| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
१६१. मूलादिभेसज्जकथा
161. Mūlādibhesajjakathā
२६३. मूलभेसज्जादिविनिच्छयोपीति पिसद्दो अच्छवसन्तिआदीसु विनिच्छयं अपेक्खति। इधाति भेसज्जक्खन्धके। यं यन्ति विनिच्छयं। पिसनसिलाति पिसति एत्थाति पिसना, सायेव सिलाति पिसनसिला। इमिना अचलं हुत्वा निसीदतीति निसदोति अत्थं दस्सेति। पिसनपोतकोति पिसति अनेनाति पिसनो, सोयेव पोतकोति पिसनपोतको, इमिना निसदतो पोतकोति निसदपोतकोति अत्थं दस्सेति। हिङ्गुजातियोति हिङ्गुकुलानि।
263.Mūlabhesajjādivinicchayopīti pisaddo acchavasantiādīsu vinicchayaṃ apekkhati. Idhāti bhesajjakkhandhake. Yaṃ yanti vinicchayaṃ. Pisanasilāti pisati etthāti pisanā, sāyeva silāti pisanasilā. Iminā acalaṃ hutvā nisīdatīti nisadoti atthaṃ dasseti. Pisanapotakoti pisati anenāti pisano, soyeva potakoti pisanapotako, iminā nisadato potakoti nisadapotakoti atthaṃ dasseti. Hiṅgujātiyoti hiṅgukulāni.
सामुद्दन्ति एत्थ समुद्दे सन्तिट्ठतीति सामुद्दन्ति वचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘समुद्दतीरे’’तिआदि। ‘‘तीरे’’ति इमिना समुद्देति एत्थ सत्तमीविभत्तिया समीपत्थे पवत्तभावं दस्सेति। पकतिलोणन्ति सभावलोणं, न दब्बसम्भारेहि सद्धिं पचितन्ति अत्थो। ‘‘पब्बते उट्ठहती’’ति इमिना सिन्धुनामके पब्बते उट्ठहतीति सिन्धवन्ति अत्थं दस्सेति। उब्बितो भूमितो ईरति उग्गच्छतीति उब्बिरन्ति वचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘भूमितो अङ्कुरं उट्ठहती’’ति। इमिना अट्ठकथानयेन ओट्ठजो ततियक्खरोयेव युज्जति, पोत्थकेसु पन चतुत्थक्खरोयेव दिस्सति। ‘‘उब्भिद’’न्तिपि पाठो। बिलन्ति कोट्ठासो। तस्मा दब्बसम्भारेहि बिलेहि सद्धिं पचितं बिलन्ति अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘दब्बसम्भारेहि सद्धिं पचित’’न्ति। अभिधाने पन (अभिधाने ४६१ गाथायं) ‘‘बिलाल’’न्ति पाठो अत्थि। तन्ति बिलं।
Sāmuddanti ettha samudde santiṭṭhatīti sāmuddanti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘samuddatīre’’tiādi. ‘‘Tīre’’ti iminā samuddeti ettha sattamīvibhattiyā samīpatthe pavattabhāvaṃ dasseti. Pakatiloṇanti sabhāvaloṇaṃ, na dabbasambhārehi saddhiṃ pacitanti attho. ‘‘Pabbate uṭṭhahatī’’ti iminā sindhunāmake pabbate uṭṭhahatīti sindhavanti atthaṃ dasseti. Ubbito bhūmito īrati uggacchatīti ubbiranti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘bhūmito aṅkuraṃ uṭṭhahatī’’ti. Iminā aṭṭhakathānayena oṭṭhajo tatiyakkharoyeva yujjati, potthakesu pana catutthakkharoyeva dissati. ‘‘Ubbhida’’ntipi pāṭho. Bilanti koṭṭhāso. Tasmā dabbasambhārehi bilehi saddhiṃ pacitaṃ bilanti atthaṃ dassento āha ‘‘dabbasambhārehi saddhiṃ pacita’’nti. Abhidhāne pana (abhidhāne 461 gāthāyaṃ) ‘‘bilāla’’nti pāṭho atthi. Tanti bilaṃ.
२६४. अस्सादीनं कायगन्धो विय कस्सचि कायगन्धो होतीति योजना। तस्सापीति भिक्खुनोपि। पिसद्देन कण्डुवाबाधभिक्खुआदयोपि सम्पिण्डेति। छकणसद्दस्स अस्सादीनं मलेपि पवत्तनतो वुत्तं ‘‘गोमय’’न्ति। पाकतिकचुण्णम्पीति अपक्करजनचुण्णम्पि। एतम्पीति पाकतिकचुण्णम्पि।
264. Assādīnaṃ kāyagandho viya kassaci kāyagandho hotīti yojanā. Tassāpīti bhikkhunopi. Pisaddena kaṇḍuvābādhabhikkhuādayopi sampiṇḍeti. Chakaṇasaddassa assādīnaṃ malepi pavattanato vuttaṃ ‘‘gomaya’’nti. Pākatikacuṇṇampīti apakkarajanacuṇṇampi. Etampīti pākatikacuṇṇampi.
तन्ति आमकमंसं, न खादीति सम्बन्धो। तन्ति आमकलोहितं वा, न पिवीति सम्बन्धो। अमनुस्सोति मनुस्ससदिसो भूतो। तन्ति आमकमंसलोहितं।
Tanti āmakamaṃsaṃ, na khādīti sambandho. Tanti āmakalohitaṃ vā, na pivīti sambandho. Amanussoti manussasadiso bhūto. Tanti āmakamaṃsalohitaṃ.
२६५. ‘‘अञ्जन’’न्ति नामं सामञ्ञन्ति आह ‘‘अञ्जनन्ति सब्बसङ्गाहकवचनमेत’’न्ति। सब्बसङ्गाहकवचनन्ति सब्बेसं अञ्जनानं सङ्गाहकवचनं। एतन्ति ‘‘अञ्जन’’न्ति एतं वचनं। अञ्जति चक्खुं मक्खेति अनेनाति अञ्जनं, अञ्जति चक्खुं ब्यत्तं करोतीति वा अञ्जनं, तालुजो ततियक्खरो। कपल्लन्ति कपल्ले पवत्तं। कपालञ्हि दीपसिखाय उपरि निकुज्जित्वा तत्थ पवत्तं मसि ‘‘कपल्ल’’न्ति वुच्चति। तमत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘दीपसिखतो गहितमसी’’ति। अञ्जनूपपिसनेहीति एत्थ अञ्जनेहि सद्धिं उपनेतुं पिसितब्बन्ति अञ्जनूपपिसनन्ति वचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘अञ्जनेन सद्धिं एकतो पिसितेही’’ति। ‘‘एकतो’’ति इमिना ‘‘सद्धि’’न्ति पदस्सेव अत्थं दस्सेति। हीति सच्चं। यंकिञ्चि अञ्जनूपपिसनं चुण्णं न न वट्टतीति योजना। अथ वा न वट्टति न होति, वट्टतियेवाति योजना। इमस्मिं नये ‘‘न वट्टती’’ति आख्यातपदं किरियान्तरापेक्खत्ता कत्ता होति। आख्यातेसुपि हि कत्तुत्तञ्च कम्मत्तञ्च लब्भति। चन्दनन्तिआदीनि सुविञ्ञेय्यानेव।
265.‘‘Añjana’’nti nāmaṃ sāmaññanti āha ‘‘añjananti sabbasaṅgāhakavacanameta’’nti. Sabbasaṅgāhakavacananti sabbesaṃ añjanānaṃ saṅgāhakavacanaṃ. Etanti ‘‘añjana’’nti etaṃ vacanaṃ. Añjati cakkhuṃ makkheti anenāti añjanaṃ, añjati cakkhuṃ byattaṃ karotīti vā añjanaṃ, tālujo tatiyakkharo. Kapallanti kapalle pavattaṃ. Kapālañhi dīpasikhāya upari nikujjitvā tattha pavattaṃ masi ‘‘kapalla’’nti vuccati. Tamatthaṃ dassento āha ‘‘dīpasikhato gahitamasī’’ti. Añjanūpapisanehīti ettha añjanehi saddhiṃ upanetuṃ pisitabbanti añjanūpapisananti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘añjanena saddhiṃ ekato pisitehī’’ti. ‘‘Ekato’’ti iminā ‘‘saddhi’’nti padasseva atthaṃ dasseti. Hīti saccaṃ. Yaṃkiñci añjanūpapisanaṃ cuṇṇaṃ na na vaṭṭatīti yojanā. Atha vā na vaṭṭati na hoti, vaṭṭatiyevāti yojanā. Imasmiṃ naye ‘‘na vaṭṭatī’’ti ākhyātapadaṃ kiriyāntarāpekkhattā kattā hoti. Ākhyātesupi hi kattuttañca kammattañca labbhati. Candanantiādīni suviññeyyāneva.
अट्ठिमयन्ति पदस्स अतिब्यापितदोसं पटिक्खिपन्तो आह ‘‘मनुस्सट्ठिं ठपेत्वा’’ति। सलाकट्ठानियन्ति एत्थ सलाका तिट्ठन्ति एत्थाति सलाकट्ठानियन्ति वचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘यत्था’’तिआदि। तत्थ यत्थाति यस्मिं सुसिरदण्डकादिके। सलाकन्ति अञ्जनिसलाकं। ओदहन्तीति ठपेन्ति। अंसबद्धकोति अंसे बद्धति अनेनाति अंसबद्धको। यमकनत्थुकरणिन्ति नत्थु करीयति इमायाति नत्थुकरणी, यमका नत्थुकरणी यमकनत्थुकरणी।
Aṭṭhimayanti padassa atibyāpitadosaṃ paṭikkhipanto āha ‘‘manussaṭṭhiṃ ṭhapetvā’’ti. Salākaṭṭhāniyanti ettha salākā tiṭṭhanti etthāti salākaṭṭhāniyanti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘yatthā’’tiādi. Tattha yatthāti yasmiṃ susiradaṇḍakādike. Salākanti añjanisalākaṃ. Odahantīti ṭhapenti. Aṃsabaddhakoti aṃse baddhati anenāti aṃsabaddhako. Yamakanatthukaraṇinti natthu karīyati imāyāti natthukaraṇī, yamakā natthukaraṇī yamakanatthukaraṇī.
२६७. तं सब्बं तेलपाकन्ति सम्बन्धो। ‘‘अति विय खित्तमज्जानी’’ति इमिना अति विय खिपीयन्ति पक्खिपीयन्तीति अतिखित्तानि, तानियेव मज्जानि अतिखित्तमज्जानीति वचनत्थं दस्सेति।
267. Taṃ sabbaṃ telapākanti sambandho. ‘‘Ati viya khittamajjānī’’ti iminā ati viya khipīyanti pakkhipīyantīti atikhittāni, tāniyeva majjāni atikhittamajjānīti vacanatthaṃ dasseti.
पण्णसेदन्ति पण्णेहि सेदं। अङ्गारानन्ति अङ्गारेहि। तत्थाति तेसु पंसुवालिकादीसु। वातहरणपण्णानीति वातस्स अपनयनानि उद्दालादीनि पण्णानि। तत्थाति तेसु पण्णेसु। नानापण्णभङ्गकुथितन्ति नानापण्णानियेव भञ्जितब्बट्ठेन नानापण्णभङ्गं, तेन कुथितं नानापण्णभङ्गकुथितं। उण्होदकस्साति उण्होदकेन। तत्थाति उदककोट्ठके।
Paṇṇasedanti paṇṇehi sedaṃ. Aṅgārānanti aṅgārehi. Tatthāti tesu paṃsuvālikādīsu. Vātaharaṇapaṇṇānīti vātassa apanayanāni uddālādīni paṇṇāni. Tatthāti tesu paṇṇesu. Nānāpaṇṇabhaṅgakuthitanti nānāpaṇṇāniyeva bhañjitabbaṭṭhena nānāpaṇṇabhaṅgaṃ, tena kuthitaṃ nānāpaṇṇabhaṅgakuthitaṃ. Uṇhodakassāti uṇhodakena. Tatthāti udakakoṭṭhake.
पब्बे पब्बेति फळुम्हि फळुम्हि। येनाति पज्जेन। तं पज्जं अभिसङ्खरितुन्ति योजना। ‘‘पादानं सप्पायभेसज्ज’’न्ति इमिना पादस्स हितं पज्जन्ति वचनत्थं दस्सेति। तिलकक्केनाति एत्थ कक्कसद्दस्स चुण्णवाचकत्ता ‘‘पिट्ठेही’’ति वुत्तं। कबळेन पक्खिपनं कबळिकं। सत्तुपिण्डस्स भत्तकबळसदिसत्ता सत्तुपिण्डन्ति वुत्तं। आणि वियाति खीला विय। खारेनाति लोणसक्खरिकमयेन खारेन। विकासं रुन्धतीति विकासिकं, तेलरुन्धनपिलोतिकं। वणकम्मन्ति वणस्स, वणे वा कम्मं।
Pabbe pabbeti phaḷumhi phaḷumhi. Yenāti pajjena. Taṃ pajjaṃ abhisaṅkharitunti yojanā. ‘‘Pādānaṃ sappāyabhesajja’’nti iminā pādassa hitaṃ pajjanti vacanatthaṃ dasseti. Tilakakkenāti ettha kakkasaddassa cuṇṇavācakattā ‘‘piṭṭhehī’’ti vuttaṃ. Kabaḷena pakkhipanaṃ kabaḷikaṃ. Sattupiṇḍassa bhattakabaḷasadisattā sattupiṇḍanti vuttaṃ. Āṇi viyāti khīlā viya. Khārenāti loṇasakkharikamayena khārena. Vikāsaṃ rundhatīti vikāsikaṃ, telarundhanapilotikaṃ. Vaṇakammanti vaṇassa, vaṇe vā kammaṃ.
२६८. सप्पदट्ठकालेयेव किं सामं गहेत्वा परिभुञ्जितब्बन्ति आह ‘‘न केवल’’न्तिआदि। इदन्ति महाविकटं, परिभुञ्जीकब्बन्ति सम्बन्धो । अञ्ञेसु पनाति सप्पदट्ठतो अञ्ञेसु पन। सचे भूमिपत्तो गूथो होति, पटिग्गहेतब्बोति योजना।
268. Sappadaṭṭhakāleyeva kiṃ sāmaṃ gahetvā paribhuñjitabbanti āha ‘‘na kevala’’ntiādi. Idanti mahāvikaṭaṃ, paribhuñjīkabbanti sambandho . Aññesu panāti sappadaṭṭhato aññesu pana. Sace bhūmipatto gūtho hoti, paṭiggahetabboti yojanā.
२६९. वसीकरणपानकसमुट्ठितरोगोति कन्तिभावसङ्खातं वसं करोति अनेनाति वसीकरणं, भेसज्जं, पिवते पानं, तंयेव पानकं, वसीकरणस्स पानकं वसीकरणपानकं, तेन समुट्ठितो रोगो वसीकरणपानकसमुट्ठितरोगो। इमिना घरदिन्नकाबाधोति एत्थ घरणिया दिन्नेन वसीकरणपानकेन समुट्ठितो आबाधो घरदिन्नकाबाधोति वचनत्थं दस्सेति। सीताय आलोळेतब्बन्ति सीतालोळं, उदकं। सीतासद्दो नङ्गललेखासङ्खातं फालपद्धतिं मुख्यतो वदति, फालपद्धतिकरे फाले लग्गमत्तिकं उपचारतो वदति। तेन वुत्तं ‘‘सीताय आलोळेतब्ब’’न्ति। अट्ठकथायम्पि तमत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘नङ्गलेना’’तिआदि।
269.Vasīkaraṇapānakasamuṭṭhitarogoti kantibhāvasaṅkhātaṃ vasaṃ karoti anenāti vasīkaraṇaṃ, bhesajjaṃ, pivate pānaṃ, taṃyeva pānakaṃ, vasīkaraṇassa pānakaṃ vasīkaraṇapānakaṃ, tena samuṭṭhito rogo vasīkaraṇapānakasamuṭṭhitarogo. Iminā gharadinnakābādhoti ettha gharaṇiyā dinnena vasīkaraṇapānakena samuṭṭhito ābādho gharadinnakābādhoti vacanatthaṃ dasseti. Sītāya āloḷetabbanti sītāloḷaṃ, udakaṃ. Sītāsaddo naṅgalalekhāsaṅkhātaṃ phālapaddhatiṃ mukhyato vadati, phālapaddhatikare phāle laggamattikaṃ upacārato vadati. Tena vuttaṃ ‘‘sītāya āloḷetabba’’nti. Aṭṭhakathāyampi tamatthaṃ dassento āha ‘‘naṅgalenā’’tiādi.
विपक्कगहणिकोति विसेसेन पाचापनगहणिको। मुत्तहरीतकन्ति एत्थ ‘‘मुत्त’’न्ति सामञ्ञतो वुत्तेपि गोमुत्तमेव गहेतब्बन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘गोमुत्तपरिभावितं हरीतक’’न्ति। इमिना मुत्तेन परिभावितं हरीतकं मुत्तहरीतकन्ति वचनत्थं दस्सेति। तण्डुलकसटोति तण्डुलधोवनोदककसटो धोतसिनिद्धो, सोव मुग्गपचितपानीयोति योजना। ‘‘मंसरसेना’’ति इमिना मंसरसो मंसेन पटिच्छादेतब्बन्ति पटिच्छादनीयन्ति वुच्चतीति दस्सेति।
Vipakkagahaṇikoti visesena pācāpanagahaṇiko. Muttaharītakanti ettha ‘‘mutta’’nti sāmaññato vuttepi gomuttameva gahetabbanti dassento āha ‘‘gomuttaparibhāvitaṃ harītaka’’nti. Iminā muttena paribhāvitaṃ harītakaṃ muttaharītakanti vacanatthaṃ dasseti. Taṇḍulakasaṭoti taṇḍuladhovanodakakasaṭo dhotasiniddho, sova muggapacitapānīyoti yojanā. ‘‘Maṃsarasenā’’ti iminā maṃsaraso maṃsena paṭicchādetabbanti paṭicchādanīyanti vuccatīti dasseti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / १६१. मूलादिभेसज्जकथा • 161. Mūlādibhesajjakathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / पञ्चभेसज्जादिकथा • Pañcabhesajjādikathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / पञ्चभेसज्जादिकथावण्णना • Pañcabhesajjādikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / पञ्चभेसज्जादिकथावण्णना • Pañcabhesajjādikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / पञ्चभेसज्जादिकथावण्णना • Pañcabhesajjādikathāvaṇṇanā
