| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२४५] ५. मूलपरियायजातकवण्णना
[245] 5. Mūlapariyāyajātakavaṇṇanā
कालो घसति भूतानीति इदं सत्था उक्कट्ठं निस्साय सुभगवने विहरन्तो मूलपरियायसुत्तन्तं आरब्भ कथेसि। तदा किर पञ्चसता ब्राह्मणा तिण्णं वेदानं पारगू सासने पब्बजित्वा तीणि पिटकानि उग्गण्हित्वा मानमदमत्ता हुत्वा ‘‘सम्मासम्बुद्धोपि तीणेव पिटकानि जानाति, मयम्पि तानि जानाम, एवं सन्ते किं तस्स अम्हेहि नानाकरण’’न्ति बुद्धुपट्ठानं न गच्छन्ति, पटिपक्खा हुत्वा चरन्ति।
Kālo ghasati bhūtānīti idaṃ satthā ukkaṭṭhaṃ nissāya subhagavane viharanto mūlapariyāyasuttantaṃ ārabbha kathesi. Tadā kira pañcasatā brāhmaṇā tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū sāsane pabbajitvā tīṇi piṭakāni uggaṇhitvā mānamadamattā hutvā ‘‘sammāsambuddhopi tīṇeva piṭakāni jānāti, mayampi tāni jānāma, evaṃ sante kiṃ tassa amhehi nānākaraṇa’’nti buddhupaṭṭhānaṃ na gacchanti, paṭipakkhā hutvā caranti.
अथेकदिवसं सत्था तेसु आगन्त्वा अत्तनो सन्तिके निसिन्नेसु अट्ठहि भूमीहि पटिमण्डेत्वा मूलपरियायसुत्तन्तं कथेसि, ते न किञ्चि सल्लक्खेसुं। अथ नेसं एतदहोसि – ‘‘मयं अम्हेहि सदिसा पण्डिता नत्थी’ति मानं करोम, इदानि पन न किञ्चि जानाम, बुद्धेहि सदिसो पण्डितो नाम नत्थि, अहो बुद्धगुणा नामा’’ति। ते ततो पट्ठाय निहतमाना हुत्वा उद्धटदाठा विय सप्पा निब्बिसेवना जाता। सत्था उक्कट्ठायं यथाभिरन्तं विहरित्वा वेसालिं गन्त्वा गोतमकचेतिये गोतमकसुत्तन्तं नाम कथेसि, दससहस्सिलोकधातु कम्पि, तं सुत्वा ते भिक्खू अरहत्तं पापुणिंसु। मूलपरियायसुत्तन्तपरियोसाने पन सत्थरि उक्कट्ठायं विहरन्तेयेव भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘आवुसो, अहो बुद्धानं आनुभावो, ते नाम ब्राह्मणपब्बजिता तथा मानमदमत्ता भगवता मूलपरियायदेसनाय निहतमाना कता’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपाहं इमे एवं मानपग्गहितसिरे विचरन्ते निहतमाने अकासिंयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Athekadivasaṃ satthā tesu āgantvā attano santike nisinnesu aṭṭhahi bhūmīhi paṭimaṇḍetvā mūlapariyāyasuttantaṃ kathesi, te na kiñci sallakkhesuṃ. Atha nesaṃ etadahosi – ‘‘mayaṃ amhehi sadisā paṇḍitā natthī’ti mānaṃ karoma, idāni pana na kiñci jānāma, buddhehi sadiso paṇḍito nāma natthi, aho buddhaguṇā nāmā’’ti. Te tato paṭṭhāya nihatamānā hutvā uddhaṭadāṭhā viya sappā nibbisevanā jātā. Satthā ukkaṭṭhāyaṃ yathābhirantaṃ viharitvā vesāliṃ gantvā gotamakacetiye gotamakasuttantaṃ nāma kathesi, dasasahassilokadhātu kampi, taṃ sutvā te bhikkhū arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Mūlapariyāyasuttantapariyosāne pana satthari ukkaṭṭhāyaṃ viharanteyeva bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, aho buddhānaṃ ānubhāvo, te nāma brāhmaṇapabbajitā tathā mānamadamattā bhagavatā mūlapariyāyadesanāya nihatamānā katā’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepāhaṃ ime evaṃ mānapaggahitasire vicarante nihatamāne akāsiṃyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो तिण्णं वेदानं पारगू दिसापामोक्खो आचरियो हुत्वा पञ्च माणवकसतानि मन्ते वाचेसि। ते पञ्चसतापि निट्ठितसिप्पा सिप्पे अनुयोगं दत्वा ‘‘यत्तकं मयं जानाम, आचरियोपि तत्तकमेव, विसेसो नत्थी’’ति मानत्थद्धा हुत्वा आचरियस्स सन्तिकं न गच्छन्ति, वत्तपटिवत्तं न करोन्ति। ते एकदिवसं आचरिये बदरिरुक्खमूले निसिन्ने तं वम्भेतुकामा बदरिरुक्खं नखेन आकोटेत्वा ‘‘निस्सारोवायं रुक्खो’’ति आहंसु। बोधिसत्तो अत्तनो वम्भनभावं ञत्वा अन्तेवासिके ‘‘एकं वो पञ्हं पुच्छिस्सामी’’ति आह। ते हट्ठतुट्ठा ‘‘वदेथ, कथेस्सामा’’ति। आचरियो पञ्हं पुच्छन्तो पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto brāhmaṇakule nibbattitvā vayappatto tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū disāpāmokkho ācariyo hutvā pañca māṇavakasatāni mante vācesi. Te pañcasatāpi niṭṭhitasippā sippe anuyogaṃ datvā ‘‘yattakaṃ mayaṃ jānāma, ācariyopi tattakameva, viseso natthī’’ti mānatthaddhā hutvā ācariyassa santikaṃ na gacchanti, vattapaṭivattaṃ na karonti. Te ekadivasaṃ ācariye badarirukkhamūle nisinne taṃ vambhetukāmā badarirukkhaṃ nakhena ākoṭetvā ‘‘nissārovāyaṃ rukkho’’ti āhaṃsu. Bodhisatto attano vambhanabhāvaṃ ñatvā antevāsike ‘‘ekaṃ vo pañhaṃ pucchissāmī’’ti āha. Te haṭṭhatuṭṭhā ‘‘vadetha, kathessāmā’’ti. Ācariyo pañhaṃ pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
१९०.
190.
‘‘कालो घसति भूतानि, सब्बानेव सहत्तना।
‘‘Kālo ghasati bhūtāni, sabbāneva sahattanā;
यो च कालघसो भूतो, स भूतपचनिं पची’’ति॥
Yo ca kālaghaso bhūto, sa bhūtapacaniṃ pacī’’ti.
तत्थ कालोति पुरेभत्तकालोपि पच्छाभत्तकालोपीति एवमादि। भूतानीति सत्ताधिवचनमेतं, न कालो भूतानं चम्ममंसादीनि लुञ्चित्वा खादति, अपिच खो नेसं आयुवण्णबलानि खेपेन्तो योब्बञ्ञं मद्दन्तो आरोग्यं विनासेन्तो घसति खादतीति वुच्चति। एवं घसन्तो च न किञ्चि वज्जेति, सब्बानेव घसति। न केवलञ्च भूतानेव, अपिच खो सहत्तना अत्तानम्पि घसति, पुरेभत्तकालो पच्छाभत्तकालं न पापुणाति। एस नयो पच्छाभत्तकालादीसु। यो च कालघसो भूतोति खीणासवस्सेतं अधिवचनं । सो हि अरियमग्गेन आयतिं पटिसन्धिकालं खेपेत्वा खादित्वा ठितत्ता ‘‘कालघसो भूतो’’ति वुच्चति । स भूतपचनिं पचीति सो यायं तण्हा अपायेसु भूते पचति, तं ञाणग्गिना पचि दहि भस्ममकासि, तेन ‘‘भूतपचनिं पची’’ति वुच्चति। ‘‘पजनि’’न्तिपि पाठो, जनिकं निब्बत्तकिन्ति अत्थो।
Tattha kāloti purebhattakālopi pacchābhattakālopīti evamādi. Bhūtānīti sattādhivacanametaṃ, na kālo bhūtānaṃ cammamaṃsādīni luñcitvā khādati, apica kho nesaṃ āyuvaṇṇabalāni khepento yobbaññaṃ maddanto ārogyaṃ vināsento ghasati khādatīti vuccati. Evaṃ ghasanto ca na kiñci vajjeti, sabbāneva ghasati. Na kevalañca bhūtāneva, apica kho sahattanā attānampi ghasati, purebhattakālo pacchābhattakālaṃ na pāpuṇāti. Esa nayo pacchābhattakālādīsu. Yo ca kālaghaso bhūtoti khīṇāsavassetaṃ adhivacanaṃ . So hi ariyamaggena āyatiṃ paṭisandhikālaṃ khepetvā khāditvā ṭhitattā ‘‘kālaghaso bhūto’’ti vuccati . Sa bhūtapacaniṃ pacīti so yāyaṃ taṇhā apāyesu bhūte pacati, taṃ ñāṇagginā paci dahi bhasmamakāsi, tena ‘‘bhūtapacaniṃ pacī’’ti vuccati. ‘‘Pajani’’ntipi pāṭho, janikaṃ nibbattakinti attho.
इमं पञ्हं सुत्वा माणवेसु एकोपि जानितुं समत्थो नाम नाहोसि। अथ ने बोधिसत्तो ‘‘मा खो तुम्हे ‘अयं पञ्हो तीसु वेदेसु अत्थी’ति सञ्ञं अकत्थ, तुम्हे ‘यमहं जानामि, तं सब्बं जानामा’ति मञ्ञमाना मं बदरिरुक्खसदिसं करोथ, मम तुम्हेहि अञ्ञातस्स बहुनो जाननभावं न जानाथ, गच्छथ सत्तमे दिवसे कालं दम्मि, एत्तकेन कालेन इमं पञ्हं चिन्तेथा’’ति। ते बोधिसत्तं वन्दित्वा अत्तनो अत्तनो वसनट्ठानं गन्त्वा सत्ताहं चिन्तेत्वापि पञ्हस्स नेव अन्तं, न कोटिं पस्सिंसु। ते सत्तमदिवसे आचरियस्स सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा निसीदित्वा ‘‘किं, भद्रमुखा, जानित्थ पञ्ह’’न्ति वुत्ते ‘‘न जानामा’’ति वदिंसु। अथ बोधिसत्तो ते गरहमानो दुतियं गाथमाह –
Imaṃ pañhaṃ sutvā māṇavesu ekopi jānituṃ samattho nāma nāhosi. Atha ne bodhisatto ‘‘mā kho tumhe ‘ayaṃ pañho tīsu vedesu atthī’ti saññaṃ akattha, tumhe ‘yamahaṃ jānāmi, taṃ sabbaṃ jānāmā’ti maññamānā maṃ badarirukkhasadisaṃ karotha, mama tumhehi aññātassa bahuno jānanabhāvaṃ na jānātha, gacchatha sattame divase kālaṃ dammi, ettakena kālena imaṃ pañhaṃ cintethā’’ti. Te bodhisattaṃ vanditvā attano attano vasanaṭṭhānaṃ gantvā sattāhaṃ cintetvāpi pañhassa neva antaṃ, na koṭiṃ passiṃsu. Te sattamadivase ācariyassa santikaṃ gantvā vanditvā nisīditvā ‘‘kiṃ, bhadramukhā, jānittha pañha’’nti vutte ‘‘na jānāmā’’ti vadiṃsu. Atha bodhisatto te garahamāno dutiyaṃ gāthamāha –
१९१.
191.
‘‘बहूनि नरसीसानि, लोमसानि ब्रहानि च।
‘‘Bahūni narasīsāni, lomasāni brahāni ca;
गीवासु पटिमुक्कानि, कोचिदेवेत्थ कण्णवा’’ति॥
Gīvāsu paṭimukkāni, kocidevettha kaṇṇavā’’ti.
तस्सत्थो – बहूनि नरानं सीसानि दिस्सन्ति, सब्बानि च तानि लोमसानि, सब्बानि महन्तानि गीवासुयेव ठपितानि, न तालफलं विय हत्थेन गहितानि, नत्थि तेसं इमेहि धम्मेहि नानाकरणं। एत्थ पन कोचिदेव कण्णवाति अत्तानं सन्धायाह। कण्णवाति पञ्ञवा, कण्णछिद्दं पन न कस्सचि नत्थि। इति ते माणवके ‘‘कण्णछिद्दमत्तमेव तुम्हाकं बालानं अत्थि, न पञ्ञा’’ति गरहित्वा पञ्हं विस्सज्जेसि। ते सुत्वा – ‘‘अहो आचरिया नाम महन्ता’’ति खमापेत्वा निहतमाना बोधिसत्तं उपट्ठहिंसु।
Tassattho – bahūni narānaṃ sīsāni dissanti, sabbāni ca tāni lomasāni, sabbāni mahantāni gīvāsuyeva ṭhapitāni, na tālaphalaṃ viya hatthena gahitāni, natthi tesaṃ imehi dhammehi nānākaraṇaṃ. Ettha pana kocideva kaṇṇavāti attānaṃ sandhāyāha. Kaṇṇavāti paññavā, kaṇṇachiddaṃ pana na kassaci natthi. Iti te māṇavake ‘‘kaṇṇachiddamattameva tumhākaṃ bālānaṃ atthi, na paññā’’ti garahitvā pañhaṃ vissajjesi. Te sutvā – ‘‘aho ācariyā nāma mahantā’’ti khamāpetvā nihatamānā bodhisattaṃ upaṭṭhahiṃsu.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा पञ्चसता माणवका इमे भिक्खू अहेसुं, आचरियो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā pañcasatā māṇavakā ime bhikkhū ahesuṃ, ācariyo pana ahameva ahosi’’nti.
मूलपरियायजातकवण्णना पञ्चमा।
Mūlapariyāyajātakavaṇṇanā pañcamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २४५. मूलपरियायजातकं • 245. Mūlapariyāyajātakaṃ
