevamānā paṭikkamanti . Ekadā mātā ekikā upasaṅkamitvā yācati, ekadā pitā ekakova upasaṅkamitvā yācati. Evaṃ ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.

អថស្ស សោឡសវស្សិកកាលេ អមច្ចព្រាហ្មណាទយោ ចិន្តយិំសុ ‘‘បីឋសប្បី វា ហោតុ, មូគោ វា ពធិរោ វា ហោតុ, វយេ បរិណតេ រជនីយេ អរជ្ជន្តា នាម នត្ថិ, ទុស្សនីយេ អទុស្សន្តា នាម នត្ថិ, សមយេ សម្បត្តេ បុប្ផវិកសនំ វិយ ហិ ធម្មតា ឯសា, នាដកានម្បិស្ស បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា តាហិ នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ។ តតោ ឧត្តមរូបធរា ទេវកញ្ញាយោ វិយ វិលាសសម្បន្នា នាដកិត្ថិយោ បក្កោសាបេត្វា ‘‘យា កុមារំ ហសាបេតុំ វា កិលេសេហិ ពន្ធិតុំ វា សក្កោតិ, សា តស្ស អគ្គមហេសី ភវិស្សតី’’តិ វត្វា កុមារំ គន្ធោទកេន ន្ហាបេត្វា ទេវបុត្តំ វិយ អលង្ករិត្វា ទេវវិមានសទិសេ សិរិគព្ភេ សុបញ្ញត្តេ សិរិសយនេ អារោបេត្វា គន្ធទាមបុប្ផទាមធូមវាសចុណ្ណាទីហិ អន្តោគព្ភំ ឯកគន្ធសមោទកំ កត្វា បដិក្កមិំសុ។ អថ នំ តា ឥត្ថិយោ បរិវារេត្វា នច្ចគីតេហិ ចេវ មធុរវចនាទីហិ ច នានប្បការេហិ អភិរមាបេតុំ វាយមិំសុ។ សោ ពុទ្ធិសម្បន្នតាយ តា ឥត្ថិយោ អនោលោកេត្វា ‘‘ឥមា ឥត្ថិយោ មម សរីរសម្ផស្សំ មា វិន្ទន្តូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា អស្សាសបស្សាសេ សន្និរុម្ភិ, អថស្ស សរីរំ ថទ្ធំ អហោសិ។ តា តស្ស សរីរសម្ផស្សំ អវិន្ទន្តិយោ ហុត្វា ‘‘ថទ្ធសរីរោ ឯស, នាយំ មនុស្សោ, យក្ខោ ភវិស្សតី’’តិ ភីតតសិតា ហុត្វា អត្តានំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តិយោ បលាយិំសុ។ ឯវំ នាដកេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ។

Athassa soḷasavassikakāle amaccabrāhmaṇādayo cintayiṃsu ‘‘pīṭhasappī vā hotu, mūgo vā badhiro vā hotu, vaye pariṇate rajanīye arajjantā nāma natthi, dussanīye adussantā nāma natthi, samaye sampatte pupphavikasanaṃ viya hi dhammatā esā, nāṭakānampissa paccupaṭṭhāpetvā tāhi naṃ vīmaṃsissāmā’’ti. Tato uttamarūpadharā devakaññāyo viya vilāsasampannā nāṭakitthiyo pakkosāpetvā ‘‘yā kumāraṃ hasāpetuṃ vā kilesehi bandhituṃ vā sakkoti, sā tassa aggamahesī bhavissatī’’ti vatvā kumāraṃ gandhodakena nhāpetvā devaputtaṃ viya alaṅkaritvā devavimānasadise sirigabbhe supaññatte sirisayane āropetvā gandhadāmapupphadāmadhūmavāsacuṇṇādīhi antogabbhaṃ ekagandhasamodakaṃ katvā paṭikkamiṃsu. Atha naṃ tā itthiyo parivāretvā naccagītehi ceva madhuravacanādīhi ca nānappakārehi abhiramāpetuṃ vāyamiṃsu. So buddhisampannatāya tā itthiyo anoloketvā ‘‘imā itthiyo mama sarīrasamphassaṃ mā vindantū’’ti adhiṭṭhahitvā assāsapassāse sannirumbhi, athassa sarīraṃ thaddhaṃ ahosi. Tā tassa sarīrasamphassaṃ avindantiyo hutvā ‘‘thaddhasarīro esa, nāyaṃ manusso, yakkho bhavissatī’’ti bhītatasitā hutvā attānaṃ sandhāretuṃ asakkontiyo palāyiṃsu. Evaṃ nāṭakenapi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu.

ឯវំ សោឡស សំវច្ឆរានិ សោឡសហិ មហាវីមំសាហិ ចេវ អនេកាហិ ខុទ្ទកវីមំសាហិ ច វីមំសមានាបិ តស្ស ចិត្តំ បរិគ្គណ្ហិតុំ នាសក្ខិំសុ។

Evaṃ soḷasa saṃvaccharāni soḷasahi mahāvīmaṃsāhi ceva anekāhi khuddakavīmaṃsāhi ca vīmaṃsamānāpi tassa cittaṃ pariggaṇhituṃ nāsakkhiṃsu.

វីមំសនកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ។

Vīmaṃsanakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

រជ្ជយាចនកណ្ឌំ

Rajjayācanakaṇḍaṃ

តតោ រាជា វិប្បដិសារី ហុត្វា លក្ខណបាឋកេ ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តុម្ហេ កុមារស្ស ជាតកាលេ ‘ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណសម្បន្នោ អយំ កុមារោ, នាស្ស កោចិ អន្តរាយោ បញ្ញាយតី’តិ មេ កថយិត្ថ, ឥទានិ បន សោ បីឋសប្បី មូគពធិរោ ជាតោ, កថា វោ ន សមេតី’’តិ អាហ។ ព្រាហ្មណា វទិំសុ ‘‘មហារាជ, អាចរិយេហិ អទិដ្ឋកំ នាម នត្ថិ, អបិច ខោ បន, ទេវ, ‘រាជកុលេហិ បត្ថេត្វា លទ្ធបុត្តកោ កាឡកណ្ណី’តិ វុត្តេ ‘តុម្ហាកំ ទោមនស្សំ សិយា’តិ ន កថយិម្ហា’’តិ។ អថ នេ រាជា ឯវមាហ ‘‘ឥទានិ បន កិំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘មហារាជ, ឥមស្មិំ កុមារេ ឥមស្មិំ គេហេ វសន្តេ តយោ អន្តរាយា បញ្ញាយិស្សន្តិ – ជីវិតស្ស វា អន្តរាយោ, សេតច្ឆត្តស្ស វា អន្តរាយោ, អគ្គមហេសិយា វា អន្តរាយោ’’តិ។ ‘‘តស្មា, ទេវ, បបញ្ចំ អកត្វា អវមង្គលរថេ អវមង្គលអស្សេ យោជេត្វា តត្ថ នំ និបជ្ជាបេត្វា បច្ឆិមទ្វារេន នីហរិត្វា អាមកសុសានេ ចតុព្ភិត្តិកំ អាវាដំ ខណិត្វា និខណិតុំ វដ្ដតី’’តិ។ រាជា អន្តរាយភយេន ភីតោ តេសំ វចនំ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ។

Tato rājā vippaṭisārī hutvā lakkhaṇapāṭhake brāhmaṇe pakkosāpetvā ‘‘tumhe kumārassa jātakāle ‘dhaññapuññalakkhaṇasampanno ayaṃ kumāro, nāssa koci antarāyo paññāyatī’ti me kathayittha, idāni pana so pīṭhasappī mūgabadhiro jāto, kathā vo na sametī’’ti āha. Brāhmaṇā vadiṃsu ‘‘mahārāja, ācariyehi adiṭṭhakaṃ nāma natthi, apica kho pana, deva, ‘rājakulehi patthetvā laddhaputtako kāḷakaṇṇī’ti vutte ‘tumhākaṃ domanassaṃ siyā’ti na kathayimhā’’ti. Atha ne rājā evamāha ‘‘idāni pana kiṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Mahārāja, imasmiṃ kumāre imasmiṃ gehe vasante tayo antarāyā paññāyissanti – jīvitassa vā antarāyo, setacchattassa vā antarāyo, aggamahesiyā vā antarāyo’’ti. ‘‘Tasmā, deva, papañcaṃ akatvā avamaṅgalarathe avamaṅgalaasse yojetvā tattha naṃ nipajjāpetvā pacchimadvārena nīharitvā āmakasusāne catubbhittikaṃ āvāṭaṃ khaṇitvā nikhaṇituṃ vaṭṭatī’’ti. Rājā antarāyabhayena bhīto tesaṃ vacanaṃ ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.

តទា ចន្ទាទេវី តំ បវត្តិំ សុត្វា តុរិតតុរិតាវ ឯកិកា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ទេវ, តុម្ហេហិ មយ្ហំ វរោ ទិន្នោ, មយា ច គហិតកោ កត្វា ឋបិតោ, ឥទានិ តំ មេ ទេថា’’តិ យាចិ។ ‘‘គណ្ហាហិ, ទេវី’’តិ។ ‘‘ទេវ, បុត្តស្ស មេ រជ្ជំ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘កិំការណា, ទេវា’’តិ។ ‘‘បុត្តោ, តេ ទេវិ, កាឡកណ្ណី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, យាវជីវំ អទទន្តាបិ សត្ត វស្សានិ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ឆ វស្សានិ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, បញ្ច វស្សានិ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ចត្តារិ វស្សានិ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, តីណិ វស្សានិ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ទ្វេ វស្សានិ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ឯកវស្សំ រជ្ជំ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, សត្ត មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ឆ មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, បញ្ច មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ចត្តារិ មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, តីណិ មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ទ្វេ មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ឯកមាសំ រជ្ជំ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, អឌ្ឍមាសំ រជ្ជំ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, សត្ត ទិវសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ។ រាជា ‘‘សាធុ, ទេវិ, គណ្ហាហី’’តិ អាហ។ សា តស្មិំ ខណេ បុត្តំ អលង្ការាបេត្វា ‘‘តេមិយកុមារស្ស ឥទំ រជ្ជ’’ន្តិ នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា សកលនគរំ អលង្ការាបេត្វា បុត្តំ ហត្ថិក្ខន្ធំ អារោបេត្វា សេតច្ឆត្តំ តស្ស មត្ថកេ ការាបេត្វា នគរំ បទក្ខិណំ កត្វា បុន អាគន្ត្វា អន្តោនគរំ បវេសេត្វា តំ សិរិសយនេ និបជ្ជាបេត្វា បិយបុត្តំ សព្ពរត្តិំ យាចិ ‘‘តាត តេមិយកុមារ, តំ និស្សាយ សោឡស វស្សានិ និទ្ទំ អលភិត្វា រោទមានាយ មេ អក្ខីនិ ឧបក្កានិ, សោកេន មេ ហទយំ ភិជ្ជមានំ វិយ អហោសិ, អហំ តវ អបីឋសប្បិអាទិភាវំ ជានាមិ, មា មំ អនាថំ ករី’’តិ។ សា ឥមិនា ឧបាយេនេវ បុនទិវសេបិ បុនទិវសេបីតិ បញ្ច ទិវសានិ យាចិ។

Tadā candādevī taṃ pavattiṃ sutvā turitaturitāva ekikā rājānaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ‘‘deva, tumhehi mayhaṃ varo dinno, mayā ca gahitako katvā ṭhapito, idāni taṃ me dethā’’ti yāci. ‘‘Gaṇhāhi, devī’’ti. ‘‘Deva, puttassa me rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Kiṃkāraṇā, devā’’ti. ‘‘Putto, te devi, kāḷakaṇṇī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, yāvajīvaṃ adadantāpi satta vassāni dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, cha vassāni dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, pañca vassāni dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, cattāri vassāni dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, tīṇi vassāni dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, dve vassāni dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, ekavassaṃ rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, satta māsāni rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, cha māsāni rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, pañca māsāni rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, cattāri māsāni rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, tīṇi māsāni rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, dve māsāni rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, ekamāsaṃ rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, aḍḍhamāsaṃ rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Na sakkā, devī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, satta divasāni rajjaṃ dethā’’ti. Rājā ‘‘sādhu, devi, gaṇhāhī’’ti āha. Sā tasmiṃ khaṇe puttaṃ alaṅkārāpetvā ‘‘temiyakumārassa idaṃ rajja’’nti nagare bheriṃ carāpetvā sakalanagaraṃ alaṅkārāpetvā puttaṃ hatthikkhandhaṃ āropetvā setacchattaṃ tassa matthake kārāpetvā nagaraṃ padakkhiṇaṃ katvā puna āgantvā antonagaraṃ pavesetvā taṃ sirisayane nipajjāpetvā piyaputtaṃ sabbarattiṃ yāci ‘‘tāta temiyakumāra, taṃ nissāya soḷasa vassāni niddaṃ alabhitvā rodamānāya me akkhīni upakkāni, sokena me hadayaṃ bhijjamānaṃ viya ahosi, ahaṃ tava apīṭhasappiādibhāvaṃ jānāmi, mā maṃ anāthaṃ karī’’ti. Sā iminā upāyeneva punadivasepi punadivasepīti pañca divasāni yāci.

រជ្ជយាចនកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ។

Rajjayācanakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

អថ ឆដ្ឋេ ទិវសេ រាជា សុនន្ទំ នាម សារថិំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត, សុនន្ទសារថិ ស្វេ បាតោវ អវមង្គលរថេ អវមង្គលអស្សេ យោជេត្វា កុមារំ តត្ថ និបជ្ជាបេត្វា បច្ឆិមទ្វារេន នីហរិត្វា អាមកសុសានេ ចតុព្ភិត្តិកំ អាវាដំ ខណិត្វា តត្ថ នំ បក្ខិបិត្វា កុទ្ទាលបិដ្ឋេន មត្ថកំ ភិន្ទិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេត្វា ឧបរិ បំសុំ ទត្វា បថវិវឌ្ឍនកម្មំ កត្វា ន្ហត្វា ឯហី’’តិ អាណាបេសិ។ សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ សម្បដិច្ឆិ។ អថ ឆដ្ឋម្បិ រត្តិំ ទេវី កុមារំ យាចិត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, តវ បិតា កាសិរាជា តំ ស្វេ បាតោវ អាមកសុសានេ និខណិតុំ អាណាបេសិ, ស្វេ បាតោវ មរណំ បាបុណិស្សសិ បុត្តា’’តិ អាហ។ តំ សុត្វា មហាសត្តស្ស ‘‘តាត តេមិយកុមារ, សោឡស វស្សានិ តយា កតោ វាយាមោ ឥទានិ មត្ថកំ បក្កោ’’តិ ចិន្តេន្តស្ស អព្ភន្តរេ បីតិ ឧប្បជ្ជិ។ មាតុយា បនស្ស ហទយំ ភិជ្ជមានំ វិយ អហោសិ, ឯវំ សន្តេបិ ‘‘មនោរថោ មត្ថកំ បាបុណិស្សតី’’តិ មាតុយា សទ្ធិំ នាលបិ។

Atha chaṭṭhe divase rājā sunandaṃ nāma sārathiṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta, sunandasārathi sve pātova avamaṅgalarathe avamaṅgalaasse yojetvā kumāraṃ tattha nipajjāpetvā pacchimadvārena nīharitvā āmakasusāne catubbhittikaṃ āvāṭaṃ khaṇitvā tattha naṃ pakkhipitvā kuddālapiṭṭhena matthakaṃ bhinditvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā upari paṃsuṃ datvā pathavivaḍḍhanakammaṃ katvā nhatvā ehī’’ti āṇāpesi. So ‘‘sādhu, devā’’ti sampaṭicchi. Atha chaṭṭhampi rattiṃ devī kumāraṃ yācitvā ‘‘tāta temiyakumāra, tava pitā kāsirājā taṃ sve pātova āmakasusāne nikhaṇituṃ āṇāpesi, sve pātova maraṇaṃ pāpuṇissasi puttā’’ti āha. Taṃ sutvā mahāsattassa ‘‘tāta temiyakumāra, soḷasa vassāni tayā kato vāyāmo idāni matthakaṃ pakko’’ti cintentassa abbhantare pīti uppajji. Mātuyā panassa hadayaṃ bhijjamānaṃ viya ahosi, evaṃ santepi ‘‘manoratho matthakaṃ pāpuṇissatī’’ti mātuyā saddhiṃ nālapi.

អថស្សា រត្តិយា អច្ចយេន បាតោវ សុនន្ទោ សារថិ រថំ យោជេន្តោ ទេវតានុភាវេន មហាសត្តស្ស បារមិតានុភាវេន ច មង្គលរថេ មង្គលអស្សេ យោជេត្វា រថំ រាជទ្វារេ ឋបេត្វា មហាតលំ អភិរុហិត្វា សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា ទេវិំ វន្ទិត្វា ឯវមាហ – ‘‘ទេវិ, មយ្ហំ មា កុជ្ឈ, រញ្ញោ អាណា’’តិ វត្វា បុត្តំ អាលិង្គិត្វា និបន្នំ ទេវិំ បិដ្ឋិហត្ថេន អបនេត្វា បុប្ផកលាបំ វិយ កុមារំ ឧក្ខិបិត្វា បាសាទា ឱតរិ។ តទា ចន្ទាទេវី ឧរំ បហរិត្វា មហន្តេន សទ្ទេន បរិទេវិត្វា មហាតលេ ឱហីយិ។ អថ នំ មហាសត្តោ ឱលោកេត្វា ‘‘មយិ អកថេន្តេ មាតា ហទយេន ផលិតេន មរិស្សតី’’តិ កថេតុកាមោ ហុត្វាបិ ‘‘សចេ អហំ កថេស្សាមិ, សោឡស វស្សានិ កតោ វាយាមោ មេ មោឃោ ភវិស្សតិ, អកថេន្តោ បនាហំ អត្តនោ ច មាតាបិតូនញ្ច មហាជនស្ស ច បច្ចយោ ភវិស្សាមី’’តិ អធិវាសេសិ។

Athassā rattiyā accayena pātova sunando sārathi rathaṃ yojento devatānubhāvena mahāsattassa pāramitānubhāvena ca maṅgalarathe maṅgalaasse yojetvā rathaṃ rājadvāre ṭhapetvā mahātalaṃ abhiruhitvā sirigabbhaṃ pavisitvā deviṃ vanditvā evamāha – ‘‘devi, mayhaṃ mā kujjha, rañño āṇā’’ti vatvā puttaṃ āliṅgitvā nipannaṃ deviṃ piṭṭhihatthena apanetvā pupphakalāpaṃ viya kumāraṃ ukkhipitvā pāsādā otari. Tadā candādevī uraṃ paharitvā mahantena saddena paridevitvā mahātale ohīyi. Atha naṃ mahāsatto oloketvā ‘‘mayi akathente mātā hadayena phalitena marissatī’’ti kathetukāmo hutvāpi ‘‘sace ahaṃ kathessāmi, soḷasa vassāni kato vāyāmo me mogho bhavissati, akathento panāhaṃ attano ca mātāpitūnañca mahājanassa ca paccayo bhavissāmī’’ti adhivāsesi.

អថ នំ សារថិ រថំ អារោបេត្វា ‘‘បច្ឆិមទ្វារាភិមុខំ រថំ បេសេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា រថំ បេសេសិ។ តទា មហាសត្តស្ស បារមិតានុភាវេន ទេវតាវិគ្គហិតោ ហុត្វា រថំ និវត្តាបេត្វា បាចីនទ្វារាភិមុខំ រថំ បេសេសិ, អថ រថចក្កំ ឧម្មារេ បតិហញ្ញិ។ មហាសត្តោបិ តស្ស សទ្ទំ សុត្វា ‘‘មនោរថោ មេ មត្ថកំ បត្តោ’’តិ សុដ្ឋុតរំ តុដ្ឋចិត្តោ អហោសិ។ រថោ នគរា និក្ខមិត្វា ទេវតានុភាវេន តិយោជនិកំ ឋានំ គតោ។ តត្ថ វនឃដំ សារថិស្ស អាមកសុសានំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ។ សោ ‘‘ឥទំ ឋានំ ផាសុក’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា រថំ មគ្គា ឱក្កមាបេត្វា មគ្គបស្សេ ឋបេត្វា រថា ឱរុយ្ហ មហាសត្តស្ស អាភរណភណ្ឌំ ឱមុញ្ចិត្វា ភណ្ឌិកំ កត្វា ឯកមន្តំ ឋបេត្វា កុទ្ទាលំ អាទាយ រថស្ស អវិទូរេ ឋានេ ចតុព្ភិត្តិកំ អាវាដំ ខណិតុំ អារភិ។

Atha naṃ sārathi rathaṃ āropetvā ‘‘pacchimadvārābhimukhaṃ rathaṃ pesessāmī’’ti cintetvā rathaṃ pesesi. Tadā mahāsattassa pāramitānubhāvena devatāviggahito hutvā rathaṃ nivattāpetvā pācīnadvārābhimukhaṃ rathaṃ pesesi, atha rathacakkaṃ ummāre patihaññi. Mahāsattopi tassa saddaṃ sutvā ‘‘manoratho me matthakaṃ patto’’ti suṭṭhutaraṃ tuṭṭhacitto ahosi. Ratho nagarā nikkhamitvā devatānubhāvena tiyojanikaṃ ṭhānaṃ gato. Tattha vanaghaṭaṃ sārathissa āmakasusānaṃ viya upaṭṭhāsi. So ‘‘idaṃ ṭhānaṃ phāsuka’’nti sallakkhetvā rathaṃ maggā okkamāpetvā maggapasse ṭhapetvā rathā oruyha mahāsattassa ābharaṇabhaṇḍaṃ omuñcitvā bhaṇḍikaṃ katvā ekamantaṃ ṭhapetvā kuddālaṃ ādāya rathassa avidūre ṭhāne catubbhittikaṃ āvāṭaṃ khaṇituṃ ārabhi.

តតោ ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ មេ វាយាមកាលោ, អហញ្ហិ សោឡស វស្សានិ ហត្ថបាទេ ន ចាលេសិំ, កិំ នុ ខោ មេ ពលំ អត្ថិ, ឧទាហុ នោ’’តិ។ សោ ឧដ្ឋាយ វាមហត្ថេន ទក្ខិណហត្ថំ, ទក្ខិណហត្ថេន វាមហត្ថំ បរាមសន្តោ ឧភោហិ ហត្ថេហិ បាទេ សម្ពាហិត្វា រថា ឱតរិតុំ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ។ តាវទេវស្ស បាទបតិតដ្ឋានេ វាតបុណ្ណភស្តចម្មំ វិយ មហាបថវី អព្ភុគ្គន្ត្វា រថស្ស បច្ឆិមន្តំ អាហច្ច អដ្ឋាសិ។ មហាសត្តោ រថា ឱតរិត្វា កតិបយេ វារេ អបរាបរំ ចង្កមិត្វា ‘‘ឥមិនាវ និយាមេន ឯកទិវសំ យោជនសតម្បិ មេ គន្តុំ ពលំ អត្ថី’’តិ ញត្វា ‘‘សចេ, សារថិ, មយា សទ្ធិំ វិរុជ្ឈេយ្យ, អត្ថិ នុ ខោ មេ តេន សហ បដិវិរុជ្ឈិតុំ ពល’’ន្តិ ឧបធារេន្តោ រថស្ស បច្ឆិមន្តំ គហេត្វា កុមារកានំ កីឡនយានកំ វិយ ឧក្ខិបិត្វា រថំ បរិព្ភមេន្តោ អដ្ឋាសិ។ អថស្ស ‘‘អត្ថិ មេ តេន សហ បដិវិរុជ្ឈិតុំ ពល’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា បសាធនត្ថាយ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិ។

Tato bodhisatto cintesi ‘‘ayaṃ me vāyāmakālo, ahañhi soḷasa vassāni hatthapāde na cālesiṃ, kiṃ nu kho me balaṃ atthi, udāhu no’’ti. So uṭṭhāya vāmahatthena dakkhiṇahatthaṃ, dakkhiṇahatthena vāmahatthaṃ parāmasanto ubhohi hatthehi pāde sambāhitvā rathā otarituṃ cittaṃ uppādesi. Tāvadevassa pādapatitaṭṭhāne vātapuṇṇabhastacammaṃ viya mahāpathavī abbhuggantvā rathassa pacchimantaṃ āhacca aṭṭhāsi. Mahāsatto rathā otaritvā katipaye vāre aparāparaṃ caṅkamitvā ‘‘imināva niyāmena ekadivasaṃ yojanasatampi me gantuṃ balaṃ atthī’’ti ñatvā ‘‘sace, sārathi, mayā saddhiṃ virujjheyya, atthi nu kho me tena saha paṭivirujjhituṃ bala’’nti upadhārento rathassa pacchimantaṃ gahetvā kumārakānaṃ kīḷanayānakaṃ viya ukkhipitvā rathaṃ paribbhamento aṭṭhāsi. Athassa ‘‘atthi me tena saha paṭivirujjhituṃ bala’’nti sallakkhetvā pasādhanatthāya cittaṃ uppajji.

តំខណញ្ញេវ សក្កស្ស ភវនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ។ សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ តំ ការណំ ញត្វា ‘‘តេមិយកុមារស្ស មនោរថោ មត្ថកំ បត្តោ, ឥទានិ បសាធនត្ថាយ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, កិំ ឯតស្ស មានុសកេន បសាធនេនា’’តិ ទិព្ពបសាធនំ គាហាបេត្វា វិស្សកម្មទេវបុត្តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត វិស្សកម្ម ទេវបុត្ត, ត្វំ គច្ឆ, កាសិរាជស្ស បុត្តំ តេមិយកុមារំ អលង្ករោហី’’តិ អាណាបេសិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តាវតិំសភវនតោ ឱតរិត្វា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ទសហិ ទុស្សសហស្សេហិ វេឋនំ កត្វា ទិព្ពេហិ ចេវ មានុសកេហិ ច អលង្ការេហិ សក្កំ វិយ តំ អលង្ករិត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ។ សោ ទេវរាជលីលាយ សារថិស្ស ខណនោកាសំ គន្ត្វា អាវាដតីរេ ឋត្វា បុច្ឆន្តោ តតិយំ គាថមាហ –

Taṃkhaṇaññeva sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘temiyakumārassa manoratho matthakaṃ patto, idāni pasādhanatthāya cittaṃ uppannaṃ, kiṃ etassa mānusakena pasādhanenā’’ti dibbapasādhanaṃ gāhāpetvā vissakammadevaputtaṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta vissakamma devaputta, tvaṃ gaccha, kāsirājassa puttaṃ temiyakumāraṃ alaṅkarohī’’ti āṇāpesi. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tāvatiṃsabhavanato otaritvā tassa santikaṃ gantvā dasahi dussasahassehi veṭhanaṃ katvā dibbehi ceva mānusakehi ca alaṅkārehi sakkaṃ viya taṃ alaṅkaritvā sakaṭṭhānameva gato. So devarājalīlāya sārathissa khaṇanokāsaṃ gantvā āvāṭatīre ṭhatvā pucchanto tatiyaṃ gāthamāha –

៣.

‘‘កិំ នុ សន្តរមានោវ, កាសុំ ខណសិ សារថិ;

‘‘Kiṃ nu santaramānova, kāsuṃ khaṇasi sārathi;

បុដ្ឋោ មេ សម្ម អក្ខាហិ, កិំ កាសុយា ករិស្សសី’’តិ។

Puṭṭho me samma akkhāhi, kiṃ kāsuyā karissasī’’ti.

តត្ថ កាសុន្តិ អាវាដំ។

Tattha kāsunti āvāṭaṃ.

តំ សុត្វា សារថិ អាវាដំ ខណន្តោ ឧទ្ធំ អនោលោកេត្វាវ ចតុត្ថំ គាថាមាហ –

Taṃ sutvā sārathi āvāṭaṃ khaṇanto uddhaṃ anoloketvāva catutthaṃ gāthāmāha –

៤.

‘‘រញ្ញោ មូគោ ច បក្ខោ ច, បុត្តោ ជាតោ អចេតសោ;

‘‘Rañño mūgo ca pakkho ca, putto jāto acetaso;

សោម្ហិ រញ្ញា សមជ្ឈិដ្ឋោ, បុត្តំ មេ និខណំ វនេ’’តិ។

Somhi raññā samajjhiṭṭho, puttaṃ me nikhaṇaṃ vane’’ti.

តត្ថ បក្ខោតិ បីឋសប្បី។ ‘‘មូគោ’’តិ វចនេនេវ បនស្ស ពធិរភាវោបិ សិជ្ឈតិ ពធិរស្ស ហិ បដិវចនំ កថេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា។ អចេតសោតិ អចិត្តកោ វិយ ជាតោ។ សោឡស វស្សានិ អកថិតត្តា ឯវមាហ ។ សមជ្ឈិដ្ឋោតិ អាណត្តោ, បេសិតោតិ អត្ថោ។ និខណំ វនេតិ វនេ និខណេយ្យាសិ។

Tattha pakkhoti pīṭhasappī. ‘‘Mūgo’’ti vacaneneva panassa badhirabhāvopi sijjhati badhirassa hi paṭivacanaṃ kathetuṃ asakkuṇeyyattā. Acetasoti acittako viya jāto. Soḷasa vassāni akathitattā evamāha . Samajjhiṭṭhoti āṇatto, pesitoti attho. Nikhaṇaṃ vaneti vane nikhaṇeyyāsi.

អថ នំ មហាសត្តោ អាហ –

Atha naṃ mahāsatto āha –

៥.

‘‘ន ពធិរោ ន មូគោស្មិ, ន បក្ខោ ន ច វីកលោ;

‘‘Na badhiro na mūgosmi, na pakkho na ca vīkalo;

អធម្មំ សារថិ កយិរា, មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេ។

Adhammaṃ sārathi kayirā, maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vane.

៦.

‘‘ឩរូ ពាហុញ្ច មេ បស្ស, ភាសិតញ្ច សុណោហិ មេ;

‘‘Ūrū bāhuñca me passa, bhāsitañca suṇohi me;

អធម្មំ សារថិ កយិរា, មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេ’’តិ។

Adhammaṃ sārathi kayirā, maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vane’’ti.

តត្ថ ន ពធិរោតិ សម្ម សារថិ, សចេ តំ រាជា ឯវរូបំ បុត្តំ មារាបេតុំ អាណាបេសិ, អហំ បន ឯវរូបោ ន ភវាមីតិ ទីបេតុំ ឯវមាហ។ មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេតិ សចេ ពធិរភាវាទិវិរហិតំ ឯវរូបំ មំ វនេ និខណេយ្យាសិ, អធម្មំ កម្មំ ករេយ្យាសីតិ អត្ថោ។ ‘‘ឩរូ’’តិ ឥទំ សោ បុរិមគាថំ សុត្វាបិ នំ អនោលោកេន្តមេវ ទិស្វា ‘‘អលង្កតសរីរមស្ស ទស្សេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ។ តស្សត្ថោ – សម្ម សារថិ, ឥមេ កញ្ចនកទលិក្ខន្ធសទិសេ ឩរូ, កនកច្ឆវិំ ពាហុញ្ច មេ បស្ស, មធុរវចនញ្ច មេ សុណាហីតិ។

Tattha na badhiroti samma sārathi, sace taṃ rājā evarūpaṃ puttaṃ mārāpetuṃ āṇāpesi, ahaṃ pana evarūpo na bhavāmīti dīpetuṃ evamāha. Maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vaneti sace badhirabhāvādivirahitaṃ evarūpaṃ maṃ vane nikhaṇeyyāsi, adhammaṃ kammaṃ kareyyāsīti attho. ‘‘Ūrū’’ti idaṃ so purimagāthaṃ sutvāpi naṃ anolokentameva disvā ‘‘alaṅkatasarīramassa dassessāmī’’ti cintetvā āha. Tassattho – samma sārathi, ime kañcanakadalikkhandhasadise ūrū, kanakacchaviṃ bāhuñca me passa, madhuravacanañca me suṇāhīti.

តតោ សារថិ ឯវំ ចិន្តេសិ ‘‘កោ នុ ខោ ឯស, អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ អត្តានមេវ វណ្ណេតី’’តិ។ សោ អាវាដខណនំ បហាយ ឧទ្ធំ ឱលោកេន្តោ តស្ស រូបសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘អយំ បុរិសោ កោ នុ ខោ, មនុស្សោ វា ទេវោ វា’’តិ អជានន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

Tato sārathi evaṃ cintesi ‘‘ko nu kho esa, āgatakālato paṭṭhāya attānameva vaṇṇetī’’ti. So āvāṭakhaṇanaṃ pahāya uddhaṃ olokento tassa rūpasampattiṃ disvā ‘‘ayaṃ puriso ko nu kho, manusso vā devo vā’’ti ajānanto imaṃ gāthamāha –

៧.

‘‘ទេវតា នុសិ គន្ធព្ពោ, អទុ សក្កោ បុរិន្ទទោ;

‘‘Devatā nusi gandhabbo, adu sakko purindado;

កោ វា ត្វំ កស្ស វា បុត្តោ, កថំ ជានេមុ តំ មយ’’ន្តិ។

Ko vā tvaṃ kassa vā putto, kathaṃ jānemu taṃ maya’’nti.

អថស្ស មហាសត្តោ អត្តានំ អាចិក្ខិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ អាហ –

Athassa mahāsatto attānaṃ ācikkhitvā dhammaṃ desento āha –

៨.

‘‘នម្ហិ ទេវោ ន គន្ធព្ពោ, នម្ហិ សក្កោ បុរិន្ទទោ;

‘‘Namhi devo na gandhabbo, namhi sakko purindado;

កាសិរញ្ញោ អហំ បុត្តោ, យំ កាសុយា និហញ្ញសិ។

Kāsirañño ahaṃ putto, yaṃ kāsuyā nihaññasi.

៩.

‘‘តស្ស រញ្ញោ អហំ បុត្តោ, យំ ត្វំ សម្មូបជីវសិ;

‘‘Tassa rañño ahaṃ putto, yaṃ tvaṃ sammūpajīvasi;

អធម្មំ សារថិ កយិរា, មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេ។

Adhammaṃ sārathi kayirā, maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vane.

១០.

10.

‘‘យស្ស រុក្ខស្ស ឆាយាយ, និសីទេយ្យ សយេយ្យ វា;

‘‘Yassa rukkhassa chāyāya, nisīdeyya sayeyya vā;

ន តស្ស សាខំ ភញ្ជេយ្យ, មិត្តទុព្ភោ ហិ បាបកោ។

Na tassa sākhaṃ bhañjeyya, mittadubbho hi pāpako.

១១.

11.

‘‘យថា រុក្ខោ តថា រាជា, យថា សាខា តថា អហំ;

‘‘Yathā rukkho tathā rājā, yathā sākhā tathā ahaṃ;

យថា ឆាយូបគោ បោសោ, ឯវំ ត្វមសិ សារថិ;

Yathā chāyūpago poso, evaṃ tvamasi sārathi;

អធម្មំ សារថិ កយិរា, មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេ’’តិ។

Adhammaṃ sārathi kayirā, maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vane’’ti.

តត្ថ និហញ្ញសីតិ និហនិស្សសិ។ យំ ត្វំ ឯត្ថ និហនិស្សាមីតិ សញ្ញាយ កាសុំ ខណសិ, សោ អហន្តិ ទីបេតិ។ សោ ‘‘រាជបុត្តោ អហ’’ន្តិ វុត្តេបិ ន សទ្ទហតិយេវ, មធុរកថាយ បនស្ស ពជ្ឈិត្វា ធម្មំ សុណន្តោ អដ្ឋាសិ។ មិត្តទុព្ភោតិ បរិភុត្តឆាយស្ស រុក្ខស្ស បត្តំ វា សាខំ វា អង្កុរំ វា ភញ្ជន្តោ មិត្តឃាតកោ ហោតិ លាមកបុរិសោ, កិមង្គំ បន សាមិបុត្តឃាតកោ។ ឆាយូបគោតិ បរិភោគត្ថាយ ឆាយំ ឧបគតោ បុរិសោ វិយ រាជានំ និស្សាយ ជីវមានោ ត្វន្តិ វទតិ។

Tattha nihaññasīti nihanissasi. Yaṃ tvaṃ ettha nihanissāmīti saññāya kāsuṃ khaṇasi, so ahanti dīpeti. So ‘‘rājaputto aha’’nti vuttepi na saddahatiyeva, madhurakathāya panassa bajjhitvā dhammaṃ suṇanto aṭṭhāsi. Mittadubbhoti paribhuttachāyassa rukkhassa pattaṃ vā sākhaṃ vā aṅkuraṃ vā bhañjanto mittaghātako hoti lāmakapuriso, kimaṅgaṃ pana sāmiputtaghātako. Chāyūpagoti paribhogatthāya chāyaṃ upagato puriso viya rājānaṃ nissāya jīvamāno tvanti vadati.

សោ ឯវំ កថេន្តេបិ ពោធិសត្តេ ន សទ្ទហតិយេវ។ អថ មហាសត្តោ ‘‘សទ្ទហាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ ទេវតានំ សាធុការេន ចេវ អត្តនោ ឃោសេន ច វនឃដំ ឧន្នាទេន្តោ ទស មិត្តបូជគាថា នាម អារភិ –

So evaṃ kathentepi bodhisatte na saddahatiyeva. Atha mahāsatto ‘‘saddahāpessāmi na’’nti devatānaṃ sādhukārena ceva attano ghosena ca vanaghaṭaṃ unnādento dasa mittapūjagāthā nāma ārabhi –

១២.

12.

‘‘បហូតភក្ខោ ភវតិ, វិប្បវុដ្ឋោ សកំឃរា;

‘‘Pahūtabhakkho bhavati, vippavuṭṭho sakaṃgharā;

ពហូ នំ ឧបជីវន្តិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ។

Bahū naṃ upajīvanti, yo mittānaṃ na dubbhati.

១៣.

13.

‘‘យំ យំ ជនបទំ យាតិ, និគមេ រាជធានិយោ;

‘‘Yaṃ yaṃ janapadaṃ yāti, nigame rājadhāniyo;

សព្ពត្ថ បូជិតោ ហោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ។

Sabbattha pūjito hoti, yo mittānaṃ na dubbhati.

១៤.

14.

‘‘នាស្ស ចោរា បសាហន្តិ, នាតិមញ្ញន្តិ ខត្តិយា;

‘‘Nāssa corā pasāhanti, nātimaññanti khattiyā;

សព្ពេ អមិត្តេ តរតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ។

Sabbe amitte tarati, yo mittānaṃ na dubbhati.

១៥.

15.

‘‘អក្កុទ្ធោ សឃរំ ឯតិ, សភាយំ បដិនន្ទិតោ;

‘‘Akkuddho sagharaṃ eti, sabhāyaṃ paṭinandito;

ញាតីនំ ឧត្តមោ ហោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ។

Ñātīnaṃ uttamo hoti, yo mittānaṃ na dubbhati.

១៦.

16.

‘‘សក្កត្វា សក្កតោ ហោតិ, គរុ ហោតិ សគារវោ;

‘‘Sakkatvā sakkato hoti, garu hoti sagāravo;

វណ្ណកិត្តិភតោ ហោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ។

Vaṇṇakittibhato hoti, yo mittānaṃ na dubbhati.

១៧.

17.

‘‘បូជកោ លភតេ បូជំ, វន្ទកោ បដិវន្ទនំ;

‘‘Pūjako labhate pūjaṃ, vandako paṭivandanaṃ;

យសោកិត្តិញ្ច បប្បោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ។

Yasokittiñca pappoti, yo mittānaṃ na dubbhati.

១៨.

18.

‘‘អគ្គិ យថា បជ្ជលតិ, ទេវតាវ វិរោចតិ;

‘‘Aggi yathā pajjalati, devatāva virocati;

សិរិយា អជហិតោ ហោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ។

Siriyā ajahito hoti, yo mittānaṃ na dubbhati.

១៩.

19.

‘‘គាវោ តស្ស បជាយន្តិ, ខេត្តេ វុត្តំ វិរូហតិ;

‘‘Gāvo tassa pajāyanti, khette vuttaṃ virūhati;

វុត្តានំ ផលមស្នាតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ។

Vuttānaṃ phalamasnāti, yo mittānaṃ na dubbhati.

២០.

20.

‘‘ទរិតោ បព្ពតាតោ វា, រុក្ខតោ បតិតោ នរោ;

‘‘Darito pabbatāto vā, rukkhato patito naro;

ចុតោ បតិដ្ឋំ លភតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ។

Cuto patiṭṭhaṃ labhati, yo mittānaṃ na dubbhati.

២១.

21.

‘‘វិរូឡ្ហមូលសន្តានំ, និគ្រោធមិវ មាលុតោ;

‘‘Virūḷhamūlasantānaṃ, nigrodhamiva māluto;

អមិត្តា នប្បសាហន្តិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតី’’តិ។

Amittā nappasāhanti, yo mittānaṃ na dubbhatī’’ti.

តត្ថ សកំ ឃរាតិ សកឃរា, អយមេវ វា បាឋោ។ ន ទុព្ភតីតិ ន ទុស្សតិ។ មិត្តានន្តិ ពុទ្ធាទីនំ កល្យាណមិត្តានំ ន ទុព្ភតិ។ ‘‘សព្ពត្ថ បូជិតោ ហោតី’’តិ ឥទំ សីវលិវត្ថុនា វណ្ណេតព្ពំ។ ន បសាហន្តីតិ បសយ្ហការំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ។ ឥទំ សំកិច្ចសាមណេរវត្ថុនា ទីបេតព្ពំ។ ‘‘នាតិមញ្ញន្តិ ខត្តិយា’’តិ ឥទំ ជោតិកសេដ្ឋិវត្ថុនា ទីបេតព្ពំ។ តរតីតិ អតិក្កមតិ។ សឃរន្តិ អត្តឃរំ។ មិត្តានំ ទុព្ភន្តោ អត្តនោ ឃរំ អាគច្ឆន្តោបិ ឃដ្ដិតចិត្តោ កុទ្ធោវ អាគច្ឆតិ, អយំ បន អកុទ្ធោវ សកឃរំ ឯតិ។ បដិនន្ទិតោតិ ពហូនំ សន្និបាតដ្ឋានេ អមិត្តទុព្ភិនោ គុណកថំ កថេន្តិ, តាយ សោ បដិនន្ទិតោ ហោតិ បមុទិតចិត្តោ។

Tattha sakaṃ gharāti sakagharā, ayameva vā pāṭho. Na dubbhatīti na dussati. Mittānanti buddhādīnaṃ kalyāṇamittānaṃ na dubbhati. ‘‘Sabbattha pūjito hotī’’ti idaṃ sīvalivatthunā vaṇṇetabbaṃ. Na pasāhantīti pasayhakāraṃ kātuṃ na sakkonti. Idaṃ saṃkiccasāmaṇeravatthunā dīpetabbaṃ. ‘‘Nātimaññanti khattiyā’’ti idaṃ jotikaseṭṭhivatthunā dīpetabbaṃ. Taratīti atikkamati. Sagharanti attagharaṃ. Mittānaṃ dubbhanto attano gharaṃ āgacchantopi ghaṭṭitacitto kuddhova āgacchati, ayaṃ pana akuddhova sakagharaṃ eti. Paṭinanditoti bahūnaṃ sannipātaṭṭhāne amittadubbhino guṇakathaṃ kathenti, tāya so paṭinandito hoti pamuditacitto.

សក្កត្វា សក្កតោ ហោតីតិ បរំ សក្កត្វា សយម្បិ បរេហិ សក្កតោ ហោតិ។ គរុ ហោតិ សគារវោតិ បរេសុ សគារវោ សយម្បិ បរេហិ គរុកោ ហោតិ។ វណ្ណកិត្តិភតោតិ ភតវណ្ណកិត្តិ, គុណញ្ចេវ កិត្តិសទ្ទញ្ច ឧក្ខិបិត្វា ចរន្តោ នាម ហោតីតិ អត្ថោ។ បូជកោតិ មិត្តានំ បូជកោ ហុត្វា សយម្បិ បូជំ លភតិ។ វន្ទកោតិ ពុទ្ធាទីនំ កល្យាណមិត្តានំ វន្ទកោ ហុត្វា បុនព្ភវេ បដិវន្ទនំ លភតិ។ យសោកិត្តិញ្ចាតិ ឥស្សរិយបរិវារញ្ចេវ គុណកិត្តិញ្ច បប្បោតិ។ ឥមាយ គាថាយ ចិត្តគហបតិនោ វត្ថុ (ធ. ប. ៧៣-៧៤) កថេតព្ពំ។

Sakkatvā sakkato hotīti paraṃ sakkatvā sayampi parehi sakkato hoti. Garu hoti sagāravoti paresu sagāravo sayampi parehi garuko hoti. Vaṇṇakittibhatoti bhatavaṇṇakitti, guṇañceva kittisaddañca ukkhipitvā caranto nāma hotīti attho. Pūjakoti mittānaṃ pūjako hutvā sayampi pūjaṃ labhati. Vandakoti buddhādīnaṃ kalyāṇamittānaṃ vandako hutvā punabbhave paṭivandanaṃ labhati. Yasokittiñcāti issariyaparivārañceva guṇakittiñca pappoti. Imāya gāthāya cittagahapatino vatthu (dha. pa. 73-74) kathetabbaṃ.

បជ្ជលតីតិ ឥស្សរិយបរិវារេន បជ្ជលតិ។ សិរិយា អជហិតោ ហោតីតិ ឯត្ថ អនាថបិណ្ឌិកស្ស វត្ថុ (ធ. ប. ១១៩-១២០) កថេតព្ពំ។ អស្នាតីតិ បរិភុញ្ជតិ។ ‘‘បតិដ្ឋំ លភតី’’តិ ឥទំ ចូឡបទុមជាតកេន (ជា. ១.២.៨៥-៨៦) ទីបេតព្ពំ។ វិរូឡ្ហមូលសន្តានន្តិ វឌ្ឍិតមូលបារោហំ។ អមិត្តា នប្បសាហន្តីតិ ឯត្ថ កុររឃរិយសោណត្ថេរស្ស មាតុ គេហំ បវិដ្ឋចោរវត្ថុ កថេតព្ពំ។

Pajjalatīti issariyaparivārena pajjalati. Siriyā ajahito hotīti ettha anāthapiṇḍikassa vatthu (dha. pa. 119-120) kathetabbaṃ. Asnātīti paribhuñjati. ‘‘Patiṭṭhaṃ labhatī’’ti idaṃ cūḷapadumajātakena (jā. 1.2.85-86) dīpetabbaṃ. Virūḷhamūlasantānanti vaḍḍhitamūlapārohaṃ. Amittā nappasāhantīti ettha kuraraghariyasoṇattherassa mātu gehaṃ paviṭṭhacoravatthu kathetabbaṃ.

សុនន្ទោ សារថិ ឯត្តកាហិ គាថាហិ ធម្មំ ទេសេន្តម្បិ តំ អសញ្ជានិត្វា ‘‘កោ នុ ខោ អយ’’ន្តិ អាវាដខណនំ បហាយ រថសមីបំ គន្ត្វា តត្ថ តញ្ច បសាធនភណ្ឌញ្ច ឧភយំ អទិស្វា បុន អាគន្ត្វា ឱលោកេន្តោ តំ សញ្ជានិត្វា តស្ស បាទេសុ បតិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ យាចន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

Sunando sārathi ettakāhi gāthāhi dhammaṃ desentampi taṃ asañjānitvā ‘‘ko nu kho aya’’nti āvāṭakhaṇanaṃ pahāya rathasamīpaṃ gantvā tattha tañca pasādhanabhaṇḍañca ubhayaṃ adisvā puna āgantvā olokento taṃ sañjānitvā tassa pādesu patitvā añjaliṃ paggayha yācanto imaṃ gāthamāha –

២២.

22.

‘‘ឯហិ តំ បដិនេស្សាមិ, រាជបុត្ត សកំ ឃរំ;

‘‘Ehi taṃ paṭinessāmi, rājaputta sakaṃ gharaṃ;

រជ្ជំ ការេហិ ភទ្ទន្តេ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសី’’តិ។

Rajjaṃ kārehi bhaddante, kiṃ araññe karissasī’’ti.

អថ នំ មហាសត្តោ អាហ –

Atha naṃ mahāsatto āha –

២៣.

23.

‘‘អលំ មេ តេន រជ្ជេន, ញាតកេហិ ធនេន វា;

‘‘Alaṃ me tena rajjena, ñātakehi dhanena vā;

យំ មេ អធម្មចរិយាយ, រជ្ជំ លព្ភេថ សារថី’’តិ។

Yaṃ me adhammacariyāya, rajjaṃ labbhetha sārathī’’ti.

តត្ថ អលន្តិ បដិក្ខេបវចនំ។

Tattha alanti paṭikkhepavacanaṃ.

សារថិ អាហ –

Sārathi āha –

២៤.

24.

‘‘បុណ្ណបត្តំ មំ លាភេហិ, រាជបុត្ត ឥតោ គតោ;

‘‘Puṇṇapattaṃ maṃ lābhehi, rājaputta ito gato;

បិតា មាតា ច មេ ទជ្ជុំ, រាជបុត្ត តយី គតេ។

Pitā mātā ca me dajjuṃ, rājaputta tayī gate.

២៥.

25.

‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;

តេបិ អត្តមនា ទជ្ជុំ, រាជបុត្ត តយី គតេ។

Tepi attamanā dajjuṃ, rājaputta tayī gate.

២៦.

26.

‘‘ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;

តេបិ អត្តមនា ទជ្ជុំ, រាជបុត្ត តយី គតេ។

Tepi attamanā dajjuṃ, rājaputta tayī gate.

២៧.

27.

‘‘ពហុធញ្ញា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

‘‘Bahudhaññā jānapadā, negamā ca samāgatā;

ឧបាយនានិ មេ ទជ្ជុំ, រាជបុត្ត តយី គតេ’’តិ។

Upāyanāni me dajjuṃ, rājaputta tayī gate’’ti.

តត្ថ បុណ្ណបត្តន្តិ តុដ្ឋិទាយំ។ ទជ្ជុន្តិ សត្តរតនវស្សំ វស្សន្តា វិយ មម អជ្ឈាសយបូរណំ តុដ្ឋិទាយំ ទទេយ្យុំ។ ឥទំ សោ ‘‘អប្បេវ នាម មយិ អនុកម្បាយ គច្ឆេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ។ វេសិយានា ចាតិ វេស្សា ច។ ឧបាយនានីតិ បណ្ណាការានិ។

Tattha puṇṇapattanti tuṭṭhidāyaṃ. Dajjunti sattaratanavassaṃ vassantā viya mama ajjhāsayapūraṇaṃ tuṭṭhidāyaṃ dadeyyuṃ. Idaṃ so ‘‘appeva nāma mayi anukampāya gaccheyyā’’ti cintetvā āha. Vesiyānā cāti vessā ca. Upāyanānīti paṇṇākārāni.

អថ នំ មហាសត្តោ អាហ –

Atha naṃ mahāsatto āha –

២៨.

28.

‘‘បិតុ មាតុ ចហំ ចត្តោ, រដ្ឋស្ស និគមស្ស ច;

‘‘Pitu mātu cahaṃ catto, raṭṭhassa nigamassa ca;

អថោ សព្ពកុមារានំ, នត្ថិ មយ្ហំ សកំ ឃរំ។

Atho sabbakumārānaṃ, natthi mayhaṃ sakaṃ gharaṃ.

២៩.

29.

‘‘អនុញ្ញាតោ អហំ មត្យា, សញ្ចត្តោ បិតរា មហំ;

‘‘Anuññāto ahaṃ matyā, sañcatto pitarā mahaṃ;

ឯកោរញ្ញេ បព្ពជិតោ, ន កាមេ អភិបត្ថយេ’’តិ។

Ekoraññe pabbajito, na kāme abhipatthaye’’ti.

តត្ថ បិតុ មាតុ ចាតិ បិតរា ច មាតរា ច អហំ ចត្តោ។ ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ។ មត្យាតិ សម្ម សារថិ, អហំ សត្តាហំ រជ្ជំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វរំ គណ្ហន្តិយា មាតរា អនុញ្ញាតោ នាម។ សញ្ឆត្តោតិ សុដ្ឋុ ចត្តោ។ បព្ពជិតោតិ បព្ពជិត្វា អរញ្ញេ វសនត្ថាយ និក្ខន្តោតិ អត្ថោ។

Tattha pitu mātu cāti pitarā ca mātarā ca ahaṃ catto. Itaresupi eseva nayo. Matyāti samma sārathi, ahaṃ sattāhaṃ rajjaṃ paricchinditvā varaṃ gaṇhantiyā mātarā anuññāto nāma. Sañchattoti suṭṭhu catto. Pabbajitoti pabbajitvā araññe vasanatthāya nikkhantoti attho.

ឯវំ មហាសត្តស្ស អត្តនោ គុណេ កថេន្តស្ស បីតិ ឧប្បជ្ជិ, តតោ បីតិវេគេន ឧទានំ ឧទានេន្តោ អាហ –

Evaṃ mahāsattassa attano guṇe kathentassa pīti uppajji, tato pītivegena udānaṃ udānento āha –

៣០.

30.

‘‘អបិ អតរមានានំ, ផលាសាវ សមិជ្ឈតិ;

‘‘Api ataramānānaṃ, phalāsāva samijjhati;

វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, ឯវំ ជានាហិ សារថិ។

Vipakkabrahmacariyosmi, evaṃ jānāhi sārathi.

៣១.

31.

‘‘អបិ អតរមានានំ, សម្មទត្ថោ វិបច្ចតិ;

‘‘Api ataramānānaṃ, sammadattho vipaccati;

វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, និក្ខន្តោ អកុតោភយោ’’តិ។

Vipakkabrahmacariyosmi, nikkhanto akutobhayo’’ti.

តត្ថ ផលាសាវាតិ អតរមានស្ស មម សោឡសវស្សេហិ កតវាយាមស្ស សមិទ្ធំ អជ្ឈាសយផលំ ទស្សេតុំ ឯវមាហ។ វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មីតិ និដ្ឋប្បត្តមនោរថោ។ សម្មទត្ថោ វិបច្ចតីតិ សម្មា ឧបាយេន ការណេន កត្តព្ពកិច្ចំ សម្បជ្ជតិ។

Tattha phalāsāvāti ataramānassa mama soḷasavassehi katavāyāmassa samiddhaṃ ajjhāsayaphalaṃ dassetuṃ evamāha. Vipakkabrahmacariyosmīti niṭṭhappattamanoratho. Sammadattho vipaccatīti sammā upāyena kāraṇena kattabbakiccaṃ sampajjati.

សារថិ អាហ –

Sārathi āha –

៣២.

32.

‘‘ឯវំ វគ្គុកថោ សន្តោ, វិសដ្ឋវចនោ ចសិ;

‘‘Evaṃ vaggukatho santo, visaṭṭhavacano casi;

កស្មា បិតុ ច មាតុច្ច, សន្តិកេ ន ភណី តទា’’តិ។

Kasmā pitu ca mātucca, santike na bhaṇī tadā’’ti.

តត្ថ វគ្គុកថោតិ សខិលកថោ។

Tattha vaggukathoti sakhilakatho.

តតោ មហាសត្តោ អាហ –

Tato mahāsatto āha –

៣៣.

33.

‘‘នាហំ អសន្ធិតា បក្ខោ, ន ពធិរោ អសោតតា;

‘‘Nāhaṃ asandhitā pakkho, na badhiro asotatā;

នាហំ អជិវ្ហតា មូគោ, មា មំ មូគមធារយិ។

Nāhaṃ ajivhatā mūgo, mā maṃ mūgamadhārayi.

៣៤.

34.

‘‘បុរិមំ សរាមហំ ជាតិំ, យត្ថ រជ្ជមការយិំ;

‘‘Purimaṃ sarāmahaṃ jātiṃ, yattha rajjamakārayiṃ;

ការយិត្វា តហិំ រជ្ជំ, បាបត្ថំ និរយំ ភុសំ។

Kārayitvā tahiṃ rajjaṃ, pāpatthaṃ nirayaṃ bhusaṃ.

៣៥.

35.

‘‘វីសតិញ្ចេវ វស្សានិ, តហិំ រជ្ជមការយិំ;

‘‘Vīsatiñceva vassāni, tahiṃ rajjamakārayiṃ;

អសីតិវស្សសហស្សានិ, និរយម្ហិ អបច្ចិសំ។

Asītivassasahassāni, nirayamhi apaccisaṃ.

៣៦.

36.

‘‘តស្ស រជ្ជស្សហំ ភីតោ, មា មំ រជ្ជាភិសេចយុំ;

‘‘Tassa rajjassahaṃ bhīto, mā maṃ rajjābhisecayuṃ;

តស្មា បិតុ ច មាតុច្ច, សន្តិកេ ន ភណិំ តទា។

Tasmā pitu ca mātucca, santike na bhaṇiṃ tadā.

៣៧.

37.

‘‘ឧច្ឆង្គេ មំ និសាទេត្វា, បិតា អត្ថានុសាសតិ;

‘‘Ucchaṅge maṃ nisādetvā, pitā atthānusāsati;

ឯកំ ហនថ ពន្ធថ, ឯកំ ខារាបតច្ឆិកំ;

Ekaṃ hanatha bandhatha, ekaṃ khārāpatacchikaṃ;

ឯកំ សូលស្មិំ ឧប្បេថ, ឥច្ចស្ស មនុសាសតិ។

Ekaṃ sūlasmiṃ uppetha, iccassa manusāsati.

៣៨.

38.

‘‘តាយាហំ ផរុសំ សុត្វា, វាចាយោ សមុទីរិតា;

‘‘Tāyāhaṃ pharusaṃ sutvā, vācāyo samudīritā;

អមូគោ មូគវណ្ណេន, អបក្ខោ បក្ខសម្មតោ;

Amūgo mūgavaṇṇena, apakkho pakkhasammato;

សកេ មុត្តករីសស្មិំ, អច្ឆាហំ សម្បរិប្លុតោ។

Sake muttakarīsasmiṃ, acchāhaṃ samparipluto.

៣៩.

39.

‘‘កសិរញ្ច បរិត្តញ្ច, តញ្ច ទុក្ខេន សំយុតំ;

‘‘Kasirañca parittañca, tañca dukkhena saṃyutaṃ;

កោមំ ជីវិតមាគម្ម, វេរំ កយិរាថ កេនចិ។

Komaṃ jīvitamāgamma, veraṃ kayirātha kenaci.

៤០.

40.

‘‘បញ្ញាយ ច អលាភេន, ធម្មស្ស ច អទស្សនា;

‘‘Paññāya ca alābhena, dhammassa ca adassanā;

កោមំ ជីវិតមាគម្ម, វេរំ កយិរាថ កេនចិ។

Komaṃ jīvitamāgamma, veraṃ kayirātha kenaci.

៤១.

41.

‘‘អបិ អតរមានានំ, ផលាសាវ សមិជ្ឈតិ;

‘‘Api ataramānānaṃ, phalāsāva samijjhati;

វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, ឯវំ ជានាហិ សារថិ។

Vipakkabrahmacariyosmi, evaṃ jānāhi sārathi.

៤២.

42.

‘‘អបិ អតរមានានំ, សម្មទត្ថោ វិបច្ចតិ;

‘‘Api ataramānānaṃ, sammadattho vipaccati;

វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, និក្ខន្តោ អកុតោភយោ’’តិ។

Vipakkabrahmacariyosmi, nikkhanto akutobhayo’’ti.

តត្ថ អសន្ធិតាតិ សន្ធីនំ អភាវេន។ អសោតតាតិ សោតានំ អភាវេន។ អជិវ្ហតាតិ សម្បរិវត្តនជិវ្ហាយ អភាវេន មូគោ អហំ ន ភវាមិ។ យត្ថាតិ យាយ ជាតិយា ពារាណសិនគរេ រជ្ជំ អការយិំ។ បាបត្ថន្តិ បាបតំ។ បតិតោ អស្មីតិ វទតិ។ រជ្ជាភិសេចយុន្តិ រជ្ជេ អភិសេចយុំ។ និសាទេត្វាតិ និសីទាបេត្វា។ អត្ថានុសាសតីតិ អត្ថំ អនុសាសតិ។ ខារាបតច្ឆិកន្តិ សត្តីហិ បហរិត្វា ខារាហិ បតច្ឆិកំ ករោថ។ ឧប្បេថាតិ អាវុនថ។ ឥច្ចស្ស មនុសាសតីតិ ឯវមស្ស អត្ថំ អនុសាសតិ។ តាយាហន្តិ តាយោ វាចាយោ អហំ។ បក្ខសម្មតោតិ បក្ខោ ឥតិ សម្មតោ អហោសិំ។ អច្ឆាហន្តិ អច្ឆិំ អហំ, អវសិន្តិ អត្ថោ។ សម្បរិប្លុតោតិ សម្បរិកិណ្ណោ, និមុគ្គោ ហុត្វាតិ អត្ថោ។

Tattha asandhitāti sandhīnaṃ abhāvena. Asotatāti sotānaṃ abhāvena. Ajivhatāti samparivattanajivhāya abhāvena mūgo ahaṃ na bhavāmi. Yatthāti yāya jātiyā bārāṇasinagare rajjaṃ akārayiṃ. Pāpatthanti pāpataṃ. Patito asmīti vadati. Rajjābhisecayunti rajje abhisecayuṃ. Nisādetvāti nisīdāpetvā. Atthānusāsatīti atthaṃ anusāsati. Khārāpatacchikanti sattīhi paharitvā khārāhi patacchikaṃ karotha. Uppethāti āvunatha. Iccassa manusāsatīti evamassa atthaṃ anusāsati. Tāyāhanti tāyo vācāyo ahaṃ. Pakkhasammatoti pakkho iti sammato ahosiṃ. Acchāhanti acchiṃ ahaṃ, avasinti attho. Sampariplutoti samparikiṇṇo, nimuggo hutvāti attho.

កសិរន្តិ ទុក្ខំ។ បរិត្តន្តិ អប្បំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សម្មសារថិ, សចេបិ សត្តានំ ជីវិតំ ទុក្ខម្បិ សមានំ ពហុចិរដ្ឋិតិកំ ភវេយ្យ, បត្ថេយ្យ, បរិត្តម្បិ សមានំ សចេ សុខំ ភវេយ្យ, បត្ថេយ្យ, ឥទំ បន កសិរញ្ច បរិត្តញ្ច សកលេន វដ្ដទុក្ខេន សំយុត្តំ សន្និហិតំ ឱមទ្ទិតំ។ កោមន្តិ កោ ឥមំ។ វេរន្តិ បាណាតិបាតាទិបញ្ចវិធំ វេរំ។ កេនចីតិ កេនចិ ការណេន ។ បញ្ញាយាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ អលាភេន។ ធម្មស្សាតិ សោតាបត្តិមគ្គស្ស អទស្សនេន។ បុន ឧទានគាថាយោ អគន្តុកាមតាយ ថិរភាវទស្សនត្ថំ កថេសិ។

Kasiranti dukkhaṃ. Parittanti appaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – sammasārathi, sacepi sattānaṃ jīvitaṃ dukkhampi samānaṃ bahuciraṭṭhitikaṃ bhaveyya, pattheyya, parittampi samānaṃ sace sukhaṃ bhaveyya, pattheyya, idaṃ pana kasirañca parittañca sakalena vaṭṭadukkhena saṃyuttaṃ sannihitaṃ omadditaṃ. Komanti ko imaṃ. Veranti pāṇātipātādipañcavidhaṃ veraṃ. Kenacīti kenaci kāraṇena . Paññāyāti vipassanāpaññāya alābhena. Dhammassāti sotāpattimaggassa adassanena. Puna udānagāthāyo agantukāmatāya thirabhāvadassanatthaṃ kathesi.

តំ សុត្វា សុនន្ទោ សារថិ ‘‘អយំ កុមារោ ឯវរូបំ រជ្ជសិរិំ កុណបំ វិយ ឆឌ្ឌេត្វា អត្តនោ អធិដ្ឋានំ អភិន្ទិត្វា ‘‘បព្ពជិស្សាមីតិ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ, មម ឥមិនា ទុជ្ជីវិតេន កោ អត្ថោ, អហម្បិ តេន សទ្ធិំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឥមំ គាថមាហ –

Taṃ sutvā sunando sārathi ‘‘ayaṃ kumāro evarūpaṃ rajjasiriṃ kuṇapaṃ viya chaḍḍetvā attano adhiṭṭhānaṃ abhinditvā ‘‘pabbajissāmīti araññaṃ paviṭṭho, mama iminā dujjīvitena ko attho, ahampi tena saddhiṃ pabbajissāmī’’ti cintetvā imaṃ gāthamāha –

៤៣.

43.

‘‘អហម្បិ បព្ពជិស្សាមិ, រាជបុត្ត តវន្តិកេ;

‘‘Ahampi pabbajissāmi, rājaputta tavantike;

អវ្ហាយស្សុ មំ ភទ្ទន្តេ, បព្ពជ្ជា មម រុច្ចតី’’តិ។

Avhāyassu maṃ bhaddante, pabbajjā mama ruccatī’’ti.

តត្ថ តវន្តិកេតិ តវ សន្តិកេ។ អវ្ហាយស្សូតិ ‘‘ឯហិ បព្ពជាហី’’តិ បក្កោសស្សុ។

Tattha tavantiketi tava santike. Avhāyassūti ‘‘ehi pabbajāhī’’ti pakkosassu.

ឯវំ តេន យាចិតោបិ មហាសត្តោ ‘‘សចាហំ ឥទានេវ តំ បព្ពាជេស្សាមិ, មាតាបិតរោ ឥធ នាគច្ឆិស្សន្តិ, អថ នេសំ បរិហានិ ភវិស្សតិ, ឥមេ អស្សា ច រថោ ច បសាធនភណ្ឌញ្ច ឥធេវ នស្សិស្សន្តិ, ‘យក្ខោ សោ, ខាទិតោ នុ ខោ តេន សារថី’តិ គរហាបិ មេ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា អត្តនោ ច គរហាមោចនត្ថំ មាតាបិតូនញ្ច វុឌ្ឍិំ សម្បស្សន្តោ អស្សេ ច រថញ្ច បសាធនភណ្ឌញ្ច តស្ស ឥណំ កត្វា ទស្សេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

Evaṃ tena yācitopi mahāsatto ‘‘sacāhaṃ idāneva taṃ pabbājessāmi, mātāpitaro idha nāgacchissanti, atha nesaṃ parihāni bhavissati, ime assā ca ratho ca pasādhanabhaṇḍañca idheva nassissanti, ‘yakkho so, khādito nu kho tena sārathī’ti garahāpi me uppajjissatī’’ti cintetvā attano ca garahāmocanatthaṃ mātāpitūnañca vuḍḍhiṃ sampassanto asse ca rathañca pasādhanabhaṇḍañca tassa iṇaṃ katvā dassento imaṃ gāthamāha –

៤៤.

44.

‘‘រថំ និយ្យាទយិត្វាន, អនណោ ឯហិ សារថិ;

‘‘Rathaṃ niyyādayitvāna, anaṇo ehi sārathi;

អនណស្ស ហិ បព្ពជ្ជា, ឯតំ ឥសីហិ វណ្ណិត’’ន្តិ។

Anaṇassa hi pabbajjā, etaṃ isīhi vaṇṇita’’nti.

តត្ថ ឯតន្តិ ឯតំ បព្ពជ្ជាករណំ ពុទ្ធាទីហិ ឥសីហិ វណ្ណិតំ បសត្ថំ ថោមិតំ។

Tattha etanti etaṃ pabbajjākaraṇaṃ buddhādīhi isīhi vaṇṇitaṃ pasatthaṃ thomitaṃ.

តំ សុត្វា សារថិ ‘‘សចេ មយិ នគរំ គតេ ឯស អញ្ញត្ថ គច្ឆេយ្យ, បិតា ចស្ស ឥមំ បវត្តិំ សុត្វា ‘បុត្តំ មេ ទស្សេហី’តិ បុន អាគតោ ឥមំ ន បស្សេយ្យ, រាជទណ្ឌំ មេ ករេយ្យ, តស្មា អហំ អត្តនោ គុណំ កថេត្វា អញ្ញត្ថាគមនត្ថាយ បដិញ្ញំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ គាថាទ្វយមាហ –

Taṃ sutvā sārathi ‘‘sace mayi nagaraṃ gate esa aññattha gaccheyya, pitā cassa imaṃ pavattiṃ sutvā ‘puttaṃ me dassehī’ti puna āgato imaṃ na passeyya, rājadaṇḍaṃ me kareyya, tasmā ahaṃ attano guṇaṃ kathetvā aññatthāgamanatthāya paṭiññaṃ gaṇhissāmī’’ti cintento gāthādvayamāha –

៤៥.

45.

‘‘យទេវ ត្យាហំ វចនំ, អករំ ភទ្ទមត្ថុ តេ;

‘‘Yadeva tyāhaṃ vacanaṃ, akaraṃ bhaddamatthu te;

តទេវ មេ ត្វំ វចនំ, យាចិតោ កត្តុមរហសិ។

Tadeva me tvaṃ vacanaṃ, yācito kattumarahasi.

៤៦.

46.

‘‘ឥធេវ តាវ អច្ឆស្សុ, យាវ រាជានមានយេ;

‘‘Idheva tāva acchassu, yāva rājānamānaye;

អប្បេវ តេ បិតា ទិស្វា, បតីតោ សុមនោ សិយា’’តិ។

Appeva te pitā disvā, patīto sumano siyā’’ti.

តតោ មហាសត្តោ អាហ –

Tato mahāsatto āha –

៤៧.

47.

‘‘ករោមិ តេ តំ វចនំ, យំ មំ ភណសិ សារថិ;

‘‘Karomi te taṃ vacanaṃ, yaṃ maṃ bhaṇasi sārathi;

អហម្បិ ទដ្ឋុកាមោស្មិ, បិតរំ មេ ឥធាគតំ។

Ahampi daṭṭhukāmosmi, pitaraṃ me idhāgataṃ.

៤៨.

48.

‘‘ឯហិ សម្ម និវត្តស្សុ, កុសលំ វជ្ជាសិ ញាតិនំ;

‘‘Ehi samma nivattassu, kusalaṃ vajjāsi ñātinaṃ;

មាតរំ បិតរំ មយ្ហំ, វុត្តោ វជ្ជាសិ វន្ទន’’ន្តិ។

Mātaraṃ pitaraṃ mayhaṃ, vutto vajjāsi vandana’’nti.

តត្ថ ករោមិ តេតន្តិ ករោមិ តេ ឯតំ វចនំ។ ឯហិ សម្ម និវត្តស្សូតិ សម្ម សារថិ, តត្ថ គន្ត្វា ឯហិ, ឯត្តោវ ខិប្បមេវ និវត្តស្សុ។ វុត្តោ វជ្ជាសីតិ មយា វុត្តោ ហុត្វា ‘‘បុត្តោ វោ តេមិយកុមារោ វន្ទតី’’តិ វន្ទនំ វទេយ្យាសីតិ អត្ថោ។

Tattha karomi tetanti karomi te etaṃ vacanaṃ. Ehi samma nivattassūti samma sārathi, tattha gantvā ehi, ettova khippameva nivattassu. Vutto vajjāsīti mayā vutto hutvā ‘‘putto vo temiyakumāro vandatī’’ti vandanaṃ vadeyyāsīti attho.

ឥតិ វត្វា មហាសត្តោ សុវណ្ណកទលិ វិយ ឱនមិត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន ពារាណសិនគរាភិមុខោ មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា សារថិស្ស សាសនំ អទាសិ។ សោ សាសនំ គហេត្វា កុមារំ បទក្ខិណំ កត្វា រថមារុយ្ហ នគរាភិមុខោ បាយាសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

Iti vatvā mahāsatto suvaṇṇakadali viya onamitvā pañcapatiṭṭhitena bārāṇasinagarābhimukho mātāpitaro vanditvā sārathissa sāsanaṃ adāsi. So sāsanaṃ gahetvā kumāraṃ padakkhiṇaṃ katvā rathamāruyha nagarābhimukho pāyāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

៤៩.

49.

‘‘តស្ស បាទេ គហេត្វាន, កត្វា ច នំ បទក្ខិណំ;

‘‘Tassa pāde gahetvāna, katvā ca naṃ padakkhiṇaṃ;

សារថិ រថមារុយ្ហ, រាជទ្វារំ ឧបាគមី’’តិ។

Sārathi rathamāruyha, rājadvāraṃ upāgamī’’ti.

តស្សត្ថោ – ភិក្ខវេ, ឯវំ វុត្តោ សោ សារថិ, តស្ស កុមារស្ស បាទេ គហេត្វា តំ បទក្ខិណំ កត្វា រថំ អារុយ្ហ រាជទ្វារំ ឧបាគមីតិ។

Tassattho – bhikkhave, evaṃ vutto so sārathi, tassa kumārassa pāde gahetvā taṃ padakkhiṇaṃ katvā rathaṃ āruyha rājadvāraṃ upāgamīti.

តស្មិំ ខណេ ចន្ទាទេវី សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ‘‘កា នុ ខោ មេ បុត្តស្ស បវត្តី’’តិ សារថិស្ស អាគមនមគ្គំ ឱលោកេន្តី តំ ឯកកំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ឧរំ បហរិត្វា បរិទេវិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

Tasmiṃ khaṇe candādevī sīhapañjaraṃ vivaritvā ‘‘kā nu kho me puttassa pavattī’’ti sārathissa āgamanamaggaṃ olokentī taṃ ekakaṃ āgacchantaṃ disvā uraṃ paharitvā paridevi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

៥០.

50.

‘‘សុញ្ញំ មាតា រថំ ទិស្វា, ឯកំ សារថិមាគតំ;

‘‘Suññaṃ mātā rathaṃ disvā, ekaṃ sārathimāgataṃ;

អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ, រោទន្តី នំ ឧទិក្ខតិ។

Assupuṇṇehi nettehi, rodantī naṃ udikkhati.

៥១.

51.

‘‘អយំ សោ សារថិ ឯតិ, និហន្ត្វា មម អត្រជំ;

‘‘Ayaṃ so sārathi eti, nihantvā mama atrajaṃ;

និហតោ នូន មេ បុត្តោ, បថព្យា ភូមិវឌ្ឍនោ។

Nihato nūna me putto, pathabyā bhūmivaḍḍhano.

៥២.

52.

‘‘អមិត្តា នូន នន្ទន្តិ, បតីតា នូន វេរិនោ;

‘‘Amittā nūna nandanti, patītā nūna verino;

អាគតំ សារថិំ ទិស្វា, និហន្ត្វា មម អត្រជំ។

Āgataṃ sārathiṃ disvā, nihantvā mama atrajaṃ.

៥៣.

53.

‘‘សុញ្ញំ មាតា រថំ ទិស្វា, ឯកំ សារថិមាគតំ;

‘‘Suññaṃ mātā rathaṃ disvā, ekaṃ sārathimāgataṃ;

អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ, រោទន្តី បរិបុច្ឆិ នំ។

Assupuṇṇehi nettehi, rodantī paripucchi naṃ.

៥៤.

54.

‘‘កិំ នុ មូគោ កិំនុ បក្ខោ, កិំនុ សោ វិលបី តទា;

‘‘Kiṃ nu mūgo kiṃnu pakkho, kiṃnu so vilapī tadā;

និហញ្ញមានោ ភូមិយា, តំ មេ អក្ខាហិ សារថិ។

Nihaññamāno bhūmiyā, taṃ me akkhāhi sārathi.

៥៥.

55.

‘‘កថំ ហត្ថេហិ បាទេហិ, មូគបក្ខោ វិវជ្ជយិ;

‘‘Kathaṃ hatthehi pādehi, mūgapakkho vivajjayi;

និហញ្ញមានោ ភូមិយា, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ។

Nihaññamāno bhūmiyā, taṃ me akkhāhi pucchito’’ti.

តត្ថ មាតាតិ តេមិយកុមារស្ស មាតា។ បថព្យា ភូមិវឌ្ឍនោតិ សោ មម បុត្តោ ភូមិវឌ្ឍនោ ហុត្វា បថព្យា និហតោ នូន។ រោទន្តី បរិបុច្ឆិ នន្តិ តំ រថំ ឯកមន្តំ ឋបេត្វា មហាតលំ អភិរុយ្ហ ចន្ទាទេវិំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តេ ឋិតំ សារថិំ បរិបុច្ឆិ។ កិន្នូតិ កិំ នុ សោ មម បុត្តោ មូគោ ឯវ បក្ខោ ឯវ។ តទាតិ យទា នំ ត្វំ កាសុយំ បក្ខិបិត្វា កុទ្ទាលេន មត្ថកេ បហរិ, តទា។ និហញ្ញមានោ ភូមិយាតិ តយា ភូមិយំ និហញ្ញមានោ កិំ នុ វិលបិ។ តំ មេតិ តំ សព្ពំ អបរិហាបេត្វា មេ អក្ខាហិ។ វិវជ្ជយីតិ ‘‘អបេហិ សារថិ, មា មំ មារេហី’’តិ កថំ ហត្ថេហិ បាទេហិ ច ផន្ទន្តោ តំ អបនុទិ, តំ មេ កថេហីតិ អត្ថោ។

Tattha mātāti temiyakumārassa mātā. Pathabyā bhūmivaḍḍhanoti so mama putto bhūmivaḍḍhano hutvā pathabyā nihato nūna. Rodantī paripucchi nanti taṃ rathaṃ ekamantaṃ ṭhapetvā mahātalaṃ abhiruyha candādeviṃ vanditvā ekamante ṭhitaṃ sārathiṃ paripucchi. Kinnūti kiṃ nu so mama putto mūgo eva pakkho eva. Tadāti yadā naṃ tvaṃ kāsuyaṃ pakkhipitvā kuddālena matthake pahari, tadā. Nihaññamāno bhūmiyāti tayā bhūmiyaṃ nihaññamāno kiṃ nu vilapi. Taṃ meti taṃ sabbaṃ aparihāpetvā me akkhāhi. Vivajjayīti ‘‘apehi sārathi, mā maṃ mārehī’’ti kathaṃ hatthehi pādehi ca phandanto taṃ apanudi, taṃ me kathehīti attho.

តតោ សារថិ អាហ –

Tato sārathi āha –

៥៦.

56.

‘‘អក្ខេយ្យំ តេ អហំ អយ្យេ, ទជ្ជាសិ អភយំ មម;

‘‘Akkheyyaṃ te ahaṃ ayye, dajjāsi abhayaṃ mama;

យំ មេ សុតំ វា ទិដ្ឋំ វា, រាជបុត្តស្ស សន្តិកេ’’តិ។

Yaṃ me sutaṃ vā diṭṭhaṃ vā, rājaputtassa santike’’ti.

តត្ថ ទជ្ជាសីតិ សចេ អភយំ ទទេយ្យាសិ, សោ ឥទំ ‘‘សចាហំ ‘តវ បុត្តោ នេវ មូគោ ន បក្ខោ មធុរកថោ ធម្មកថិកោ’តិ វក្ខាមិ, អថ ‘កស្មា តំ គហេត្វា នាគតោសី’តិ រាជា កុទ្ធោ រាជទណ្ឌម្បិ មេ ករេយ្យ, អភយំ តាវ យាចិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ។

Tattha dajjāsīti sace abhayaṃ dadeyyāsi, so idaṃ ‘‘sacāhaṃ ‘tava putto neva mūgo na pakkho madhurakatho dhammakathiko’ti vakkhāmi, atha ‘kasmā taṃ gahetvā nāgatosī’ti rājā kuddho rājadaṇḍampi me kareyya, abhayaṃ tāva yācissāmī’’ti cintetvā āha.

អថ នំ ចន្ទាទេវី អាហ –

Atha naṃ candādevī āha –

៥៧.

57.

‘‘អភយំ សម្ម តេ ទម្មិ, អភីតោ ភណ សារថិ;

‘‘Abhayaṃ samma te dammi, abhīto bhaṇa sārathi;

យំ តេ សុតំ វា ទិដ្ឋំ វា, រាជបុត្តស្ស សន្តិកេ’’តិ។

Yaṃ te sutaṃ vā diṭṭhaṃ vā, rājaputtassa santike’’ti.

តតោ សារថិ អាហ –

Tato sārathi āha –

៥៨.

58.

‘‘ន សោ មូគោ ន សោ បក្ខោ, វិសដ្ឋវចនោ ច សោ;

‘‘Na so mūgo na so pakkho, visaṭṭhavacano ca so;

រជ្ជស្ស កិរ សោ ភីតោ, អករា អាលយេ ពហូ។

Rajjassa kira so bhīto, akarā ālaye bahū.

៥៩.

59.

‘‘បុរិមំ សរតិ សោ ជាតិំ, យត្ថ រជ្ជមការយិ;

‘‘Purimaṃ sarati so jātiṃ, yattha rajjamakārayi;

ការយិត្វា តហិំ រជ្ជំ, បាបត្ថ និរយំ ភុសំ។

Kārayitvā tahiṃ rajjaṃ, pāpattha nirayaṃ bhusaṃ.

៦០.

60.

‘‘វីសតិញ្ចេវ វស្សានិ, តហិំ រជ្ជមការយិ;

‘‘Vīsatiñceva vassāni, tahiṃ rajjamakārayi;

អសីតិវស្សសហស្សានិ, និរយម្ហិ អបច្ចិ សោ។

Asītivassasahassāni, nirayamhi apacci so.

៦១.

61.

‘‘តស្ស រជ្ជស្ស សោ ភីតោ, មា មំ រជ្ជាភិសេចយុំ;

‘‘Tassa rajjassa so bhīto, mā maṃ rajjābhisecayuṃ;

តស្មា បិតុ ច មាតុច្ច, សន្តិកេ ន ភណី តទា។

Tasmā pitu ca mātucca, santike na bhaṇī tadā.

៦២.

62.

‘‘អង្គបច្ចង្គសម្បន្នោ , អារោហបរិណាហវា;

‘‘Aṅgapaccaṅgasampanno , ārohapariṇāhavā;

វិសដ្ឋវចនោ បញ្ញោ, មគ្គេ សគ្គស្ស តិដ្ឋតិ។

Visaṭṭhavacano pañño, magge saggassa tiṭṭhati.

៦៣.

63.

‘‘សចេ ត្វំ ទដ្ឋុកាមាសិ, រាជបុត្តំ តវត្រជំ;

‘‘Sace tvaṃ daṭṭhukāmāsi, rājaputtaṃ tavatrajaṃ;

ឯហិ តំ បាបយិស្សាមិ, យត្ថ សម្មតិ តេមិយោ’’តិ។

Ehi taṃ pāpayissāmi, yattha sammati temiyo’’ti.

តត្ថ វិសដ្ឋវចនោតិ អបលិពុទ្ធកថោ។ អករា អាលយេ ពហូតិ តុម្ហាកំ វញ្ចនានិ ពហូនិ អកាសិ។ បញ្ញោតិ បញ្ញវា។ សចេ ត្វន្តិ រាជានំ ធុរំ កត្វា ឧភោបិ តេ ឯវមាហ។ យត្ថ សម្មតិ តេមិយោតិ យត្ថ វោ បុត្តោ មយា គហិតបដិញ្ញោ ហុត្វា អច្ឆតិ, តត្ថ បាបយិស្សាមិ, ឥទានិ បបញ្ចំ អកត្វា លហុំ គន្តុំ វដ្ដតីតិ អាហ។

Tattha visaṭṭhavacanoti apalibuddhakatho. Akarā ālaye bahūti tumhākaṃ vañcanāni bahūni akāsi. Paññoti paññavā. Sace tvanti rājānaṃ dhuraṃ katvā ubhopi te evamāha. Yattha sammati temiyoti yattha vo putto mayā gahitapaṭiñño hutvā acchati, tattha pāpayissāmi, idāni papañcaṃ akatvā lahuṃ gantuṃ vaṭṭatīti āha.

កុមារោ បន សារថិំ បេសេត្វា បព្ពជិតុកាមោ អហោសិ។ តទា សក្កោ តស្ស មនំ ញត្វា តស្មិំ ខណេ វិស្សកម្មទេវបុត្តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត វិស្សកម្មទេវបុត្ត, តេមិយកុមារោ បព្ពជិតុកាមោ, ត្វំ តស្ស បណ្ណសាលញ្ច បព្ពជិតបរិក្ខារញ្ច មាបេត្វា ឯហី’’តិ បេសេសិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា វេគេន គន្ត្វា តិយោជនិកេ វនសណ្ឌេ អត្តនោ ឥទ្ធិពលេន រមណីយំ អស្សមំ មាបេត្វា រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានញ្ច បោក្ខរណិញ្ច អាវាដញ្ច អកាលផលសម្បន្នំ រុក្ខញ្ច កត្វា បណ្ណសាលសមីបេ ចតុវីសតិហត្ថប្បមាណំ ចង្កមំ មាបេត្វា អន្តោចង្កមេ ច ផលិកវណ្ណំ រុចិរំ វាលុកំ ឱកិរិត្វា សព្ពេ បព្ពជិតបរិក្ខារេ មាបេត្វា ‘‘យេ បព្ពជិតុកាមា, តេ ឥមេ គហេត្វា បព្ពជន្តូ’’តិ ភិត្តិយំ អក្ខរានិ លិខិត្វា ចណ្ឌវាឡេ ច អមនាបសទ្ទេ សព្ពេ មិគបក្ខិនោ ច បលាបេត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ។

Kumāro pana sārathiṃ pesetvā pabbajitukāmo ahosi. Tadā sakko tassa manaṃ ñatvā tasmiṃ khaṇe vissakammadevaputtaṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta vissakammadevaputta, temiyakumāro pabbajitukāmo, tvaṃ tassa paṇṇasālañca pabbajitaparikkhārañca māpetvā ehī’’ti pesesi. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā vegena gantvā tiyojanike vanasaṇḍe attano iddhibalena ramaṇīyaṃ assamaṃ māpetvā rattiṭṭhānadivāṭṭhānañca pokkharaṇiñca āvāṭañca akālaphalasampannaṃ rukkhañca katvā paṇṇasālasamīpe catuvīsatihatthappamāṇaṃ caṅkamaṃ māpetvā antocaṅkame ca phalikavaṇṇaṃ ruciraṃ vālukaṃ okiritvā sabbe pabbajitaparikkhāre māpetvā ‘‘ye pabbajitukāmā, te ime gahetvā pabbajantū’’ti bhittiyaṃ akkharāni likhitvā caṇḍavāḷe ca amanāpasadde sabbe migapakkhino ca palāpetvā sakaṭṭhānameva gato.

តស្មិំ ខណេ មហាសត្តោ តំ ទិស្វា សក្កទត្តិយភាវំ ញត្វា, បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា វត្ថានិ អបនេត្វា, រត្តវាកចីរំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា អជិនចម្មំ ឯកំសេ កត្វា ជដាមណ្ឌលំ ពន្ធិត្វា កាជំ អំសេ កត្វា កត្តរទណ្ឌមាទាយ បណ្ណសាលតោ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតសិរិំ សមុព្ពហន្តោ អបរាបរំ ចង្កមិត្វា ‘‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេន្តោ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា កដ្ឋត្ថរណេ និសិន្នោ បញ្ច អភិញ្ញា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា សាយន្ហសមយេ បណ្ណសាលតោ និក្ខមិត្វា ចង្កមនកោដិយំ ឋិតការរុក្ខតោ បណ្ណានិ គហេត្វា , សក្កទត្តិយភាជនេ អលោណកេ អតក្កេ និធូបនេ ឧទកេ សេទេត្វា អមតំ វិយ បរិភុញ្ជិត្វា ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា តត្ថ វាសំ កប្បេសិ។

Tasmiṃ khaṇe mahāsatto taṃ disvā sakkadattiyabhāvaṃ ñatvā, paṇṇasālaṃ pavisitvā vatthāni apanetvā, rattavākacīraṃ nivāsetvā ekaṃ pārupitvā ajinacammaṃ ekaṃse katvā jaṭāmaṇḍalaṃ bandhitvā kājaṃ aṃse katvā kattaradaṇḍamādāya paṇṇasālato nikkhamitvā pabbajitasiriṃ samubbahanto aparāparaṃ caṅkamitvā ‘‘aho sukhaṃ, aho sukha’’nti udānaṃ udānento paṇṇasālaṃ pavisitvā kaṭṭhattharaṇe nisinno pañca abhiññā aṭṭha samāpattiyo ca nibbattetvā sāyanhasamaye paṇṇasālato nikkhamitvā caṅkamanakoṭiyaṃ ṭhitakārarukkhato paṇṇāni gahetvā , sakkadattiyabhājane aloṇake atakke nidhūpane udake sedetvā amataṃ viya paribhuñjitvā cattāro brahmavihāre bhāvetvā tattha vāsaṃ kappesi.

កាសិរាជាបិ សុនន្ទសារថិស្ស វចនំ សុត្វា មហាសេនគុត្តំ បក្កោសាបេត្វា តរមានរូបោវ គមនសជ្ជំ ការេតុំ អាហ –

Kāsirājāpi sunandasārathissa vacanaṃ sutvā mahāsenaguttaṃ pakkosāpetvā taramānarūpova gamanasajjaṃ kāretuṃ āha –

៦៤.

64.

‘‘យោជយន្តុ រថេ អស្សេ, កច្ឆំ នាគាន ពន្ធថ;

‘‘Yojayantu rathe asse, kacchaṃ nāgāna bandhatha;

ឧទីរយន្តុ សង្ខបណវា, វាទន្តុ ឯកបោក្ខរា។

Udīrayantu saṅkhapaṇavā, vādantu ekapokkharā.

៦៥.

65.

‘‘វាទន្តុ ភេរី សន្នទ្ធា, វគ្គូ វាទន្តុ ទុន្ទុភី;

‘‘Vādantu bherī sannaddhā, vaggū vādantu dundubhī;

នេគមា ច មំ អន្វេន្តុ, គច្ឆំ បុត្តនិវេទកោ។

Negamā ca maṃ anventu, gacchaṃ puttanivedako.

៦៦.

66.

‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;

ខិប្បំ យានានិ យោជេន្តុ, គច្ឆំ បុត្តនិវេទកោ។

Khippaṃ yānāni yojentu, gacchaṃ puttanivedako.

៦៧.

67.

‘‘ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;

ខិប្បំ យានានិ យោជេន្តុ, គច្ឆំ បុត្តនិវេទកោ។

Khippaṃ yānāni yojentu, gacchaṃ puttanivedako.

៦៨.

68.

‘‘សមាគតា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;

ខិប្បំ យានានិ យោជេន្តុ, គច្ឆំ បុត្តនិវេទកោ’’តិ។

Khippaṃ yānāni yojentu, gacchaṃ puttanivedako’’ti.

តត្ថ ឧទីរយន្តូតិ សទ្ទំ មុញ្ចន្តុ។ វាទន្តូតិ វជ្ជន្តុ។ ឯកបោក្ខរាតិ ឯកមុខភេរិយោ។ សន្នទ្ធាតិ សុដ្ឋុ នទ្ធា។ វគ្គូតិ មធុរស្សរា។ គច្ឆន្តិ គមិស្សាមិ។ បុត្តនិវេទកោតិ បុត្តស្ស និវេទកោ ឱវាទកោ ហុត្វា គច្ឆាមិ។ តំ ឱវទិត្វា មម វចនំ គាហាបេត្វា តត្ថេវ តំ រតនរាសិម្ហិ ឋបេត្វា អភិសិញ្ចិត្វា អានេតុំ គច្ឆាមីតិ អធិប្បាយេនេវមាហ។ នេគមាតិ កុដុម្ពិកជនា។ សមាគតាតិ សន្និបតិតា ហុត្វា។

Tattha udīrayantūti saddaṃ muñcantu. Vādantūti vajjantu. Ekapokkharāti ekamukhabheriyo. Sannaddhāti suṭṭhu naddhā. Vaggūti madhurassarā. Gacchanti gamissāmi. Puttanivedakoti puttassa nivedako ovādako hutvā gacchāmi. Taṃ ovaditvā mama vacanaṃ gāhāpetvā tattheva taṃ ratanarāsimhi ṭhapetvā abhisiñcitvā ānetuṃ gacchāmīti adhippāyenevamāha. Negamāti kuṭumbikajanā. Samāgatāti sannipatitā hutvā.

ឯវំ រញ្ញា អាណត្តា សារថិនោ អស្សេ យោជេត្វា រថេ រាជទ្វារេ ឋបេត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

Evaṃ raññā āṇattā sārathino asse yojetvā rathe rājadvāre ṭhapetvā rañño ārocesuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

៦៩.

69.

‘‘អស្សេ ច សារថី យុត្តេ, សិន្ធវេ សីឃវាហនេ;

‘‘Asse ca sārathī yutte, sindhave sīghavāhane;

រាជទ្វារំ ឧបាគច្ឆុំ, យុត្តា ទេវ ឥមេ ហយា’’តិ។

Rājadvāraṃ upāgacchuṃ, yuttā deva ime hayā’’ti.

តត្ថ អស្សេតិ សិន្ធវេ សិន្ធវជាតិកេ សីឃវាហនេ ជវសម្បន្នេ អស្សេ អាទាយ។ សារថីតិ សារថិនោ។ យុត្តេតិ រថេសុ យោជិតេ។ ឧបាគច្ឆុន្តិ តេ រថេសុ យុត្តេ អស្សេ អាទាយ អាគមំសុ, អាគន្ត្វា ច បន ‘‘យុត្តា, ទេវ, ឥមេ ហយា’’តិ អារោចេសុំ។

Tattha asseti sindhave sindhavajātike sīghavāhane javasampanne asse ādāya. Sārathīti sārathino. Yutteti rathesu yojite. Upāgacchunti te rathesu yutte asse ādāya āgamaṃsu, āgantvā ca pana ‘‘yuttā, deva, ime hayā’’ti ārocesuṃ.

តតោ សារថីនំ វចនំ សុត្វា រាជា ឧបឌ្ឍគាថមាហ –

Tato sārathīnaṃ vacanaṃ sutvā rājā upaḍḍhagāthamāha –

៧០.

70.

‘‘ថូលា ជវេន ហាយន្តិ, កិសា ហាយន្តិ ថាមុនា’’តិ។

‘‘Thūlā javena hāyanti, kisā hāyanti thāmunā’’ti.

តំ សុត្វា សារថិនោបិ ឧបឌ្ឍគាថមាហំសុ –

Taṃ sutvā sārathinopi upaḍḍhagāthamāhaṃsu –

‘‘កិសេ ថូលេ វិវជ្ជេត្វា, សំសដ្ឋា យោជិតា ហយា’’តិ។

‘‘Kise thūle vivajjetvā, saṃsaṭṭhā yojitā hayā’’ti.

តស្សត្ថោ – ទេវ, កិសេ ច ថូលេ ច ឯវរូបេ អស្សេ អគ្គណ្ហិត្វា វយេន វណ្ណេន ជវេន ពលេន សទិសា ហយា យោជិតាតិ។

Tassattho – deva, kise ca thūle ca evarūpe asse aggaṇhitvā vayena vaṇṇena javena balena sadisā hayā yojitāti.

អថ រាជា បុត្តស្ស សន្តិកំ គច្ឆន្តោ ចត្តារោ វណ្ណេ អដ្ឋារស សេនិយោ សព្ពញ្ច ពលកាយំ សន្និបាតាបេសិ។ តស្ស សន្និបាតេន្តស្សេវ តយោ ទិវសា អតិក្កន្តា។ អថ ចតុត្ថេ ទិវសេ កាសិរាជា នគរតោ និក្ខមិត្វា គហេតព្ពយុត្តកំ គាហាបេត្វា អស្សមបទំ គន្ត្វា បុត្តេន សទ្ធិំ បដិនន្ទិតោ បដិសន្ថារមកាសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

Atha rājā puttassa santikaṃ gacchanto cattāro vaṇṇe aṭṭhārasa seniyo sabbañca balakāyaṃ sannipātāpesi. Tassa sannipātentasseva tayo divasā atikkantā. Atha catutthe divase kāsirājā nagarato nikkhamitvā gahetabbayuttakaṃ gāhāpetvā assamapadaṃ gantvā puttena saddhiṃ paṭinandito paṭisanthāramakāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

៧១.

71.

‘‘តតោ រាជា តរមានោ, យុត្តមារុយ្ហ សន្ទនំ;

‘‘Tato rājā taramāno, yuttamāruyha sandanaṃ;

ឥត្ថាគារំ អជ្ឈភាសិ, សព្ពាវ អនុយាថ មំ។

Itthāgāraṃ ajjhabhāsi, sabbāva anuyātha maṃ.

៧២.

72.

‘‘វាឡពីជនិមុណ្ហីសំ, ខគ្គំ ឆត្តញ្ច បណ្ឌរំ;

‘‘Vāḷabījanimuṇhīsaṃ, khaggaṃ chattañca paṇḍaraṃ;

ឧបាធី រថមារុយ្ហ, សុវណ្ណេហិ អលង្កតា។

Upādhī rathamāruyha, suvaṇṇehi alaṅkatā.

៧៣.

73.

‘‘តតោ ស រាជា បាយាសិ, បុរក្ខត្វាន សារថិំ;

‘‘Tato sa rājā pāyāsi, purakkhatvāna sārathiṃ;

ខិប្បមេវ ឧបាគច្ឆិ, យត្ថ សម្មតិ តេមិយោ។

Khippameva upāgacchi, yattha sammati temiyo.

៧៤.

74.

‘‘តញ្ច ទិស្វាន អាយន្តំ, ជលន្តមិវ តេជសា;

‘‘Tañca disvāna āyantaṃ, jalantamiva tejasā;

ខត្តសង្ឃបរិព្យូឡ្ហំ, តេមិយោ ឯតទព្រវិ។

Khattasaṅghaparibyūḷhaṃ, temiyo etadabravi.

៧៥.

75.

‘‘កច្ចិ នុ តាត កុសលំ, កច្ចិ តាត អនាមយំ;

‘‘Kacci nu tāta kusalaṃ, kacci tāta anāmayaṃ;

សព្ពា ច រាជកញ្ញាយោ, អរោគា មយ្ហ មាតរោ។

Sabbā ca rājakaññāyo, arogā mayha mātaro.

៧៦.

76.

‘‘កុសលញ្ចេវ មេ បុត្ត, អថោ បុត្ត អនាមយំ;

‘‘Kusalañceva me putta, atho putta anāmayaṃ;

សព្ពា ច រាជកញ្ញាយោ, អរោគា តុយ្ហ មាតរោ។

Sabbā ca rājakaññāyo, arogā tuyha mātaro.

៧៧.

77.

‘‘កច្ចិ អមជ្ជបោ តាត, កច្ចិ តេ សុរមប្បិយំ;

‘‘Kacci amajjapo tāta, kacci te suramappiyaṃ;

កច្ចិ សច្ចេ ច ធម្មេ ច, ទានេ តេ រមតេ មនោ។

Kacci sacce ca dhamme ca, dāne te ramate mano.

៧៨.

78.

‘‘អមជ្ជបោ អហំ បុត្ត, អថោ មេ សុរមប្បិយំ;

‘‘Amajjapo ahaṃ putta, atho me suramappiyaṃ;

អថោ សច្ចេ ច ធម្មេ ច, ទានេ មេ រមតេ មនោ។

Atho sacce ca dhamme ca, dāne me ramate mano.

៧៩.

79.

‘‘កច្ចិ អរោគំ យោគ្គំ តេ, កច្ចិ វហតិ វាហនំ;

‘‘Kacci arogaṃ yoggaṃ te, kacci vahati vāhanaṃ;

កច្ចិ តេ ព្យាធយោ នត្ថិ, សរីរស្សុបតាបនា។

Kacci te byādhayo natthi, sarīrassupatāpanā.

៨០.

80.

‘‘អថោ អរោគំ យោគ្គំ មេ, អថោ វហតិ វាហនំ;

‘‘Atho arogaṃ yoggaṃ me, atho vahati vāhanaṃ;

អថោ មេ ព្យាធយោ នត្ថិ, សរីរស្សុបតាបនា។

Atho me byādhayo natthi, sarīrassupatāpanā.

៨១.

81.

‘‘កច្ចិ អន្តា ច តេ ផីតា, មជ្ឈេ ច ពហលា តវ;

‘‘Kacci antā ca te phītā, majjhe ca bahalā tava;

កោដ្ឋាគារញ្ច កោសញ្ច, កច្ចិ តេ បដិសន្ថតំ។

Koṭṭhāgārañca kosañca, kacci te paṭisanthataṃ.

៨២.

82.

‘‘អថោ អន្តា ច មេ ផីតា, មជ្ឈេ ច ពហលា មម;

‘‘Atho antā ca me phītā, majjhe ca bahalā mama;

កោដ្ឋាគារញ្ច កោសញ្ច, សព្ពំ មេ បដិសន្ថតំ។

Koṭṭhāgārañca kosañca, sabbaṃ me paṭisanthataṃ.

៨៣.

83.

‘‘ស្វាគតំ តេ មហារាជ, អថោ តេ អទុរាគតំ;

‘‘Svāgataṃ te mahārāja, atho te adurāgataṃ;

បតិដ្ឋបេន្តុ បល្លង្កំ, យត្ថ រាជា និសក្កតី’’តិ។

Patiṭṭhapentu pallaṅkaṃ, yattha rājā nisakkatī’’ti.

តត្ថ ឧបាធី រថមារុយ្ហាតិ សុវណ្ណបាទុកា ច រថំ អារោបេន្តូតិ អត្ថោ។ ឥមេ តយោ បាទេ បុត្តស្ស តត្ថេវ អភិសេកករណត្ថាយ ‘‘បញ្ច រាជកកុធភណ្ឌានិ គណ្ហថា’’តិ អាណាបេន្តោ រាជា អាហ។ សុវណ្ណេហិ អលង្កតាតិ ឥទំ បាទុកំ សន្ធាយាហ។ ឧបាគច្ឆីតិ ឧបាគតោ អហោសិ។ កាយ វេលាយាតិ? មហាសត្តស្ស ការបណ្ណានិ បចិត្វា និព្ពាបេន្តស្ស និសិន្នវេលាយ។ ជលន្តមិវ តេជសាតិ រាជតេជេន ជលន្តំ វិយ។ ខត្តសង្ឃបរិព្យូឡ្ហន្តិ កថាផាសុកេន អមច្ចសង្ឃេន បរិវុតំ, ខត្តិយសមូហេហិ វា បរិវារិតំ។ ឯតទព្រវីតិ កាសិរាជានំ ពហិ ខន្ធាវារំ និវាសាបេត្វា បទសាវ បណ្ណសាលំ អាគន្ត្វា តំ វន្ទិត្វា និសិន្នំ បដិសន្ថារំ ករោន្តោ ឯតំ វចនំ អព្រវិ។

Tattha upādhī rathamāruyhāti suvaṇṇapādukā ca rathaṃ āropentūti attho. Ime tayo pāde puttassa tattheva abhisekakaraṇatthāya ‘‘pañca rājakakudhabhaṇḍāni gaṇhathā’’ti āṇāpento rājā āha. Suvaṇṇehi alaṅkatāti idaṃ pādukaṃ sandhāyāha. Upāgacchīti upāgato ahosi. Kāya velāyāti? Mahāsattassa kārapaṇṇāni pacitvā nibbāpentassa nisinnavelāya. Jalantamiva tejasāti rājatejena jalantaṃ viya. Khattasaṅghaparibyūḷhanti kathāphāsukena amaccasaṅghena parivutaṃ, khattiyasamūhehi vā parivāritaṃ. Etadabravīti kāsirājānaṃ bahi khandhāvāraṃ nivāsāpetvā padasāva paṇṇasālaṃ āgantvā taṃ vanditvā nisinnaṃ paṭisanthāraṃ karonto etaṃ vacanaṃ abravi.

កុសលំ អនាមយន្តិ ឧភយេនបិ បទេន អារោគ្យមេវ បុច្ឆតិ។ កច្ចិ អមជ្ជបោតិ កច្ចិ មជ្ជំ ន បិវសីតិ បុច្ឆតិ។ ‘‘អប្បមត្តោ’’តិបិ បាឋោ, កុសលធម្មេសុ នប្បមជ្ជសីតិ អត្ថោ។ សុរមប្បិយន្តិ សុរាបានំ អប្បិយំ។ ‘‘សុរមប្បិយា’’តិបិ បាឋោ, សុរា អប្បិយាតិ អត្ថោ។ ធម្មេតិ ទសវិធេ រាជធម្មេ។ យោគ្គន្តិ យុគេ យុញ្ជិតព្ពំ តេ តវ អស្សគោណាទិកំ។ កច្ចិ វហតីតិ កច្ចិ អរោគំ ហុត្វា វហតិ។ វាហនន្តិ ហត្ថិអស្សាទិ សព្ពំ វាហនំ។ សរីរស្សុបតាបនាតិ សរីរស្ស ឧបតាបករា។ អន្តាតិ បច្ចន្តជនបទា។ ផីតាតិ ឥទ្ធា សុភិក្ខា, វត្ថាភរណេហិ វា អន្នបានេហិ វា បរិបុណ្ណា គាឡ្ហវាសា។ មជ្ឈេ ចាតិ រដ្ឋស្ស មជ្ឈេ។ ពហលាតិ គាមនិគមា ឃនវាសា។ បដិសន្ថតន្តិ បដិច្ឆាទិតំ គុត្តំ, បរិបុណ្ណំ វា។ យត្ថ រាជា និសក្កតីតិ យស្មិំ បល្លង្កេ រាជា និសីទិស្សតិ, តំ បញ្ញាបេន្តូតិ វទតិ។

Kusalaṃ anāmayanti ubhayenapi padena ārogyameva pucchati. Kacci amajjapoti kacci majjaṃ na pivasīti pucchati. ‘‘Appamatto’’tipi pāṭho, kusaladhammesu nappamajjasīti attho. Suramappiyanti surāpānaṃ appiyaṃ. ‘‘Suramappiyā’’tipi pāṭho, surā appiyāti attho. Dhammeti dasavidhe rājadhamme. Yogganti yuge yuñjitabbaṃ te tava assagoṇādikaṃ. Kacci vahatīti kacci arogaṃ hutvā vahati. Vāhananti hatthiassādi sabbaṃ vāhanaṃ. Sarīrassupatāpanāti sarīrassa upatāpakarā. Antāti paccantajanapadā. Phītāti iddhā subhikkhā, vatthābharaṇehi vā annapānehi vā paripuṇṇā gāḷhavāsā. Majjhe cāti raṭṭhassa majjhe. Bahalāti gāmanigamā ghanavāsā. Paṭisanthatanti paṭicchāditaṃ guttaṃ, paripuṇṇaṃ vā. Yattha rājā nisakkatīti yasmiṃ pallaṅke rājā nisīdissati, taṃ paññāpentūti vadati.

រាជា មហាសត្តេ គារវេន បល្លង្កេ ន និសីទតិ។ អថ មហាសត្តោ ‘‘សចេ បល្លង្កេ ន និសីទតិ, បណ្ណសន្ថារំ បញ្ញាបេថា’’តិ វត្វា តស្មិំ បញ្ញត្តេ និសីទនត្ថាយ រាជានំ និមន្តេន្តោ គាថមាហ –

Rājā mahāsatte gāravena pallaṅke na nisīdati. Atha mahāsatto ‘‘sace pallaṅke na nisīdati, paṇṇasanthāraṃ paññāpethā’’ti vatvā tasmiṃ paññatte nisīdanatthāya rājānaṃ nimantento gāthamāha –

៨៤.

84.

‘‘ឥធេវ តេ និសីទស្សុ, និយតេ បណ្ណសន្ថរេ;

‘‘Idheva te nisīdassu, niyate paṇṇasanthare;

ឯត្តោ ឧទកមាទាយ, បាទេ បក្ខាលយស្សុ តេ’’តិ។

Etto udakamādāya, pāde pakkhālayassu te’’ti.

តត្ថ និយតេតិ សុសន្ថតេ។ ឯត្តោតិ បរិភោគឧទកំ ទស្សេន្តោ អាហ។

Tattha niyateti susanthate. Ettoti paribhogaudakaṃ dassento āha.

រាជា មហាសត្តេ គារវេន បណ្ណសន្ថារេបិ អនិសីទិត្វា ភូមិយំ ឯវ និសីទិ។ មហាសត្តោបិ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា តំ ការបណ្ណកំ នីហរិត្វា រាជានំ តេន និមន្តេន្តោ គាថមាហ –

Rājā mahāsatte gāravena paṇṇasanthārepi anisīditvā bhūmiyaṃ eva nisīdi. Mahāsattopi paṇṇasālaṃ pavisitvā taṃ kārapaṇṇakaṃ nīharitvā rājānaṃ tena nimantento gāthamāha –

៨៥.

85.

‘‘ឥទម្បិ បណ្ណកំ មយ្ហំ, រន្ធំ រាជ អលោណកំ;

‘‘Idampi paṇṇakaṃ mayhaṃ, randhaṃ rāja aloṇakaṃ;

បរិភុញ្ជ មហារាជ, បាហុនោ មេសិធាគតោ’’តិ។

Paribhuñja mahārāja, pāhuno mesidhāgato’’ti.

អថ នំ រាជា អាហ –

Atha naṃ rājā āha –

៨៦.

86.

‘‘ន ចាហំ បណ្ណំ ភុញ្ជាមិ, ន ហេតំ មយ្ហ ភោជនំ;

‘‘Na cāhaṃ paṇṇaṃ bhuñjāmi, na hetaṃ mayha bhojanaṃ;

សាលីនំ ឱទនំ ភុញ្ជេ, សុចិំ មំសូបសេចន’’ន្តិ។

Sālīnaṃ odanaṃ bhuñje, suciṃ maṃsūpasecana’’nti.

តត្ថ ន ចាហន្តិ បដិក្ខេបវចនំ។

Tattha na cāhanti paṭikkhepavacanaṃ.

រាជា តថារូបំ អត្តនោ រាជភោជនំ វណ្ណេត្វា តស្មិំ មហាសត្តេ គារវេន ថោកំ បណ្ណកំ ហត្ថតលេ ឋបេត្វា ‘‘តាត, ត្វំ ឯវរូបំ ភោជនំ ភុញ្ជសី’’តិ បុត្តេន សទ្ធិំ បិយកថំ កថេន្តោ និសីទិ។ តស្មិំ ខណេ ចន្ទាទេវី ឱរោធេន បរិវុតា ឯកមគ្គេន អាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស អស្សមបទំ បត្វា បិយបុត្តំ ទិស្វា តត្ថេវ បតិត្វា វិសញ្ញី អហោសិ។ តតោ បដិលទ្ធស្សាសា បតិតដ្ឋានតោ ឧដ្ឋហិត្វា អាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បាទេ ទឡ្ហំ គហេត្វា វន្ទិត្វា អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ រោទិត្វា វន្ទនដ្ឋានតោ ឧដ្ឋាយ ឯកមន្តំ និសីទិ។ អថ នំ រាជា ‘‘ភទ្ទេ, តវ បុត្តស្ស ភោជនំ បស្សាហី’’តិ វត្វា ថោកំ បណ្ណកំ តស្សា ហត្ថេ ឋបេត្វា សេសឥត្ថីនម្បិ ថោកំ ថោកំ អទាសិ។ តា សព្ពាបិ ‘‘សាមិ, ឯវរូបំ ភោជនំ ភុញ្ជសី’’តិ វទន្តិយោ តំ គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ សីសេ កត្វា ‘‘អតិទុក្ករំ ករោសិ, សាមី’’តិ វត្វា នមស្សមានា និសីទិំសុ។ រាជា បុន ‘‘តាត, ឥទំ មយ្ហំ អច្ឆរិយំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

Rājā tathārūpaṃ attano rājabhojanaṃ vaṇṇetvā tasmiṃ mahāsatte gāravena thokaṃ paṇṇakaṃ hatthatale ṭhapetvā ‘‘tāta, tvaṃ evarūpaṃ bhojanaṃ bhuñjasī’’ti puttena saddhiṃ piyakathaṃ kathento nisīdi. Tasmiṃ khaṇe candādevī orodhena parivutā ekamaggena āgantvā bodhisattassa assamapadaṃ patvā piyaputtaṃ disvā tattheva patitvā visaññī ahosi. Tato paṭiladdhassāsā patitaṭṭhānato uṭṭhahitvā āgantvā bodhisattassa pāde daḷhaṃ gahetvā vanditvā assupuṇṇehi nettehi roditvā vandanaṭṭhānato uṭṭhāya ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ rājā ‘‘bhadde, tava puttassa bhojanaṃ passāhī’’ti vatvā thokaṃ paṇṇakaṃ tassā hatthe ṭhapetvā sesaitthīnampi thokaṃ thokaṃ adāsi. Tā sabbāpi ‘‘sāmi, evarūpaṃ bhojanaṃ bhuñjasī’’ti vadantiyo taṃ gahetvā attano attano sīse katvā ‘‘atidukkaraṃ karosi, sāmī’’ti vatvā namassamānā nisīdiṃsu. Rājā puna ‘‘tāta, idaṃ mayhaṃ acchariyaṃ hutvā upaṭṭhātī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

៨៧.

87.

‘‘អច្ឆេរកំ មំ បដិភាតិ, ឯកកម្បិ រហោគតំ;

‘‘Accherakaṃ maṃ paṭibhāti, ekakampi rahogataṃ;

ឯទិសំ ភុញ្ជមានានំ, កេន វណ្ណោ បសីទតី’’តិ។

Edisaṃ bhuñjamānānaṃ, kena vaṇṇo pasīdatī’’ti.

តត្ថ ឯកកន្តិ តាត, តំ ឯកកម្បិ រហោគតំ ឥមិនា ភោជនេន យាបេន្តំ ទិស្វា មម អច្ឆរិយំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ។ ឯទិសន្តិ ឯវរូបំ អលោណកំ អតក្កំ និធូបនំ រន្ធំ បត្តំ ភុញ្ជន្តានំ កេន ការណេន វណ្ណោ បសីទតីតិ នំ បុច្ឆិ។

Tattha ekakanti tāta, taṃ ekakampi rahogataṃ iminā bhojanena yāpentaṃ disvā mama acchariyaṃ hutvā upaṭṭhāti. Edisanti evarūpaṃ aloṇakaṃ atakkaṃ nidhūpanaṃ randhaṃ pattaṃ bhuñjantānaṃ kena kāraṇena vaṇṇo pasīdatīti naṃ pucchi.

អថស្ស សោ អាចិក្ខន្តោ អាហ –

Athassa so ācikkhanto āha –

៨៨.

88.

‘‘ឯកោ រាជ និបជ្ជាមិ, និយតេ បណ្ណសន្ថរេ;

‘‘Eko rāja nipajjāmi, niyate paṇṇasanthare;

តាយ មេ ឯកសេយ្យាយ, រាជ វណ្ណោ បសីទតិ។

Tāya me ekaseyyāya, rāja vaṇṇo pasīdati.

៨៩.

89.

‘‘ន ច នេត្តិំសពន្ធា មេ, រាជរក្ខា ឧបដ្ឋិតា;

‘‘Na ca nettiṃsabandhā me, rājarakkhā upaṭṭhitā;

តាយ មេ សុខសេយ្យាយ, រាជវណ្ណោ បសីទតិ។

Tāya me sukhaseyyāya, rājavaṇṇo pasīdati.

៩០.

90.

‘‘អតីតំ នានុសោចាមិ, នប្បជប្បាមិនាគតំ;

‘‘Atītaṃ nānusocāmi, nappajappāmināgataṃ;

បច្ចុប្បន្នេន យាបេមិ, តេន វណ្ណោ បសីទតិ។

Paccuppannena yāpemi, tena vaṇṇo pasīdati.

៩១.

91.

‘‘អនាគតប្បជប្បាយ, អតីតស្សានុសោចនា;

‘‘Anāgatappajappāya, atītassānusocanā;

ឯតេន ពាលា សុស្សន្តិ, នឡោវ ហរិតោ លុតោ’’តិ។

Etena bālā sussanti, naḷova harito luto’’ti.

តត្ថ នេត្តិំសពន្ធាតិ ខគ្គពន្ធា។ រាជរក្ខាតិ រាជានំ រក្ខិតា។ នប្បជប្បាមីតិ ន បត្ថេមិ។ ហរិតោតិ ហរិតវណ្ណោ។ លុតោតិ លុញ្ចិត្វា អាតបេ ខិត្តនឡោ វិយ។

Tattha nettiṃsabandhāti khaggabandhā. Rājarakkhāti rājānaṃ rakkhitā. Nappajappāmīti na patthemi. Haritoti haritavaṇṇo. Lutoti luñcitvā ātape khittanaḷo viya.

អថ រាជា ‘‘ឥធេវ នំ អភិសិញ្ចិត្វា អាទាយ គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា រជ្ជេន និមន្តេន្តោ អាហ –

Atha rājā ‘‘idheva naṃ abhisiñcitvā ādāya gamissāmī’’ti cintetvā rajjena nimantento āha –

៩២.

92.

‘‘ហត្ថានីកំ រថានីកំ, អស្សេ បត្តី ច វម្មិនោ;

‘‘Hatthānīkaṃ rathānīkaṃ, asse pattī ca vammino;

និវេសនានិ រម្មានិ, អហំ បុត្ត ទទាមិ តេ។

Nivesanāni rammāni, ahaṃ putta dadāmi te.

៩៣.

93.

‘‘ឥត្ថាគារម្បិ តេ ទម្មិ, សព្ពាលង្ការភូសិតំ;

‘‘Itthāgārampi te dammi, sabbālaṅkārabhūsitaṃ;

តា បុត្ត បដិបជ្ជស្សុ, ត្វំ នោ រាជា ភវិស្សសិ។

Tā putta paṭipajjassu, tvaṃ no rājā bhavissasi.

៩៤.

94.

‘‘កុសលា នច្ចគីតស្ស, សិក្ខិតា ចាតុរិត្ថិយោ;

‘‘Kusalā naccagītassa, sikkhitā cāturitthiyo;

កាមេ តំ រមយិស្សន្តិ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសិ។

Kāme taṃ ramayissanti, kiṃ araññe karissasi.

៩៥.

95.

‘‘បដិរាជូហិ តេ កញ្ញា, អានយិស្សំ អលង្កតា;

‘‘Paṭirājūhi te kaññā, ānayissaṃ alaṅkatā;

តាសុ បុត្តេ ជនេត្វាន, អថ បច្ឆា បព្ពជិស្សសិ។

Tāsu putte janetvāna, atha pacchā pabbajissasi.

៩៦.

96.

‘‘យុវា ច ទហរោ ចាសិ, បឋមុប្បត្តិកោ សុសុ;

‘‘Yuvā ca daharo cāsi, paṭhamuppattiko susu;

រជ្ជំ ការេហិ ភទ្ទន្តេ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសី’’តិ។

Rajjaṃ kārehi bhaddante, kiṃ araññe karissasī’’ti.

តត្ថ ហត្ថានីកន្តិ ទសហត្ថិតោ បដ្ឋាយ ហត្ថានីកំ នាម, តថា រថានីកំ។ វម្មិនោតិ វម្មពទ្ធសូរយោធេ។ កុសលាតិ ឆេកា។ សិក្ខិតាតិ អញ្ញេសុបិ ឥត្ថិកិច្ចេសុ សិក្ខិតា។ ចាតុរិត្ថិយោតិ ចតុរា វិលាសា ឥត្ថិយោ, អថ វា ចតុរា នាគរា ឥត្ថិយោ, អថ វា ចតុរា នាម នាដកិត្ថិយោ។ បដិរាជូហិ តេ កញ្ញាតិ អញ្ញេហិ រាជូហិ តវ រាជកញ្ញាយោ អានយិស្សាមិ។ យុវាតិ យោព្ពនប្បត្តោ។ ទហរោតិ តរុណោ។ បឋមុប្បត្តិកោតិ បឋមវយេន ឧប្បត្តិតោ សមុគ្គតោ។ សុសូតិ អតិតរុណោ។

Tattha hatthānīkanti dasahatthito paṭṭhāya hatthānīkaṃ nāma, tathā rathānīkaṃ. Vamminoti vammabaddhasūrayodhe. Kusalāti chekā. Sikkhitāti aññesupi itthikiccesu sikkhitā. Cāturitthiyoti caturā vilāsā itthiyo, atha vā caturā nāgarā itthiyo, atha vā caturā nāma nāṭakitthiyo. Paṭirājūhi te kaññāti aññehi rājūhi tava rājakaññāyo ānayissāmi. Yuvāti yobbanappatto. Daharoti taruṇo. Paṭhamuppattikoti paṭhamavayena uppattito samuggato. Susūti atitaruṇo.

ឥតោ បដ្ឋាយ ពោធិសត្តស្ស ធម្មកថា ហោតិ –

Ito paṭṭhāya bodhisattassa dhammakathā hoti –

៩៧.

97.

‘‘យុវា ចរេ ព្រហ្មចរិយំ, ព្រហ្មចារី យុវា សិយា;

‘‘Yuvā care brahmacariyaṃ, brahmacārī yuvā siyā;

ទហរស្ស ហិ បព្ពជ្ជា, ឯតំ ឥសីហិ វណ្ណិតំ។

Daharassa hi pabbajjā, etaṃ isīhi vaṇṇitaṃ.

៩៨.

98.

‘‘យុវា ចរេ ព្រហ្មចរិយំ, ព្រហ្មចារី យុវា សិយា;

‘‘Yuvā care brahmacariyaṃ, brahmacārī yuvā siyā;

ព្រហ្មចរិយំ ចរិស្សាមិ, នាហំ រជ្ជេន មត្ថិកោ។

Brahmacariyaṃ carissāmi, nāhaṃ rajjena matthiko.

៩៩.

99.

‘‘បស្សាមិ វោហំ ទហរំ, អម្ម តាត វទន្តរំ;

‘‘Passāmi vohaṃ daharaṃ, amma tāta vadantaraṃ;

កិច្ឆាលទ្ធំ បិយំ បុត្តំ, អប្បត្វាវ ជរំ មតំ។

Kicchāladdhaṃ piyaṃ puttaṃ, appatvāva jaraṃ mataṃ.

១០០.

100.

‘‘បស្សាមិ វោហំ ទហរិំ, កុមារិំ ចារុទស្សនិំ;

‘‘Passāmi vohaṃ dahariṃ, kumāriṃ cārudassaniṃ;

នវវំសកឡីរំវ, បលុគ្គំ ជីវិតក្ខយំ។

Navavaṃsakaḷīraṃva, paluggaṃ jīvitakkhayaṃ.

១០១.

101.

‘‘ទហរាបិ ហិ មីយន្តិ, នរា ច អថ នារិយោ;

‘‘Daharāpi hi mīyanti, narā ca atha nāriyo;

តត្ថ កោ វិស្សសេ បោសោ, ‘ទហរោម្ហី’តិ ជីវិតេ។

Tattha ko vissase poso, ‘daharomhī’ti jīvite.

១០២.

102.

‘‘យស្ស រត្យា វិវសានេ, អាយុ អប្បតរំ សិយា;

‘‘Yassa ratyā vivasāne, āyu appataraṃ siyā;

អប្បោទកេវ មច្ឆានំ, កិំ នុ កោមារកំ តហិំ។

Appodakeva macchānaṃ, kiṃ nu komārakaṃ tahiṃ.

១០៣.

103.

‘‘និច្ចមព្ភាហតោ លោកោ, និច្ចញ្ច បរិវារិតោ;

‘‘Niccamabbhāhato loko, niccañca parivārito;

អមោឃាសុ វជន្តីសុ, កិំ មំ រជ្ជេភិសិញ្ចសី’’តិ។

Amoghāsu vajantīsu, kiṃ maṃ rajjebhisiñcasī’’ti.

កាសិរាជា អាហ –

Kāsirājā āha –

១០៤.

104.

‘‘កេន មព្ភាហតោ លោកោ, កេន ច បរិវារិតោ;

‘‘Kena mabbhāhato loko, kena ca parivārito;

កាយោ អមោឃា គច្ឆន្តិ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ។

Kāyo amoghā gacchanti, taṃ me akkhāhi pucchito’’ti.

ពោធិសត្តោ អាហ –

Bodhisatto āha –

១០៥.

105.

‘‘មច្ចុនាព្ភាហតោ លោកោ, ជរាយ បរិវារិតោ;

‘‘Maccunābbhāhato loko, jarāya parivārito;

រត្យោ អមោឃា គច្ឆន្តិ, ឯវំ ជានាហិ ខត្តិយ។

Ratyo amoghā gacchanti, evaṃ jānāhi khattiya.

១០៦.

106.

‘‘យថាបិ តន្តេ វិតតេ, យំ យទេវូបវីយតិ;

‘‘Yathāpi tante vitate, yaṃ yadevūpavīyati;

អប្បកំ ហោតិ វេតព្ពំ, ឯវំ មច្ចាន ជីវិតំ។

Appakaṃ hoti vetabbaṃ, evaṃ maccāna jīvitaṃ.

១០៧.

107.

‘‘យថា វារិវហោ បូរោ, គច្ឆំ នុបនិវត្តតិ;

‘‘Yathā vārivaho pūro, gacchaṃ nupanivattati;

ឯវមាយុ មនុស្សានំ, គច្ឆំ នុបនិវត្តតិ។

Evamāyu manussānaṃ, gacchaṃ nupanivattati.

១០៨.

108.

‘‘យថា វារិវហោ បូរោ, វហេ រុក្ខេបកូលជេ;

‘‘Yathā vārivaho pūro, vahe rukkhepakūlaje;

ឯវំ ជរាមរណេន, វុយ្ហន្តេ សព្ពបាណិនោ’’តិ។

Evaṃ jarāmaraṇena, vuyhante sabbapāṇino’’ti.

តត្ថ ព្រហ្មចារី យុវា សិយាតិ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តោ យុវា ភវេយ្យ។ ឥសីហិ វណ្ណិតន្តិ ពុទ្ធាទីហិ ឥសីហិ ថោមិតំ បសត្ថំ។ នាហំ រជ្ជេន មត្ថិកោតិ អហំ រជ្ជេន អត្ថិកោ ន ហោមិ។ អម្ម តាត វទន្តរន្តិ ‘‘អម្ម, តាតា’’តិ វទន្តំ។ បលុគ្គន្តិ មច្ចុនា លុញ្ចិត្វា គហិតំ។ យស្ស រត្យា វិវសានេតិ មហារាជ, យស្ស មាតុកុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិគ្គហណកាលតោ បដ្ឋាយ រត្តិទិវាតិក្កមេន អប្បតរំ អាយុ ហោតិ។ កោមារកំ តហិន្តិ តស្មិំ វយេ តរុណភាវោ កិំ ករិស្សតិ។

Tattha brahmacārī yuvā siyāti brahmacariyaṃ caranto yuvā bhaveyya. Isīhi vaṇṇitanti buddhādīhi isīhi thomitaṃ pasatthaṃ. Nāhaṃ rajjena matthikoti ahaṃ rajjena atthiko na homi. Amma tāta vadantaranti ‘‘amma, tātā’’ti vadantaṃ. Palugganti maccunā luñcitvā gahitaṃ. Yassa ratyā vivasāneti mahārāja, yassa mātukucchimhi paṭisandhiggahaṇakālato paṭṭhāya rattidivātikkamena appataraṃ āyu hoti. Komārakaṃ tahinti tasmiṃ vaye taruṇabhāvo kiṃ karissati.

កេន មព្ភាហតោតិ កេន អព្ភាហតោ។ ឥទំ រាជា សំខិត្តេន ភាសិតស្ស អត្ថំ អជានន្តោវ បុច្ឆតិ។ រត្យោតិ រត្តិយោ។ តា ហិ ឥមេសំ សត្តានំ អាយុញ្ច វណ្ណញ្ច ពលញ្ច ខេបេន្តិយោ ឯវ គច្ឆន្តីតិ អមោឃា គច្ឆន្តិ នាមាតិ វេទិតព្ពំ ។ យំ យទេវូបវីយតីតិ យំ យំ តន្តំ ឧបវីយតិ។ វេតព្ពន្តិ តន្តស្មិំ វីតេ សេសំ វេតព្ពំ យថា អប្បកំ ហោតិ, ឯវំ សត្តានំ ជីវិតំ។ នុបនិវត្តតីតិ តស្មិំ តស្មិំ ខណេ គតំ គតមេវ ហោតិ, ន ឧបនិវត្តតិ។ វហេ រុក្ខេបកូលជេតិ ឧបកូលជេ រុក្ខេ វហេយ្យ។

Kena mabbhāhatoti kena abbhāhato. Idaṃ rājā saṃkhittena bhāsitassa atthaṃ ajānantova pucchati. Ratyoti rattiyo. Tā hi imesaṃ sattānaṃ āyuñca vaṇṇañca balañca khepentiyo eva gacchantīti amoghā gacchanti nāmāti veditabbaṃ . Yaṃ yadevūpavīyatīti yaṃ yaṃ tantaṃ upavīyati. Vetabbanti tantasmiṃ vīte sesaṃ vetabbaṃ yathā appakaṃ hoti, evaṃ sattānaṃ jīvitaṃ. Nupanivattatīti tasmiṃ tasmiṃ khaṇe gataṃ gatameva hoti, na upanivattati. Vahe rukkhepakūlajeti upakūlaje rukkhe vaheyya.

រាជា មហាសត្តស្ស ធម្មកថំ សុត្វា ‘‘កិំ មេ ឃរាវាសេនា’’តិ អតិវិយ ឧក្កណ្ឋិតោ បព្ពជិតុកាមោ ហុត្វា ‘‘នាហំ តាវ បុន នគរំ គមិស្សាមិ, ឥធេវ បព្ពជិស្សាមិ។ សចេ បន មេ បុត្តោ នគរំ គច្ឆេយ្យ, សេតច្ឆត្តមស្ស ទទេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តំ វីមំសិតុំ បុន រជ្ជេន និមន្តេន្តោ អាហ –

Rājā mahāsattassa dhammakathaṃ sutvā ‘‘kiṃ me gharāvāsenā’’ti ativiya ukkaṇṭhito pabbajitukāmo hutvā ‘‘nāhaṃ tāva puna nagaraṃ gamissāmi, idheva pabbajissāmi. Sace pana me putto nagaraṃ gaccheyya, setacchattamassa dadeyya’’nti cintetvā taṃ vīmaṃsituṃ puna rajjena nimantento āha –

១០៩.

109.

‘‘ហត្ថានីកំ រថានីកំ, អស្សេ បត្តី ច វម្មិនោ;

‘‘Hatthānīkaṃ rathānīkaṃ, asse pattī ca vammino;

និវេសនានិ រម្មានិ, អហំ បុត្ត ទទាមិ តេ។

Nivesanāni rammāni, ahaṃ putta dadāmi te.

១១០.

110.

‘‘ឥត្ថាគារម្បិ តេ ទម្មិ, សព្ពាលង្ការភូសិតំ;

‘‘Itthāgārampi te dammi, sabbālaṅkārabhūsitaṃ;

តា បុត្ត បដិបជ្ជស្សុ, ត្វំ នោ រាជា ភវិស្សសិ។

Tā putta paṭipajjassu, tvaṃ no rājā bhavissasi.

១១១.

111.

‘‘កុសលា នច្ចគីតស្ស, សិក្ខិតា ចាតុរិត្ថិយោ;

‘‘Kusalā naccagītassa, sikkhitā cāturitthiyo;

កាមេ តំ រមយិស្សន្តិ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសិ។

Kāme taṃ ramayissanti, kiṃ araññe karissasi.

១១២.

112.

‘‘បដិរាជូហិ តេ កញ្ញា, អានយិស្សំ អលង្កតា;

‘‘Paṭirājūhi te kaññā, ānayissaṃ alaṅkatā;

តាសុ បុត្តេ ជនេត្វាន, អថ បច្ឆា បព្ពជិស្សសិ។

Tāsu putte janetvāna, atha pacchā pabbajissasi.

១១៣.

113.

‘‘យុវា ច ទហរោ ចាសិ, បឋមុប្បត្តិកោ សុសុ;

‘‘Yuvā ca daharo cāsi, paṭhamuppattiko susu;

រជ្ជំ ការេហិ ភទ្ទន្តេ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសិ។

Rajjaṃ kārehi bhaddante, kiṃ araññe karissasi.

១១៤.

114.

‘‘កោដ្ឋាគារញ្ច កោសញ្ច, វាហនានិ ពលានិ ច;

‘‘Koṭṭhāgārañca kosañca, vāhanāni balāni ca;

និវេសនានិ រម្មានិ, អហំ បុត្ត ទទាមិ តេ។

Nivesanāni rammāni, ahaṃ putta dadāmi te.

១១៥.

115.

‘‘គោមណ្ឌលបរិព្យូឡ្ហោ, ទាសិសង្ឃបុរក្ខតោ;

‘‘Gomaṇḍalaparibyūḷho, dāsisaṅghapurakkhato;

រជ្ជំ ការេហិ ភទ្ទន្តេ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសី’’តិ។

Rajjaṃ kārehi bhaddante, kiṃ araññe karissasī’’ti.

តត្ថ គោមណ្ឌលបរិព្យូឡ្ហោតិ សុភង្គីនំ រាជកញ្ញានំ មណ្ឌលេន បុរក្ខតោ។

Tattha gomaṇḍalaparibyūḷhoti subhaṅgīnaṃ rājakaññānaṃ maṇḍalena purakkhato.

អថ មហាសត្តោ រជ្ជេន អនត្ថិកភាវំ បកាសេន្តោ អាហ –

Atha mahāsatto rajjena anatthikabhāvaṃ pakāsento āha –

១១៦.

116.

‘‘កិំ ធនេន យំ ខីយេថ, កិំ ភរិយាយ មរិស្សតិ;

‘‘Kiṃ dhanena yaṃ khīyetha, kiṃ bhariyāya marissati;

កិំ យោព្ពនេន ជិណ្ណេន, យំ ជរាយាភិភុយ្យតិ។

Kiṃ yobbanena jiṇṇena, yaṃ jarāyābhibhuyyati.

១១៧.

117.

‘‘តត្ថ កា នន្ទិ កា ខិឌ្ឌា, កា រតី កា ធនេសនា;

‘‘Tattha kā nandi kā khiḍḍā, kā ratī kā dhanesanā;

កិំ មេ បុត្តេហិ ទារេហិ, រាជ មុត្តោស្មិ ពន្ធនា។

Kiṃ me puttehi dārehi, rāja muttosmi bandhanā.

១១៨.

118.

‘‘យោហំ ឯវំ បជានាមិ, មច្ចុ មេ នប្បមជ្ជតិ;

‘‘Yohaṃ evaṃ pajānāmi, maccu me nappamajjati;

អន្តកេនាធិបន្នស្ស, កា រតី កា ធនេសនា។

Antakenādhipannassa, kā ratī kā dhanesanā.

១១៩.

119.

‘‘ផលានមិវ បក្កានំ, និច្ចំ បតនតោ ភយំ;

‘‘Phalānamiva pakkānaṃ, niccaṃ patanato bhayaṃ;

ឯវំ ជាតាន មច្ចានំ, និច្ចំ មរណតោ ភយំ។

Evaṃ jātāna maccānaṃ, niccaṃ maraṇato bhayaṃ.

១២០.

120.

‘‘សាយមេកេ ន ទិស្សន្តិ, បាតោ ទិដ្ឋា ពហូ ជនា;

‘‘Sāyameke na dissanti, pāto diṭṭhā bahū janā;

បាតោ ឯតេ ន ទិស្សន្តិ, សាយំ ទិដ្ឋា ពហូ ជនា។

Pāto ete na dissanti, sāyaṃ diṭṭhā bahū janā.

១២១.

121.

‘‘អជ្ជេវ កិច្ចំ អាតបំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;

‘‘Ajjeva kiccaṃ ātapaṃ, ko jaññā maraṇaṃ suve;

ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា។

Na hi no saṅgaraṃ tena, mahāsenena maccunā.

១២២.

122.

‘‘ចោរា ធនស្ស បត្ថេន្តិ, រាជ មុត្តោស្មិ ពន្ធនា;

‘‘Corā dhanassa patthenti, rāja muttosmi bandhanā;

ឯហិ រាជ និវត្តស្សុ, នាហំ រជ្ជេន មត្ថិកោ’’តិ។

Ehi rāja nivattassu, nāhaṃ rajjena matthiko’’ti.

តត្ថ យំ ខីយេថាតិ មហារាជ, កិំ ត្វំ មំ ធនេន និមន្តេសិ, យំ ខីយេថ ខយំ គច្ឆេយ្យ។ ធនំ វា ហិ បុរិសំ ចជតិ, បុរិសោ វា តំ ធនំ ចជិត្វា គច្ឆតីតិ សព្ពថាបិ ខយគាមីយេវ ហោតិ, កិំ ត្វំ មំ តេន ធនេន និមន្តេសិ។ កិំ ភរិយាយាតិ ភរិយាយ កិំ ករិស្សាមិ, យា មយិ ឋិតេយេវ មរិស្សតិ។ ជិណ្ណេនាតិ ជរាយ អនុបរិតេន អនុភូតេន។ អភិភុយ្យតីតិ អភិភវិយ្យតិ។ តត្ថាតិ តស្មិំ ឯវំ ជរាមរណធម្មេ លោកសន្និវាសេ។ កា នន្ទីតិ កា នាម តុដ្ឋិ។ ខិឌ្ឌាតិ កីឡា។ រតីតិ បញ្ចកាមគុណរតិ។ ពន្ធនាតិ កាមពន្ធនា មុត្តោ អស្មិ, មហារាជាតិ ឈានេន វិក្ខម្ភិតត្តា ឯវមាហ។ មច្ចុ មេតិ មម មច្ចុ នប្បមជ្ជតិ, និច្ចំ មម វធាយ អប្បមតោយេវាតិ។ យោ អហំ ឯវំ បជានាមិ, តស្ស មម អន្តកេន អធិបន្នស្ស វធិតស្ស កា នាម រតិ, កា ធនេសនាតិ។ និច្ចន្តិ ជាតកាលតោ បដ្ឋាយ សទា ជរាមរណតោ ភយមេវ ឧប្បជ្ជតិ។

Tattha yaṃ khīyethāti mahārāja, kiṃ tvaṃ maṃ dhanena nimantesi, yaṃ khīyetha khayaṃ gaccheyya. Dhanaṃ vā hi purisaṃ cajati, puriso vā taṃ dhanaṃ cajitvā gacchatīti sabbathāpi khayagāmīyeva hoti, kiṃ tvaṃ maṃ tena dhanena nimantesi. Kiṃ bhariyāyāti bhariyāya kiṃ karissāmi, yā mayi ṭhiteyeva marissati. Jiṇṇenāti jarāya anuparitena anubhūtena. Abhibhuyyatīti abhibhaviyyati. Tatthāti tasmiṃ evaṃ jarāmaraṇadhamme lokasannivāse. Kā nandīti kā nāma tuṭṭhi. Khiḍḍāti kīḷā. Ratīti pañcakāmaguṇarati. Bandhanāti kāmabandhanā mutto asmi, mahārājāti jhānena vikkhambhitattā evamāha. Maccu meti mama maccu nappamajjati, niccaṃ mama vadhāya appamatoyevāti. Yo ahaṃ evaṃ pajānāmi, tassa mama antakena adhipannassa vadhitassa kā nāma rati, kā dhanesanāti. Niccanti jātakālato paṭṭhāya sadā jarāmaraṇato bhayameva uppajjati.

អាតបន្តិ កុសលកម្មវីរិយំ។ កិច្ចន្តិ កត្តព្ពំ។ កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេតិ សុវេ វា បរសុវេ វា មរណំ វា ជីវិតំ វា កោ ជានេយ្យ។ សង្គរន្តិ សង្កេតំ។ មហាសេនេនាតិ បញ្ចវីសតិភយពាត្តិំសកម្មករណឆន្នវុតិរោគប្បមុខាទិវសេន បុថុសេនេន។ ចោរា ធនស្សាតិ ធនត្ថាយ ជីវិតំ ចជន្តា ចោរា ធនស្ស បត្ថេន្តិ នាម, អហំ បន ធនបត្ថនាសង្ខាតា ពន្ធនា មុត្តោ អស្មិ, ន មេ ធនេនត្ថោតិ អត្ថោ។ និវត្តស្សូតិ មម វចនេន សម្មា និវត្តស្សុ, រជ្ជំ បហាយ នេក្ខម្មំ បដិសរណំ កត្វា បព្ពជស្សុ។ យំ បន ចិន្តេសិ ‘‘ឥមំ រជ្ជេ បតិដ្ឋាបេស្សាមី’’តិ, តំ មា ចិន្តយិ, នាហំ រជ្ជេន អត្ថិកោតិ។ ឥតិ មហាសត្តស្ស ធម្មទេសនា សហានុសន្ធិនា មត្ថកំ បត្តា។

Ātapanti kusalakammavīriyaṃ. Kiccanti kattabbaṃ. Ko jaññā maraṇaṃ suveti suve vā parasuve vā maraṇaṃ vā jīvitaṃ vā ko jāneyya. Saṅgaranti saṅketaṃ. Mahāsenenāti pañcavīsatibhayabāttiṃsakammakaraṇachannavutirogappamukhādivasena puthusenena. Corā dhanassāti dhanatthāya jīvitaṃ cajantā corā dhanassa patthenti nāma, ahaṃ pana dhanapatthanāsaṅkhātā bandhanā mutto asmi, na me dhanenatthoti attho. Nivattassūti mama vacanena sammā nivattassu, rajjaṃ pahāya nekkhammaṃ paṭisaraṇaṃ katvā pabbajassu. Yaṃ pana cintesi ‘‘imaṃ rajje patiṭṭhāpessāmī’’ti, taṃ mā cintayi, nāhaṃ rajjena atthikoti. Iti mahāsattassa dhammadesanā sahānusandhinā matthakaṃ pattā.

តំ សុត្វា រាជានញ្ច ចន្ទាទេវិញ្ច អាទិំ កត្វា សោឡសសហស្សា ឱរោធា ច អមច្ចាទយោ ច សព្ពេ បព្ពជិតុកាមា អហេសុំ។ រាជាបិ នគរេ ភេរិំ ចរាបេសិ ‘‘យេ មម បុត្តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិតុំ ឥច្ឆន្តិ, តេ បព្ពជន្តូ’’តិ ។ សព្ពេសញ្ច សុវណ្ណកោដ្ឋាគារាទីនំ ទ្វារានិ វិវរាបេត្វា ‘‘អសុកដ្ឋានេ ច មហានិធិកុម្ភិយោ អត្ថិ, អត្ថិកា គណ្ហន្តូ’’តិ សុវណ្ណបដ្ដេ អក្ខរានិ លិខាបេត្វា មហាថម្ភេ ពន្ធាបេសិ។ តេ នាគរា យថាបសារិតេ អាបណេ ច វិវដទ្វារានិ គេហានិ ច បហាយ នគរតោ និក្ខមិត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ អាគមិំសុ។ រាជា មហាជនេន សទ្ធិំ មហាសត្តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិ។ សក្កទត្តិយំ តិយោជនិកំ អស្សមបទំ បរិបុណ្ណំ អហោសិ។ មហាសត្តោ បណ្ណសាលាយោ វិចារេសិ, មជ្ឈេ ឋិតា បណ្ណសាលាយោ ឥត្ថីនំ ទាបេសិ។ កិំការណា? ភីរុកជាតិកា ឯតាតិ។ បុរិសានំ បន ពហិបណ្ណសាលាយោ ទាបេសិ។ តា សព្ពាបិ បណ្ណសាលាយោ វិស្សកម្មទេវបុត្តោវ មាបេសិ។ តេ ច ផលធររុក្ខេ វិស្សកម្មទេវបុត្តោយេវ អត្តនោ ឥទ្ធិយា មាបេសិ។ តេ សព្ពេ វិស្សកម្មេន និម្មិតេសុ ផលធររុក្ខេសុ ឧបោសថទិវសេ ភូមិយំ បតិតបតិតានិ ផលានិ គហេត្វា បរិភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តិ។ តេសុ យោ កាមវិតក្កំ វា ព្យាបាទវិតក្កំ វា វិហិំសាវិតក្កំ វា វិតក្កេតិ, តស្ស មនំ ជានិត្វា មហាសត្តោ អាកាសេ និសីទិត្វា មធុរធម្មំ កថេសិ។ តេ ជនា ពោធិសត្តស្ស មធុរធម្មំ សុត្វា ឯកគ្គចិត្តា ហុត្វា ខិប្បមេវ អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេសុំ។

Taṃ sutvā rājānañca candādeviñca ādiṃ katvā soḷasasahassā orodhā ca amaccādayo ca sabbe pabbajitukāmā ahesuṃ. Rājāpi nagare bheriṃ carāpesi ‘‘ye mama puttassa santike pabbajituṃ icchanti, te pabbajantū’’ti . Sabbesañca suvaṇṇakoṭṭhāgārādīnaṃ dvārāni vivarāpetvā ‘‘asukaṭṭhāne ca mahānidhikumbhiyo atthi, atthikā gaṇhantū’’ti suvaṇṇapaṭṭe akkharāni likhāpetvā mahāthambhe bandhāpesi. Te nāgarā yathāpasārite āpaṇe ca vivaṭadvārāni gehāni ca pahāya nagarato nikkhamitvā rañño santikaṃ āgamiṃsu. Rājā mahājanena saddhiṃ mahāsattassa santike pabbaji. Sakkadattiyaṃ tiyojanikaṃ assamapadaṃ paripuṇṇaṃ ahosi. Mahāsatto paṇṇasālāyo vicāresi, majjhe ṭhitā paṇṇasālāyo itthīnaṃ dāpesi. Kiṃkāraṇā? Bhīrukajātikā etāti. Purisānaṃ pana bahipaṇṇasālāyo dāpesi. Tā sabbāpi paṇṇasālāyo vissakammadevaputtova māpesi. Te ca phaladhararukkhe vissakammadevaputtoyeva attano iddhiyā māpesi. Te sabbe vissakammena nimmitesu phaladhararukkhesu uposathadivase bhūmiyaṃ patitapatitāni phalāni gahetvā paribhuñjitvā samaṇadhammaṃ karonti. Tesu yo kāmavitakkaṃ vā byāpādavitakkaṃ vā vihiṃsāvitakkaṃ vā vitakketi, tassa manaṃ jānitvā mahāsatto ākāse nisīditvā madhuradhammaṃ kathesi. Te janā bodhisattassa madhuradhammaṃ sutvā ekaggacittā hutvā khippameva abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattesuṃ.

តទា ឯកោ សាមន្តរាជា ‘‘កាសិរាជា កិរ ពារាណសិនគរតោ និក្ខមិត្វា វនំ បវិសិត្វា បព្ពជិតោ’’តិ សុត្វា ‘‘ពារាណសិំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ នគរា និក្ខមិត្វា ពារាណសិំ បត្វា នគរំ បវិសិត្វា អលង្កតនគរំ ទិស្វា រាជនិវេសនំ អារុយ្ហ សត្តវិធំ វររតនំ ឱលោកេត្វា ‘‘កាសិរញ្ញោ ឥមំ ធនំ និស្សាយ ឯកេន ភយេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ សុរាសោណ្ឌេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ ‘‘តុម្ហាកំ រញ្ញោ ឥធ នគរេ ភយំ ឧប្បន្នំ អត្ថី’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ទេវា’’តិ។ ‘‘កិំ ការណា’’តិ។ ‘‘អម្ហាកំ រញ្ញោ បុត្តោ តេមិយកុមារោ ‘ពារាណសិំ រជ្ជំ ន ករិស្សាមី’តិ អមូគោបិ មូគោ វិយ ហុត្វា ឥមម្ហា នគរា និក្ខមិត្វា វនំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ, តេន ការណេន អម្ហាកំ រាជា មហាជនេន សទ្ធិំ ឥមម្ហា នគរា និក្ខមិត្វា តេមិយកុមារស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បព្ពជិតោ’’តិ អារោចេសុំ។ សាមន្តរាជា តេសំ វចនំ សុត្វា តុស្សិត្វា ‘‘អហម្បិ បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘តាត, តុម្ហាកំ រាជា កតរទ្វារេន និក្ខន្តោ’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ទេវ, បាចីនទ្វារេនា’’តិ វុត្តេ អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ តេនេវ បាចីនទ្វារេន និក្ខមិត្វា នទីតីរេន បាយាសិ។

Tadā eko sāmantarājā ‘‘kāsirājā kira bārāṇasinagarato nikkhamitvā vanaṃ pavisitvā pabbajito’’ti sutvā ‘‘bārāṇasiṃ gaṇhissāmī’’ti nagarā nikkhamitvā bārāṇasiṃ patvā nagaraṃ pavisitvā alaṅkatanagaraṃ disvā rājanivesanaṃ āruyha sattavidhaṃ vararatanaṃ oloketvā ‘‘kāsirañño imaṃ dhanaṃ nissāya ekena bhayena bhavitabba’’nti cintento surāsoṇḍe pakkosāpetvā pucchi ‘‘tumhākaṃ rañño idha nagare bhayaṃ uppannaṃ atthī’’ti? ‘‘Natthi, devā’’ti. ‘‘Kiṃ kāraṇā’’ti. ‘‘Amhākaṃ rañño putto temiyakumāro ‘bārāṇasiṃ rajjaṃ na karissāmī’ti amūgopi mūgo viya hutvā imamhā nagarā nikkhamitvā vanaṃ pavisitvā isipabbajjaṃ pabbaji, tena kāraṇena amhākaṃ rājā mahājanena saddhiṃ imamhā nagarā nikkhamitvā temiyakumārassa santikaṃ gantvā pabbajito’’ti ārocesuṃ. Sāmantarājā tesaṃ vacanaṃ sutvā tussitvā ‘‘ahampi pabbajissāmī’’ti cintetvā ‘‘tāta, tumhākaṃ rājā kataradvārena nikkhanto’’ti pucchi. ‘‘Deva, pācīnadvārenā’’ti vutte attano parisāya saddhiṃ teneva pācīnadvārena nikkhamitvā nadītīrena pāyāsi.

មហាសត្តោបិ តស្ស អាគមនំ ញត្វា វនន្តរំ អាគន្ត្វា អាកាសេ និសីទិត្វា មធុរធម្មំ ទេសេសិ។ សោ បរិសាយ សទ្ធិំ តស្ស សន្តិកេយេវ បព្ពជិ។ ឯវំ អបរេបិ សត្ត រាជានោ ‘‘ពារាណសិនគរំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ អាគតា។ តេបិ រាជានោ សត្ត រជ្ជានិ ឆឌ្ឌេត្វា ពោធិសត្តស្ស សន្តិកេយេវ បព្ពជិំសុ។ ហត្ថីបិ អរញ្ញហត្ថី ជាតា, អស្សាបិ អរញ្ញអស្សា ជាតា, រថាបិ អរញ្ញេយេវ វិនដ្ឋា, ភណ្ឌាគារេសុ កហាបណេ អស្សមបទេ វាលុកំ កត្វា វិកិរិំសុ។ សព្ពេបិ អភិញ្ញាសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ជីវិតបរិយោសានេ ព្រហ្មលោកបរាយណា អហេសុំ។ តិរច្ឆានគតា ហត្ថិអស្សាបិ ឥសិគណេ ចិត្តំ បសាទេត្វា ឆកាមាវចរលោកេសុ និព្ពត្តិំសុ។

Mahāsattopi tassa āgamanaṃ ñatvā vanantaraṃ āgantvā ākāse nisīditvā madhuradhammaṃ desesi. So parisāya saddhiṃ tassa santikeyeva pabbaji. Evaṃ aparepi satta rājāno ‘‘bārāṇasinagaraṃ gaṇhissāmī’’ti āgatā. Tepi rājāno satta rajjāni chaḍḍetvā bodhisattassa santikeyeva pabbajiṃsu. Hatthīpi araññahatthī jātā, assāpi araññaassā jātā, rathāpi araññeyeva vinaṭṭhā, bhaṇḍāgāresu kahāpaṇe assamapade vālukaṃ katvā vikiriṃsu. Sabbepi abhiññāsamāpattiyo nibbattetvā jīvitapariyosāne brahmalokaparāyaṇā ahesuṃ. Tiracchānagatā hatthiassāpi isigaṇe cittaṃ pasādetvā chakāmāvacaralokesu nibbattiṃsu.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ រជ្ជំ បហាយ និក្ខន្តោយេវា’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ឆត្តេ អធិវត្ថា ទេវធីតា ឧប្បលវណ្ណា អហោសិ, សុនន្ទោ សារថិ សារិបុត្តោ, មាតាបិតរោ មហារាជកុលានិ, សេសបរិសា ពុទ្ធបរិសា, មូគបក្ខបណ្ឌិតោ បន អហមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អហោសិ’’ន្តិ។

Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi rajjaṃ pahāya nikkhantoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā chatte adhivatthā devadhītā uppalavaṇṇā ahosi, sunando sārathi sāriputto, mātāpitaro mahārājakulāni, sesaparisā buddhaparisā, mūgapakkhapaṇḍito pana ahameva sammāsambuddho ahosi’’nti.

មូគបក្ខជាតកវណ្ណនា បឋមា។

Mūgapakkhajātakavaṇṇanā paṭhamā.

Next: [៥៣៩] ២. មហាជនកជាតកវណ្ណនា • [539] 2. Mahājanakajātakavaṇṇanā

Related texts:

តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ខុទ្ទកនិកាយ • Khuddakanikāya / ជាតកបាឡិ • Jātakapāḷi / ៥៣៨. មូគបក្ខជាតកំ • 538. Mūgapakkhajātakaṃ

© 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea^® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
Contact