Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ಮಜ್ಝಿಮನಿಕಾಯ (ಟೀಕಾ) • Majjhimanikāya (ṭīkā)

    ॥ ನಮೋ ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಅರಹತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ॥

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    ಮಜ್ಝಿಮನಿಕಾಯೇ

    Majjhimanikāye

    ಮೂಲಪಣ್ಣಾಸ-ಟೀಕಾ

    Mūlapaṇṇāsa-ṭīkā

    (ಪಠಮೋ ಭಾಗೋ)

    (Paṭhamo bhāgo)

    ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾವಣ್ಣನಾ

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā

    ೧. ಸಂವಣ್ಣನಾರಮ್ಭೇ ರತನತ್ತಯವನ್ದನಾ ಸಂವಣ್ಣೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಭವನಿಸ್ಸಯವಿಸುದ್ಧಿಪಟಿವೇದನತ್ಥಂ, ತಂ ಪನ ಧಮ್ಮಸಂವಣ್ಣನಾಸು ವಿಞ್ಞೂನಂ ಬಹುಮಾನುಪ್ಪಾದನತ್ಥಂ, ತಂ ಸಮ್ಮದೇವ ತೇಸಂ ಉಗ್ಗಹಧಾರಣಾದಿಕ್ಕಮಲದ್ಧಬ್ಬಾಯ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಸಬ್ಬಹಿತಸುಖನಿಪ್ಫಾದನತ್ಥಂ। ಅಥ ವಾ ಮಙ್ಗಲಭಾವತೋ, ಸಬ್ಬಕಿರಿಯಾಸು ಪುಬ್ಬಕಿಚ್ಚಭಾವತೋ, ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ಸಮಾಚರಿತಭಾವತೋ, ಆಯತಿಂ ಪರೇಸಂ ದಿಟ್ಠಾನುಗತಿಆಪಜ್ಜನತೋ ಚ ಸಂವಣ್ಣನಾಯಂ ರತನತ್ತಯಪಣಾಮಕಿರಿಯಾ। ಅಥ ವಾ ರತನತ್ತಯಪಣಾಮಕರಣಂ ಪೂಜನೀಯಪೂಜಾಪುಞ್ಞವಿಸೇಸನಿಬ್ಬತ್ತನತ್ಥಂ। ತಂ ಅತ್ತನೋ ಯಥಾಲದ್ಧಸಮ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಕಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಬಲಾನುಪ್ಪದಾನತ್ಥಂ। ಅನ್ತರಾ ಚ ತಸ್ಸ ಅಸಙ್ಕೋಚನತ್ಥಂ। ತದುಭಯಂ ಅನನ್ತರಾಯೇನ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಪರಿಸಮಾಪನತ್ಥಂ। ಇದಮೇವ ಚ ಪಯೋಜನಂ ಆಚರಿಯೇನ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ। ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ಇತಿ ಮೇ ಪಸನ್ನಮತಿನೋ…ಪೇ॰… ತಸ್ಸಾನುಭಾವೇನಾ’’ತಿ। ವತ್ಥುತ್ತಯಪೂಜಾಹಿ ನಿರತಿಸಯಪುಞ್ಞಕ್ಖೇತ್ತಸಂಬುದ್ಧಿಯಾ ಅಪರಿಮೇಯ್ಯಪಭಾವೋ ಪುಞ್ಞಾತಿಸಯೋತಿ ಬಹುವಿಧನ್ತರಾಯೇಪಿ ಲೋಕಸನ್ನಿವಾಸೇ ಅನ್ತರಾಯನಿಬನ್ಧನಸಕಲಸಂಕಿಲೇಸವಿದ್ಧಂಸನಾಯ ಪಹೋತಿ। ಭಯಾದಿಉಪದ್ದವಞ್ಚ ನಿವಾರೇತಿ। ಯಥಾಹ –

    1. Saṃvaṇṇanārambhe ratanattayavandanā saṃvaṇṇetabbassa dhammassa pabhavanissayavisuddhipaṭivedanatthaṃ, taṃ pana dhammasaṃvaṇṇanāsu viññūnaṃ bahumānuppādanatthaṃ, taṃ sammadeva tesaṃ uggahadhāraṇādikkamaladdhabbāya sammāpaṭipattiyā sabbahitasukhanipphādanatthaṃ. Atha vā maṅgalabhāvato, sabbakiriyāsu pubbakiccabhāvato, paṇḍitehi samācaritabhāvato, āyatiṃ paresaṃ diṭṭhānugatiāpajjanato ca saṃvaṇṇanāyaṃ ratanattayapaṇāmakiriyā. Atha vā ratanattayapaṇāmakaraṇaṃ pūjanīyapūjāpuññavisesanibbattanatthaṃ. Taṃ attano yathāladdhasampattinimittakassa kammassa balānuppadānatthaṃ. Antarā ca tassa asaṅkocanatthaṃ. Tadubhayaṃ anantarāyena aṭṭhakathāya parisamāpanatthaṃ. Idameva ca payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati ‘‘iti me pasannamatino…pe… tassānubhāvenā’’ti. Vatthuttayapūjāhi niratisayapuññakkhettasaṃbuddhiyā aparimeyyapabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti. Bhayādiupaddavañca nivāreti. Yathāha –

    ‘‘ಪೂಜಾರಹೇ ಪೂಜಯತೋ। ಬುದ್ಧೇ ಯದಿ ವ ಸಾವಕೇ’’ತಿಆದಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೧೯೫; ಅಪ॰ ೧.೧೦.೧), ತಥಾ –

    ‘‘Pūjārahe pūjayato. Buddhe yadi va sāvake’’tiādi (dha. pa. 195; apa. 1.10.1), tathā –

    ‘‘ಯೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಬುದ್ಧೇ ಪಸನ್ನಾ, ಅಗ್ಗೇ ತೇ ಪಸನ್ನಾ, ಅಗ್ಗೇ ಖೋ ಪನ ಪಸನ್ನಾನಂ ಅಗ್ಗೋ ವಿಪಾಕೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿ (ಇತಿವು॰ ೯೦, ೯೧),

    ‘‘Ye, bhikkhave, buddhe pasannā, agge te pasannā, agge kho pana pasannānaṃ aggo vipāko hotī’’tiādi (itivu. 90, 91),

    ‘‘ಬುದ್ಧೋತಿ ಕಿತ್ತಯನ್ತಸ್ಸ, ಕಾಯೇ ಭವತಿ ಯಾ ಪೀತಿ।

    ‘‘Buddhoti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti;

    ವರಮೇವ ಹಿ ಸಾ ಪೀತಿ, ಕಸಿಣೇನಪಿ ಜಮ್ಬುದೀಪಸ್ಸ॥

    Varameva hi sā pīti, kasiṇenapi jambudīpassa.

    ಧಮ್ಮೋತಿ ಕಿತ್ತಯನ್ತಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಕಸಿಣೇನಪಿ ಜಮ್ಬುದೀಪಸ್ಸ।

    Dhammoti kittayantassa…pe… kasiṇenapi jambudīpassa;

    ಸಙ್ಘೋತಿ ಕಿತ್ತಯನ್ತಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಕಸಿಣೇನಪಿ ಜಮ್ಬುದೀಪಸ್ಸಾ’’ತಿ॥ (ಇತಿವು॰ ಅಟ್ಠ॰ ೯೦),

    Saṅghoti kittayantassa…pe… kasiṇenapi jambudīpassā’’ti. (itivu. aṭṭha. 90),

    ತಥಾ –

    Tathā –

    ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಮಹಾನಾಮ ಸಮಯೇ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ತಥಾಗತಂ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ನೇವಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ರಾಗಪರಿಯುಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ, ನ ದೋಸ…ಪೇ॰… ನ ಮೋಹಪರಿಯುಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೧೦; ೧೧.೧೧),

    ‘‘Yasmiṃ mahānāma samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11),

    ‘‘ಅರಞ್ಞೇ ರುಕ್ಖಮೂಲೇ ವಾ…ಪೇ॰…

    ‘‘Araññe rukkhamūle vā…pe…

    ಭಯಂ ವಾ ಛಮ್ಭಿತತ್ತಂ ವಾ,

    Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā,

    ಲೋಮಹಂಸೋ ನ ಹೇಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಚ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೪೯)।

    Lomahaṃso na hessatī’’ti ca. (saṃ. ni. 2.249);

    ತತ್ಥ ಯಸ್ಸ ವತ್ಥುತ್ತಯಸ್ಸ ವನ್ದನಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ, ತಸ್ಸ ಗುಣಾತಿಸಯಯೋಗಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಗಾಥಾತ್ತಯಮಾಹ। ಗುಣಾತಿಸಯಯೋಗೇನ ಹಿ ವನ್ದನಾರಹಭಾವೋ, ವನ್ದನಾರಹೇ ಚ ಕತಾ ವನ್ದನಾ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಂ ಪಯೋಜನಂ ಸಾಧೇತೀತಿ। ತತ್ಥ ಯಸ್ಸಾ ದೇಸನಾಯ ಸಂವಣ್ಣನಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ। ಸಾ ನ ವಿನಯದೇಸನಾ ವಿಯ ಕರುಣಾಪ್ಪಧಾನಾ, ನಾಪಿ ಅಭಿಧಮ್ಮದೇಸನಾ ವಿಯ ಪಞ್ಞಾಪ್ಪಧಾನಾ , ಅಥ ಖೋ ಕರುಣಾಪಞ್ಞಾಪ್ಪಧಾನಾತಿ ತದುಭಯಪ್ಪಧಾನಮೇವ ತಾವ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಥೋಮನಂ ಕಾತುಂ ತಮ್ಮೂಲಕತ್ತಾ ಸೇಸರತನಾನಂ ‘‘ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಕಿರತೀತಿ ಕರುಣಾ, ಪರದುಕ್ಖಂ ವಿಕ್ಖಿಪತಿ ಅಪನೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಕಿಣಾತೀತಿ ಕರುಣಾ, ಪರದುಕ್ಖೇ ಸತಿ ಕಾರುಣಿಕಂ ಹಿಂಸತಿ ವಿಬಾಧತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪರದುಕ್ಖೇ ಸತಿ ಸಾಧೂನಂ ಕಮ್ಪನಂ ಹದಯಖೇದಂ ಕರೋತೀತಿ ವಾ ಕರುಣಾ। ಅಥ ವಾ ಕಮಿತಿ ಸುಖಂ, ತಂ ರುನ್ಧತೀತಿ ಕರುಣಾ। ಏಸಾ ಹಿ ಪರದುಕ್ಖಾಪನಯನಕಾಮತಾಲಕ್ಖಣಾ ಅತ್ತಸುಖನಿರಪೇಕ್ಖತಾಯ ಕಾರುಣಿಕಾನಂ ಸುಖಂ ರುನ್ಧತಿ ವಿಬನ್ಧತೀತಿ ಅತ್ಥೋ । ಕರುಣಾಯ ಸೀತಲಂ ಕರುಣಾಸೀತಲಂ, ಕರುಣಾಸೀತಲಂ ಹದಯಂ ಅಸ್ಸಾತಿ ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯೋ, ತಂ ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯಂ।

    Tattha yassa vatthuttayassa vandanaṃ kattukāmo, tassa guṇātisayayogasandassanatthaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādinā gāthāttayamāha. Guṇātisayayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetaṃ payojanaṃ sādhetīti. Tattha yassā desanāya saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo. Sā na vinayadesanā viya karuṇāppadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāppadhānā , atha kho karuṇāpaññāppadhānāti tadubhayappadhānameva tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ tammūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādi vuttaṃ. Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādhatīti attho. Paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti attho . Karuṇāya sītalaṃ karuṇāsītalaṃ, karuṇāsītalaṃ hadayaṃ assāti karuṇāsītalahadayo, taṃ karuṇāsītalahadayaṃ.

    ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಪರೇಸಂ ಹಿತೋಪಸಂಹಾರಸುಖಾದಿಅಪರಿಹಾನಿಚ್ಛನಸಭಾವತಾಯ, ಬ್ಯಾಪಾದಾರತೀನಂ ಉಜುವಿಪಚ್ಚನೀಕತಾಯ ಚ ಪರಸತ್ತಸನ್ತಾನಗತಸನ್ತಾಪವಿಚ್ಛೇದನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಮೇತ್ತಾಮುದಿತಾನಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಸೀತಲಭಾವಕಾರಣತಾ ಉಪಲಬ್ಭತಿ, ತಥಾಪಿ ಪರದುಕ್ಖಾಪನಯನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಪರೂಪತಾಪಾಸಹನರಸಾ ಅವಿಹಿಂಸಾಭೂತಾ ಕರುಣಾವ ವಿಸೇಸೇನ ಭಗವತೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಪಸ್ಸದ್ಧಿ ವಿಯ ಸೀತಿಭಾವನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯ’’ನ್ತಿ। ಕರುಣಾಮುಖೇನ ವಾ ಮೇತ್ತಾಮುದಿತಾನಮ್ಪಿ ಹದಯಸೀತಲಭಾವಕಾರಣತಾ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಥ ವಾ ಅಸಾಧಾರಣಞಾಣವಿಸೇಸನಿಬನ್ಧನಭೂತಾ ಸಾತಿಸಯಂ ನಿರವಸೇಸಞ್ಚ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ವಿಯ ಸವಿಸಯಬ್ಯಾಪಿತಾಯ ಮಹಾಕರುಣಾಭಾವಂ ಉಪಗತಾ ಕರುಣಾವ ಭಗವತೋ ಅತಿಸಯೇನ ಹದಯಸೀತಲಭಾವಹೇತೂತಿ ಆಹ ‘‘ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯ’’ನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ಸತಿಪಿ ಮೇತ್ತಾಮುದಿತಾನಂ ಸಾತಿಸಯೇ ಹದಯಸೀತಿಭಾವನಿಬನ್ಧನತ್ತೇ ಸಕಲಬುದ್ಧಗುಣವಿಸೇಸಕಾರಣತಾಯ ತಾಸಮ್ಪಿ ಕಾರಣನ್ತಿ ಕರುಣಾವ ಭಗವತೋ ‘‘ಹದಯಸೀತಲಭಾವಕಾರಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ಕರುಣಾನಿದಾನಾ ಹಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಬುದ್ಧಗುಣಾ। ಕರುಣಾನುಭಾವನಿಬ್ಬಾಪಿಯಮಾನಸಂಸಾರದುಕ್ಖಸನ್ತಾಪಸ್ಸ ಹಿ ಭಗವತೋ ಪರದುಕ್ಖಾಪನಯನಕಾಮತಾಯ ಅನೇಕಾನಿಪಿ ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯಾನಿ ಕಪ್ಪಾನಂ ಅಕಿಲನ್ತರೂಪಸ್ಸೇವ ನಿರವಸೇಸಬುದ್ಧಕರಧಮ್ಮಸಮ್ಭರಣನಿರತಸ್ಸ ಸಮಧಿಗತಧಮ್ಮಾಧಿಪತೇಯ್ಯಸ್ಸ ಚ ಸನ್ನಿಹಿತೇಸುಪಿ ಸತ್ತಸಙ್ಖಾರಸಮುಪನೀತಹದಯೂಪತಾಪನಿಮಿತ್ತೇಸು ನ ಈಸಕಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಸೀತಿಭಾವಸ್ಸ ಅಞ್ಞಥತ್ತಮಹೋಸೀತಿ। ಏತಸ್ಮಿಞ್ಚ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇ ತೀಸುಪಿ ಅವತ್ಥಾಸು ಭಗವತೋ ಕರುಣಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।

    Tattha kiñcāpi paresaṃ hitopasaṃhārasukhādiaparihānicchanasabhāvatāya, byāpādāratīnaṃ ujuvipaccanīkatāya ca parasattasantānagatasantāpavicchedanākārappavattiyā mettāmuditānampi cittasītalabhāvakāraṇatā upalabbhati, tathāpi paradukkhāpanayanākārappavattiyā parūpatāpāsahanarasā avihiṃsābhūtā karuṇāva visesena bhagavato cittassa cittapassaddhi viya sītibhāvanimittanti vuttaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Karuṇāmukhena vā mettāmuditānampi hadayasītalabhāvakāraṇatā vuttāti daṭṭhabbaṃ. Atha vā asādhāraṇañāṇavisesanibandhanabhūtā sātisayaṃ niravasesañca sabbaññutaññāṇaṃ viya savisayabyāpitāya mahākaruṇābhāvaṃ upagatā karuṇāva bhagavato atisayena hadayasītalabhāvahetūti āha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Atha vā satipi mettāmuditānaṃ sātisaye hadayasītibhāvanibandhanatte sakalabuddhaguṇavisesakāraṇatāya tāsampi kāraṇanti karuṇāva bhagavato ‘‘hadayasītalabhāvakāraṇa’’nti vuttā. Karuṇānidānā hi sabbepi buddhaguṇā. Karuṇānubhāvanibbāpiyamānasaṃsāradukkhasantāpassa hi bhagavato paradukkhāpanayanakāmatāya anekānipi asaṅkhyeyyāni kappānaṃ akilantarūpasseva niravasesabuddhakaradhammasambharaṇaniratassa samadhigatadhammādhipateyyassa ca sannihitesupi sattasaṅkhārasamupanītahadayūpatāpanimittesu na īsakampi cittasītibhāvassa aññathattamahosīti. Etasmiñca atthavikappe tīsupi avatthāsu bhagavato karuṇā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.

    ಪಜಾನಾತೀತಿ ಪಞ್ಞಾ, ಯಥಾಸಭಾವಂ ಪಕಾರೇಹಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಞ್ಞಾವ ಞೇಯ್ಯಾವರಣಪ್ಪಹಾನತೋ ಪಕಾರೇಹಿ ಧಮ್ಮಸಭಾವಜೋತನಟ್ಠೇನ ಪಜ್ಜೋತೋತಿ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೋ। ಸವಾಸನಪ್ಪಹಾನತೋ ವಿಸೇಸೇನ ಹತಂ ಸಮುಗ್ಘಾತಿತಂ ವಿಹತಂ, ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೇನ ವಿಹತಂ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಂ। ಮುಯ್ಹನ್ತಿ ತೇನ, ಸಯಂ ವಾ ಮುಯ್ಹತಿ, ಮೋಹನಮತ್ತಮೇವ ವಾ ತನ್ತಿ ಮೋಹೋ, ಅವಿಜ್ಜಾ, ಸ್ವೇವ ವಿಸಯಸಭಾವಪಟಿಚ್ಛಾದನತೋ ಅನ್ಧಕಾರಸರಿಕ್ಖತಾಯ ತಮೋ ವಿಯಾತಿ ತಮೋ, ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತೋ ಮೋಹತಮೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮೋ, ತಂ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮಂ। ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಹಿ ಖೀಣಾಸವಾನಂ ಸತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೇನ ಅವಿಜ್ಜನ್ಧಕಾರಸ್ಸ ವಿಹತಭಾವೇ ಸದ್ಧಾವಿಮುತ್ತೇಹಿ ವಿಯ ದಿಟ್ಠಿಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಸಾವಕೇಹಿ ಪಚ್ಚೇಕಸಮ್ಬುದ್ಧೇಹಿ ಚ ಸವಾಸನಪ್ಪಹಾನೇನ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾನಂ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಸ್ಸ ವಿಸೇಸೋ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ಸಾತಿಸಯೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಪಹಾನೇನ ಭಗವನ್ತಂ ಥೋಮೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮ’’ನ್ತಿ।

    Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Paññāva ñeyyāvaraṇappahānato pakārehi dhammasabhāvajotanaṭṭhena pajjototi paññāpajjoto. Savāsanappahānato visesena hataṃ samugghātitaṃ vihataṃ, paññāpajjotena vihataṃ paññāpajjotavihataṃ. Muyhanti tena, sayaṃ vā muyhati, mohanamattameva vā tanti moho, avijjā, sveva visayasabhāvapaṭicchādanato andhakārasarikkhatāya tamo viyāti tamo, paññāpajjotavihato mohatamo etassāti paññāpajjotavihatamohatamo, taṃ paññāpajjotavihatamohatamaṃ. Sabbesampi hi khīṇāsavānaṃ satipi paññāpajjotena avijjandhakārassa vihatabhāve saddhāvimuttehi viya diṭṭhippattānaṃ sāvakehi paccekasambuddhehi ca savāsanappahānena sammāsambuddhānaṃ kilesappahānassa viseso vijjatīti sātisayena avijjāpahānena bhagavantaṃ thomento āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    ಅಥ ವಾ ಅನ್ತರೇನ ಪರೋಪದೇಸಂ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಅವಿಜ್ಜನ್ಧಕಾರವಿಗಮಸ್ಸ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತತ್ತಾ, ತಥಾ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾಯ ಬಲೇಸು ಚ ವಸೀಭಾವಸ್ಸ ಸಮಧಿಗತತ್ತಾ, ಪರಸನ್ತತಿಯಞ್ಚ ಧಮ್ಮದೇಸನಾತಿಸಯಾನುಭಾವೇನ ಸಮ್ಮದೇವ ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿತತ್ತಾ ಭಗವಾವ ವಿಸೇಸತೋ ಮೋಹತಮವಿಗಮೇನ ಥೋಮೇತಬ್ಬೋತಿ ಆಹ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮ’’ನ್ತಿ। ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಚ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೋ’’ತಿ ಪದೇನ ಭಗವತೋ ಪಟಿವೇಧಪಞ್ಞಾ ವಿಯ ದೇಸನಾಪಞ್ಞಾಪಿ ಸಾಮಞ್ಞನಿದ್ದೇಸೇನ, ಏಕಸೇಸನಯೇನ ವಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।

    Atha vā antarena paropadesaṃ attano santāne accantaṃ avijjandhakāravigamassa nibbattitattā, tathā sabbaññutāya balesu ca vasībhāvassa samadhigatattā, parasantatiyañca dhammadesanātisayānubhāvena sammadeva tassa pavattitattā bhagavāva visesato mohatamavigamena thometabboti āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Imasmiñca atthavikappe ‘‘paññāpajjoto’’ti padena bhagavato paṭivedhapaññā viya desanāpaññāpi sāmaññaniddesena, ekasesanayena vā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.

    ಅಥ ವಾ ಭಗವತೋ ಞಾಣಸ್ಸ ಞೇಯ್ಯಪರಿಯನ್ತಿಕತ್ತಾ ಸಕಲಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮಸಭಾವಾವಬೋಧನಸಮತ್ಥೇನ ಅನಾವರಣಞಾಣಸಙ್ಖಾತೇನ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೇನ ಸಬ್ಬಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮಸಭಾವಚ್ಛಾದಕಸ್ಸ ಮೋಹನ್ಧಕಾರಸ್ಸ ವಿಧಮಿತತ್ತಾ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣೋ ಭಗವತೋ ಮೋಹತಮವಿನಾಸೋತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮ’’ನ್ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಮೋಹತಮವಿಧಮನನ್ತೇ ಅಧಿಗತತ್ತಾ ಅನಾವರಣಞಾಣಂ ಕಾರಣೂಪಚಾರೇನ ಸಸನ್ತಾನೇ ಮೋಹತಮವಿಧಮನನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಭಿನೀಹಾರಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸವಾಸನಪ್ಪಹಾನಮೇವ ಹಿ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಞೇಯ್ಯಾವರಣಪ್ಪಹಾನನ್ತಿ, ಪರಸನ್ತಾನೇ ಪನ ಮೋಹತಮವಿಧಮನಸ್ಸ ಕಾರಣಭಾವತೋ ಅನಾವರಣಞಾಣಂ ‘‘ಮೋಹತಮವಿಧಮನ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ।

    Atha vā bhagavato ñāṇassa ñeyyapariyantikattā sakalañeyyadhammasabhāvāvabodhanasamatthena anāvaraṇañāṇasaṅkhātena paññāpajjotena sabbañeyyadhammasabhāvacchādakassa mohandhakārassa vidhamitattā anaññasādhāraṇo bhagavato mohatamavināsoti katvā vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Ettha ca mohatamavidhamanante adhigatattā anāvaraṇañāṇaṃ kāraṇūpacārena sasantāne mohatamavidhamananti daṭṭhabbaṃ. Abhinīhārasampattiyā savāsanappahānameva hi kilesānaṃ ñeyyāvaraṇappahānanti, parasantāne pana mohatamavidhamanassa kāraṇabhāvato anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘mohatamavidhamana’’nti vuccatīti.

    ಕಿಂ ಪನ ಕಾರಣಂ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುಗ್ಘಾತೋಯೇವೇಕೋ ಪಹಾನಸಮ್ಪತ್ತಿವಸೇನ ಭಗವತೋ ಥೋಮನಾನಿಮಿತ್ತಂ ಗಯ್ಹತಿ, ನ ಪನ ಸಾತಿಸಯಂ ನಿರವಸೇಸಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನನ್ತಿ? ತಪ್ಪಹಾನವಚನೇನೇವ ತದೇಕಟ್ಠತಾಯ ಸಕಲಸಂಕಿಲೇಸಗಣಸಮುಗ್ಘಾತಸ್ಸ ಜೋತಿತಭಾವತೋ। ನ ಹಿ ಸೋ ತಾದಿಸೋ ಕಿಲೇಸೋ ಅತ್ಥಿ, ಯೋ ನಿರವಸೇಸಅವಿಜ್ಜಾಪ್ಪಹಾನೇನ ನ ಪಹೀಯತೀತಿ।

    Kiṃ pana kāraṇaṃ avijjāsamugghātoyeveko pahānasampattivasena bhagavato thomanānimittaṃ gayhati, na pana sātisayaṃ niravasesakilesappahānanti? Tappahānavacaneneva tadekaṭṭhatāya sakalasaṃkilesagaṇasamugghātassa jotitabhāvato. Na hi so tādiso kileso atthi, yo niravasesaavijjāppahānena na pahīyatīti.

    ಅಥ ವಾ ವಿಜ್ಜಾ ವಿಯ ಸಕಲಕುಸಲಧಮ್ಮಸಮುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ನಿರವಸೇಸಾಕುಸಲಧಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ ಸಂಸಾರಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಧಾನಕಾರಣನ್ತಿ ತಬ್ಬಿಘಾತವಚನೇನ ಸಕಲಸಂಕಿಲೇಸಗಣಸಮುಗ್ಘಾತೋ ವುತ್ತೋಯೇವ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮ’’ನ್ತಿ।

    Atha vā vijjā viya sakalakusaladhammasamuppattiyā niravasesākusaladhammanibbattiyā saṃsārappavattiyā ca avijjā padhānakāraṇanti tabbighātavacanena sakalasaṃkilesagaṇasamugghāto vuttoyeva hotīti vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    ನರಾ ಚ ಅಮರಾ ಚ ನರಾಮರಾ, ಸಹ ನರಾಮರೇಹೀತಿ ಸನರಾಮರೋ, ಸನರಾಮರೋ ಚ ಸೋ ಲೋಕೋ ಚಾತಿ ಸನರಾಮರಲೋಕೋ। ತಸ್ಸ ಗರೂತಿ ಸನರಾಮರಲೋಕಗರು, ತಂ ಸನರಾಮರಲೋಕಗರುಂ। ಏತೇನ ದೇವಮನುಸ್ಸಾನಂ ವಿಯ ತದವಸಿಟ್ಠಸತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಯಥಾರಹಂ ಗುಣವಿಸೇಸಾವಹತಾಯ ಭಗವತೋ ಉಪಕಾರಿತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ನ ಚೇತ್ಥ ಪಧಾನಾಪ್ಪಧಾನಭಾವೋ ಚೋದೇತಬ್ಬೋ। ಅಞ್ಞೋ ಹಿ ಸದ್ದಕ್ಕಮೋ, ಅಞ್ಞೋ ಅತ್ಥಕ್ಕಮೋ। ಏದಿಸೇಸು ಹಿ ಸಮಾಸಪದೇಸು ಪಧಾನಮ್ಪಿ ಅಪ್ಪಧಾನಂ ವಿಯ ನಿದ್ದಿಸೀಯತಿ ಯಥಾ ‘‘ಸರಾಜಿಕಾಯ ಪರಿಸಾಯಾ’’ತಿ (ಚೂಳವ॰ ೩೩೬)। ಕಾಮಞ್ಚೇತ್ಥ ಸತ್ತಸಙ್ಖಾರೋಕಾಸವಸೇನ ತಿವಿಧೋ ಲೋಕೋ, ಗರುಭಾವಸ್ಸ ಪನ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ಗರುಕರಣಸಮತ್ಥಸ್ಸೇವ ಯುಜ್ಜನತೋ ಸತ್ತಲೋಕಸ್ಸ ವಸೇನ ಅತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋ। ಸೋ ಹಿ ಲೋಕೀಯನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪುಞ್ಞಪಾಪಾನಿ ತಬ್ಬಿಪಾಕೋ ಚಾತಿ ‘‘ಲೋಕೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಅಮರಗ್ಗಹಣೇನ ಚೇತ್ಥ ಉಪಪತ್ತಿದೇವಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ।

    Narā ca amarā ca narāmarā, saha narāmarehīti sanarāmaro, sanarāmaro ca so loko cāti sanarāmaraloko. Tassa garūti sanarāmaralokagaru, taṃ sanarāmaralokagaruṃ. Etena devamanussānaṃ viya tadavasiṭṭhasattānampi yathārahaṃ guṇavisesāvahatāya bhagavato upakāritaṃ dasseti. Na cettha padhānāppadhānabhāvo codetabbo. Añño hi saddakkamo, añño atthakkamo. Edisesu hi samāsapadesu padhānampi appadhānaṃ viya niddisīyati yathā ‘‘sarājikāya parisāyā’’ti (cūḷava. 336). Kāmañcettha sattasaṅkhārokāsavasena tividho loko, garubhāvassa pana adhippetattā garukaraṇasamatthasseva yujjanato sattalokassa vasena attho gahetabbo. So hi lokīyanti ettha puññapāpāni tabbipāko cāti ‘‘loko’’ti vuccati. Amaraggahaṇena cettha upapattidevā adhippetā.

    ಅಥ ವಾ ಸಮೂಹತ್ಥೋ ಲೋಕಸದ್ದೋ ಸಮುದಾಯವಸೇನ ಲೋಕೀಯತಿ ಪಞ್ಞಾಪೀಯತೀತಿ। ಸಹ ನರೇಹೀತಿ ಸನರಾ, ಸನರಾ ಚ ತೇ ಅಮರಾ ಚಾತಿ ಸನರಾಮರಾ, ತೇಸಂ ಲೋಕೋತಿ ಸನರಾಮರಲೋಕೋತಿ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಅಮರಸದ್ದೇನ ಚೇತ್ಥ ವಿಸುದ್ಧಿದೇವಾಪಿ ಸಙ್ಗಯ್ಹನ್ತಿ। ತೇ ಹಿ ಮರಣಾಭಾವತೋ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅಮರಾ। ನರಾಮರಾನಂಯೇವ ಚ ಗಹಣಂ ಉಕ್ಕಟ್ಠನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ಯಥಾ ‘‘ಸತ್ಥಾ ದೇವಮನುಸ್ಸಾನ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೫೭)। ತಥಾ ಹಿ ಸಬ್ಬಾನತ್ಥಪರಿಹಾರಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾಯ ನಿರವಸೇಸಹಿತಸುಖವಿಧಾನತಪ್ಪರಾಯ ನಿರತಿಸಯಾಯ ಪಯೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸದೇವಮನುಸ್ಸಾಯ ಪಜಾಯ ಅಚ್ಚನ್ತೂಪಕಾರಿತಾಯ ಅಪರಿಮಿತನಿರುಪಮಪ್ಪಭಾವಗುಣವಿಸೇಸಸಮಙ್ಗಿತಾಯ ಚ ಸಬ್ಬಸತ್ತುತ್ತಮೋ ಭಗವಾ ಅಪರಿಮಾಣಾಸು ಲೋಕಧಾತೂಸು ಅಪರಿಮಾಣಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಉತ್ತಮಗಾರವಟ್ಠಾನಂ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸನರಾಮರಲೋಕಗರು’’ನ್ತಿ।

    Atha vā samūhattho lokasaddo samudāyavasena lokīyati paññāpīyatīti. Saha narehīti sanarā, sanarā ca te amarā cāti sanarāmarā, tesaṃ lokoti sanarāmaralokoti purimanayeneva yojetabbaṃ. Amarasaddena cettha visuddhidevāpi saṅgayhanti. Te hi maraṇābhāvato paramatthato amarā. Narāmarānaṃyeva ca gahaṇaṃ ukkaṭṭhaniddesavasena yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti (dī. ni. 1.157). Tathā hi sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantūpakāritāya aparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamagāravaṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘sanarāmaralokagaru’’nti.

    ಸೋಭನಂ ಗತಂ ಗಮನಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಸುಗತೋ। ಭಗವತೋ ಹಿ ವೇನೇಯ್ಯಜನುಪಸಙ್ಕಮನಂ ಏಕನ್ತೇನ ತೇಸಂ ಹಿತಸುಖನಿಪ್ಫಾದನತೋ ಸೋಭನಂ, ತಥಾ ಲಕ್ಖಣಾನುಬ್ಯಞ್ಜನಪಟಿಮಣ್ಡಿತರೂಪಕಾಯತಾಯ ದುತವಿಲಮ್ಬಿತ-ಖಲಿತಾನುಕಡ್ಢನ-ನಿಪ್ಪೀಳನುಕ್ಕುಟಿಕ-ಕುಟಿಲಾಕುಲತಾದಿ-ದೋಸರಹಿತ-ಮವಹಸಿತ-ರಾಜಹಂಸ- ವಸಭವಾರಣ-ಮಿಗರಾಜಗಮನಂ ಕಾಯಗಮನಂ ಞಾಣಗಮನಞ್ಚ ವಿಪುಲನಿಮ್ಮಲಕರುಣಾ-ಸತಿವೀರಿಯಾದಿ-ಗುಣವಿಸೇಸಸಹಿತಮಭಿನೀಹಾರತೋ ಯಾವ ಮಹಾಬೋಧಿಂ ಅನವಜ್ಜತಾಯ ಸೋಭನಮೇವಾತಿ। ಅಥ ವಾ ಸಯಮ್ಭುಞಾಣೇನ ಸಕಲಮಪಿ ಲೋಕಂ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಪರಿಜಾನನ್ತೋ ಞಾಣೇನ ಸಮ್ಮಾ ಗತೋ ಅವಗತೋತಿ ಸುಗತೋ। ತಥಾ ಲೋಕಸಮುದಯಂ ಪಹಾನಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಪಜಹನ್ತೋ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಧಮ್ಮತಂ ಆಪಾದೇನ್ತೋ ಸಮ್ಮಾ ಗತೋ ಅತೀತೋತಿ ಸುಗತೋ, ಲೋಕನಿರೋಧಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಸಮ್ಮಾ ಗತೋ ಅಧಿಗತೋತಿ ಸುಗತೋ, ಲೋಕನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಂ ಪಟಿಪದಂ ಭಾವನಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಸಮ್ಮಾ ಗತೋ ಪಟಿಪನ್ನೋತಿ ಸುಗತೋ। ‘‘ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇನ ಯೇ ಕಿಲೇಸಾ ಪಹೀನಾ, ತೇ ಕಿಲೇಸೇ ನ ಪುನೇತಿ ನ ಪಚ್ಚೇತಿ ನ ಪಚ್ಚಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಸುಗತೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮಹಾನಿ॰ ೩೮; ಚೂಳನಿ॰ ೨೭) ನಯೇನ ಅಯಮತ್ಥೋ ವಿಭಾವೇತಬ್ಬೋ। ಅಥ ವಾ ಸುನ್ದರಂ ಠಾನಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ, ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ವಾ ಗತೋ ಅಧಿಗತೋತಿ ಸುಗತೋ। ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಭೂತಂ ತಚ್ಛಂ ಅತ್ಥಸಂಹಿತಂ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಯಥಾರಹಂ ಕಾಲಯುತ್ತಮೇವ ಚ ಧಮ್ಮಂ ಭಾಸತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಮ್ಮಾ ಗದತಿ ವದತೀತಿ ಸುಗತೋ ದ-ಕಾರಸ್ಸ ತ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ। ಇತಿ ಸೋಭನಗಮನತಾದೀಹಿ ಸುಗತೋ, ತಂ ಸುಗತಂ।

    Sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanupasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ, tathā lakkhaṇānubyañjanapaṭimaṇḍitarūpakāyatāya dutavilambita-khalitānukaḍḍhana-nippīḷanukkuṭika-kuṭilākulatādi-dosarahita-mavahasita-rājahaṃsa- vasabhavāraṇa-migarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇā-sativīriyādi-guṇavisesasahitamabhinīhārato yāva mahābodhiṃ anavajjatāya sobhanamevāti. Atha vā sayambhuñāṇena sakalamapi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto ñāṇena sammā gato avagatoti sugato. Tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato, lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato, lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. ‘‘Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato’’tiādinā (mahāni. 38; cūḷani. 27) nayena ayamattho vibhāvetabbo. Atha vā sundaraṃ ṭhānaṃ sammāsambodhiṃ, nibbānameva vā gato adhigatoti sugato. Yasmā vā bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ veneyyānaṃ yathārahaṃ kālayuttameva ca dhammaṃ bhāsati, tasmā sammā gadati vadatīti sugato da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Iti sobhanagamanatādīhi sugato, taṃ sugataṃ.

    ಪುಞ್ಞಪಾಪಕಮ್ಮೇಹಿ ಉಪಪಜ್ಜನವಸೇನ ಗನ್ತಬ್ಬತೋ ಗತಿಯೋ, ಉಪಪತ್ತಿಭವವಿಸೇಸಾ। ತಾ ಪನ ನಿರಯಾದಿವಸೇನ ಪಞ್ಚವಿಧಾ। ತಾಹಿ ಸಕಲಸ್ಸಪಿ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾಧಿಗಮೇನ ಅವಿಪಾಕಾರಹಭಾವಕರಣೇನ ನಿವತ್ತಿತತ್ತಾ ಭಗವಾ ಪಞ್ಚಹಿಪಿ ಗತೀಹಿ ಸುಟ್ಠು ಮುತ್ತೋ ವಿಸಂಯುತ್ತೋತಿ ಆಹ ‘‘ಗತಿವಿಮುತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಏತೇನ ಭಗವತೋ ಕತ್ಥಚಿಪಿ ಗತಿಯಾ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನತಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಯತೋ ಭಗವಾ ‘‘ದೇವಾತಿದೇವೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತೇನೇವಾಹ –

    Puññapāpakammehi upapajjanavasena gantabbato gatiyo, upapattibhavavisesā. Tā pana nirayādivasena pañcavidhā. Tāhi sakalassapi bhavagāmikammassa ariyamaggādhigamena avipākārahabhāvakaraṇena nivattitattā bhagavā pañcahipi gatīhi suṭṭhu mutto visaṃyuttoti āha ‘‘gativimutta’’nti. Etena bhagavato katthacipi gatiyā apariyāpannataṃ dasseti, yato bhagavā ‘‘devātidevo’’ti vuccati. Tenevāha –

    ‘‘ಯೇನ ದೇವೂಪಪತ್ಯಸ್ಸ, ಗನ್ಧಬ್ಬೋ ವಾ ವಿಹಙ್ಗಮೋ।

    ‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;

    ಯಕ್ಖತ್ತಂ ಯೇನ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯಂ, ಮನುಸ್ಸತ್ತಞ್ಚ ಅಬ್ಬಜೇ।

    Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;

    ತೇ ಮಯ್ಹಂ ಆಸವಾ ಖೀಣಾ, ವಿದ್ಧಸ್ತಾ ವಿನಳೀಕತಾ’’ತಿ॥ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೩೬)।

    Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);

    ತಂತಂಗತಿಸಂವತ್ತನಕಾನಞ್ಹಿ ಕಮ್ಮಕಿಲೇಸಾನಂ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗೇನ ಬೋಧಿಮೂಲೇಯೇವ ಸುಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ನತ್ಥಿ ಭಗವತೋ ಗತಿಪರಿಯಾಪನ್ನತಾತಿ ಅಚ್ಚನ್ತಮೇವ ಭಗವಾ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿ-ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ-ಸತ್ತಾವಾಸ-ಸತ್ತನಿಕಾಯೇಹಿ ಪರಿಮುತ್ತೋ, ತಂ ಗತಿವಿಮುತ್ತಂ। ವನ್ದೇತಿ ನಮಾಮಿ, ಥೋಮೇಮೀತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ।

    Taṃtaṃgatisaṃvattanakānañhi kammakilesānaṃ aggamaggena bodhimūleyeva suppahīnattā natthi bhagavato gatipariyāpannatāti accantameva bhagavā sabbabhavayonigati-viññāṇaṭṭhiti-sattāvāsa-sattanikāyehi parimutto, taṃ gativimuttaṃ. Vandeti namāmi, thomemīti vā attho.

    ಅಥ ವಾ ಗತಿವಿಮುತ್ತನ್ತಿ ಅನುಪಾದಿಸೇಸನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಭಗವನ್ತಂ ಥೋಮೇತಿ। ಏತ್ಥ ಹಿ ದ್ವೀಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಭಗವತೋ ಥೋಮನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ ಅತ್ತಹಿತಸಮ್ಪತ್ತಿತೋ ಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿತೋ ಚ। ತೇಸು ಅತ್ತಹಿತಸಮ್ಪತ್ತಿ ಅನಾವರಣಞಾಣಾಧಿಗಮತೋ ಸವಾಸನಾನಂ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಅಚ್ಚನ್ತಪ್ಪಹಾನತೋ ಅನುಪಾದಿಸೇಸನಿಬ್ಬಾನಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿ ಲಾಭಸಕ್ಕಾರಾದಿನಿರಪೇಕ್ಖಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬದುಕ್ಖನಿಯ್ಯಾನಿಕಧಮ್ಮದೇಸನತೋ ವಿರುದ್ಧೇಸುಪಿ ನಿಚ್ಚಂ ಹಿತಜ್ಝಾಸಯತೋ ಞಾಣಪರಿಪಾಕಕಾಲಾಗಮನತೋ ಚ। ಸಾ ಪನೇತ್ಥ ಆಸಯತೋ ಪಯೋಗತೋ ಚ ದುವಿಧಾ ಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿ, ತಿವಿಧಾ ಚ ಅತ್ತಹಿತಸಮ್ಪತ್ತಿ ಪಕಾಸಿತಾ ಹೋತಿ। ಕಥಂ? ‘‘ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಆಸಯತೋ ಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿ, ಸಮ್ಮಾಗದನತ್ಥೇನ ಸುಗತಸದ್ದೇನ ಪಯೋಗತೋ ಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿ, ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮಂ ಗತಿವಿಮುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಏತೇಹಿ ಚತುಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧತ್ಥೇನ ಚ ಸುಗತಸದ್ದೇನ ತಿವಿಧಾಪಿ ಅತ್ತಹಿತಸಮ್ಪತ್ತಿ, ಅವಸಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ತೇನ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಚಾಪಿ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಅತ್ತಹಿತಸಮ್ಪತ್ತಿಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿ ಪಕಾಸಿತಾ ಹೋತೀತಿ।

    Atha vā gativimuttanti anupādisesanibbānadhātuppattiyā bhagavantaṃ thometi. Ettha hi dvīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā attahitasampattito parahitapaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantappahānato anupādisesanibbānappattito ca veditabbā, parahitapaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanato viruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayato ñāṇaparipākakālāgamanato ca. Sā panettha āsayato payogato ca duvidhā parahitapaṭipatti, tividhā ca attahitasampatti pakāsitā hoti. Kathaṃ? ‘‘Karuṇāsītalahadaya’’nti etena āsayato parahitapaṭipatti, sammāgadanatthena sugatasaddena payogato parahitapaṭipatti, ‘‘paññāpajjotavihatamohatamaṃ gativimutta’’nti etehi catusaccapaṭivedhatthena ca sugatasaddena tividhāpi attahitasampatti, avasiṭṭhaṭṭhena tena ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena cāpi sabbāpi attahitasampattiparahitapaṭipatti pakāsitā hotīti.

    ಅಥ ವಾ ತೀಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಭಗವತೋ ಥೋಮನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ಹೇತುತೋ ಫಲತೋ ಉಪಕಾರತೋ ಚ। ತತ್ಥ ಹೇತು ಮಹಾಕರುಣಾ, ಸಾ ಪಠಮಪದೇನ ದಸ್ಸಿತಾ। ಫಲಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಞಾಣಸಮ್ಪದಾ ಪಹಾನಸಮ್ಪದಾ ಆನುಭಾವಸಮ್ಪದಾ ರೂಪಕಾಯಸಮ್ಪದಾ ಚಾತಿ। ತಾಸು ಞಾಣಪಹಾನಸಮ್ಪದಾ ದುತಿಯಪದೇನ ಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧತ್ಥೇನ ಚ ಸುಗತಸದ್ದೇನ ಪಕಾಸಿತಾ ಹೋನ್ತಿ, ಆನುಭಾವಸಮ್ಪದಾ ಪನ ತತಿಯಪದೇನ, ರೂಪಕಾಯಸಮ್ಪದಾ ಯಥಾವುತ್ತಕಾಯಗಮನಸೋಭನತ್ಥೇನ ಸುಗತಸದ್ದೇನ ಲಕ್ಖಣಾನುಬ್ಯಞ್ಜನಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ವಿನಾ ತದಭಾವತೋ। ಉಪಕಾರೋ ಅನನ್ತರಂ ಅಬಾಹಿರಂ ಕರಿತ್ವಾ ತಿವಿಧಯಾನಮುಖೇನ ವಿಮುತ್ತಿಧಮ್ಮದೇಸನಾ। ಸೋ ಸಮ್ಮಾಗದನತ್ಥೇನ ಸುಗತಸದ್ದೇನ ಪಕಾಸಿತೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Atha vā tīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā – hetuto phalato upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā paṭhamapadena dassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ ñāṇasampadā pahānasampadā ānubhāvasampadā rūpakāyasampadā cāti. Tāsu ñāṇapahānasampadā dutiyapadena saccapaṭivedhatthena ca sugatasaddena pakāsitā honti, ānubhāvasampadā pana tatiyapadena, rūpakāyasampadā yathāvuttakāyagamanasobhanatthena sugatasaddena lakkhaṇānubyañjanapāripūriyā vinā tadabhāvato. Upakāro anantaraṃ abāhiraṃ karitvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā. So sammāgadanatthena sugatasaddena pakāsito hotīti veditabbaṃ.

    ತತ್ಥ ‘‘ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಮೂಲಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಮಹಾಕರುಣಾಸಞ್ಚೋದಿತಮಾನಸೋ ಹಿ ಭಗವಾ ಸಂಸಾರಪಙ್ಕತೋ ಸತ್ತಾನಂ ಸಮುದ್ಧರಣತ್ಥಂ ಕತಾಭಿನೀಹಾರೋ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಪಾರಮಿಯೋ ಪೂರೇತ್ವಾ ಅನುತ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ ಅಧಿಗತೋತಿ ಕರುಣಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಮೂಲಂ। ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ । ಅನಾವರಣಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಞ್ಹಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ, ಮಗ್ಗಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಅನಾವರಣಞಾಣಂ ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ। ಸಮ್ಮಾಗಮನತ್ಥೇನ ಸುಗತಸದ್ದೇನ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಪಟಿಪತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ ಲೀನುದ್ಧಚ್ಚಪತಿಟ್ಠಾನಾಯೂಹನಕಾಮಸುಖಲ್ಲಿಕತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದಾಭಿನಿವೇಸಾದಿ ಅನ್ತದ್ವಯರಹಿತಾಯ ಕರುಣಾಪಞ್ಞಾಪರಿಗ್ಗಹಿತಾಯ ಮಜ್ಝಿಮಾಯ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಪಕಾಸನತೋ ಸುಗತಸದ್ದಸ್ಸ। ಇತರೇಹಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಪಧಾನಾಪ್ಪಧಾನಭೇದಂ ಪಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಂಸಾರಮಹೋಘತೋ ಸತ್ತಸನ್ತಾರಣಞ್ಹೇತ್ಥ ಪಧಾನಂ ಪಯೋಜನಂ, ತದಞ್ಞಮಪ್ಪಧಾನಂ। ತೇಸು ಪಧಾನೇನ ಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಇತರೇನ ಅತ್ತಹಿತಸಮ್ಪತ್ತಿಂ, ತದುಭಯೇನ ಅತ್ತಹಿತಾಯ ಪಟಿಪನ್ನಾದೀಸು ಚತೂಸು ಪುಗ್ಗಲೇಸು ಭಗವತೋ ಚತುತ್ಥಪುಗ್ಗಲಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನ ಚ ಅನುತ್ತರದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಭಾವಂ ಉತ್ತಮವನ್ದನೀಯಭಾವಂ ಅತ್ತನೋ ಚ ವನ್ದನಕಿರಿಯಾಯ ಖೇತ್ತಙ್ಗತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ।

    Tattha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāsañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena sammāsambodhiṃ dasseti . Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘sammāsambodhī’’ti vuccatīti. Sammāgamanatthena sugatasaddena sammāsambodhiyā paṭipattiṃ dasseti līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyogasassatucchedābhinivesādi antadvayarahitāya karuṇāpaññāpariggahitāya majjhimāya paṭipattiyā pakāsanato sugatasaddassa. Itarehi sammāsambodhiyā padhānāppadhānabhedaṃ payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇañhettha padhānaṃ payojanaṃ, tadaññamappadhānaṃ. Tesu padhānena parahitapaṭipattiṃ dasseti, itarena attahitasampattiṃ, tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti. Tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ uttamavandanīyabhāvaṃ attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.

    ಏತ್ಥ ಚ ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಲೋಕಿಯೇಸು ಮಹಗ್ಗತಭಾವಪ್ಪತ್ತಾಸಾಧಾರಣಗುಣದೀಪನತೋ ಭಗವತೋ ಸಬ್ಬಲೋಕಿಯಗುಣಸಮ್ಪತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋತಿ, ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಮಗ್ಗಞಾಣದೀಪನತೋ ಸಬ್ಬಲೋಕುತ್ತರಗುಣಸಮ್ಪತ್ತಿ। ತದುಭಯಗ್ಗಹಣಸಿದ್ಧೋ ಹಿ ಅತ್ಥೋ ‘‘ಸನರಾಮರಲೋಕಗರು’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ವಿಪಞ್ಚೀಯತೀತಿ। ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಚ ಉಪಗಮನಂ ನಿರುಪಕ್ಕಿಲೇಸಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ಅಪಗಮನಂ। ತಥಾ ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಲೋಕಸಮಞ್ಞಾನುರೂಪಂ ಭಗವತೋ ಪವತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ ಲೋಕವೋಹಾರವಿಸಯತ್ತಾ ಕರುಣಾಯ, ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ಸಮಞ್ಞಾಯ ಅನತಿಧಾವನಂ ಸಭಾವಾನವಬೋಧೇನ ಹಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮಞ್ಞಂ ಅತಿಧಾವಿತ್ವಾ ಸತ್ತಾದಿಪರಾಮಸನಂ ಹೋತೀತಿ। ತಥಾ ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಮಹಾಕರುಣಾಸಮಾಪತ್ತಿವಿಹಾರಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ತೀಸು ಕಾಲೇಸು ಅಪ್ಪಟಿಹತಞಾಣಂ ಚತುಸಚ್ಚಞಾಣಂ ಚತುಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಂ ಚತುವೇಸಾರಜ್ಜಞಾಣಂ।

    Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāgahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho hi attho ‘‘sanarāmaralokagaru’’ntiādinā vipañcīyatīti. Karuṇāgahaṇena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāgahaṇena apagamanaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāgahaṇena samaññāya anatidhāvanaṃ sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādiparāmasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāgahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ catupaṭisambhidāñāṇaṃ catuvesārajjañāṇaṃ.

    ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಮಹಾಕರುಣಾಸಮಾಪತ್ತಿಞಾಣಸ್ಸ ಗಹಿತತ್ತಾ ಸೇಸಾಸಾಧಾರಣಞಾಣಾನಿ, ಛ ಅಭಿಞ್ಞಾ, ಅಟ್ಠಸು ಪರಿಸಾಸು ಅಕಮ್ಪನಞಾಣಾನಿ, ದಸ ಬಲಾನಿ, ಚುದ್ದಸ ಬುದ್ಧಞಾಣಾನಿ, ಸೋಳಸ ಞಾಣಚರಿಯಾ, ಅಟ್ಠಾರಸ ಬುದ್ಧಧಮ್ಮಾ, ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸ ಞಾಣವತ್ಥೂನಿ, ಸತ್ತಸತ್ತತಿಞಾಣವತ್ಥೂನೀತಿ ಏವಮಾದೀನಂ ಅನೇಕೇಸಂ ಪಞ್ಞಾಪಭೇದಾನಂ ವಸೇನ ಞಾಣಚಾರಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತಥಾ ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಚರಣಸಮ್ಪತ್ತಿಂ, ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಪತ್ತಿಂ। ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಅತ್ತಾಧಿಪತಿತಾ, ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ಧಮ್ಮಾಧಿಪತಿತಾ। ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಲೋಕನಾಥಭಾವೋ, ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ಅತ್ತನಾಥಭಾವೋ। ತಥಾ ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಪುಬ್ಬಕಾರಿಭಾವೋ, ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ಕತಞ್ಞುತಾ। ತಥಾ ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಅಪರನ್ತಪತಾ, ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ಅನತ್ತನ್ತಪತಾ। ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ವಾ ಬುದ್ಧಕರಧಮ್ಮಸಿದ್ಧಿ, ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ಬುದ್ಧಭಾವಸಿದ್ಧಿ। ತಥಾ ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಪರೇಸಂ ತಾರಣಂ, ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ಸಯಂ ತರಣಂ। ತಥಾ ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಸಬ್ಬಸತ್ತೇಸು ಅನುಗ್ಗಹಚಿತ್ತತಾ, ಪಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇಸು ವಿರತ್ತಚಿತ್ತತಾ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋತಿ।

    Karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesāsādhāraṇañāṇāni, cha abhiññā, aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇāni, dasa balāni, cuddasa buddhañāṇāni, soḷasa ñāṇacariyā, aṭṭhārasa buddhadhammā, catucattālīsa ñāṇavatthūni, sattasattatiñāṇavatthūnīti evamādīnaṃ anekesaṃ paññāpabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti. Tathā karuṇāgahaṇena caraṇasampattiṃ, paññāgahaṇena vijjāsampattiṃ. Karuṇāgahaṇena attādhipatitā, paññāgahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāgahaṇena lokanāthabhāvo, paññāgahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāgahaṇena pubbakāribhāvo, paññāgahaṇena kataññutā. Tathā karuṇāgahaṇena aparantapatā, paññāgahaṇena anattantapatā. Karuṇāgahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāgahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāgahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāgahaṇena sayaṃ taraṇaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāgahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti.

    ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಚ ಬುದ್ಧಗುಣಾನಂ ಕರುಣಾ ಆದಿ ತನ್ನಿದಾನಭಾವತೋ, ಪಞ್ಞಾ ಪರಿಯೋಸಾನಂ ತತೋ ಉತ್ತರಿ ಕರಣೀಯಾಭಾವತೋ। ಇತಿ ಆದಿಪರಿಯೋಸಾನದಸ್ಸನೇನ ಸಬ್ಬೇ ಬುದ್ಧಗುಣಾ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋನ್ತಿ। ತಥಾ ಕರುಣಾಗಹಣೇನ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ। ಕರುಣಾನಿದಾನಞ್ಹಿ ಸೀಲಂ ತತೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿವಿರತಿಪ್ಪವತ್ತಿತೋ, ಸಾ ಚ ಝಾನತ್ತಯಸಮ್ಪಯೋಗಿನೀತಿ। ಪಞ್ಞಾವಚನೇನ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ। ಸೀಲಞ್ಚ ಸಬ್ಬಬುದ್ಧಗುಣಾನಂ ಆದಿ, ಸಮಾಧಿ ಮಜ್ಝೇ, ಪಞ್ಞಾ ಪರಿಯೋಸಾನನ್ತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಆದಿಮಜ್ಝಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣದಸ್ಸನೇನ ಸಬ್ಬೇ ಬುದ್ಧಗುಣಾ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋನ್ತಿ ನಯತೋ ದಸ್ಸಿತತ್ತಾ। ಏಸೋ ಏವ ಹಿ ನಿರವಸೇಸತೋ ಬುದ್ಧಗುಣಾನಂ ದಸ್ಸನುಪಾಯೋ, ಯದಿದಂ ನಯಗ್ಗಾಹಣಂ। ಅಞ್ಞಥಾ ಕೋ ನಾಮ ಸಮತ್ಥೋ ಭಗವತೋ ಗುಣೇ ಅನುಪದಂ ನಿರವಸೇಸತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ। ತೇನೇವಾಹ –

    Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttari karaṇīyābhāvato. Iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāgahaṇena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggāhaṇaṃ. Aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Tenevāha –

    ‘‘ಬುದ್ಧೋಪಿ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಣೇಯ್ಯ ವಣ್ಣಂ।

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ;

    ಕಪ್ಪಮ್ಪಿ ಚೇ ಅಞ್ಞಮಭಾಸಮಾನೋ॥

    Kappampi ce aññamabhāsamāno.

    ಖೀಯೇಥ ಕಪ್ಪೋ ಚಿರದೀಘಮನ್ತರೇ।

    Khīyetha kappo ciradīghamantare;

    ವಣ್ಣೋ ನ ಖೀಯೇಥ ತಥಾಗತಸ್ಸಾ’’ತಿ॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೩೦೫; ೩.೧೪೧; ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೪೨೫; ಉದಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೫೩; ಅಪ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೭.೨೦; ಬು॰ ವಂ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೪.೪; ಚರಿಯಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩.೧೨೨ ಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಾ)।

    Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.305; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; apa. aṭṭha. 2.7.20; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.4; cariyā. aṭṭha. 3.122 pakiṇṇakakathā);

    ತೇನೇವ ಚ ಆಯಸ್ಮತಾ ಸಾರಿಪುತ್ತತ್ಥೇರೇನಪಿ ಬುದ್ಧಗುಣಪರಿಚ್ಛೇದನಂ ಪತಿ ಅನುಯುತ್ತೇನ ‘‘ನೋ ಹೇತಂ, ಭನ್ತೇ’’ತಿ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ‘‘ಅಪಿಚ ಮೇ, ಭನ್ತೇ, ಧಮ್ಮನ್ವಯೋ ವಿದಿತೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೧೪೬) ವುತ್ತಂ।

    Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenapi buddhaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipitvā ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) vuttaṃ.

    ೨. ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಸಕಲಸಬ್ಬಞ್ಞುಗುಣೇಹಿ ಭಗವನ್ತಂ ಅಭಿತ್ಥವಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸದ್ಧಮ್ಮಂ ಥೋಮೇತುಂ ‘‘ಬುದ್ಧೋಪೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಬುದ್ಧೋತಿ ಕತ್ತುನಿದ್ದೇಸೋ। ಬುದ್ಧಭಾವನ್ತಿ ಕಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೋ। ಭಾವೇತ್ವಾ ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾತಿ ಚ ಪುಬ್ಬಕಾಲಕಿರಿಯಾನಿದ್ದೇಸೋ । ಯನ್ತಿ ಅನಿಯಮತೋ ಕಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೋ। ಉಪಗತೋತಿ ಅಪರಕಾಲಕಿರಿಯಾನಿದ್ದೇಸೋ। ವನ್ದೇತಿ ಕಿರಿಯಾನಿದ್ದೇಸೋ। ತನ್ತಿ ನಿಯಮನಂ। ಧಮ್ಮನ್ತಿ ವನ್ದನಕಿರಿಯಾಯ ಕಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೋ। ಗತಮಲಂ ಅನುತ್ತರನ್ತಿ ಚ ತಬ್ಬಿಸೇಸನಂ।

    2. Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘buddhopī’’tiādimāha. Tattha buddhoti kattuniddeso. Buddhabhāvanti kammaniddeso. Bhāvetvā sacchikatvāti ca pubbakālakiriyāniddeso . Yanti aniyamato kammaniddeso. Upagatoti aparakālakiriyāniddeso. Vandeti kiriyāniddeso. Tanti niyamanaṃ. Dhammanti vandanakiriyāya kammaniddeso. Gatamalaṃ anuttaranti ca tabbisesanaṃ.

    ತತ್ಥ ಬುದ್ಧಸದ್ದಸ್ಸ ತಾವ ‘‘ಬುಜ್ಝಿತಾ ಸಚ್ಚಾನೀತಿ ಬುದ್ಧೋ, ಬೋಧೇತಾ ಪಜಾಯಾತಿ ಬುದ್ಧೋ’’ತಿಆದಿನಾ ನಿದ್ದೇಸನಯೇನ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೯೨; ಚೂಳನಿ॰ ೯೭) ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅಥ ವಾ ಸವಾಸನಾಯ ಅಞ್ಞಾಣನಿದ್ದಾಯ ಅಚ್ಚನ್ತವಿಗಮತೋ, ಬುದ್ಧಿಯಾ ವಾ ವಿಕಸಿತಭಾವತೋ ಬುದ್ಧವಾತಿ ಬುದ್ಧೋ ಜಾಗರಣವಿಕಸನತ್ಥವಸೇನ। ಅಥ ವಾ ಕಸ್ಸಚಿಪಿ ಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನವಬುದ್ಧಸ್ಸ ಅಭಾವೇನ ಞೇಯ್ಯವಿಸೇಸಸ್ಸ ಕಮ್ಮಭಾವೇನ ಅಗ್ಗಹಣತೋ ಕಮ್ಮವಚನಿಚ್ಛಾಯ ಅಭಾವೇನ ಅವಗಮನತ್ಥವಸೇನೇವ ಕತ್ತುನಿದ್ದೇಸೋ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಬುದ್ಧವಾತಿ ಬುದ್ಧೋ ಯಥಾ ‘‘ದಿಕ್ಖಿತೋ ನ ದದಾತೀ’’ತಿ। ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಪಾರಮಿತಾಪರಿಭಾವಿತೋ ಸಯಮ್ಭುಞಾಣೇನ ಸಹ ವಾಸನಾಯ ವಿಹತವಿದ್ಧಸ್ತನಿರವಸೇಸಕಿಲೇಸೋ ಮಹಾಕರುಣಾಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಾದಿಅಪರಿಮೇಯ್ಯಗುಣಗಣಾಧಾರೋ ಖನ್ಧಸನ್ತಾನೋ ಬುದ್ಧೋ। ಯಥಾಹ –

    Tattha buddhasaddassa tāva ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā niddesanayena (mahāni. 192; cūḷani. 97) attho veditabbo. Atha vā savāsanāya aññāṇaniddāya accantavigamato, buddhiyā vā vikasitabhāvato buddhavāti buddho jāgaraṇavikasanatthavasena. Atha vā kassacipi ñeyyadhammassa anavabuddhassa abhāvena ñeyyavisesassa kammabhāvena aggahaṇato kammavacanicchāya abhāvena avagamanatthavaseneva kattuniddeso labbhatīti buddhavāti buddho yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti. Atthato pana pāramitāparibhāvito sayambhuñāṇena saha vāsanāya vihataviddhastaniravasesakileso mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimeyyaguṇagaṇādhāro khandhasantāno buddho. Yathāha –

    ‘‘ಬುದ್ಧೋತಿ ಯೋ ಸೋ ಭಗವಾ ಸಯಮ್ಭೂ। ಅನಾಚರಿಯಕೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅನನುಸ್ಸುತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಸಾಮಂ ಸಚ್ಚಾನಿ ಅಭಿಸಮ್ಬುಜ್ಝಿ, ತತ್ಥ ಚ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಂ ಪತ್ತೋ ಬಲೇಸು ಚ ವಸೀಭಾವ’’ನ್ತಿ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೯೨; ಚೂಳನಿ॰ ೯೭; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೩.೧೬೧)।

    ‘‘Buddhoti yo so bhagavā sayambhū. Anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāva’’nti (mahāni. 192; cūḷani. 97; paṭi. ma. 3.161).

    ಅಪಿ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಭಾವನೇ। ತೇನ ‘‘ಏವಂ ಗುಣವಿಸೇಸಯುತ್ತೋ ಸೋಪಿ ನಾಮ ಭಗವಾ’’ತಿ ವಕ್ಖಮಾನಗುಣೇ ಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಭಾವನಂ ದೀಪೇತಿ। ಬುದ್ಧಭಾವನ್ತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ। ಭಾವೇತ್ವಾತಿ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ಚ। ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಕತ್ವಾ। ಉಪಗತೋತಿ ಪತ್ತೋ, ಅಧಿಗತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತಸ್ಸ ‘‘ಬುದ್ಧಭಾವ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಗತಮಲನ್ತಿ ವಿಗತಮಲಂ, ನಿದ್ದೋಸನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ವನ್ದೇತಿ ಪಣಮಾಮಿ, ಥೋಮೇಮಿ ವಾ। ಅನುತ್ತರನ್ತಿ ಉತ್ತರರಹಿತಂ, ಲೋಕುತ್ತರನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಯಥಾನುಸಿಟ್ಠಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನೇ ಅಪಾಯತೋ ಚ ಸಂಸಾರತೋ ಚ ಅಪತಮಾನೇ ಕತ್ವಾ ಧಾರೇತೀತಿ ಧಮ್ಮೋ। ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಏವಂ ವಿವಿಧಗುಣಗಣಸಮನ್ನಾಗತೋ ಬುದ್ಧೋಪಿ ಭಗವಾ ಯಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಙ್ಖಾತಂ ಧಮ್ಮಂ ಭಾವೇತ್ವಾ, ಫಲನಿಬ್ಬಾನಸಙ್ಖಾತಂ ಪನ ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾ ಅನುತ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ ಅಧಿಗತೋ, ತಮೇತಂ ಬುದ್ಧಾನಮ್ಪಿ ಬುದ್ಧಭಾವಹೇತುಭೂತಂ ಸಬ್ಬದೋಸಮಲರಹಿತಂ ಅತ್ತನೋ ಉತ್ತರಿತರಾಭಾವೇನ ಅನುತ್ತರಂ ಪಟಿವೇಧಸದ್ಧಮ್ಮಂ ನಮಾಮೀತಿ। ಪರಿಯತ್ತಿಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸಾಪಿ ತಪ್ಪಕಾಸನತ್ತಾ ಇಧ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।

    Api-saddo sambhāvane. Tena ‘‘evaṃ guṇavisesayutto sopi nāma bhagavā’’ti vakkhamānaguṇe dhamme sambhāvanaṃ dīpeti. Buddhabhāvanti sammāsambodhiṃ. Bhāvetvāti uppādetvā vaḍḍhetvā ca. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Upagatoti patto, adhigatoti attho. Etassa ‘‘buddhabhāva’’nti etena sambandho. Gatamalanti vigatamalaṃ, niddosanti attho. Vandeti paṇamāmi, thomemi vā. Anuttaranti uttararahitaṃ, lokuttaranti attho. Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato ca saṃsārato ca apatamāne katvā dhāretīti dhammo. Ayañhettha saṅkhepattho – evaṃ vividhaguṇagaṇasamannāgato buddhopi bhagavā yaṃ ariyamaggasaṅkhātaṃ dhammaṃ bhāvetvā, phalanibbānasaṅkhātaṃ pana sacchikatvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigato, tametaṃ buddhānampi buddhabhāvahetubhūtaṃ sabbadosamalarahitaṃ attano uttaritarābhāvena anuttaraṃ paṭivedhasaddhammaṃ namāmīti. Pariyattisaddhammassāpi tappakāsanattā idha saṅgaho daṭṭhabbo.

    ಅಥ ವಾ ‘‘ಅಭಿಧಮ್ಮನಯಸಮುದ್ದಂ ಅಧಿಗಚ್ಛಿ, ತೀಣಿ ಪಿಟಕಾನಿ ಸಮ್ಮಸೀ’’ತಿ ಚ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮಸ್ಸಪಿ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಸಮ್ಮಸನಪರಿಯಾಯೋ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಸೋಪಿ ಇಧ ವುತ್ತೋ ಏವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತಥಾ ‘‘ಯಂ ಧಮ್ಮಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಸಚ್ಚಿಕತ್ವಾ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತತ್ತಾ ಬುದ್ಧಕರಧಮ್ಮಭೂತಾಹಿ ಪಾರಮಿತಾಹಿ ಸಹ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಅಧಿಸೀಲಸಿಕ್ಖಾದಯೋಪಿ ಇಧ ಧಮ್ಮಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತಾಪಿ ಹಿ ಮಲಪಟಿಪಕ್ಖತಾಯ ಗತಮಲಾ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣತಾಯ ಅನುತ್ತರಾ ಚಾತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಸತ್ತಾನಂ ಸಕಲವಟ್ಟದುಕ್ಖನಿಸ್ಸರಣತ್ಥಾಯ ಕತಮಹಾಭಿನೀಹಾರೋ ಮಹಾಕರುಣಾಧಿವಾಸಪೇಸಲಜ್ಝಾಸಯೋ ಪಞ್ಞಾವಿಸೇಸಪರಿಧೋತನಿಮ್ಮಲಾನಂ ದಾನದಮಸಂಯಮಾದೀನಂ ಉತ್ತಮಧಮ್ಮಾನಂ ಸತಸಹಸ್ಸಾಧಿಕಾನಿ ಕಪ್ಪಾನಂ ಚತ್ತಾರಿ ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯಾನಿ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ನಿರನ್ತರಂ ನಿರವಸೇಸಾನಂ ಭಾವನಾಪಚ್ಚಕ್ಖಕರಣೇಹಿ ಕಮ್ಮಾದೀಸು ಅಧಿಗತವಸೀಭಾವೋ ಅಚ್ಛರಿಯಾಚಿನ್ತೇಯ್ಯಮಹಾನುಭಾವೋ ಅಧಿಸೀಲಾಧಿಚಿತ್ತಾನಂ ಪರಮುಕ್ಕಂಸಪಾರಮಿಪ್ಪತ್ತೋ ಭಗವಾ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೇ ಚತುವೀಸತಿಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮುಖೇನ ಮಹಾವಜಿರಞಾಣಂ ಪೇಸೇತ್ವಾ ಅನುತ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ।

    Atha vā ‘‘abhidhammanayasamuddaṃ adhigacchi, tīṇi piṭakāni sammasī’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ vuttattā pariyattidhammassapi sacchikiriyāsammasanapariyāyo labbhatīti sopi idha vutto evāti daṭṭhabbaṃ. Tathā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā saccikatvā’’ti ca vuttattā buddhakaradhammabhūtāhi pāramitāhi saha pubbabhāge adhisīlasikkhādayopi idha dhammasaddena saṅgahitāti veditabbaṃ. Tāpi hi malapaṭipakkhatāya gatamalā anaññasādhāraṇatāya anuttarā cāti. Tathā hi sattānaṃ sakalavaṭṭadukkhanissaraṇatthāya katamahābhinīhāro mahākaruṇādhivāsapesalajjhāsayo paññāvisesaparidhotanimmalānaṃ dānadamasaṃyamādīnaṃ uttamadhammānaṃ satasahassādhikāni kappānaṃ cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesānaṃ bhāvanāpaccakkhakaraṇehi kammādīsu adhigatavasībhāvo acchariyācinteyyamahānubhāvo adhisīlādhicittānaṃ paramukkaṃsapāramippatto bhagavā paccayākāre catuvīsatikoṭisatasahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ pesetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti.

    ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಭಾವೇತ್ವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಪದಾಯ ಧಮ್ಮಂ ಥೋಮೇತಿ, ‘‘ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ವಿಮುತ್ತಿಸಮ್ಪದಾಯ। ತಥಾ ಪಠಮೇನ ಝಾನಸಮ್ಪದಾಯ, ದುತಿಯೇನ ವಿಮೋಕ್ಖಸಮ್ಪದಾಯ। ಪಠಮೇನ ವಾ ಸಮಾಧಿಸಮ್ಪದಾಯ, ದುತಿಯೇನ ಸಮಾಪತ್ತಿಸಮ್ಪದಾಯ। ಅಥ ವಾ ಪಠಮೇನ ಖಯೇಞಾಣಭಾವೇನ, ದುತಿಯೇನ ಅನುಪ್ಪಾದೇಞಾಣಭಾವೇನ। ಪುರಿಮೇನ ವಾ ವಿಜ್ಜೂಪಮತಾಯ, ದುತಿಯೇನ ವಜಿರೂಪಮತಾಯ। ಪುರಿಮೇನ ವಾ ವಿರಾಗಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ, ದುತಿಯೇನ ನಿರೋಧಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ। ತಥಾ ಪಠಮೇನ ನಿಯ್ಯಾನಭಾವೇನ, ದುತಿಯೇನ ನಿಸ್ಸ್ಸರಣಭಾವೇನ। ಪಠಮೇನ ವಾ ಹೇತುಭಾವೇನ, ದುತಿಯೇನ ಅಸಙ್ಖತಭಾವೇನ। ಪಠಮೇನ ವಾ ದಸ್ಸನಭಾವೇನ, ದುತಿಯೇನ ವಿವೇಕಭಾವೇನ। ಪಠಮೇನ ವಾ ಅಧಿಪತಿಭಾವೇನ, ದುತಿಯೇನ ಅಮತಭಾವೇನ ಧಮ್ಮಂ ಥೋಮೇತಿ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಯಂ ಧಮ್ಮಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಬುದ್ಧಭಾವಂ ಉಪಗತೋ’’ತಿ ಏತೇನ ಸ್ವಾಕ್ಖಾತತಾಯ ಧಮ್ಮಂ ಥೋಮೇತಿ। ‘‘ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸನ್ದಿಟ್ಠಿಕತಾಯ। ತಥಾ ಪುರಿಮೇನ ಅಕಾಲಿಕತಾಯ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಏಹಿಪಸ್ಸಿಕತಾಯ। ಪುರಿಮೇನ ವಾ ಓಪನೇಯ್ಯಿಕತಾಯ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಪಚ್ಚತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬತಾಯ ಧಮ್ಮಂ ಥೋಮೇತಿ। ‘‘ಗತಮಲ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಸಂಕಿಲೇಸಾಭಾವದೀಪನೇನ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪರಿಸುದ್ಧತಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ‘‘ಅನುತ್ತರ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವಿಸಿಟ್ಠಸ್ಸ ಅಭಾವದೀಪನೇನ ವಿಪುಲಪರಿಪುಣ್ಣತಂ। ಪಠಮೇನ ವಾ ಪಹಾನಸಮ್ಪದಂ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ದಸ್ಸೇತಿ, ದುತಿಯೇನ ಸಭಾವಸಮ್ಪದಂ। ಭಾವೇತಬ್ಬತಾಯ ವಾ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಗತಮಲಭಾವೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ । ಭಾವನಾಗುಣೇನ ಹಿ ಸೋ ದೋಸಾನಂ ಸಮುಗ್ಘಾತಕೋ ಹೋತೀತಿ। ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಭಾವೇನ ಅನುತ್ತರಭಾವೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾನಿಬ್ಬತ್ತಿತೋ ಹಿ ತದುತ್ತರಿಕರಣೀಯಾಭಾವತೋ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣತಾಯ ಅನುತ್ತರೋತಿ। ತಥಾ ‘‘ಭಾವೇತ್ವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಹ ಪುಬ್ಬಭಾಗಸೀಲಾದೀಹಿ ಸೇಕ್ಖಾ ಸೀಲಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧಾ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋನ್ತಿ, ‘‘ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಹ ಅಸಙ್ಖತಾಯ ಧಾತುಯಾ ಅಸೇಕ್ಖಾ ಸೀಲಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧಾ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ।

    Ettha ca ‘‘bhāvetvā’’ti etena vijjāsampadāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena vimuttisampadāya. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Atha vā paṭhamena khayeñāṇabhāvena, dutiyena anuppādeñāṇabhāvena. Purimena vā vijjūpamatāya, dutiyena vajirūpamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nisssaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā buddhabhāvaṃ upagato’’ti etena svākkhātatāya dhammaṃ thometi. ‘‘Sacchikatvā’’ti etena sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi. ‘‘Gatamala’’nti iminā saṃkilesābhāvadīpanena dhammassa parisuddhataṃ dasseti, ‘‘anuttara’’nti etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena vipulaparipuṇṇataṃ. Paṭhamena vā pahānasampadaṃ dhammassa dasseti, dutiyena sabhāvasampadaṃ. Bhāvetabbatāya vā dhammassa gatamalabhāvo yojetabbo . Bhāvanāguṇena hi so dosānaṃ samugghātako hotīti. Sacchikātabbabhāvena anuttarabhāvo yojetabbo. Sacchikiriyānibbattito hi taduttarikaraṇīyābhāvato anaññasādhāraṇatāya anuttaroti. Tathā ‘‘bhāvetvā’’ti etena saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā honti, ‘‘sacchikatvā’’ti etena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.

    ೩. ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪೇನೇವ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಗುಣೇಹಿ ಸದ್ಧಮ್ಮಂ ಅಭಿತ್ಥವಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅರಿಯಸಙ್ಘಂ ಥೋಮೇತುಂ ‘‘ಸುಗತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸುಗತಸ್ಸಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧನಿದ್ದೇಸೋ, ತಸ್ಸ ‘‘ಪುತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಓರಸಾನನ್ತಿ ಪುತ್ತವಿಸೇಸನಂ। ಮಾರಸೇನಮಥನಾನನ್ತಿ ಓರಸಪುತ್ತಭಾವೇ ಕಾರಣನಿದ್ದೇಸೋ। ತೇನ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಮೇವ ಭಗವತೋ ಓರಸಪುತ್ತಭಾವೇ ಕಾರಣಂ ಅನುಜಾನಾತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಟ್ಠನ್ನನ್ತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದನಿದ್ದೇಸೋ। ತೇನ ಸತಿಪಿ ತೇಸಂ ಸತ್ತವಿಸೇಸಭಾವೇನ ಅನೇಕಸಹಸ್ಸಸಙ್ಖಾಭಾವೇ ಇಮಂ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದಂ ನಾತಿವತ್ತನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ಮಗ್ಗಟ್ಠಫಲಟ್ಠಭಾವಾನಾತಿವತ್ತನತೋ। ಸಮೂಹನ್ತಿ ಸಮುದಾಯನಿದ್ದೇಸೋ। ಅರಿಯಸಙ್ಘನ್ತಿ ಗುಣವಿಸಿಟ್ಠಸಙ್ಘಾಟಭಾವನಿದ್ದೇಸೋ। ತೇನ ಅಸಭಿಪಿ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಕಾಯಸಾಮಗ್ಗಿಯಂ ಅರಿಯಸಙ್ಘಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ ದಿಟ್ಠಿಸೀಲಸಾಮಞ್ಞೇನ ಸಂಹತಭಾವತೋ।

    3. Evaṃ saṅkhepeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ abhitthavitvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sugatassā’’tiādimāha. Tattha sugatassāti sambandhaniddeso, tassa ‘‘puttāna’’nti etena sambandho. Orasānanti puttavisesanaṃ. Mārasenamathanānanti orasaputtabhāve kāraṇaniddeso. Tena kilesappahānameva bhagavato orasaputtabhāve kāraṇaṃ anujānātīti dasseti. Aṭṭhannanti gaṇanaparicchedaniddeso. Tena satipi tesaṃ sattavisesabhāvena anekasahassasaṅkhābhāve imaṃ gaṇanaparicchedaṃ nātivattantīti dasseti maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvānātivattanato. Samūhanti samudāyaniddeso. Ariyasaṅghanti guṇavisiṭṭhasaṅghāṭabhāvaniddeso. Tena asabhipi ariyapuggalānaṃ kāyasāmaggiyaṃ ariyasaṅghabhāvaṃ dasseti diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvato.

    ತತ್ಥ ಉರಸಿ ಭವಾ ಜಾತಾ ಸಂವದ್ಧಾ ಚ ಓರಸಾ। ಯಥಾ ಹಿ ಸತ್ತಾನಂ ಓರಸಪುತ್ತಾ ಅತ್ತಜಾತತಾಯ ಪಿತು ಸನ್ತಕಸ್ಸ ದಾಯಜ್ಜಸ್ಸ ವಿಸೇಸೇನ ಭಾಗಿನೋ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಮೇವ ತೇಪಿ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನನ್ತೇ ಅರಿಯಾಯ ಜಾತಿಯಾ ಜಾತತಾಯ ಭಗವತೋ ಸನ್ತಕಸ್ಸ ವಿಮುತ್ತಿಸುಖಸ್ಸ ಅರಿಯಧಮ್ಮರತನಸ್ಸ ಚ ಏಕನ್ತಭಾಗಿನೋತಿ ಓರಸಾ ವಿಯ ಓರಸಾ। ಅಥ ವಾ ಭಗವತೋ ಧಮ್ಮದೇಸನಾನುಭಾವೇನ ಅರಿಯಭೂಮಿಂ ಓಕ್ಕಮಮಾನಾ ಓಕ್ಕನ್ತಾ ಚ ಅರಿಯಸಾವಕಾ ಭಗವತೋ ಉರೇನ ವಾಯಾಮಜನಿತಾಭಿಜಾತಿತಾಯ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ‘‘ಓರಸಪುತ್ತಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಂ ಅರಹನ್ತಿ। ಸಾವಕೇಹಿ ಪವತ್ತಿಯಮಾನಾಪಿ ಹಿ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ ‘‘ಭಗವತೋ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ’’ಇಚ್ಚೇವ ವುಚ್ಚತಿ ತಂಮೂಲಿಕತ್ತಾ ಲಕ್ಖಣಾದಿವಿಸೇಸಾಭಾವತೋ ಚ।

    Tattha urasi bhavā jātā saṃvaddhā ca orasā. Yathā hi sattānaṃ orasaputtā attajātatāya pitu santakassa dāyajjassa visesena bhāgino honti, evameva tepi ariyapuggalā sammāsambuddhassa dhammassavanante ariyāya jātiyā jātatāya bhagavato santakassa vimuttisukhassa ariyadhammaratanassa ca ekantabhāginoti orasā viya orasā. Atha vā bhagavato dhammadesanānubhāvena ariyabhūmiṃ okkamamānā okkantā ca ariyasāvakā bhagavato urena vāyāmajanitābhijātitāya nippariyāyena ‘‘orasaputtā’’ti vattabbataṃ arahanti. Sāvakehi pavattiyamānāpi hi dhammadesanā ‘‘bhagavato dhammadesanā’’icceva vuccati taṃmūlikattā lakkhaṇādivisesābhāvato ca.

    ಯದಿಪಿ ಅರಿಯಸಾವಕಾನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾಧಿಗಮಸಮಯೇ ಭಗವತೋ ವಿಯ ತದನ್ತರಾಯ ಕರಣತ್ಥಂ ದೇವಪುತ್ತಮಾರೋ, ಮಾರವಾಹಿನೀ ವಾ ನ ಏಕನ್ತೇನ ಅಪಸಾದೇತಿ, ತೇಹಿ ಪನ ಅಪಸಾದೇತಬ್ಬತಾಯ ಕಾರಣೇ ವಿಮಥಿತೇ ತೇಪಿ ವಿಮಥಿತಾ ಏವ ನಾಮ ಹೋನ್ತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಮಾರಸೇನಮಥನಾನ’’ನ್ತಿ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನತ್ಥೇ ‘‘ಮಾರಮಾರಸೇನಮಥನಾನ’’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ‘‘ಮಾರಸೇನಮಥನಾನ’’ನ್ತಿ ಏಕದೇಸಸರೂಪೇಕಸೇಸೋ ಕತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಥ ವಾ ಖನ್ಧಾಭಿಸಙ್ಖಾರಮಾರಾನಂ ವಿಯ ದೇವಪುತ್ತಮಾರಸ್ಸಪಿ ಗುಣಮಾರಣೇ ಸಹಾಯಭಾವೂಪಗಮನತೋ ಕಿಲೇಸಬಲಕಾಯೋ ‘‘ಸೇನಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯಥಾಹ ‘‘ಕಾಮಾ ತೇ ಪಠಮಾ ಸೇನಾ’’ತಿಆದಿ (ಸು॰ ನಿ॰ ೪೩೮; ಮಹಾನಿ॰ ೨೮, ೬೮, ೧೪೯)। ಸಾ ಚ ತೇಹಿ ದಿಯಡ್ಢಸಹಸ್ಸಭೇದಾ ಅನನ್ತಭೇದಾ ವಾ ಕಿಲೇಸವಾಹಿನೀ ಸತಿಧಮ್ಮವಿಚಯವೀರಿಯಸಮಥಾದಿಗುಣಪಹರಣೇಹಿ ಓಧಿಸೋ ವಿಮಥಿತಾ ವಿಹತಾ ವಿದ್ಧಸ್ತಾ ಚಾತಿ ಮಾರಸೇನಮಥನಾ, ಅರಿಯಸಾವಕಾ। ಏತೇನ ತೇಸಂ ಭಗವತೋ ಅನುಜಾತಪುತ್ತತಂ ದಸ್ಸೇತಿ।

    Yadipi ariyasāvakānaṃ ariyamaggādhigamasamaye bhagavato viya tadantarāya karaṇatthaṃ devaputtamāro, māravāhinī vā na ekantena apasādeti, tehi pana apasādetabbatāya kāraṇe vimathite tepi vimathitā eva nāma hontīti āha – ‘‘mārasenamathanāna’’nti. Imasmiṃ panatthe ‘‘māramārasenamathanāna’’nti vattabbe ‘‘mārasenamathanāna’’nti ekadesasarūpekaseso katoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā khandhābhisaṅkhāramārānaṃ viya devaputtamārassapi guṇamāraṇe sahāyabhāvūpagamanato kilesabalakāyo ‘‘senā’’ti vuccati. Yathāha ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādi (su. ni. 438; mahāni. 28, 68, 149). Sā ca tehi diyaḍḍhasahassabhedā anantabhedā vā kilesavāhinī satidhammavicayavīriyasamathādiguṇapaharaṇehi odhiso vimathitā vihatā viddhastā cāti mārasenamathanā, ariyasāvakā. Etena tesaṃ bhagavato anujātaputtataṃ dasseti.

    ಆರಕತ್ತಾ ಕಿಲೇಸೇಹಿ, ಅನಯೇ ನ ಇರಿಯನತೋ, ಅಯೇ ಚ ಇರಿಯನತೋ ಅರಿಯಾ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ। ಅಥ ವಾ ಸದೇವಕೇನ ಲೋಕೇನ ‘‘ಸರಣ’’ನ್ತಿ ಅರಣೀಯತೋ ಉಪಗನ್ತಬ್ಬತೋ ಉಪಗತಾನಞ್ಚ ತದತ್ಥಸಿದ್ಧಿತೋ ಅರಿಯಾ, ಅರಿಯಾನಂ ಸಙ್ಘೋತಿ ಅರಿಯಸಙ್ಘೋ, ಅರಿಯೋ ಚ ಸೋ ಸಙ್ಘೋ ಚಾತಿ ವಾ ಅರಿಯಸಙ್ಘೋ, ತಂ ಅರಿಯಸಙ್ಘಂ। ಭಗವತೋ ಅಪರಭಾಗೇ ಬುದ್ಧಧಮ್ಮರತನಾನಮ್ಪಿ ಸಮಧಿಗಮೋ ಸಙ್ಘರತನಾಧೀನೋತಿ ಅರಿಯಸಙ್ಘಸ್ಸ ಬಹೂಪಕಾರತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಇಧೇವ ‘‘ಸಿರಸಾ ವನ್ದೇ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।

    Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato ariyā niruttinayena. Atha vā sadevakena lokena ‘‘saraṇa’’nti araṇīyato upagantabbato upagatānañca tadatthasiddhito ariyā, ariyānaṃ saṅghoti ariyasaṅgho, ariyo ca so saṅgho cāti vā ariyasaṅgho, taṃ ariyasaṅghaṃ. Bhagavato aparabhāge buddhadhammaratanānampi samadhigamo saṅgharatanādhīnoti ariyasaṅghassa bahūpakārataṃ dassetuṃ idheva ‘‘sirasā vande’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಸುಗತಸ್ಸ ಓರಸಾನಂ ಪುತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಅರಿಯಸಙ್ಘಸ್ಸ ಪಭವಸಮ್ಪದಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ‘‘ಮಾರಸೇನಮಥನಾನ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಪಹಾನಸಮ್ಪದಂ ಸಕಲಸಂಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನದೀಪನತೋ। ‘‘ಅಟ್ಠನ್ನಮ್ಪಿ ಸಮೂಹ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಞಾಣಸಮ್ಪದಂ ಮಗ್ಗಟ್ಠಫಲಟ್ಠಭಾವದೀಪನತೋ। ‘‘ಅರಿಯಸಙ್ಘ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಪಭಾವಸಮ್ಪದಂ ದಸ್ಸೇತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಘಾನಂ ಅಗ್ಗಭಾವದೀಪನತೋ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಸುಗತಸ್ಸ ಓರಸಾನಂ ಪುತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಅರಿಯಸಙ್ಘಸ್ಸ ವಿಸುದ್ಧನಿಸ್ಸಯಭಾವದೀಪನಂ, ‘‘ಮಾರಸೇನಮಥನಾನ’’ನ್ತಿ ಸಮ್ಮಾಉಜುಞಾಯಸಾಮೀಚಿಪ್ಪಟಿಪನ್ನಭಾವದೀಪನಂ, ‘‘ಅಟ್ಠನ್ನಮ್ಪಿ ಸಮೂಹ’’ನ್ತಿ ಆಹುನೇಯ್ಯಾದಿಭಾವದೀಪನಂ, ‘‘ಅರಿಯಸಙ್ಘ’’ನ್ತಿ ಅನುತ್ತರಪುಞ್ಞಕ್ಖೇತ್ತಭಾವದೀಪನಂ। ತಥಾ ‘‘ಸುಗತಸ್ಸ ಓರಸಾನಂ ಪುತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಅರಿಯಸಙ್ಘಸ್ಸ ಲೋಕುತ್ತರಸರಣಗಮನಸಬ್ಭಾವಂ ದೀಪೇತಿ। ಲೋಕುತ್ತರಸರಣಗಮನೇನ ಹಿ ತೇ ಭಗವತೋ ಓರಸಪುತ್ತಾ ಜಾತಾ। ‘‘ಮಾರಸೇನಮಥನಾನ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಅಭಿನೀಹಾರಸಮ್ಪದಾಸಿದ್ಧಂ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಕತಾಭಿನೀಹಾರಾ ಹಿ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪನ್ನಾ ಮಾರಂ ಮಾರಪರಿಸಂ ವಾ ಅಭಿವಿಜಿನನ್ತಿ। ‘‘ಅಟ್ಠನ್ನಮ್ಪಿ ಸಮೂಹ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಪಟಿವಿದ್ಧಸ್ತವಿಪಕ್ಖೇ ಸೇಕ್ಖಾಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮೇ ದಸ್ಸೇತಿ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನೇನ ಮಗ್ಗಫಲಧಮ್ಮಾನಂ ಪಕಾಸಿತತ್ತಾ। ‘‘ಅರಿಯಸಙ್ಘ’’ನ್ತಿ ಅಗ್ಗದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸರಣಗಮನಞ್ಚ ಸಾವಕಾನಂ ಸಬ್ಬಗುಣಾನಂ ಆದಿ, ಸಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿಪದಾ ಸೇಕ್ಖಾ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋ ಮಜ್ಝೇ, ಅಸೇಕ್ಖಾ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋ ಪರಿಯೋಸಾನನ್ತಿ ಆದಿಮಜ್ಝಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣಾ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಸಬ್ಬೇ ಅರಿಯಸಙ್ಘಗುಣಾ ಪಕಾಸಿತಾ ಹೋನ್ತಿ।

    Ettha ca ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa pabhavasampadaṃ dasseti, ‘‘mārasenamathanāna’’nti etena pahānasampadaṃ sakalasaṃkilesappahānadīpanato. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena ñāṇasampadaṃ maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvadīpanato. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhāvasampadaṃ dasseti sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato. Atha vā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti ariyasaṅghassa visuddhanissayabhāvadīpanaṃ, ‘‘mārasenamathanāna’’nti sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ, ‘‘aṭṭhannampi samūha’’nti āhuneyyādibhāvadīpanaṃ, ‘‘ariyasaṅgha’’nti anuttarapuññakkhettabhāvadīpanaṃ. Tathā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabbhāvaṃ dīpeti. Lokuttarasaraṇagamanena hi te bhagavato orasaputtā jātā. ‘‘Mārasenamathanāna’’nti etena abhinīhārasampadāsiddhaṃ pubbabhāge sammāpaṭipattiṃ dasseti. Katābhinīhārā hi sammāpaṭipannā māraṃ māraparisaṃ vā abhivijinanti. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena paṭividdhastavipakkhe sekkhāsekkhadhamme dasseti puggalādhiṭṭhānena maggaphaladhammānaṃ pakāsitattā. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti aggadakkhiṇeyyabhāvaṃ dasseti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānaṃ ādi, sapubbabhāgapaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā saṅkhepato sabbe ariyasaṅghaguṇā pakāsitā honti.

    ೪. ಏವಂ ಗಾಥಾತ್ತಯೇನ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಸಕಲಗುಣಸಂಕಿತ್ತನಮುಖೇನ ರತನತ್ತಯಸ್ಸ ಪಣಾಮಂ ಕತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತಂನಿಪಚ್ಚಕಾರಂ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತೇ ಪಯೋಜನೇ ಪರಿಣಾಮೇನ್ತೋ ‘‘ಇತಿ ಮೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ರತಿಜನನಟ್ಠೇನ ರತನಂ, ಬುದ್ಧಧಮ್ಮಸಙ್ಘಾ। ತೇಸಞ್ಹಿ ‘‘ಇತಿಪಿ ಸೋ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಯಥಾಭೂತಗುಣೇ ಆವಜ್ಜೇನ್ತಸ್ಸ ಅಮತಾಧಿಗಮಹೇತುಭೂತಂ ಅನಪ್ಪಕಂ ಪೀತಿಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಯಥಾಹ –

    4. Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṃkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā idāni taṃnipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘iti me’’tiādimāha. Tattha ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā. Tesañhi ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā yathābhūtaguṇe āvajjentassa amatādhigamahetubhūtaṃ anappakaṃ pītipāmojjaṃ uppajjati. Yathāha –

    ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಮಹಾನಾಮ, ಸಮಯೇ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ತಥಾಗತಂ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ನೇವಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ರಾಗಪರಿಯುಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ, ನ ದೋಸ…ಪೇ॰… ನ ಮೋಹಪರಿಯುಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ…ಪೇ॰… ಉಜುಗತಚಿತ್ತೋ ಖೋ ಮಹಾನಾಮ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಲಭತಿ ಅತ್ಥವೇದಂ, ಲಭತಿ ಧಮ್ಮವೇದಂ, ಲಭತಿ ಧಮ್ಮೂಪಸಂಹಿತಂ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ, ಪಮುದಿತಸ್ಸ ಪೀತಿ ಜಾಯತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೧೦; ೧೧.೧೧)।

    ‘‘Yasmiṃ mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti…pe… ujugatacitto kho mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyatī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).

    ಚಿತ್ತೀಕತಾದಿಭಾವೋ ವಾ ರತನಟ್ಠೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

    Cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ಚಿತ್ತೀಕತಂ ಮಹಗ್ಘಞ್ಚ, ಅತುಲಂ ದುಲ್ಲಭದಸ್ಸನಂ।

    ‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;

    ಅನೋಮಸತ್ತಪರಿಭೋಗಂ, ರತನಂ ತೇನ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೩೩; ಸಂ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩.೫.೨೨೩; ಖು॰ ಪಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೬.೩; ಸು॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೨೨೬; ಮಹಾನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೫೦)।

    Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33; saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.223; khu. pā. aṭṭha. 6.3; su. ni. aṭṭha. 1.226; mahāni. aṭṭha. 50);

    ಚಿತ್ತಿಕತಭಾವಾದಯೋ ಚ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣಾ ಬುದ್ಧಾದೀಸು ಏವ ಲಬ್ಭನ್ತೀತಿ।

    Cittikatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhantīti.

    ವನ್ದನಾವ ವನ್ದನಾಮಯಂ ಯಥಾ ‘‘ದಾನಮಯಂ ಸೀಲಮಯ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೫; ಇತಿವು॰ ೬೦)। ವನ್ದನಾ ಚೇತ್ಥ ಕಾಯವಾಚಾಚಿತ್ತೇಹಿ ತಿಣ್ಣಂ ರತನಾನಂ ಗುಣನಿನ್ನತಾ, ಥೋಮನಾ ವಾ। ಪುಜ್ಜಭವಫಲನಿಬ್ಬತ್ತನತೋ ಪುಞ್ಞಂ, ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನಂ ಪುನಾತೀತಿ ವಾ। ಸುವಿಹತನ್ತರಾಯೋತಿ ಸುಟ್ಠು ವಿಹತನ್ತರಾಯೋ। ಏತೇನ ಅತ್ತನೋ ಪಸಾದಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ರತನತ್ತಯಸ್ಸ ಚ ಖೇತ್ತಭಾವಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ತಂ ಪುಞ್ಞಂ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಸ್ಸ ಉಪಘಾತಕಉಪದ್ದವಾನಂ ವಿಹನನೇ ಸಮತ್ಥನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಹುತ್ವಾತಿ ಪುಬ್ಬಕಾಲಕಿರಿಯಾ। ತಸ್ಸ ‘‘ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತಸ್ಸಾತಿ ಯಂ ರತನತ್ತಯವನ್ದನಾಮಯಂ ಪುಞ್ಞಂ, ತಸ್ಸ। ಆನುಭಾವೇನಾತಿ ಬಲೇನ।

    Vandanāva vandanāmayaṃ yathā ‘‘dānamayaṃ sīlamaya’’nti (dī. ni. 3.305; itivu. 60). Vandanā cettha kāyavācācittehi tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇaninnatā, thomanā vā. Pujjabhavaphalanibbattanato puññaṃ, attano santānaṃ punātīti vā. Suvihatantarāyoti suṭṭhu vihatantarāyo. Etena attano pasādasampattiyā ratanattayassa ca khettabhāvasampattiyā taṃ puññaṃ atthappakāsanassa upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthanti dasseti. Hutvāti pubbakālakiriyā. Tassa ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ, tassa. Ānubhāvenāti balena.

    ೫. ಏವಂ ರತನತ್ತಯಸ್ಸ ನಿಪಚ್ಚಕಾರೇ ಪಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಯಸ್ಸಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಅತ್ಥಂ ಸಂವಣ್ಣೇತುಕಾಮೋ, ತಸ್ಸಾ ತಾವ ಗುಣಾಭಿತ್ಥವನವಸೇನ ಉಪಞ್ಞಾಪನತ್ಥಂ ‘‘ಮಜ್ಝಿಮಪಮಾಣಸುತ್ತಙ್ಕಿತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಮಜ್ಝಿಮಪಮಾಣಸುತ್ತಙ್ಕಿತಸ್ಸಾತಿ ನಾತಿದೀಘನಾತಿಖುದ್ದಕಪಮಾಣೇಹಿ ಸುತ್ತನ್ತೇಹಿ ಲಕ್ಖಿತಸ್ಸ। ಯಥಾ ಹಿ ದೀಘಾಗಮೇ ದೀಘಪಮಾಣಾನಿ ಸುತ್ತಾನಿ, ಯಥಾ ಚ ಸಂಯುತ್ತಙ್ಗುತ್ತರಾಗಮೇಸು ದ್ವೀಸು ಖುದ್ದಕಪಮಾಣಾನಿ, ನ ಏವಂ ಇಧ। ಇಧ ಪನ ಪಮಾಣತೋ ಮಜ್ಝಿಮಾನಿ ಸುತ್ತಾನಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಮಜ್ಝಿಮಪಮಾಣಸುತ್ತಙ್ಕಿತಸ್ಸಾತಿ ನಾತಿದೀಘನಾತಿಖುದ್ದಕಪಮಾಣೇಹಿ ಸುತ್ತನ್ತೇಹಿ ಲಕ್ಖಿತಸ್ಸತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ। ಏತೇನ ‘‘ಮಜ್ಝಿಮೋ’’ತಿ ಅಯಂ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥಾನುಗತಸಮಞ್ಞಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ನನು ಚ ಸುತ್ತಾನಿ ಏವ ಆಗಮೋ, ಕಸ್ಸ ಪನ ಸುತ್ತೇಹಿ ಅಙ್ಕನನ್ತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ ಪರಮತ್ಥತೋ, ಸುತ್ತಾನಿ ಪನ ಉಪಾದಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತೋ ಆಗಮೋ। ಯಥೇವ ಹಿ ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಸಮುದಾಯೇ ‘‘ಸುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವೋಹಾರೋ, ಏವಂ ಸುತ್ತಸಮುದಾಯೇ ಅಯಂ ‘‘ಆಗಮೋ’’ತಿ ವೋಹಾರೋ। ಇಧಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸಾಸನೇ। ಆಗಮಿಸ್ಸನ್ತಿ ಏತ್ಥ, ಏತೇನ ಏತಸ್ಮಾ ವಾ ಅತ್ತತ್ಥಪರತ್ಥಾದಯೋತಿ ಆಗಮೋ, ಆದಿಕಲ್ಯಾಣಾದಿಗುಣಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಉತ್ತಮಟ್ಠೇನ ತಂತಂಅಭಿಪತ್ಥಿತಸಮಿದ್ಧಿಹೇತುತಾಯ ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ವರಿತಬ್ಬತೋ ವರೋ, ಆಗಮೋ ಚ ಸೋ ವರೋ ಚಾತಿ ಆಗಮವರೋ। ಆಗಮಸಮ್ಮತೇಹಿ ವಾ ವರೋತಿ ಆಗಮವರೋ, ಮಜ್ಝಿಮೋ ಚ ಸೋ ಆಗಮವರೋ ಚಾತಿ ಮಜ್ಝಿಮಾಗಮವರೋ, ತಸ್ಸ।

    5. Evaṃ ratanattayassa nipaccakāre payojanaṃ dassetvā idāni yassā dhammadesanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo, tassā tāva guṇābhitthavanavasena upaññāpanatthaṃ ‘‘majjhimapamāṇasuttaṅkitassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha majjhimapamāṇasuttaṅkitassāti nātidīghanātikhuddakapamāṇehi suttantehi lakkhitassa. Yathā hi dīghāgame dīghapamāṇāni suttāni, yathā ca saṃyuttaṅguttarāgamesu dvīsu khuddakapamāṇāni, na evaṃ idha. Idha pana pamāṇato majjhimāni suttāni. Tena vuttaṃ ‘‘majjhimapamāṇasuttaṅkitassāti nātidīghanātikhuddakapamāṇehi suttantehi lakkhitassati attho’’ti. Etena ‘‘majjhimo’’ti ayaṃ imassa atthānugatasamaññāti dasseti. Nanu ca suttāni eva āgamo, kassa pana suttehi aṅkananti? Saccametaṃ paramatthato, suttāni pana upādāya paññatto āgamo. Yatheva hi atthabyañjanasamudāye ‘‘sutta’’nti vohāro, evaṃ suttasamudāye ayaṃ ‘‘āgamo’’ti vohāro. Idhāti imasmiṃ sāsane. Āgamissanti ettha, etena etasmā vā attatthaparatthādayoti āgamo, ādikalyāṇādiguṇasampattiyā uttamaṭṭhena taṃtaṃabhipatthitasamiddhihetutāya paṇḍitehi varitabbato varo, āgamo ca so varo cāti āgamavaro. Āgamasammatehi vā varoti āgamavaro, majjhimo ca so āgamavaro cāti majjhimāgamavaro, tassa.

    ಬುದ್ಧಾನಂ ಅನುಬುದ್ಧಾನಂ ಬುದ್ಧಾನುಬುದ್ಧಾ, ಬುದ್ಧಾನಂ ಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧಂ ಅನುಗಮ್ಮ ಪಟಿವಿದ್ಧಸಚ್ಚಾ ಅಗ್ಗಸಾವಕಾದಯೋ ಅರಿಯಾ। ತೇಹಿ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಾಗುಣಸಂವಣ್ಣನಾನಂ ವಸೇನ ಸಂವಣ್ಣಿತಸ್ಸ। ಅಥ ವಾ ಬುದ್ಧಾ ಚ ಅನುಬುದ್ಧಾ ಚ ಬುದ್ಧಾನುಬುದ್ಧಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇನೇವ ಹಿ ವಿನಯಸುತ್ತಾಭಿಧಮ್ಮಾನಂ ಪಕಿಣ್ಣಕದೇಸನಾದಿವಸೇನ ಯೋ ಪಠಮಂ ಅತ್ಥೋ ವಿಭತ್ತೋ, ಸೋ ಏವ ಪಚ್ಛಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಸಂವಣ್ಣನಾವಸೇನ ಸಙ್ಗೀತಿಕಾರೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಂ ಆರೋಪಿತೋತಿ। ಪರವಾದಮಥನಸ್ಸಾತಿ ಅಞ್ಞತಿತ್ಥಿಯಾನಂ ವಾದನಿಮ್ಮಥನಸ್ಸ, ತೇಸಂ ದಿಟ್ಠಿಗತಭಞ್ಜನಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಯಞ್ಹಿ ಆಗಮೋ ಮೂಲಪರಿಯಾಯಸುತ್ತಸಬ್ಬಾಸವಸುತ್ತಾದೀಸು ದಿಟ್ಠಿಗತಿಕಾನಂ ದಿಟ್ಠಿಗತದೋಸವಿಭಾವನತೋ ಸಚ್ಚಕಸುತ್ತಂ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೫೩) ಉಪಾಲಿಸುತ್ತಾದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೫೬) ಸಚ್ಚಕಾದೀನಂ ಮಿಚ್ಛಾವಾದನಿಮ್ಮಥನದೀಪನತೋ ವಿಸೇಸತೋ ‘‘ಪರವಾದಮಥನೋ’’ತಿ ಥೋಮಿತೋತಿ। ಸಂವಣ್ಣನಾಸು ಚಾಯಂ ಆಚರಿಯಸ್ಸ ಪಕತಿ, ಯಾ ತಂತಂಸಂವಣ್ಣನಾಸು ಆದಿತೋ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಸಂವಣ್ಣೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಗುಣಕಿತ್ತನೇನ ಥೋಮನಾ। ತಥಾ ಹಿ ಸುಮಙ್ಗಲವಿಲಾಸಿನೀಸಾರತ್ಥಪಕಾಸಿನೀಮನೋರಥಪೂರಣೀಸು ಅಟ್ಠಸಾಲಿನೀಆದೀಸು ಚ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ‘‘ಸದ್ಧಾವಹಗುಣಸ್ಸ, ಞಾಣಪ್ಪಭೇದಜನನಸ್ಸ, ಧಮ್ಮಕಥಿಕಪುಙ್ಗವಾನಂ ವಿಚಿತ್ತಪಟಿಭಾನಜನನಸ್ಸ, ತಸ್ಸ ಗಮ್ಭೀರಞಾಣೇಹಿ ಓಗಾಳ್ಹಸ್ಸ ಅಭಿಣ್ಹಸೋ ನಾನಾನಯವಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಭಿಧಮ್ಮಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಥೋಮನಾ ಕತಾ।

    Buddhānaṃ anubuddhānaṃ buddhānubuddhā, buddhānaṃ saccapaṭivedhaṃ anugamma paṭividdhasaccā aggasāvakādayo ariyā. Tehi atthasaṃvaṇṇanāguṇasaṃvaṇṇanānaṃ vasena saṃvaṇṇitassa. Atha vā buddhā ca anubuddhā ca buddhānubuddhāti yojetabbaṃ. Sammāsambuddheneva hi vinayasuttābhidhammānaṃ pakiṇṇakadesanādivasena yo paṭhamaṃ attho vibhatto, so eva pacchā tassa tassa saṃvaṇṇanāvasena saṅgītikārehi saṅgahaṃ āropitoti. Paravādamathanassāti aññatitthiyānaṃ vādanimmathanassa, tesaṃ diṭṭhigatabhañjanassāti attho. Ayañhi āgamo mūlapariyāyasuttasabbāsavasuttādīsu diṭṭhigatikānaṃ diṭṭhigatadosavibhāvanato saccakasuttaṃ (ma. ni. 1.353) upālisuttādīsu (ma. ni. 2.56) saccakādīnaṃ micchāvādanimmathanadīpanato visesato ‘‘paravādamathano’’ti thomitoti. Saṃvaṇṇanāsu cāyaṃ ācariyassa pakati, yā taṃtaṃsaṃvaṇṇanāsu ādito tassa tassa saṃvaṇṇetabbassa dhammassa visesaguṇakittanena thomanā. Tathā hi sumaṅgalavilāsinīsāratthapakāsinīmanorathapūraṇīsu aṭṭhasālinīādīsu ca yathākkamaṃ ‘‘saddhāvahaguṇassa, ñāṇappabhedajananassa, dhammakathikapuṅgavānaṃ vicittapaṭibhānajananassa, tassa gambhīrañāṇehi ogāḷhassa abhiṇhaso nānānayavicittassa abhidhammassā’’tiādinā thomanā katā.

    ೬. ಅತ್ಥೋ ಕಥೀಯತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥಕಥಾ, ಸಾ ಏವ ಅಟ್ಠಕಥಾ ತ್ಥ-ಕಾರಸ್ಸ ಟ್ಠ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ಯಥಾ ‘‘ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪೀಳನಟ್ಠೋ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೧೭; ೨.೮) ಆದಿತೋತಿಆದಿಮ್ಹಿ ಪಠಮಸಙ್ಗೀತಿಯಂ। ಛಳಭಿಞ್ಞತಾಯ ಪರಮೇನ ಚಿತ್ತಿಸ್ಸರಿಯಭಾವೇನ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಝಾನಾದೀಸು ಪಞ್ಚವಿಧವಸಿತಾಸಬ್ಭಾವತೋ ಚ ವಸಿನೋ, ಥೇರಾ ಮಹಾಕಸ್ಸಪಾದಯೋ। ತೇಸಂ ಸತೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ। ಯಾತಿ ಯಾ ಅಟ್ಠಕಥಾ। ಸಙ್ಗೀತಾತಿ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸೇತುಂ ಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ‘‘ಅಯಂ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ, ಅಯಂ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾ। ಅನುಸಙ್ಗೀತಾ ಚ ಯಸತ್ಥೇರಾದೀಹಿ ಪಚ್ಛಾಪಿ ದುತಿಯತತಿಯಸಙ್ಗೀತೀಸು। ಇಮಿನಾ ಅತ್ತನೋ ಸಂವಣ್ಣನಾಯ ಆಗಮನಸುದ್ಧಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ।

    6. Attho kathīyati etāyāti atthakathā, sā eva aṭṭhakathā ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā yathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 1.17; 2.8) āditotiādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ. Chaḷabhiññatāya paramena cittissariyabhāvena samannāgatattā jhānādīsu pañcavidhavasitāsabbhāvato ca vasino, therā mahākassapādayo. Tesaṃ satehi pañcahi. Yāti yā aṭṭhakathā. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā. Anusaṅgītā ca yasattherādīhi pacchāpi dutiyatatiyasaṅgītīsu. Iminā attano saṃvaṇṇanāya āgamanasuddhiṃ dasseti.

    ೭. ಸೀಹಸ್ಸ ಲಾನತೋ ಗಹಣತೋ ಸೀಹಳೋ, ಸೀಹಕುಮಾರೋ। ತಂವಂಸಜಾತತಾಯ ತಮ್ಬಪಣ್ಣಿದೀಪೇ ಖತ್ತಿಯಾನಂ, ತೇಸಂ ನಿವಾಸತಾಯ ತಮ್ಬಪಣ್ಣಿದೀಪಸ್ಸ ಚ ಸೀಹಳಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಆಭತಾತಿ ಜಮ್ಬುದೀಪತೋ ಆನೀತಾ। ಅಥಾತಿ ಪಚ್ಛಾ। ಅಪರಭಾಗೇ ಹಿ ನಿಕಾಯನ್ತರಲದ್ಧೀಹಿ ಅಸಙ್ಕರತ್ಥಂ ಸೀಹಳಭಾಸಾಯ ಅಟ್ಠಕಥಾ ಠಪಿತಾತಿ। ತೇನ ಮೂಲಟ್ಠಕಥಾ ಸಬ್ಬಸಾಧಾರಣಾ ನ ಹೋತೀತಿ ಇದಂ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಂ ಏಕನ್ತೇನ ಕರಣೀಯನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ದೀಪವಾಸೀನಮತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ। ತತ್ಥ ದೀಪವಾಸೀನನ್ತಿ ಜಮ್ಬುದೀಪವಾಸೀನಂ, ಸೀಹಳದೀಪವಾಸೀನಂ ವಾ ಅತ್ಥಾಯ ಸೀಹಳಭಾಸಾಯ ಠಪಿತಾತಿ ಯೋಜನಾ।

    7. Sīhassa lānato gahaṇato sīhaḷo, sīhakumāro. Taṃvaṃsajātatāya tambapaṇṇidīpe khattiyānaṃ, tesaṃ nivāsatāya tambapaṇṇidīpassa ca sīhaḷabhāvo veditabbo. Ābhatāti jambudīpato ānītā. Athāti pacchā. Aparabhāge hi nikāyantaraladdhīhi asaṅkaratthaṃ sīhaḷabhāsāya aṭṭhakathā ṭhapitāti. Tena mūlaṭṭhakathā sabbasādhāraṇā na hotīti idaṃ atthappakāsanaṃ ekantena karaṇīyanti dasseti. Tenevāha ‘‘dīpavāsīnamatthāyā’’ti. Tattha dīpavāsīnanti jambudīpavāsīnaṃ, sīhaḷadīpavāsīnaṃ vā atthāya sīhaḷabhāsāya ṭhapitāti yojanā.

    ೮. ಅಪನೇತ್ವಾನಾತಿ ಕಞ್ಚುಕಸದಿಸಂ ಸೀಹಳಭಾಸಂ ಅಪನೇತ್ವಾ। ತತೋತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾತೋ। ಅಹನ್ತಿ ಅತ್ತಾನಂ ನಿದ್ದಿಸತಿ, ಮನೋರಮಂ ಭಾಸನ್ತಿ ಮಾಗಧಭಾಸಂ। ಸಾ ಹಿ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಭೂತಾ ಪಣ್ಡಿತಾನಂ ಮನಂ ರಮಯತೀತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ತನ್ತಿನಯಾನುಚ್ಛವಿಕ’’ನ್ತಿ, ಪಾಳಿಗತಿಯಾ ಅನುಲೋಮಿಕಂ ಪಾಳಿಭಾಸಾಯಾನುವಿಧಾಯಿನಿನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಿಗತದೋಸನ್ತಿ ಅಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಭಾಸನ್ತರರಹಿತಂ।

    8.Apanetvānāti kañcukasadisaṃ sīhaḷabhāsaṃ apanetvā. Tatoti aṭṭhakathāto. Ahanti attānaṃ niddisati, manoramaṃ bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Sā hi sabhāvaniruttibhūtā paṇḍitānaṃ manaṃ ramayatīti. Tenevāha ‘‘tantinayānucchavika’’nti, pāḷigatiyā anulomikaṃ pāḷibhāsāyānuvidhāyininti attho. Vigatadosanti asabhāvaniruttibhāsantararahitaṃ.

    ೯. ಸಮಯಂ ಅವಿಲೋಮೇನ್ತೋತಿ ಸಿದ್ಧನ್ತಂ ಅವಿರೋಧೇನ್ತೋ। ಏತೇನ ಅತ್ಥದೋಸಾಭಾವಮಾಹ। ಅವಿರುದ್ಧತ್ತಾ ಏವ ಹಿ ಥೇರವಾದಾಪಿ ಇಧ ಪಕಾಸೀಯಿಸ್ಸನ್ತಿ। ಥೇರವಂಸದೀಪಾನನ್ತಿ ಥಿರೇಹಿ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಾದೀಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಥೇರಾ, ಮಹಾಕಸ್ಸಪಾದಯೋ। ತೇಹಿ ಆಗತಾ ಆಚರಿಯಪರಮ್ಪರಾ ಥೇರವಂಸೋ, ತಪ್ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಹುತ್ವಾ ಆಗಮಾಧಿಗಮಸಮ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೇನ ತಸ್ಸ ಸಮುಜ್ಜಲನತೋ ಥೇರವಂಸದೀಪಾ, ಮಹಾವಿಹಾರವಾಸಿನೋ, ತೇಸಂ। ವಿವಿಧೇಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ನಿಚ್ಛೀಯತೀತಿ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ, ಗಣ್ಠಿಟ್ಠಾನೇಸು ಖೀಲಮದ್ದನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಾ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನೀ ಕಥಾ। ಸುಟ್ಠು ನಿಪುಣೋ ಸಣ್ಹೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಸುನಿಪುಣವಿನಿಚ್ಛಯಾ। ಅಥ ವಾ ವಿನಿಚ್ಛಿನೋತೀತಿ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ, ಯಥಾವುತ್ತತ್ಥವಿಸಯಂ ಞಾಣಂ। ಸುಟ್ಠು ನಿಪುಣೋ ಛೇಕೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಏತೇನ ಮಹಾಕಸ್ಸಪಾದಿಥೇರಪರಮ್ಪರಾಭತೋ, ತತೋ ಏವ ಚ ಅವಿಪರೀತೋ ಸಣ್ಹೋ ಸುಖುಮೋ ಮಹಾವಿಹಾರವಾಸೀನಂ ವಿನಿಚ್ಛಯೋತಿ ತಸ್ಸ ಪಮಾಣಭೂತತಂ ದಸ್ಸೇತಿ।

    9.Samayaṃ avilomentoti siddhantaṃ avirodhento. Etena atthadosābhāvamāha. Aviruddhattā eva hi theravādāpi idha pakāsīyissanti. Theravaṃsadīpānanti thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā therā, mahākassapādayo. Tehi āgatā ācariyaparamparā theravaṃso, tappariyāpannā hutvā āgamādhigamasampannattā paññāpajjotena tassa samujjalanato theravaṃsadīpā, mahāvihāravāsino, tesaṃ. Vividhehi ākārehi nicchīyatīti vinicchayo, gaṇṭhiṭṭhānesu khīlamaddanākārena pavattā vimaticchedanī kathā. Suṭṭhu nipuṇo saṇho vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Atha vā vinicchinotīti vinicchayo, yathāvuttatthavisayaṃ ñāṇaṃ. Suṭṭhu nipuṇo cheko vinicchayo etesanti yojetabbaṃ. Etena mahākassapāditheraparamparābhato, tato eva ca aviparīto saṇho sukhumo mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayoti tassa pamāṇabhūtataṃ dasseti.

    ೧೦. ಸುಜನಸ್ಸ ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ। ತೇನ ‘‘ನ ಕೇವಲಂ ಜಮ್ಬುದೀಪವಾಸೀನಮೇವ ಅತ್ಥಾಯ, ಅಥ ಖೋ ಸಾಧುಜನತೋಸನತ್ಥಞ್ಚಾ’’ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನ ಚ ‘‘ತಮ್ಬಪಣ್ಣಿದೀಪವಾಸೀನಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ ಉಗ್ಗಹಣಾದಿಸುಕರತಾಯ ತೇಸಮ್ಪಿ ಬಹುಕಾರತ್ತಾ। ಚಿರಟ್ಠಿತತ್ಥನ್ತಿ ಚಿರಟ್ಠಿತಿಅತ್ಥಂ, ಚಿರಕಾಲಟ್ಠಿತಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಞ್ಹಿ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಂ ಅವಿಪರೀತಪದಬ್ಯಞ್ಜನಸುನಿಕ್ಖೇಪಸ್ಸ ಅತ್ಥಸುನಯಸ್ಸ ಚ ಉಪಾಯಭಾವತೋ ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಚಿರಟ್ಠಿತಿಯಾ ಸಂವತ್ತತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ ‘‘ದ್ವೇಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮಾ ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಠಿತಿಯಾ ಅಸಮ್ಮೋಸಾಯ ಅನನ್ತರಧಾನಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ। ಕತಮೇ ದ್ವೇ? ಸುನ್ನಿಕ್ಖಿತ್ತಞ್ಚ ಪದಬ್ಯಞ್ಜನಂ ಅತ್ಥೋ ಚ ಸುನೀತೋ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦)।

    10.Sujanassacāti ca-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘na kevalaṃ jambudīpavāsīnameva atthāya, atha kho sādhujanatosanatthañcā’’ti dasseti. Tena ca ‘‘tambapaṇṇidīpavāsīnampi atthāyā’’ti ayamattho siddho hoti uggahaṇādisukaratāya tesampi bahukārattā. Ciraṭṭhitatthanti ciraṭṭhitiatthaṃ, cirakālaṭṭhitiyāti attho. Idañhi atthappakāsanaṃ aviparītapadabyañjanasunikkhepassa atthasunayassa ca upāyabhāvato saddhammassa ciraṭṭhitiyā saṃvattati. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘dveme, bhikkhave, dhammā saddhammassa ṭhitiyā asammosāya anantaradhānāya saṃvattanti. Katame dve? Sunnikkhittañca padabyañjanaṃ attho ca sunīto’’ti (a. ni. 2.20).

    ೧೧. ಯಂ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ, ತಸ್ಸಾ ಮಹತ್ತಂ ಪರಿಹರಿತುಂ ‘‘ಸೀಲಕಥಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ನ ತಂ ಇಧ ವಿಚಾರಯಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ। ಅಥ ವಾ ಯಂ ಅಟ್ಠಕಥಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ, ತದೇಕದೇಸಭಾವೇನ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ ಕಥಿಕಾನಂ ಉಪದೇಸಂ ಕರೋನ್ತೋ ತತ್ಥ ವಿಚಾರಿತಧಮ್ಮೇ ಉದ್ದೇಸವಸೇನ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಸೀಲಕಥಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ತತ್ಥ ಸೀಲಕಥಾತಿ ಚಾರಿತ್ತವಾರಿತ್ತಾದಿವಸೇನ ಸೀಲಸ್ಸ ವಿತ್ಥಾರಕಥಾ। ಧುತಧಮ್ಮಾತಿ ಪಿಣ್ಡಪಾತಿಕಙ್ಗಾದಯೋ ತೇರಸ ಕಿಲೇಸಧುನನಕಧಮ್ಮಾ। ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾನಿ ಸಬ್ಬಾನೀತಿ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಾನಿ ಅಟ್ಠತಿಂಸ, ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ದ್ವೇತಿ ನಿರವಸೇಸಾನಿ ಯೋಗಕಮ್ಮಸ್ಸ ಭಾವನಾಯ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಾನಿ। ಚರಿಯಾವಿಧಾನಸಹಿತೋತಿ ರಾಗಚರಿತಾದೀನಂ ಸಭಾವಾದಿವಿಧಾನೇನ ಸಹಿತೋ। ಝಾನಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನಿ, ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಚತಸ್ಸೋ ಅರೂಪಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ। ಅಟ್ಠಪಿ ವಾ ಪಟಿಲದ್ಧಮತ್ತಾನಿ ಝಾನಾನಿ, ಸಮಾಪಜ್ಜನವಸೀಭಾವಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ। ಝಾನಾನಿ ವಾ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನಿ, ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ।

    11. Yaṃ atthavaṇṇanaṃ kattukāmo, tassā mahattaṃ pariharituṃ ‘‘sīlakathā’’tiādi vuttaṃ. Tenevāha ‘‘na taṃ idha vicārayissāmī’’ti. Atha vā yaṃ aṭṭhakathaṃ kattukāmo, tadekadesabhāvena visuddhimaggo gahetabboti kathikānaṃ upadesaṃ karonto tattha vicāritadhamme uddesavasena dasseti ‘‘sīlakathā’’tiādinā. Tattha sīlakathāti cārittavārittādivasena sīlassa vitthārakathā. Dhutadhammāti piṇḍapātikaṅgādayo terasa kilesadhunanakadhammā. Kammaṭṭhānāni sabbānīti pāḷiyaṃ āgatāni aṭṭhatiṃsa, aṭṭhakathāyaṃ dveti niravasesāni yogakammassa bhāvanāya pavattiṭṭhānāni. Cariyāvidhānasahitoti rāgacaritādīnaṃ sabhāvādividhānena sahito. Jhānāni cattāri rūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo catasso arūpasamāpattiyo. Aṭṭhapi vā paṭiladdhamattāni jhānāni, samāpajjanavasībhāvappattiyā samāpattiyo. Jhānāni vā rūpārūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo phalasamāpattinirodhasamāpattiyo.

    ೧೨. ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಭೇದಾ ಛ ಅಭಿಞ್ಞಾಯೋ ಸಬ್ಬಾ ಅಭಿಞ್ಞಾಯೋ। ಞಾಣವಿಭಙ್ಗಾದೀಸು (ವಿಭ॰ ೭೫೧) ಆಗತನಯೇನ ಏಕವಿಧಾದಿನಾ ಪಞ್ಞಾಯ ಸಂಕಲೇತ್ವಾ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇತ್ವಾ ನಿಚ್ಛಯೋ ಪಞ್ಞಾಸಙ್ಕಲನನಿಚ್ಛಯೋ।

    12. Lokiyalokuttarabhedā cha abhiññāyo sabbā abhiññāyo. Ñāṇavibhaṅgādīsu (vibha. 751) āgatanayena ekavidhādinā paññāya saṃkaletvā sampiṇḍetvā nicchayo paññāsaṅkalananicchayo.

    ೧೩. ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾನಂ ಹೇತಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾನಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಾದಿಭಾವೋ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ, ತಸ್ಸ ದೇಸನಾ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರದೇಸನಾ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಕಥಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಾ ಪನ ನಿಕಾಯನ್ತರಲದ್ಧಿಸಙ್ಕರರಹಿತತಾಯ ಸುಟ್ಠು ಪರಿಸುದ್ಧಾ, ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಸ್ಸ ಸುದುಕ್ಕರತಾಯ ನಿಪುಣಾ ಸಣ್ಹಸುಖುಮಾ, ಏಕತ್ತನಯಾದಿಸಹಿತಾ ಚ ತತ್ಥ ವಿಚಾರಿತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸುಪರಿಸುದ್ಧನಿಪುಣನಯಾ’’ತಿ। ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾದೀಸು ಆಗತನಯಂ ಅವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾವ ವಿಚಾರಿತತ್ತಾ ಅವಿಮುತ್ತತನ್ತಿಮಗ್ಗಾ।

    13. Paccayadhammānaṃ hetādīnaṃ paccayuppannadhammānaṃ hetupaccayādibhāvo paccayākāro, tassa desanā paccayākāradesanā, paṭiccasamuppādakathāti attho. Sā pana nikāyantaraladdhisaṅkararahitatāya suṭṭhu parisuddhā, ghanavinibbhogassa sudukkaratāya nipuṇā saṇhasukhumā, ekattanayādisahitā ca tattha vicāritāti āha ‘‘suparisuddhanipuṇanayā’’ti. Paṭisambhidādīsu āgatanayaṃ avissajjetvāva vicāritattā avimuttatantimaggā.

    ೧೪. ಇತಿ ಪನ ಸಬ್ಬನ್ತಿ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಪರಿಸಮಾಪನೇ, ಪನ-ಸದ್ದೋ ವಚನಾಲಙ್ಕಾರೇ, ಏತಂ ಸಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಧಾತಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ। ನ ತಂ ವಿಚಾರಯಿಸ್ಸಾಮಿ ಪುನರುತ್ತಿಭಾವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।

    14.Itipana sabbanti iti-saddo parisamāpane, pana-saddo vacanālaṅkāre, etaṃ sabbanti attho. Idhāti imissā aṭṭhakathāya. Na taṃ vicārayissāmi punaruttibhāvatoti adhippāyo.

    ೧೫. ಇದಾನಿ ತಸ್ಸೇವ ಅವಿಚಾರಣಸ್ಸ ಏಕನ್ತಕಾರಣಂ ನಿದ್ಧಾರೇನ್ತೋ ‘‘ಮಜ್ಝೇ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ‘‘ಮಜ್ಝೇ ಠತ್ವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಮಜ್ಝಟ್ಠಭಾವದೀಪನೇನ ವಿಸೇಸತೋ ಚತುನ್ನಂ ಆಗಮಾನಂ ಸಾಧಾರಣಟ್ಠಕಥಾ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೋ, ನ ಸುಮಙ್ಗಲವಿಲಾಸಿನೀಆದಯೋ ವಿಯ ಅಸಾಧಾರಣಟ್ಠಕಥಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ವಿಸೇಸತೋ’’ತಿ ಚ ಇದಂ ವಿನಯಾಭಿಧಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೋ ಯಥಾರಹಂ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾ ಹೋತಿ ಏವಾತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ।

    15. Idāni tasseva avicāraṇassa ekantakāraṇaṃ niddhārento ‘‘majjhe visuddhimaggo’’tiādimāha. Tattha ‘‘majjhe ṭhatvā’’ti etena majjhaṭṭhabhāvadīpanena visesato catunnaṃ āgamānaṃ sādhāraṇaṭṭhakathā visuddhimaggo, na sumaṅgalavilāsinīādayo viya asādhāraṇaṭṭhakathāti dasseti. ‘‘Visesato’’ti ca idaṃ vinayābhidhammānampi visuddhimaggo yathārahaṃ atthavaṇṇanā hoti evāti katvā vuttaṃ.

    ೧೬. ಇಚ್ಚೇವಾತಿ ಇತಿ ಏವ। ತಮ್ಪೀತಿ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಮ್ಪಿ। ಏತಾಯಾತಿ ಪಪಞ್ಚಸೂದನಿಯಾ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಸೀಹಳದೀಪಂ ಆಭತಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಕರಣಸ್ಸ ನಿಮಿತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ‘‘ದೀಪವಾಸೀನಮತ್ಥಾಯ, ಸುಜನಸ್ಸ ಚ ತುಟ್ಠತ್ಥಂ, ಚಿರಟ್ಠಿತತ್ಥಞ್ಚ ಧಮ್ಮಸ್ಸಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಪಯೋಜನಂ, ‘‘ಮಜ್ಝಿಮಾಗಮವರಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಏತೇನ ಪಿಣ್ಡತ್ಥಂ, ‘‘ಅಪನೇತ್ವಾನ ತತೋಹಂ ಸೀಹಳಭಾಸ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ, ‘‘ಸೀಲಕಥಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಚ ಕರಣಪ್ಪಕಾರಂ। ಸೀಲಕಥಾದೀನಂ ಅವಿಚಾರಣಮ್ಪಿ ಹಿ ಇಧ ಕರಣಪ್ಪಕಾರೋ ಏವಾತಿ।

    16.Iccevāti iti eva. Tampīti visuddhimaggampi. Etāyāti papañcasūdaniyā. Ettha ca ‘‘sīhaḷadīpaṃ ābhatā’’tiādinā aṭṭhakathākaraṇassa nimittaṃ dasseti, ‘‘dīpavāsīnamatthāya, sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ, ciraṭṭhitatthañca dhammassā’’ti etena payojanaṃ, ‘‘majjhimāgamavarassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena piṇḍatthaṃ, ‘‘apanetvāna tatohaṃ sīhaḷabhāsa’’ntiādinā, ‘‘sīlakathā’’tiādinā ca karaṇappakāraṃ. Sīlakathādīnaṃ avicāraṇampi hi idha karaṇappakāro evāti.

    ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    ನಿದಾನಕಥಾವಣ್ಣನಾ

    Nidānakathāvaṇṇanā

    ೧. ವಿಭಾಗವನ್ತಾನಂ ಸಭಾವವಿಭಾವನಂ ವಿಭಾಗದಸ್ಸನಮುಖೇನೇವ ಹೋತೀತಿ ಪಠಮಂ ತಾವ ಪಣ್ಣಾಸವಗ್ಗಸುತ್ತಾದಿವಸೇನ ಮಜ್ಝಿಮಾಗಮಸ್ಸ ವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಮಜ್ಝಿಮಸಙ್ಗೀತಿ ನಾಮಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ತತ್ಥಾತಿ ಯಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಮಜ್ಝಿಮಾಗಮವರಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ವಚನೇ। ಯಾ ಮಜ್ಝಿಮಾಗಮಪರಿಯಾಯೇನ ಮಜ್ಝಿಮಸಙ್ಗೀತಿ ವುತ್ತಾ, ಸಾ ಪಣ್ಣಾಸಾದಿತೋ ಏದಿಸಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಮಜ್ಝಿಮಸಙ್ಗೀತಿ ನಾಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ತತ್ಥಾತಿ ವಾ ‘‘ಏತಾಯ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ವಿಜಾನಾಥ ಮಜ್ಝಿಮಸಙ್ಗೀತಿಯಾ ಅತ್ಥ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಯಸ್ಸಾ ಮಜ್ಝಿಮಸಙ್ಗೀತಿಯಾ ಅತ್ಥಂ ವಿಜಾನಾಥಾತಿ ವುತ್ತಂ, ಸಾ ಮಜ್ಝಿಮಸಙ್ಗೀತಿ ನಾಮ ಪಣ್ಣಾಸಾದಿತೋ ಏದಿಸಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಪಞ್ಚ ದಸಕಾ ಪಣ್ಣಾಸಾ, ಮೂಲೇ ಆದಿಮ್ಹಿ ಪಣ್ಣಾಸಾ, ಮೂಲಭೂತಾ ವಾ ಪಣ್ಣಾಸಾ ಮೂಲಪಣ್ಣಾಸಾ। ಮಜ್ಝೇ ಭವಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ, ಮಜ್ಝಿಮಾ ಚ ಸಾ ಪಣ್ಣಾಸಾ ಚಾತಿ ಮಜ್ಝಿಮಪಣ್ಣಾಸಾ। ಉಪರಿ ಉದ್ಧಂ ಪಣ್ಣಾಸಾ ಉಪರಿಪಣ್ಣಾಸಾ। ಪಣ್ಣಾಸತ್ತಯಸಙ್ಗಹಾತಿ ಪಣ್ಣಾಸತ್ತಯಪರಿಗಣನಾ।

    1. Vibhāgavantānaṃ sabhāvavibhāvanaṃ vibhāgadassanamukheneva hotīti paṭhamaṃ tāva paṇṇāsavaggasuttādivasena majjhimāgamassa vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha majjhimasaṅgīti nāmā’’tiādimāha. Tattha tatthāti yaṃ vuttaṃ ‘‘majjhimāgamavarassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti, tasmiṃ vacane. Yā majjhimāgamapariyāyena majjhimasaṅgīti vuttā, sā paṇṇāsādito edisāti dasseti ‘‘majjhimasaṅgīti nāmā’’tiādinā. Tatthāti vā ‘‘etāya aṭṭhakathāya vijānātha majjhimasaṅgītiyā attha’’nti ettha yassā majjhimasaṅgītiyā atthaṃ vijānāthāti vuttaṃ, sā majjhimasaṅgīti nāma paṇṇāsādito edisāti dasseti. Pañca dasakā paṇṇāsā, mūle ādimhi paṇṇāsā, mūlabhūtā vā paṇṇāsā mūlapaṇṇāsā. Majjhe bhavā majjhimā, majjhimā ca sā paṇṇāsā cāti majjhimapaṇṇāsā. Upari uddhaṃ paṇṇāsā uparipaṇṇāsā. Paṇṇāsattayasaṅgahāti paṇṇāsattayaparigaṇanā.

    ಅಯಂ ಸಙ್ಗಹೋ ನಾಮ ಜಾತಿಸಞ್ಜಾತಿಕಿರಿಯಾಗಣನವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧೋ। ತತ್ಥ ‘‘ಯಾ ಚಾವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ , ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೨) ಅಯಂ ಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋ। ‘‘ಯೋ ಚಾವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ। ಯಾ ಚ ಸಮ್ಮಾಸತಿ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ ಅಯಂ ಸಞ್ಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋ। ‘‘ಯಾ ಚಾವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ ಅಯಂ ಕಿರಿಯಾಸಙ್ಗಹೋ। ‘‘ಹಞ್ಚಿ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಗಣನಂ ಗಚ್ಛತಿ, ತೇನ ವತ ರೇ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇನ ಸಙ್ಗಹಿತ’’ನ್ತಿ (ಕಥಾ॰ ೪೭೧) ಅಯಂ ಗಣನಸಙ್ಗಹೋ। ಅಯಮೇವ ಚ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಣ್ಣಾಸತ್ತಯಸಙ್ಗಹಾತಿ ಪಣ್ಣಾಸತ್ತಯಪರಿಗಣನಾ’’ತಿ।

    Ayaṃ saṅgaho nāma jātisañjātikiriyāgaṇanavasena catubbidho. Tattha ‘‘yā cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo , ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ jātisaṅgaho. ‘‘Yo cāvuso visākha, sammāvāyāmo. Yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi, ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā’’ti ayaṃ sañjātisaṅgaho. ‘‘Yā cāvuso visākha, sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo, ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti ayaṃ kiriyāsaṅgaho. ‘‘Hañci cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati, tena vata re vattabbe cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhena saṅgahita’’nti (kathā. 471) ayaṃ gaṇanasaṅgaho. Ayameva ca idhādhippeto. Tena vuttaṃ ‘‘paṇṇāsattayasaṅgahāti paṇṇāsattayaparigaṇanā’’ti.

    ವಗ್ಗತೋತಿ ಸಮೂಹತೋ, ಸೋ ಪನೇತ್ಥ ದಸಕವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಹಿ ಸಾಸನೇ ದಸಕೇ ವಗ್ಗವೋಹಾರೋ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಏಕೇಕಾಯ ಪಣ್ಣಾಸಾಯ ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚ ವಗ್ಗೇ ಕತ್ವಾ’’ತಿ। ಪನ್ನರಸವಗ್ಗಸಮಾಯೋಗಾತಿ ಪನ್ನರಸವಗ್ಗಸಂಯೋಗಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ಸಮಾಯೋಗಸದ್ದಂ ಸಮುದಾಯತ್ಥಂ ವದನ್ತಿ। ಪದತೋತಿ ಏತ್ಥ ಅಟ್ಠಕ್ಖರೋ ಗಾಥಾಪಾದೋ ‘‘ಪದ’’ನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಅಕ್ಖರತೋ ಛ ಅಕ್ಖರಸತಸಹಸ್ಸಾನಿ ಚತುರಾಸೀತುತ್ತರಸತಾಧಿಕಾನಿ ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸ ಸಹಸ್ಸಾನಿ ಚ ಅಕ್ಖರಾನೀ’’ತಿ ಪಾಠೇನ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ನವಕ್ಖರೋ ಯಾವ ದ್ವಾದಸಕ್ಖರೋ ಚ ಗಾಥಾಪಾದೋ ಸಂವಿಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಾದಿಸಾನಮ್ಪಿ ಗಾಥಾನಂ ವಸೇನ ಅಡ್ಢತೇಯ್ಯಗಾಥಾಸತಂ ಭಾಣವಾರೋ ಹೋತೀತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಅಕ್ಖರತೋ ಸತ್ತ ಅಕ್ಖರಸತಸಹಸ್ಸಾನಿ ಚತ್ತಾಲೀಸಞ್ಚ ಸಹಸ್ಸಾನಿ ತೇಪಞ್ಞಾಸಞ್ಚ ಅಕ್ಖರಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಞ್ಹಿ ಪದಭಾಣವಾರಗಣನಾಹಿ ಅಕ್ಖರಗಣನಾ ಸಂಸನ್ದತಿ, ನೇತರಥಾ। ಭಾಣವಾರೋತಿ ಚ ದ್ವತ್ತಿಂಸಕ್ಖರಾನಂ ಗಾಥಾನಂ ವಸೇನ ಅಡ್ಢತೇಯ್ಯಗಾಥಾಸತಂ, ಅಯಞ್ಚ ಅಕ್ಖರಗಣನಾ ಭಾಣವಾರಗಣನಾ ಚ ಪದಗಣನಾನುಸಾರೇನ ಲದ್ಧಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಇಮಮೇವ ಹಿ ಅತ್ಥಂ ಞಾಪೇತುಂ ಸುತ್ತಗಣನಾನನ್ತರಂ ಭಾಣವಾರೇ ಅಗಣೇತ್ವಾ ಪದಾನಿ ಗಣಿತಾನಿ। ತತ್ರಿದಂ ವುಚ್ಚತಿ –

    Vaggatoti samūhato, so panettha dasakavasena veditabbo. Yebhuyyena hi sāsane dasake vaggavohāro. Tenevāha ‘‘ekekāya paṇṇāsāya pañca pañca vagge katvā’’ti. Pannarasavaggasamāyogāti pannarasavaggasaṃyogāti attho. Keci pana samāyogasaddaṃ samudāyatthaṃ vadanti. Padatoti ettha aṭṭhakkharo gāthāpādo ‘‘pada’’nti adhippeto, tasmā ‘‘akkharato cha akkharasatasahassāni caturāsītuttarasatādhikāni catucattālīsa sahassāni ca akkharānī’’ti pāṭhena bhavitabbanti vadanti. Yasmā pana navakkharo yāva dvādasakkharo ca gāthāpādo saṃvijjati, tasmā tādisānampi gāthānaṃ vasena aḍḍhateyyagāthāsataṃ bhāṇavāro hotīti katvā ‘‘akkharato satta akkharasatasahassāni cattālīsañca sahassāni tepaññāsañca akkharānī’’ti vuttaṃ. Evañhi padabhāṇavāragaṇanāhi akkharagaṇanā saṃsandati, netarathā. Bhāṇavāroti ca dvattiṃsakkharānaṃ gāthānaṃ vasena aḍḍhateyyagāthāsataṃ, ayañca akkharagaṇanā bhāṇavāragaṇanā ca padagaṇanānusārena laddhāti veditabbā. Imameva hi atthaṃ ñāpetuṃ suttagaṇanānantaraṃ bhāṇavāre agaṇetvā padāni gaṇitāni. Tatridaṃ vuccati –

    ‘‘ಭಾಣವಾರಾ ಯಥಾಪಿ ಹಿ, ಮಜ್ಝಿಮಸ್ಸ ಪಕಾಸಿತಾ।

    ‘‘Bhāṇavārā yathāpi hi, majjhimassa pakāsitā;

    ಉಪಡ್ಢಭಾಣವಾರೋ ಚ, ತೇವೀಸತಿಪದಾಧಿಕೋ॥

    Upaḍḍhabhāṇavāro ca, tevīsatipadādhiko.

    ಸತ್ತ ಸತಸಹಸ್ಸಾನಿ, ಅಕ್ಖರಾನಂ ವಿಭಾವಯೇ।

    Satta satasahassāni, akkharānaṃ vibhāvaye;

    ಚತ್ತಾಲೀಸ ಸಹಸ್ಸಾನಿ, ತೇಪಞ್ಞಾಸಞ್ಚ ಅಕ್ಖರ’’ನ್ತಿ॥

    Cattālīsa sahassāni, tepaññāsañca akkhara’’nti.

    ಅನುಸನ್ಧಿತೋತಿ ದೇಸನಾನುಸನ್ಧಿತೋ। ಏಕಸ್ಮಿಂ ಏವ ಹಿ ಸುತ್ತೇ ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ದೇಸನಾಭಾಗಾನಂ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಅನುಸನ್ಧಾನತೋ ಅನುಸನ್ಧಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯಾನುಸನ್ಧಿ ಪರಜ್ಝಾಸಯಾನುಸನ್ಧೀತಿ ದುವಿಧೋ ಅಜ್ಝಾಸಯಾನುಸನ್ಧಿ। ಸೋ ಪನ ಕತ್ಥಚಿ ದೇಸನಾಯ ವಿಪ್ಪಕತಾಯ ಧಮ್ಮಂ ಸುಣನ್ತಾನಂ ಪುಚ್ಛಾವಸೇನ, ಕತ್ಥಚಿ ದೇಸೇನ್ತಸ್ಸ ಸತ್ಥು ಸಾವಕಸ್ಸ ಧಮ್ಮಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾನಞ್ಚ ಅಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ, ಕತ್ಥಚಿ ದೇಸೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ವಸೇನ ಹೋತೀತಿ ಸಮಾಸತೋ ತಿಪ್ಪಕಾರೋ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪುಚ್ಛಾನುಸನ್ಧಿಅಜ್ಝಾಸಯಾನುಸನ್ಧಿಯಥಾನುಸನ್ಧಿವಸೇನ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ತಿವಿಧೋ ಅನುಸನ್ಧೀ’’ತಿ। ಸಙ್ಖೇಪೇನೇವ ಚ ಚತುಬ್ಬಿಧೋ ಅನುಸನ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ‘‘ಏವಂ ವುತ್ತೇ ಅಞ್ಞತರೋ ಭಿಕ್ಖು ಭಗವನ್ತಂ ಏತದವೋಚ ‘ಕಿಂ ನು ಖೋ, ಭನ್ತೇ, ಓರಿಮಂ ತೀರಂ, ಕಿಂ ಪಾರಿಮಂ ತೀರಂ, ಕೋ ಮಜ್ಝೇ ಸಂಸೀದೋ, ಕೋ ಥಲೇ ಉಸ್ಸಾದೋ, ಕೋ ಮನುಸ್ಸಗ್ಗಾಹೋ, ಕೋ ಅಮನುಸ್ಸಗ್ಗಾಹೋ, ಕೋ ಆವತ್ತಗ್ಗಾಹೋ, ಕೋ ಅನ್ತೋಪೂತಿಭಾವೋ’ತಿ’’ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೪೧)? ಏವಂ ಪುಚ್ಛನ್ತಾನಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇನ್ತೇನ ಭಗವತಾ ಪವತ್ತಿತದೇಸನಾವಸೇನ ಪುಚ್ಛಾನುಸನ್ಧೀ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ‘‘ಅಥ ಖೋ ಅಞ್ಞತರಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಏವಂ ಚೇತಸೋ ಪರಿವಿತಕ್ಕೋ ಉದಪಾದಿ ‘ಇತಿ ಕಿರ ಭೋ ರೂಪಂ ಅನತ್ತಾ… ವೇದನಾ… ಸಞ್ಞಾ… ಸಙ್ಖಾರಾ… ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅನತ್ತಾ, ಅನತ್ತಕತಾನಿ ಕಮ್ಮಾನಿ ಕಮತ್ತಾನಂ ಫುಸಿಸ್ಸನ್ತೀ’ತಿ। ಅಥ ಖೋ ಭಗವಾ ತಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಚೇತಸಾ ಚೇತೋಪರಿವಿತಕ್ಕಮಞ್ಞಾಯ ಭಿಕ್ಖೂ ಆಮನ್ತೇಸಿ ಠಾನಂ ಖೋ ಪನೇತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಿಜ್ಜತಿ, ಯಂ ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಮೋಘಪುರಿಸೋ ಅವಿದ್ವಾ ಅವಿಜ್ಜಾಗತೋ ತಣ್ಹಾಧಿಪತೇಯ್ಯೇನ ಚೇತಸಾ ಸತ್ಥುಸಾಸನಂ ಅತಿಧಾವಿತಬ್ಬಂ ಮಞ್ಞೇಯ್ಯ ‘ಇತಿ ಕಿರ ಭೋ ರೂಪಂ ಅನತ್ತಾ…ಪೇ॰… ಫುಸಿಸ್ಸನ್ತೀ’ತಿ। ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಥ , ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪಂ ನಿಚ್ಚಂ ವಾ ಅನಿಚ್ಚಂ ವಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೯೦) ಏವಂ ಪರೇಸಂ ಅಜ್ಝಾಸಯಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಭಗವತಾ ಪವತ್ತಿತದೇಸನಾವಸೇನ ಪರಜ್ಝಾಸಯಾನುಸನ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Anusandhitoti desanānusandhito. Ekasmiṃ eva hi sutte purimapacchimānaṃ desanābhāgānaṃ sambandho anusandhānato anusandhi. Ettha ca attajjhāsayānusandhi parajjhāsayānusandhīti duvidho ajjhāsayānusandhi. So pana katthaci desanāya vippakatāya dhammaṃ suṇantānaṃ pucchāvasena, katthaci desentassa satthu sāvakassa dhammapaṭiggāhakānañca ajjhāsayavasena, katthaci desetabbassa dhammassa vasena hotīti samāsato tippakāro. Tena vuttaṃ ‘‘pucchānusandhiajjhāsayānusandhiyathānusandhivasena saṅkhepato tividho anusandhī’’ti. Saṅkhepeneva ca catubbidho anusandhi veditabbo. Tattha ‘‘evaṃ vutte aññataro bhikkhu bhagavantaṃ etadavoca ‘kiṃ nu kho, bhante, orimaṃ tīraṃ, kiṃ pārimaṃ tīraṃ, ko majjhe saṃsīdo, ko thale ussādo, ko manussaggāho, ko amanussaggāho, ko āvattaggāho, ko antopūtibhāvo’ti’’ (saṃ. ni. 4.241)? Evaṃ pucchantānaṃ vissajjentena bhagavatā pavattitadesanāvasena pucchānusandhī veditabbo. ‘‘Atha kho aññatarassa bhikkhuno evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘iti kira bho rūpaṃ anattā… vedanā… saññā… saṅkhārā… viññāṇaṃ anattā, anattakatāni kammāni kamattānaṃ phusissantī’ti. Atha kho bhagavā tassa bhikkhuno cetasā cetoparivitakkamaññāya bhikkhū āmantesi ṭhānaṃ kho panetaṃ, bhikkhave, vijjati, yaṃ idhekacco moghapuriso avidvā avijjāgato taṇhādhipateyyena cetasā satthusāsanaṃ atidhāvitabbaṃ maññeyya ‘iti kira bho rūpaṃ anattā…pe… phusissantī’ti. Taṃ kiṃ maññatha , bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’ti (ma. ni. 3.90) evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ viditvā bhagavatā pavattitadesanāvasena parajjhāsayānusandhi veditabbo.

    ‘‘ತಸ್ಸ ಮಯ್ಹಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಏತದಹೋಸಿ ‘ಯಂನೂನಾಹಂ ಯಾ ತಾ ರತ್ತಿಯೋ ಅಭಿಞ್ಞಾತಾ ಅಭಿಲಕ್ಖಿತಾ ಚಾತುದ್ದಸೀ ಪಞ್ಚದಸೀ ಅಟ್ಠಮೀ ಚ ಪಕ್ಖಸ್ಸ, ತಥಾರೂಪಾಸು ರತ್ತೀಸು ಯಾನಿ ತಾನಿ ಆರಾಮಚೇತಿಯಾನಿ ವನಚೇತಿಯಾನಿ ರುಕ್ಖಚೇತಿಯಾನಿ ಭಿಂಸನಕಾನಿ ಸಲೋಮಹಂಸಾನಿ, ತಥಾರೂಪೇಸು ಸೇನಾಸನೇಸು ವಿಹರೇಯ್ಯಂ ಅಪ್ಪೇವ ನಾಮಾಹಂ ಭಯಭೇರವಂ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ’ನ್ತಿ’’ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೯) ಏವಂ ಭಗವತಾ, ‘‘ತತ್ರಾವುಸೋ ಲೋಭೋ ಚ ಪಾಪಕೋ ದೋಸೋ ಚ ಪಾಪಕೋ ಲೋಭಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾಯ ದೋಸಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾಯ ಅತ್ಥಿ ಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪದಾ, ಚಕ್ಖುಕರಣೀ ಞಾಣಕರಣೀ ಉಪಸಮಾಯ ಅಭಿಞ್ಞಾಯ ಸಮ್ಬೋಧಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೩) ಏವಂ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನಾ ಚ ಅತ್ತನೋ ಅಜ್ಝಾಸಯೇನೇವ ಪವತ್ತಿತದೇಸನಾವಸೇನ ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯಾನುಸನ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯೇನ ಪನ ಧಮ್ಮೇನ ಆದಿಮ್ಹಿ ದೇಸನಾ ಉಟ್ಠಿತಾ, ತಸ್ಸ ಅನುರೂಪಧಮ್ಮವಸೇನ ವಾ ಪಟಿಪಕ್ಖಧಮ್ಮವಸೇನ ವಾ ಯೇಸು ಸುತ್ತೇಸು ಉಪರಿ ದೇಸನಾ ಆಗಚ್ಛತಿ, ತೇಸಂ ವಸೇನ ಯಥಾನುಸನ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ ಆಕಙ್ಖೇಯ್ಯಸುತ್ತೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೬೫) ಹೇಟ್ಠಾ ಸೀಲೇನ ದೇಸನಾ ಉಟ್ಠಿತಾ, ಉಪರಿ ಅಭಿಞ್ಞಾ ಆಗತಾ। ವತ್ಥುಸುತ್ತೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೭೦) ಹೇಟ್ಠಾ ಕಿಲೇಸೇನ ದೇಸನಾ ಉಟ್ಠಿತಾ, ಉಪರಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರಾ ಆಗತಾ। ಕೋಸಮ್ಬಕಸುತ್ತೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೯೧) ಹೇಟ್ಠಾ ಭಣ್ಡನೇನ ದೇಸನಾ ಉಟ್ಠಿತಾ, ಉಪರಿ ಸಾರಣೀಯಧಮ್ಮಾ ಆಗತಾ। ಕಕಚೂಪಮೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೨೨) ಹೇಟ್ಠಾ ಅಕ್ಖನ್ತಿಯಾ ವಸೇನ ದೇಸನಾ ಉಟ್ಠಿತಾ, ಉಪರಿ ಕಕಚೂಪಮಾ ಆಗತಾತಿ।

    ‘‘Tassa mayhaṃ brāhmaṇa etadahosi ‘yaṃnūnāhaṃ yā tā rattiyo abhiññātā abhilakkhitā cātuddasī pañcadasī aṭṭhamī ca pakkhassa, tathārūpāsu rattīsu yāni tāni ārāmacetiyāni vanacetiyāni rukkhacetiyāni bhiṃsanakāni salomahaṃsāni, tathārūpesu senāsanesu vihareyyaṃ appeva nāmāhaṃ bhayabheravaṃ passeyya’nti’’ (ma. ni. 1.49) evaṃ bhagavatā, ‘‘tatrāvuso lobho ca pāpako doso ca pāpako lobhassa ca pahānāya dosassa ca pahānāya atthi majjhimā paṭipadā, cakkhukaraṇī ñāṇakaraṇī upasamāya abhiññāya sambodhāya nibbānāya saṃvattatī’’ti (ma. ni. 1.33) evaṃ dhammasenāpatinā ca attano ajjhāsayeneva pavattitadesanāvasena attajjhāsayānusandhi veditabbo. Yena pana dhammena ādimhi desanā uṭṭhitā, tassa anurūpadhammavasena vā paṭipakkhadhammavasena vā yesu suttesu upari desanā āgacchati, tesaṃ vasena yathānusandhi veditabbo. Seyyathidaṃ ākaṅkheyyasutte (ma. ni. 1.65) heṭṭhā sīlena desanā uṭṭhitā, upari abhiññā āgatā. Vatthusutte (ma. ni. 1.70) heṭṭhā kilesena desanā uṭṭhitā, upari brahmavihārā āgatā. Kosambakasutte (ma. ni. 1.491) heṭṭhā bhaṇḍanena desanā uṭṭhitā, upari sāraṇīyadhammā āgatā. Kakacūpame (ma. ni. 1.222) heṭṭhā akkhantiyā vasena desanā uṭṭhitā, upari kakacūpamā āgatāti.

    ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನೇತ್ಥಾತಿ ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ತಿವಿಧೋ ಚತುಬ್ಬಿಧೋ ಚ ಅನುಸನ್ಧಿ ಏತ್ಥ ಏತಸ್ಮಿಂ ಮಜ್ಝಿಮನಿಕಾಯೇ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಯಥಾರಹಂ ವಿತ್ಥಾರತೋ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನಾ ನವಸತಾಧಿಕಾನಿ ತೀಣಿ ಅನುಸನ್ಧಿಸಹಸ್ಸಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ಯಥಾ ಚೇತಂ ಪಣ್ಣಾಸಾದಿವಿಭಾಗವಚನಂ ಮಜ್ಝಿಮಸಙ್ಗೀತಿಯಾ ಸರೂಪದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಪಕ್ಖೇಪದೋಸಪರಿಹರಣತ್ಥಞ್ಚ ಹೋತಿ। ಏವಞ್ಹಿ ಪಣ್ಣಾಸಾದೀಸು ವವತ್ಥಿತೇಸು ತಬ್ಬಿನಿಮುತ್ತಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಸುತ್ತಂ ಯಾವ ಏಕಂ ಪದಮ್ಪಿ ಆನೇತ್ವಾ ಇಮಂ ಮಜ್ಝಿಮಸಙ್ಗೀತಿಯಾತಿ ಕಸ್ಸಚಿ ವತ್ತುಂ ಓಕಾಸೋ ನ ಸಿಯಾತಿ।

    Vitthārato panetthāti evaṃ saṅkhepato tividho catubbidho ca anusandhi ettha etasmiṃ majjhimanikāye tasmiṃ tasmiṃ sutte yathārahaṃ vitthārato vibhajitvā viññāyamānā navasatādhikāni tīṇi anusandhisahassāni honti. Yathā cetaṃ paṇṇāsādivibhāgavacanaṃ majjhimasaṅgītiyā sarūpadassanatthaṃ hoti, evaṃ pakkhepadosapariharaṇatthañca hoti. Evañhi paṇṇāsādīsu vavatthitesu tabbinimuttaṃ kiñci suttaṃ yāva ekaṃ padampi ānetvā imaṃ majjhimasaṅgītiyāti kassaci vattuṃ okāso na siyāti.

    ಏವಂ ಪಣ್ಣಾಸವಗ್ಗಸುತ್ತಭಾಣವಾರಾನುಸನ್ಧಿಬ್ಯಞ್ಜನತೋ ಮಜ್ಝಿಮಸಙ್ಗೀತಿಂ ವವತ್ಥಪೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ನಂ ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಸಂವಣ್ಣೇತುಕಾಮೋ ಅತ್ತನೋ ಸಂವಣ್ಣನಾಯ ತಸ್ಸಾ ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಯಂ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಾನುಕ್ಕಮೇನೇವ ಪವತ್ತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಪಣ್ಣಾಸಾಸು ಮೂಲಪಣ್ಣಾಸಾ ಆದೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಯಥಾಪಚ್ಚಯಂ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ದೇಸಿತತ್ತಾ ಪಞ್ಞತ್ತತ್ತಾ ಚ ವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಾನಂ ಧಮ್ಮವಿನಯಾನಂ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ಗಾಯನಂ ಕಥನಂ ಸಙ್ಗೀತಿ, ಮಹಾವಿಸಯತ್ತಾ ಪೂಜನೀಯತ್ತಾ ಚ ಮಹತೀ ಸಙ್ಗೀತೀತಿ ಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿ, ಪಠಮಾ ಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿ ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿ, ತಸ್ಸಾ ಪವತ್ತಿತಕಾಲೋ ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಾಲೋ, ತಸ್ಮಿಂ ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಾಲೇ। ನಿದದಾತಿ ದೇಸನಂ ದೇಸಕಾಲಾದಿವಸೇನ ಅವಿದಿತಂ ವಿದಿತಂ ಕತ್ವಾ ನಿದಸ್ಸೇತೀತಿ ನಿದಾನಂ, ಯೋ ಲೋಕಿಯೇಹಿ ‘‘ಉಪೋಗ್ಘಾತೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಸ್ವಾಯಮೇತ್ಥ ‘‘ಏವಂ ಮೇ ಸುತ’’ನ್ತಿಆದಿಕೋ ಗನ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ನ ಪನ ‘‘ಸನಿದಾನಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇಮೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೧೨೬) ವಿಯ ಅಜ್ಝಾಸಯಾದಿದೇಸನುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತು। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಏವಂ ಮೇ ಸುತನ್ತಿಆದಿಕಂ ಆಯಸ್ಮತಾ ಆನನ್ದೇನ ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಾಲೇ ವುತ್ತಂ ನಿದಾನಮಾದೀ’’ತಿ। ಕಾಮಞ್ಚೇತ್ಥ ಯಸ್ಸಂ ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಯಂ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಾನುಕ್ಕಮೇನ ಸಂವಣ್ಣನಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ, ಸಾ ವಿತ್ಥಾರತೋ ವತ್ತಬ್ಬಾ। ಸುಮಙ್ಗಲವಿಲಾಸಿನಿಯಂ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.ನಿದಾನಕಥಾವಣ್ಣನಾ) ಪನ ಅತ್ತನಾ ವಿತ್ಥಾರಿತತ್ತಾ ತತ್ಥೇವ ಗಹೇತಬ್ಬಾತಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಸಂವಣ್ಣನಾಯ ಮಹನ್ತತಂ ಪರಿಹರನ್ತೋ ‘‘ಸಾ ಪನೇಸಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।

    Evaṃ paṇṇāsavaggasuttabhāṇavārānusandhibyañjanato majjhimasaṅgītiṃ vavatthapetvā idāni naṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇetukāmo attano saṃvaṇṇanāya tassā paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkameneva pavattabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘tattha paṇṇāsāsu mūlapaṇṇāsā ādī’’tiādimāha. Tattha yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā paññattattā ca vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti, mahāvisayattā pūjanīyattā ca mahatī saṅgītīti mahāsaṅgīti, paṭhamā mahāsaṅgīti paṭhamamahāsaṅgīti, tassā pavattitakālo paṭhamamahāsaṅgītikālo, tasmiṃ paṭhamamahāsaṅgītikāle. Nidadāti desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ, yo lokiyehi ‘‘upogghāto’’ti vuccati, svāyamettha ‘‘evaṃ me suta’’ntiādiko gantho veditabbo, na pana ‘‘sanidānāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemī’’tiādīsu (a. ni. 3.126) viya ajjhāsayādidesanuppattihetu. Tenevāha ‘‘evaṃ me sutantiādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādī’’ti. Kāmañcettha yassaṃ paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkamena saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā vitthārato vattabbā. Sumaṅgalavilāsiniyaṃ (dī. ni. ṭī. 1.nidānakathāvaṇṇanā) pana attanā vitthāritattā tattheva gahetabbāti imissā saṃvaṇṇanāya mahantataṃ pariharanto ‘‘sā panesā’’tiādimāha.

    ನಿದಾನಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Nidānakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    ೧. ಮೂಲಪರಿಯಾಯವಗ್ಗೋ

    1. Mūlapariyāyavaggo

    ೧. ಮೂಲಪರಿಯಾಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ

    1. Mūlapariyāyasuttavaṇṇanā

    ಅಬ್ಭನ್ತರನಿದಾನವಣ್ಣನಾ

    Abbhantaranidānavaṇṇanā

    ೧. ಏವಂ ಬಾಹಿರನಿದಾನೇ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಅತಿದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅಭನ್ತರನಿದಾನಂ ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಸಂವಣ್ಣೇತುಂ ‘‘ಯಂ ಪನೇತ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಸಂವಣ್ಣನಂ ಕರೋನ್ತೇನ ಸಂವಣ್ಣೇತಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮೇ ಪದವಿಭಾಗಂ ಪದತ್ಥಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ತತೋ ಪರಂ ಪಿಣ್ಡತ್ತಾದಿದಸ್ಸನವಸೇನ ಸಂವಣ್ಣನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ, ತಸ್ಮಾ ಪದಾನಿ ತಾವ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಏವನ್ತಿ ನಿಪಾತಪದ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಪದವಿಭಾಗೋತಿ ಪದಾನಂ ವಿಸೇಸೋ, ನ ಪದವಿಗ್ಗಹೋ। ಅಥ ವಾ ಪದಾನಿ ಚ ಪದವಿಭಾಗೋ ಚ ಪದವಿಭಾಗೋ, ಪದವಿಗ್ಗಹೋ ಚ ಪದವಿಭಾಗೋ ಚ ಪದವಿಭಾಗೋತಿ ವಾ ಏಕಸೇಸವಸೇನ ಪದಪದವಿಗ್ಗಹಾ ಪದವಿಭಾಗಸದ್ದೇನ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ಪದವಿಗ್ಗಹೋ ‘‘ಸುಭಗಞ್ಚ ತಂ ವನಞ್ಚಾತಿ ಸುಭಗವನಂ, ಸಾಲಾನಂ ರಾಜಾ, ಸಾಲೋ ಚ ಸೋ ರಾಜಾ ಚ ಇತಿಪಿ ಸಾಲರಾಜಾ’’ತಿಆದಿವಸೇನ ಸಮಾಸಪದೇಸು ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।

    1. Evaṃ bāhiranidāne vattabbaṃ atidisitvā idāni abhantaranidānaṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇetuṃ ‘‘yaṃ paneta’’ntiādi vuttaṃ. Tattha yasmā saṃvaṇṇanaṃ karontena saṃvaṇṇetabbe dhamme padavibhāgaṃ padatthañca dassetvā tato paraṃ piṇḍattādidassanavasena saṃvaṇṇanā kātabbā, tasmā padāni tāva dassento ‘‘evanti nipātapada’’ntiādimāha. Tattha padavibhāgoti padānaṃ viseso, na padaviggaho. Atha vā padāni ca padavibhāgo ca padavibhāgo, padaviggaho ca padavibhāgo ca padavibhāgoti vā ekasesavasena padapadaviggahā padavibhāgasaddena vuttāti veditabbaṃ. Tattha padaviggaho ‘‘subhagañca taṃ vanañcāti subhagavanaṃ, sālānaṃ rājā, sālo ca so rājā ca itipi sālarājā’’tiādivasena samāsapadesu daṭṭhabbo.

    ಅತ್ಥತೋತಿ ಪದತ್ಥತೋ। ತಂ ಪನ ಪದತ್ಥಂ ಅತ್ಥುದ್ಧಾರಕ್ಕಮೇನ ಪಠಮಂ ಏವಂಸದ್ದಸ್ಸ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಏವಂ-ಸದ್ದೋ ತಾವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅವಧಾರಣಾದೀತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಇದಮತ್ಥಪುಚ್ಛಾಪರಿಮಾಣಾದಿಅತ್ಥಾನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಏವಂಗತಾನಿ ಪುಥುಸಿಪ್ಪಾಯತನಾನಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೬೩), ಏವವಿಧೋ ಏವಮಾಕಾರೋ’’ತಿ ಚ ಆದೀಸು ಇದಂ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥೇ ಏವಂ-ಸದ್ದೋ। ಗತ-ಸದ್ದೋ ಹಿ ಪಕಾರಪರಿಯಾಯೋ, ತಥಾ ವಿಧಾಕಾರ-ಸದ್ದಾ ಚ। ತಥಾ ಹಿ ವಿಧಯುತ್ತಗತ-ಸದ್ದೇ ಲೋಕಿಯಾ ಪಕಾರತ್ಥೇ ವದನ್ತಿ। ‘‘ಏವಂ ಸು ತೇ ಸುನ್ಹಾತಾ ಸುವಿಲಿತ್ತಾ ಕಪ್ಪಿತಕೇಸಮಸ್ಸೂ ಆಮುಕ್ಕಮಣಿಕುಣ್ಡಲಾಭರಣಾ ಓದಾತವತ್ಥವಸನಾ ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾಮಗುಣೇಹಿ ಸಮಪ್ಪಿತಾ ಸಮಙ್ಗೀಭೂತಾ ಪರಿಚಾರೇನ್ತಿ, ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ತ್ವಂ ಏತರಹಿ ಸಾಚರಿಯಕೋತಿ। ನೋ ಹಿದಂ, ಭೋ ಗೋತಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೮೬) ಪುಚ್ಛಾಯಂ। ‘‘ಏವಂಲಹುಪರಿವತ್ತಂ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೪೮) ಏವಮಾಯುಪರಿಯನ್ತೋ’’ತಿ (ಪಾರಾ॰ ೧೨) ಚ ಆದೀಸು ಪರಿಮಾಣೇ।

    Atthatoti padatthato. Taṃ pana padatthaṃ atthuddhārakkamena paṭhamaṃ evaṃsaddassa dassento ‘‘evaṃ-saddo tāvā’’tiādimāha. Avadhāraṇādīti ettha ādi-saddena idamatthapucchāparimāṇādiatthānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tathā hi ‘‘evaṃgatāni puthusippāyatanāni (dī. ni. 1.163), evavidho evamākāro’’ti ca ādīsu idaṃ-saddassa atthe evaṃ-saddo. Gata-saddo hi pakārapariyāyo, tathā vidhākāra-saddā ca. Tathā hi vidhayuttagata-sadde lokiyā pakāratthe vadanti. ‘‘Evaṃ su te sunhātā suvilittā kappitakesamassū āmukkamaṇikuṇḍalābharaṇā odātavatthavasanā pañcahi kāmaguṇehi samappitā samaṅgībhūtā paricārenti, seyyathāpi tvaṃ etarahi sācariyakoti. No hidaṃ, bho gotamā’’tiādīsu (dī. ni. 1.286) pucchāyaṃ. ‘‘Evaṃlahuparivattaṃ (a. ni. 1.48) evamāyupariyanto’’ti (pārā. 12) ca ādīsu parimāṇe.

    ನನು ಚ ‘‘ಏವಂ ಸು ತೇ ಸುನ್ಹಾತಾ ಸುವಿಲಿತ್ತಾ, ಏವಮಾಯುಪರಿಯನ್ತೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಏವಂ-ಸದ್ದೇನ ಪುಚ್ಛನಾಕಾರಪರಿಮಾಣಾಕಾರಾನಂ ವುತ್ತತ್ತಾ ಆಕಾರತ್ಥೋ ಏವ ಏವಂ-ಸದ್ದೋತಿ? ನ, ವಿಸೇಸಸಬ್ಭಾವತೋ। ಆಕಾರಮತ್ತವಾಚಕೋ ಹಿ ಏವಂ-ಸದ್ದೋ ಆಕಾರತ್ಥೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ ಯಥಾ ‘‘ಏವಂ ಬ್ಯಾ ಖೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೩೪, ೩೯೬), ನ ಪನ ಆಕಾರವಿಸೇಸವಾಚಕೋ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘‘ಏವಂ ಜಾತೇನ ಮಚ್ಚೇನಾ’’ತಿಆದೀನಿ ಉಪಮಾದಿಉದಾಹರಣಾನಿ ಉಪಪನ್ನಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಯಥಾಪಿ…ಪೇ॰… ಬಹು’’ನ್ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೫೩) ಏತ್ಥ ಪುಪ್ಫರಾಸಿಟ್ಠಾನಿಯತೋ ಮನುಸ್ಸೂಪಪತ್ತಿ-ಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯ-ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನ-ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರ- ಭೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿ-ಆದಿದಾನಾದಿ-ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಹೇತುಸಮುದಾಯತೋ ಸೋಭಾ-ಸುಗನ್ಧತಾದಿಗುಣಯೋಗತೋ ಮಾಲಾಗುಣಸದಿಸಿಯೋ ಪಹೂತಾ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಾ ಮರಿತಬ್ಬಸಭಾವತಾಯ ಮಚ್ಚೇನ ಸತ್ತೇನ ಕತ್ತಬ್ಬಾತಿ ಜೋತಿತತ್ತಾ ಪುಪ್ಫರಾಸಿಮಾಲಾಗುಣಾವ ಉಪಮಾ, ತೇಸಂ ಉಪಮಾಕಾರೋ ಯಥಾ-ಸದ್ದೇನ ಅನಿಯಮತೋ ವುತ್ತೋತಿ ‘‘ಏವಂ-ಸದ್ದೋ ಉಪಮಾಕಾರನಿಗಮನತ್ಥೋ’’ತಿ ವತ್ತುಂ ಯುತ್ತಂ। ಸೋ ಪನ ಉಪಮಾಕಾರೋ ನಿಯಮಿಯಮಾನೋ ಅತ್ಥತೋ ಉಪಮಾವ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಉಪಮಾಯಂ ಆಗತೋ’’ತಿ। ತಥಾ ‘‘ಏವಂ ಇಮಿನಾ ಆಕಾರೇನ ಅಭಿಕ್ಕಮಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಉಪದಿಸಿಯಮಾನಾಯ ಸಮಣಸಾರುಪ್ಪಾಯ ಆಕಪ್ಪಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಯೋ ತತ್ಥ ಉಪದಿಸನಾಕಾರೋ, ಸೋ ಅತ್ಥತೋ ಉಪದೇಸೋ ಏವಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಏವಂ ತೇ…ಪೇ॰… ಉಪದೇಸೇ’’ತಿ। ತಥಾ ‘‘ಏವಮೇತಂ ಭಗವಾ, ಏವಮೇತಂ ಸುಗತಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಚ ಭಗವತಾ ಯಥಾವುತ್ತಮತ್ಥಂ ಅವಿಪರೀತತೋ ಜಾನನ್ತೇಹಿ ಕತಂ ತತ್ಥ ಸಂವಿಜ್ಜಮಾನಗುಣಾನಂ ಪಕಾರೇಹಿ ಹಂಸನಂ ಉದಗ್ಗತಾಕರಣಂ ಸಮ್ಪಹಂಸನಂ। ಯೋ ತತ್ಥ ಸಮ್ಪಹಂಸನಾಕಾರೋತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।

    Nanu ca ‘‘evaṃ su te sunhātā suvilittā, evamāyupariyanto’’ti ettha evaṃ-saddena pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vuttattā ākārattho eva evaṃ-saddoti? Na, visesasabbhāvato. Ākāramattavācako hi evaṃ-saddo ākāratthoti adhippeto yathā ‘‘evaṃ byā kho’’tiādīsu (ma. ni. 1.234, 396), na pana ākāravisesavācako. Evañca katvā ‘‘evaṃ jātena maccenā’’tiādīni upamādiudāharaṇāni upapannāni honti. Tathā hi ‘‘yathāpi…pe… bahu’’nti (dha. pa. 53) ettha puppharāsiṭṭhāniyato manussūpapatti-sappurisūpanissaya-saddhammassavana-yonisomanasikāra- bhogasampatti-ādidānādi-puññakiriyahetusamudāyato sobhā-sugandhatādiguṇayogato mālāguṇasadisiyo pahūtā puññakiriyā maritabbasabhāvatāya maccena sattena kattabbāti jotitattā puppharāsimālāguṇāva upamā, tesaṃ upamākāro yathā-saddena aniyamato vuttoti ‘‘evaṃ-saddo upamākāranigamanattho’’ti vattuṃ yuttaṃ. So pana upamākāro niyamiyamāno atthato upamāva hotīti āha ‘‘upamāyaṃ āgato’’ti. Tathā ‘‘evaṃ iminā ākārena abhikkamitabba’’ntiādinā upadisiyamānāya samaṇasāruppāya ākappasampattiyā yo tattha upadisanākāro, so atthato upadeso evāti vuttaṃ ‘‘evaṃ te…pe… upadese’’ti. Tathā ‘‘evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatā’’ti ettha ca bhagavatā yathāvuttamatthaṃ aviparītato jānantehi kataṃ tattha saṃvijjamānaguṇānaṃ pakārehi haṃsanaṃ udaggatākaraṇaṃ sampahaṃsanaṃ. Yo tattha sampahaṃsanākāroti yojetabbaṃ.

    ಏವಮೇವಂ ಪನಾಯನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಗರಹಣಾಕಾರೋತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ, ಸೋ ಚ ಗರಹಣಾಕಾರೋ ‘‘ವಸಲೀ’’ತಿಆದಿಖುಂಸನಸದ್ದಸನ್ನಿಧಾನತೋ ಇಧ ಏವಂ-ಸದ್ದೇನ ಪಕಾಸಿತೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಯಥಾ ಚೇತ್ಥ, ಏವಂ ಉಪಮಾಕಾರಾದಯೋಪಿ ಉಪಮಾದಿವಸೇನ ವುತ್ತಾನಂ ಪುಪ್ಫರಾಸಿಆದಿಸದ್ದಾನಂ ಸನ್ನಿಧಾನತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏವಂ, ಭನ್ತೇತಿ ಪನ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸಾಧುಕಂ ಸವನಮನಸಿಕಾರೇ ಸನ್ನಿಯೋಜಿತೇಹಿ ಭಿಕ್ಖೂಹಿ ಅತ್ತನೋ ತತ್ಥ ಠಿತಭಾವಸ್ಸ ಪಟಿಜಾನನವಸೇನ ವುತ್ತತ್ತಾ ಏತ್ಥ ಏವಂ-ಸದ್ದೋ ವಚನಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ। ತೇನ ಏವಂ, ಭನ್ತೇ ಸಾಧು, ಭನ್ತೇ, ಸುಟ್ಠು, ಭನ್ತೇತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಏವಞ್ಚ ವದೇಹೀತಿ ‘‘ಯಥಾಹಂ ವದಾಮಿ, ಏವಂ ಸಮಣಂ ಆನನ್ದಂ ವದೇಹೀ’’ತಿ ಯೋ ಏವಂ ವದನಾಕಾರೋ ಇದಾನಿ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ಸೋ ಏವಂಸದ್ದೇನ ನಿದಸ್ಸೀಯತೀತಿ ‘‘ನಿದಸ್ಸನೇ’’ತಿ ವುತ್ತೋತಿ। ಏವಂ ನೋತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ತೇಸಂ ಯಥಾವುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ಅಹಿತದುಕ್ಖಾವಹಭಾವೇ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಜನನತ್ಥಂ ಅನುಮತಿಗಹಣವಸೇನ ‘‘ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ವಾ ನೋ ವಾ, ಕಥಂ ವೋ ಏತ್ಥ ಹೋತೀ’’ತಿ ಪುಚ್ಛಾಯ ಕತಾಯ ‘‘ಏವಂ ನೋ ಏತ್ಥ ಹೋತೀ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ತದಾಕಾರಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ ಏವಂ-ಸದ್ದೇನ ವಿಭಾವಿತನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಸೋ ಪನ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಹಿತಾಯ ದುಕ್ಖಾಯ ಸಂವತ್ತನಾಕಾರೋ ನಿಯಮಿಯಮಾನೋ ಅವಧಾರಣತ್ಥೋ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಏವಂ ನೋ ಏತ್ಥ ಹೋತೀತಿಆದೀಸು ಅವಧಾರಣೇ’’ತಿ।

    Evamevaṃ panāyanti ettha garahaṇākāroti yojetabbaṃ, so ca garahaṇākāro ‘‘vasalī’’tiādikhuṃsanasaddasannidhānato idha evaṃ-saddena pakāsitoti viññāyati. Yathā cettha, evaṃ upamākārādayopi upamādivasena vuttānaṃ puppharāsiādisaddānaṃ sannidhānato daṭṭhabbaṃ. Evaṃ, bhanteti pana dhammassa sādhukaṃ savanamanasikāre sanniyojitehi bhikkhūhi attano tattha ṭhitabhāvassa paṭijānanavasena vuttattā ettha evaṃ-saddo vacanasampaṭicchanattho vutto. Tena evaṃ, bhante sādhu, bhante, suṭṭhu, bhanteti vuttaṃ hoti. Evañca vadehīti ‘‘yathāhaṃ vadāmi, evaṃ samaṇaṃ ānandaṃ vadehī’’ti yo evaṃ vadanākāro idāni vattabbo. So evaṃsaddena nidassīyatīti ‘‘nidassane’’ti vuttoti. Evaṃ noti etthāpi tesaṃ yathāvuttadhammānaṃ ahitadukkhāvahabhāve sanniṭṭhānajananatthaṃ anumatigahaṇavasena ‘‘saṃvattanti vā no vā, kathaṃ vo ettha hotī’’ti pucchāya katāya ‘‘evaṃ no ettha hotī’’ti vuttattā tadākārasanniṭṭhānaṃ evaṃ-saddena vibhāvitanti viññāyati. So pana tesaṃ dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanākāro niyamiyamāno avadhāraṇattho hotīti āha ‘‘evaṃ no ettha hotītiādīsu avadhāraṇe’’ti.

    ನಾನಾನಯನಿಪುಣನ್ತಿ ಏಕತ್ತನಾನತ್ತಅಬ್ಯಾಪಾರಏವಂಧಮ್ಮತಾಸಙ್ಖಾತಾ, ನನ್ದಿಯಾವತ್ತತಿಪುಕ್ಖಲಸೀಹವಿಕ್ಕೀಳಿತಅಙ್ಕುಸದಿಸಾಲೋಚನಸಙ್ಖಾತಾ ವಾ ಆಧಾರಾದಿಭೇದವಸೇನ ನಾನಾವಿಧಾ ನಯಾ ನಾನಾನಯಾ, ನಯಾ ವಾ ಪಾಳಿಗತಿಯೋ, ತಾ ಚ ಪಞ್ಞತ್ತಿಅನುಪಞ್ಞತ್ತಿಆದಿವಸೇನ ಸಂಕಿಲೇಸಭಾಗಿಯಾದಿಲೋಕಿಯಾದಿತದುಭಯವೋಮಿಸ್ಸಕಾದಿವಸೇನ ಕುಸಲಾದಿವಸೇನ ಖನ್ಧಾದಿವಸೇನ ಸಙ್ಗಹಾದಿವಸೇನ ಸಮಯವಿಮುತ್ತಾದಿವಸೇನ ಠಪನಾದಿವಸೇನ ಕುಸಲಮೂಲಾದಿವಸೇನ ತಿಕಪ್ಪಟ್ಠಾನಾದಿವಸೇನ ಚ ನಾನಪ್ಪಕಾರಾತಿ ನಾನಾನಯಾ। ತೇಹಿ ನಿಪುಣಂ ಸಣ್ಹಂ ಸುಖುಮನ್ತಿ ನಾನಾನಯನಿಪುಣಂ। ಆಸಯೋವ ಅಜ್ಝಾಸಯೋ, ತೇ ಚ ಸಸ್ಸತಾದಿಭೇದೇನ, ತತ್ಥ ಚ ಅಪ್ಪರಜಕ್ಖತಾದಿಭೇದೇನ ಅನೇಕೇ, ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯಾದಯೋ ಏವ ವಾ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಹೇತು ಏತಸ್ಸಾತಿ ಅನೇಕಜ್ಝಾಸಯಸಮುಟ್ಠಾನಂ। ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಸಮ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಪರಿಪುಣ್ಣಂ ಉಪನೇತಬ್ಬಾಭಾವತೋ, ಸಙ್ಕಾಸನಪಕಾಸನ-ವಿವರಣ-ವಿಭಜನ-ಉತ್ತಾನೀಕರಣ-ಪಞ್ಞತ್ತಿವಸೇನ ಛಹಿ ಅತ್ಥಪದೇಹಿ, ಅಕ್ಖರ-ಪದಬ್ಯಞ್ಜನಾಕಾರನಿರುತ್ತಿನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ಛಹಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದೇಹಿ ಚ ಸಮನ್ನಾಗತನ್ತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।

    Nānānayanipuṇanti ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā, nandiyāvattatipukkhalasīhavikkīḷitaaṅkusadisālocanasaṅkhātā vā ādhārādibhedavasena nānāvidhā nayā nānānayā, nayā vā pāḷigatiyo, tā ca paññattianupaññattiādivasena saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissakādivasena kusalādivasena khandhādivasena saṅgahādivasena samayavimuttādivasena ṭhapanādivasena kusalamūlādivasena tikappaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā. Tehi nipuṇaṃ saṇhaṃ sukhumanti nānānayanipuṇaṃ. Āsayova ajjhāsayo, te ca sassatādibhedena, tattha ca apparajakkhatādibhedena aneke, attajjhāsayādayo eva vā samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ. Atthabyañjanasampannanti atthabyañjanaparipuṇṇaṃ upanetabbābhāvato, saṅkāsanapakāsana-vivaraṇa-vibhajana-uttānīkaraṇa-paññattivasena chahi atthapadehi, akkhara-padabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatanti vā attho daṭṭhabbo.

    ವಿವಿಧಪಾಟಿಹಾರಿಯನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಪದಸ್ಸ ವಚನತ್ಥಂ (ಉದಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧; ಇತಿವು॰ ಅಟ್ಠ॰ ನಿದಾನವಣ್ಣನಾ; ಸಂ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧.೧ ದೇವತಾಸಂಯುತ್ತ) ‘‘ಪಟಿಪಕ್ಖಹರಣತೋ, ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸಾಪನಯನತೋ ಚ ಪಾಟಿಹಾರಿಯ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ, ಭಗವತೋ ಪನ ಪಟಿಪಕ್ಖಾ ರಾಗಾದಯೋ ನ ಸನ್ತಿ, ಯೇ ಹರಿತಬ್ಬಾ। ಪುಥುಜ್ಜನಾನಮ್ಪಿ ವಿಗತೂಪಕ್ಕಿಲೇಸೇ ಅಟ್ಠಗುಣಸಮನ್ನಾಗತೇ ಚಿತ್ತೇ ಹತಪಟಿಪಕ್ಖೇ ಇದ್ಧಿವಿಧಂ ಪವತ್ತತಿ, ತಸ್ಮಾ ತತ್ಥ ಪವತ್ತವೋಹಾರೇನ ಚ ನ ಸಕ್ಕಾ ಇಧ ‘‘ಪಾಟಿಹಾರಿಯ’’ನ್ತಿ ವತ್ತುಂ। ಸಚೇ ಪನ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕಸ್ಸ ಭಗವತೋ ವೇನೇಯ್ಯಗತಾ ಚ ಕಿಲೇಸಾ ಪಟಿಪಕ್ಖಾ, ತೇಸಂ ಹರಣತೋ ‘‘ಪಾಟಿಹಾರಿಯ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಏವಂ ಸತಿ ಯುತ್ತಮೇತಂ। ಅಥ ವಾ ಭಗವತೋ ಚ ಸಾಸನಸ್ಸ ಚ ಪಟಿಪಕ್ಖಾ ತಿತ್ಥಿಯಾ, ತೇಸಂ ಹರಣತೋ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ। ತೇ ಹಿ ದಿಟ್ಠಿಹರಣವಸೇನ ದಿಟ್ಠಿಪಕಾಸನೇ ಅಸಮತ್ಥಭಾವೇನ ಚ ಇದ್ಧಿಆದೇಸನಾನುಸಾಸನೀಹಿ ಹರಿತಾ ಅಪನೀತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ । ‘‘ಪಟೀ’’ತಿ ವಾ ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ‘‘ಪಚ್ಛಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ಬೋಧೇತಿ ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ಪಟಿಪವಿಟ್ಠಮ್ಹಿ, ಅಞ್ಞೋ ಆಗಞ್ಛಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಸು॰ ನಿ॰ ೯೮೫; ಚೂಳನಿ॰ ೪) ವಿಯ, ತಸ್ಮಾ ಸಮಾಹಿತೇ ಚಿತ್ತೇ ವಿಗತೂಪಕ್ಕಿಲೇಸೇ ಚ ಕತಕಿಚ್ಚೇನ ಪಚ್ಛಾ ಹರಿತಬ್ಬಂ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ, ಅತ್ತನೋ ವಾ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಸು ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಮಗ್ಗೇಹಿ ಹರಿತೇಸು ಪಚ್ಛಾ ಹರಣಂ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ, ಇದ್ಧಿಆದೇಸನಾನುಸಾಸನಿಯೋ ಚ ವಿಗತೂಪಕ್ಕಿಲೇಸೇನ ಕತಕಿಚ್ಚೇನ ಚ ಸತ್ತಹಿತತ್ಥಂ ಪುನ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬಾ, ಹರಿತೇಸು ಚ ಅತ್ತನೋ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಸು ಪರಸತ್ತಾನಂ ಉಪಕಿಲೇಸಹರಣಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಾನಿ ಭವನ್ತಿ। ಪಾಟಿಹಾರಿಯಮೇವ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ, ಪಾಟಿಹಾರಿಯೇ ವಾ ಇದ್ಧಿಆದೇಸನಾನುಸಾಸನಿಸಮುದಾಯೇ ಭವಂ ಏಕಮೇಕಂ ಪಾಟಿಹಾರಿಯನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ ವಾ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ಮಗ್ಗೋ ಚ ಪಟಿಪಕ್ಖಹರಣತೋ, ತತ್ಥ ಜಾತಂ, ತಸ್ಮಿಂ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಭೂತೇ, ತತೋ ವಾ ಆಗತನ್ತಿ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ। ತಸ್ಸ ಪನ ಇದ್ಧಿಆದಿಭೇದೇನ ವಿಸಯಭೇದೇನ ಚ ಬಹುವಿಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾಯಂ ಲಬ್ಭಮಾನತ್ತಾ ಆಹ ‘‘ವಿವಿಧಪಾಟಿಹಾರಿಯ’’ನ್ತಿ।

    Vividhapāṭihāriyanti ettha pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ (udā. aṭṭha. 1; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1 devatāsaṃyutta) ‘‘paṭipakkhaharaṇato, rāgādikilesāpanayanato ca pāṭihāriya’’nti vadanti, bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi, ye haritabbā. Puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhipakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti . ‘‘Paṭī’’ti vā ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. 4) viya, tasmā samāhite citte vigatūpakkilese ca katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti pāṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ pāṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatūpakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakilesaharaṇāni hontīti pāṭihāriyāni bhavanti. Pāṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ, pāṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekamekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Pāṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Tassa pana iddhiādibhedena visayabhedena ca bahuvidhassa bhagavato desanāyaṃ labbhamānattā āha ‘‘vividhapāṭihāriya’’nti.

    ನ ಅಞ್ಞಥಾತಿ ಭಗವತೋ ಸಮ್ಮುಖಾ ಸುತಾಕಾರತೋ ನ ಅಞ್ಞಥಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ನ ಪನ ಭಗವತೋ ದೇಸಿತಾಕಾರತೋ। ಅಚಿನ್ತೇಯ್ಯಾನುಭಾವಾ ಹಿ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರೇನ ಕೋ ಸಮತ್ಥೋ ವಿಞ್ಞಾತು’’ನ್ತಿ ಇದಂ ವಚನಂ ಸಮತ್ಥಿತಂ ಭವತಿ, ಧಾರಣಬಲದಸ್ಸನಞ್ಚ ನ ವಿರುಜ್ಝತಿ ಸುತಾಕಾರಾವಿರಜ್ಝನಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ। ನ ಹೇತ್ಥ ಅತ್ಥನ್ತರತಾಪರಿಹಾರೋ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಾನಂ ಏಕವಿಸಯತ್ತಾ। ಇತರಥಾ ಥೇರೋ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾಯ ಸಬ್ಬಥಾ ಪಟಿಗ್ಗಹಣೇ ಸಮತ್ಥೋ ಅಸಮತ್ಥೋ ಚಾತಿ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ।

    Na aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato na aññathāti attho, na pana bhagavato desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā. Evañca katvā ‘‘sabbappakārena ko samattho viññātu’’nti idaṃ vacanaṃ samatthitaṃ bhavati, dhāraṇabaladassanañca na virujjhati sutākārāvirajjhanassa adhippetattā. Na hettha atthantaratāparihāro dvinnampi atthānaṃ ekavisayattā. Itarathā thero bhagavato desanāya sabbathā paṭiggahaṇe samattho asamattho cāti āpajjeyyāti.

    ‘‘ಯೋ ಪರೋ ನ ಹೋತಿ, ಸೋ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಾಯ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತಸಙ್ಖಾತಾಯ ಸಸನ್ತತಿಯಾ ವತ್ತನತೋ ತಿವಿಧೋಪಿ ಮೇ-ಸದ್ದೋ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಅತ್ಥೇ ದಿಸ್ಸತಿ, ಕರಣಸಮ್ಪದಾನಸಾಮಿನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ಪನ ವಿಜ್ಜಮಾನಂ ಭೇದಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಮೇ-ಸದ್ದೋ ತೀಸು ಅತ್ಥೇಸು ದಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ।

    ‘‘Yo paro na hoti, so attā’’ti evaṃ vuttāya niyakajjhattasaṅkhātāya sasantatiyā vattanato tividhopi me-saddo kiñcāpi ekasmiṃyeva atthe dissati, karaṇasampadānasāminiddesavasena pana vijjamānaṃ bhedaṃ sandhāyāha ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti.

    ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಉಪಸಗ್ಗೋ ಕಿರಿಯಂ ವಿಸೇಸೇತಿ, ಜೋತಕಭಾವತೋ ಪನ ಸತಿಪಿ ತಸ್ಮಿಂ ಸುತಸದ್ದೋ ಏವ ತಂ ತಮತ್ಥಂ ವದತೀತಿ ಅನುಪಸಗ್ಗಸ್ಸ ಸುತಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥುದ್ಧಾರೇ ಸಉಪಸಗ್ಗಸ್ಸ ಗಹಣಂ ನ ವಿರುಜ್ಝತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸಉಪಸಗ್ಗೋ ಚ ಅನುಪಸಗ್ಗೋ ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅಸ್ಸಾತಿ ಸುತಸದ್ದಸ್ಸ। ಕಮ್ಮಭಾವಸಾಧನಾನಿ ಇಧ ಸುತಸದ್ದೇ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಉಪಧಾರಿತನ್ತಿ ವಾ ಉಪಧಾರಣನ್ತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ। ಮಯಾತಿ ಅತ್ಥೇ ಸತೀತಿ ಯದಾ ಮೇ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಕತ್ತುವಸೇನ ಕರಣನಿದ್ದೇಸೋ, ತದಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮಮಾತಿ ಅತ್ಥೇ ಸತೀತಿ ಯದಾ ಸಮ್ಬನ್ಧವಸೇನ ಸಾಮಿನಿದ್ದೇಸೋ, ತದಾ।

    Kiñcāpi upasaggo kiriyaṃ viseseti, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ sutasaddo eva taṃ tamatthaṃ vadatīti anupasaggassa sutasaddassa atthuddhāre saupasaggassa gahaṇaṃ na virujjhatīti dassento ‘‘saupasaggo ca anupasaggo cā’’tiādimāha. Assāti sutasaddassa. Kammabhāvasādhanāni idha sutasadde sambhavantīti vuttaṃ ‘‘upadhāritanti vā upadhāraṇanti vā attho’’ti. Mayāti atthe satīti yadā me-saddassa kattuvasena karaṇaniddeso, tadāti attho. Mamāti atthe satīti yadā sambandhavasena sāminiddeso, tadā.

    ಸುತ-ಸದ್ದಸನ್ನಿಧಾನೇ ಪಯುತ್ತೇನ ಏವಂ-ಸದ್ದೇನ ಸವನಕಿರಿಯಾಜೋತಕೇನ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಏವನ್ತಿ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಾದಿವಿಞ್ಞಾಣಕಿಚ್ಚನಿದಸ್ಸನ’’ನ್ತಿ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಾದೀನಂ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತದಭಿನೀಹಟಾನಞ್ಚ ಮನೋದ್ವಾರಿಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಗಹಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ವಾಕ್ಯಾನಂ ಏವ-ಕಾರತ್ಥಸಹಿತತ್ತಾ ‘‘ಸುತ’’ನ್ತಿ ಏತಸ್ಸ ಸುತಮೇವಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅಸ್ಸವನಭಾವಪಟಿಕ್ಖೇಪತೋ’’ತಿ। ಏತೇನ ಅವಧಾರಣೇನ ನಿರಾಸಙ್ಕತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಯಥಾ ಚ ಸುತಂ ಸುತಮೇವಾತಿ ನಿಯಮೇತಬ್ಬಂ, ತಂ ಸಮ್ಮಾ ಸುತಂ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅನೂನಾನಧಿಕಾವಿಪರೀತಗ್ಗಹಣನಿದಸ್ಸನ’’ನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ಸದ್ದನ್ತರತ್ಥಾಪೋಹನವಸೇನ ಸದ್ದೋ ಅತ್ಥಂ ವದತೀತಿ ಸುತನ್ತಿ ಅಸುತಂ ನ ಹೋತೀತಿ ಅಯಮೇತಸ್ಸ ಅತ್ಥೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಸ್ಸವನಭಾವಪಟಿಕ್ಖೇಪತೋ’’ತಿ । ಇಮಿನಾ ದಿಟ್ಠಾದಿವಿನಿವತ್ತನಂ ಕರೋತಿ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ ‘‘ನ ಇದಂ ಮಯಾ ದಿಟ್ಠಂ, ನ ಸಯಮ್ಭುಞಾಣೇನ ಸಚ್ಛಿಕತಂ, ಅಥ ಖೋ ಸುತಂ, ತಞ್ಚ ಖೋ ಸಮ್ಮದೇವಾ’’ತಿ। ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಅನೂನಾನಧಿಕಾವಿಪರೀತಗ್ಗಹಣನಿದಸ್ಸನ’’ನ್ತಿ। ಅವಧಾರಣತ್ಥೇ ವಾ ಏವಂ-ಸದ್ದೇ ಅಯಮತ್ಥಯೋಜನಾ ಕರೀಯತೀತಿ ತದಪೇಕ್ಖಸ್ಸ ಸುತ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅಯಮತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ ‘‘ಅಸ್ಸವನಭಾವಪಟಿಕ್ಖೇಪತೋ’’ತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಅನೂನಾನಧಿಕಾವಿಪರೀತಗ್ಗಹಣನಿದಸ್ಸನ’’ನ್ತಿ। ಸವನಸದ್ದೋ ಚೇತ್ಥ ಕಮ್ಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ‘‘ಸುಯ್ಯತೀ’’ತಿ।

    Suta-saddasannidhāne payuttena evaṃ-saddena savanakiriyājotakena bhavitabbanti vuttaṃ ‘‘evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassana’’nti. Ādi-saddena sampaṭicchanādīnaṃ pañcadvārikaviññāṇānaṃ tadabhinīhaṭānañca manodvārikaviññāṇānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Sabbesampi vākyānaṃ eva-kāratthasahitattā ‘‘suta’’nti etassa sutamevāti ayamattho labbhatīti āha ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Etena avadhāraṇena nirāsaṅkataṃ dasseti. Yathā ca sutaṃ sutamevāti niyametabbaṃ, taṃ sammā sutaṃ hotīti āha ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Atha vā saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatīti sutanti asutaṃ na hotīti ayametassa atthoti vuttaṃ ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti . Iminā diṭṭhādivinivattanaṃ karoti. Idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘na idaṃ mayā diṭṭhaṃ, na sayambhuñāṇena sacchikataṃ, atha kho sutaṃ, tañca kho sammadevā’’ti. Tenevāha – ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Avadhāraṇatthe vā evaṃ-sadde ayamatthayojanā karīyatīti tadapekkhassa suta-saddassa ayamattho vutto ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Tenevāha ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Savanasaddo cettha kammattho veditabbo ‘‘suyyatī’’ti.

    ಏವಂ ಸವನಹೇತುಸುಣನ್ತಪುಗ್ಗಲಸವನವಿಸೇಸವಸೇನ ಪದತ್ತಯಸ್ಸ ಏಕೇನ ಪಕಾರೇನ ಅತ್ಥಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಪಕಾರನ್ತರೇಹಿಪಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಥಾ ಏವ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ತಸ್ಸಾತಿ ಯಾ ಸಾ ಭಗವತೋ ಸಮ್ಮುಖಾ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಾ ಮನೋದ್ವಾರವಿಞ್ಞಾಣವೀಥಿ, ತಸ್ಸಾ। ಸಾ ಹಿ ನಾನಪ್ಪಕಾರೇನ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತಿತುಂ ಸಮತ್ಥಾ। ತಥಾ ಚ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನಾ’’ತಿ। ನಾನಪ್ಪಕಾರೇನಾತಿ ವಕ್ಖಮಾನಾನಂ ಅನೇಕವಿಹಿತಾನಂ ಬ್ಯಞ್ಜನತ್ಥಗ್ಗಹಣಾನಂ ನಾನಾಕಾರೇನ। ಏತೇನ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಯೋಜನಾಯ ಆಕಾರತ್ಥೋ ಏವಂ-ಸದ್ದೋ ಗಹಿತೋತಿ ದೀಪೇತಿ। ಪವತ್ತಿಭಾವಪ್ಪಕಾಸನನ್ತಿ ಪವತ್ತಿಯಾ ಅತ್ಥಿಭಾವಪ್ಪಕಾಸನಂ। ಸುತನ್ತಿ ಧಮ್ಮಪ್ಪಕಾಸನನ್ತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾ ವಿಞ್ಞಾಣವೀಥಿ ನಾನಪ್ಪಕಾರೇನ ಪವತ್ತಾ, ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮತ್ತಾ ವುತ್ತಂ, ನ ಸುತಸದ್ದಸ್ಸ ಧಮ್ಮತ್ಥತ್ತಾ। ವುತ್ತಸ್ಸೇವತ್ಥಸ್ಸ ಪಾಕಟೀಕರಣಂ ‘‘ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾಣವೀಥಿಯಾತಿ ಕರಣತ್ಥೇ ಕರಣವಚನಂ। ಮಯಾತಿ ಕತ್ತುಅತ್ಥೇ।

    Evaṃ savanahetusuṇantapuggalasavanavisesavasena padattayassa ekena pakārena atthayojanaṃ dassetvā idāni pakārantarehipi taṃ dassetuṃ ‘‘tathā eva’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tassāti yā sā bhagavato sammukhā dhammassavanākārena pavattā manodvāraviññāṇavīthi, tassā. Sā hi nānappakārena ārammaṇe pavattituṃ samatthā. Tathā ca vuttaṃ ‘‘sotadvārānusārenā’’ti. Nānappakārenāti vakkhamānānaṃ anekavihitānaṃ byañjanatthaggahaṇānaṃ nānākārena. Etena imissā yojanāya ākārattho evaṃ-saddo gahitoti dīpeti. Pavattibhāvappakāsananti pavattiyā atthibhāvappakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsananti yasmiṃ ārammaṇe vuttappakārā viññāṇavīthi nānappakārena pavattā, tassa dhammattā vuttaṃ, na sutasaddassa dhammatthattā. Vuttassevatthassa pākaṭīkaraṇaṃ ‘‘ayañhetthā’’tiādi. Tattha viññāṇavīthiyāti karaṇatthe karaṇavacanaṃ. Mayāti kattuatthe.

    ಏವನ್ತಿ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಪ್ಪಕಾಸನನ್ತಿ ನಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಏವಂ-ಸದ್ದಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ನಿದಸ್ಸೇತಬ್ಬಸ್ಸ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬತ್ತಾಭಾವಾಭಾವತೋ। ತೇನ ಏವಂ-ಸದ್ದೇನ ಸಕಲಮ್ಪಿ ಸುತ್ತಂ ಪಚ್ಚಾಮಟ್ಠನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸುತ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಕಿರಿಯಾಸದ್ದತ್ತಾ ಸವನಕಿರಿಯಾಯ ಚ ಸಾಧಾರಣವಿಞ್ಞಾಣಪಬನ್ಧಪಟಿಬದ್ಧತ್ತಾ ತತ್ಥ ಚ ಪುಗ್ಗಲವೋಹಾರೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸುತನ್ತಿ ಪುಗ್ಗಲಕಿಚ್ಚಪ್ಪಕಾಸನ’’ನ್ತಿ। ನ ಹಿ ಪುಗ್ಗಲವೋಹಾರರಹಿತೇ ಧಮ್ಮಪಬನ್ಧೇ ಸವನಕಿರಿಯಾ ಲಬ್ಭತೀತಿ।

    Evanti niddisitabbappakāsananti nidassanatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā vuttaṃ nidassetabbassa niddisitabbattābhāvābhāvato. Tena evaṃ-saddena sakalampi suttaṃ paccāmaṭṭhanti dasseti. Suta-saddassa kiriyāsaddattā savanakiriyāya ca sādhāraṇaviññāṇapabandhapaṭibaddhattā tattha ca puggalavohāroti vuttaṃ ‘‘sutanti puggalakiccappakāsana’’nti. Na hi puggalavohārarahite dhammapabandhe savanakiriyā labbhatīti.

    ಯಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಸ್ಸಾತಿಆದಿಪಿ ಆಕಾರತ್ಥಮೇವ ಏವಂ-ಸದ್ದಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪುರಿಮಯೋಜನಾಯ ಅಞ್ಞಥಾ ಅತ್ಥಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಆಕಾರಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಉಪಾದಾಪಞ್ಞತ್ತಿ ಏವ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪವತ್ತಿಆಕಾರೂಪಾದಾನವಸೇನ ತಥಾ ವುತ್ತಾ। ಸುತನ್ತಿ ವಿಸಯನಿದ್ದೇಸೋತಿ ಸೋತಬ್ಬಭೂತೋ ಧಮ್ಮೋ ಸವನಕಿರಿಯಾಕತ್ತುಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಸವನಕಿರಿಯಾವಸೇನ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಪರಮತ್ಥತೋ ಕಸ್ಸಚಿ ಕತ್ತು ಅಭಾವೇಪಿ ಸದ್ದವೋಹಾರೇನ ಬುದ್ಧಿಪರಿಕಪ್ಪಿತಭೇದವಚನಿಚ್ಛಾಯ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನತೋ ಅಞ್ಞಂ ವಿಯ ತಂಸಮಙ್ಗಿಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನೇನ ತಂಸಮಙ್ಗಿನೋ’’ತಿ। ಸವನಕಿರಿಯಾವಿಸಯೋಪಿ ಸೋತಬ್ಬಧಮ್ಮೋ ಸವನಕಿರಿಯಾವಸೇನ ಪವತ್ತಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಇಧ ಪರಮತ್ಥತೋ ಕತ್ತುಭಾವತೋ, ಸವನವಸೇನ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಏವ ವಾ ಸವನಕಿರಿಯಾಭಾವತೋ ತಂಕಿರಿಯಾಕತ್ತು ಚ ವಿಸಯೋ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ತಂಸಮಙ್ಗಿನೋ ಕತ್ತುವಿಸಯೇ’’ತಿ। ಸುತಾಕಾರಸ್ಸ ಚ ಥೇರಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾನಿಚ್ಛಿತಭಾವತೋ ಆಹ ‘‘ಗಹಣಸನ್ನಿಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ। ಏತೇನ ವಾ ಅವಧಾರಣತ್ಥಂ ಏವಂ-ಸದ್ದಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಅಯಮತ್ಥಯೋಜನಾ ಕತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।

    Yassa cittasantānassātiādipi ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā purimayojanāya aññathā atthayojanaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha ākārapaññattīti upādāpaññatti eva dhammānaṃ pavattiākārūpādānavasena tathā vuttā. Sutanti visayaniddesoti sotabbabhūto dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānanti katvā vuttaṃ. Cittasantānavinimuttassa paramatthato kassaci kattu abhāvepi saddavohārena buddhiparikappitabhedavacanicchāya cittasantānato aññaṃ viya taṃsamaṅgiṃ katvā vuttaṃ ‘‘cittasantānenataṃsamaṅgino’’ti. Savanakiriyāvisayopi sotabbadhammo savanakiriyāvasena pavattacittasantānassa idha paramatthato kattubhāvato, savanavasena cittappavattiyā eva vā savanakiriyābhāvato taṃkiriyākattu ca visayo hotīti vuttaṃ ‘‘taṃsamaṅgino kattuvisaye’’ti. Sutākārassa ca therassa sammānicchitabhāvato āha ‘‘gahaṇasanniṭṭhāna’’nti. Etena vā avadhāraṇatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā ayamatthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.

    ಪುಬ್ಬೇ ಸುತಾನಂ ನಾನಾವಿಹಿತಾನಂ ಸುತ್ತಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಾನಂ ಉಪಧಾರಿತರೂಪಸ್ಸ ಆಕಾರಸ್ಸ ನಿದಸ್ಸನಸ್ಸ, ಅವಧಾರಣಸ್ಸ ವಾ ಪಕಾಸನಸಭಾವೋ ಏವಂ-ಸದ್ದೋತಿ ತದಾಕಾರಾದಿಉಪಧಾರಣಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಉಪಾದಾನಭೂತಧಮ್ಮಪಬನ್ಧಬ್ಯಾಪಾರತಾಯ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಏವನ್ತಿ ಪುಗ್ಗಲಕಿಚ್ಚನಿದ್ದೇಸೋ’’ತಿ। ಸವನಕಿರಿಯಾ ಪನ ಪುಗ್ಗಲವಾದಿನೋಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣನಿರಪೇಕ್ಖಾ ನತ್ಥೀತಿ ವಿಸೇಸತೋ ವಿಞ್ಞಾಣಬ್ಯಾಪಾರೋತಿ ಆಹ ‘‘ಸುತನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಕಿಚ್ಚನಿದ್ದೇಸೋ’’ತಿ। ‘‘ಮೇ’’ತಿ ಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಏಕನ್ತೇನೇವ ಸತ್ತವಿಸಯತ್ತಾ ವಿಞ್ಞಾಣಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಚ ತತ್ಥೇವ ಸಮೋದಹಿತಬ್ಬತೋ ‘‘ಮೇತಿ ಉಭಯಕಿಚ್ಚಯುತ್ತಪುಗ್ಗಲನಿದ್ದೇಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿಸಭಾವಾ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಏವಂ-ಸದ್ದ – ಸುತ-ಸದ್ದಾನಂ ಅತ್ಥಾತಿ ತೇ ತಥಾರೂಪ-ಪಞ್ಞತ್ತಿ-ಉಪಾದಾನಭೂತ-ಧಮ್ಮಪಬನ್ಧಬ್ಯಾಪಾರಭಾವೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ – ‘‘ಏವನ್ತಿ ಪುಗ್ಗಲಕಿಚ್ಚನಿದ್ದೇಸೋ, ಸುತನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಕಿಚ್ಚನಿದ್ದೇಸೋ’’ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಕರಣಕಿರಿಯಾಕತ್ತುಕಮ್ಮವಿಸೇಸಪ್ಪಕಾಸನವಸೇನ ಪುಗ್ಗಲಬ್ಯಾಪಾರವಿಸಯಪುಗ್ಗಲಬ್ಯಾಪಾರನಿದಸ್ಸನವಸೇನ ಗಹಣಾಕಾರಗಾಹಕತಬ್ಬಿಸಯವಿಸೇಸನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ಕತ್ತುಕರಣಬ್ಯಾಪಾರಕತ್ತುನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ಚ ದುತಿಯಾದಯೋ ಚತಸ್ಸೋ ಅತ್ಥಯೋಜನಾ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।

    Pubbe sutānaṃ nānāvihitānaṃ suttasaṅkhātānaṃ atthabyañjanānaṃ upadhāritarūpassa ākārassa nidassanassa, avadhāraṇassa vā pakāsanasabhāvo evaṃ-saddoti tadākārādiupadhāraṇassa puggalapaññattiyā upādānabhūtadhammapabandhabyāpāratāya vuttaṃ – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso’’ti. Savanakiriyā pana puggalavādinopi viññāṇanirapekkhā natthīti visesato viññāṇabyāpāroti āha ‘‘sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. ‘‘Me’’ti saddappavattiyā ekanteneva sattavisayattā viññāṇakiccassa ca tattheva samodahitabbato ‘‘meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso’’ti vuttaṃ. Avijjamānapaññattivijjamānapaññattisabhāvā yathākkamaṃ evaṃ-sadda – suta-saddānaṃ atthāti te tathārūpa-paññatti-upādānabhūta-dhammapabandhabyāpārabhāvena dassento āha – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso, sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Ettha ca karaṇakiriyākattukammavisesappakāsanavasena puggalabyāpāravisayapuggalabyāpāranidassanavasena gahaṇākāragāhakatabbisayavisesaniddesavasena kattukaraṇabyāpārakattuniddesavasena ca dutiyādayo catasso atthayojanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.

    ಸಬ್ಬಸ್ಸಪಿ ಸದ್ದಾಧಿಗಮನೀಯಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪಞ್ಞತ್ತಿಮುಖೇನೇವ ಪಟಿಪಜ್ಜಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಸಬ್ಬಪಞ್ಞತ್ತೀನಞ್ಚ ವಿಜ್ಜಮಾನಾದಿವಸೇನ ಛಸು ಪಞ್ಞತ್ತಿಭೇದೇಸು ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ತೇಸು ‘‘ಏವ’’ನ್ತಿಆದೀನಂ ಪಞ್ಞತ್ತೀನಂ ಸರೂಪಂ ನಿದ್ಧಾರೇನ್ತೋ ಆಹ – ‘‘ಏವನ್ತಿ ಚ ಮೇತಿ ಚಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ‘‘ಏವ’’ನ್ತಿ ಚ ‘‘ಮೇ’’ತಿ ಚ ವುಚ್ಚಮಾನಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಆಕಾರಾದಿನೋ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಸಲ್ಲಕ್ಖಣಭಾವತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿಭಾವೋತಿ ಆಹ – ‘‘ಸಚ್ಚಿಕಟ್ಠಪರಮತ್ಥವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತೀ’’ತಿ। ತತ್ಥ ಸಚ್ಚಿಕಟ್ಠಪರಮತ್ಥವಸೇನಾತಿ ಭೂತತ್ಥಉತ್ತಮತ್ಥವಸೇನ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯೋ ಮಾಯಾಮರೀಚಿಆದಯೋ ವಿಯ ಅಭೂತತ್ಥೋ, ಅನುಸ್ಸವಾದೀಹಿ ಗಹೇತಬ್ಬೋ ವಿಯ ಅನುತ್ತಮತ್ಥೋ ಚ ನ ಹೋತಿ, ಸೋ ರೂಪಸದ್ದಾದಿಸಭಾವೋ, ರುಪ್ಪನಾನುಭವನಾದಿಸಭಾವೋ ವಾ ಅತ್ಥೋ ಸಚ್ಚಿಕಟ್ಠೋ ಪರಮತ್ಥೋ ಚಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ನ ತಥಾ ‘‘ಏವಂ ಮೇ’’ತಿ ಪದಾನಂ ಅತ್ಥೋತಿ। ಏತಮೇವತ್ಥಂ ಪಾಕಟತರಂ ಕಾತುಂ ‘‘ಕಿಞ್ಹೇತ್ಥ ತ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಸುತನ್ತಿ ಪನ ಸದ್ದಾಯತನಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತೀ’’ತಿ। ತೇನೇವ ಹಿ ‘‘ಯಞ್ಹಿ ತಂ ಏತ್ಥ ಸೋತೇನ ಉಪಲದ್ಧ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ‘‘ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನ ಉಪಲದ್ಧ’’ನ್ತಿ ಪನ ವುತ್ತೇ ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಾದಿಸಬ್ಬಂ ಲಬ್ಭತಿ।

    Sabbassapi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā sabbapaññattīnañca vijjamānādivasena chasu paññattibhedesu antogadhattā tesu ‘‘eva’’ntiādīnaṃ paññattīnaṃ sarūpaṃ niddhārento āha – ‘‘evanti ca meti cā’’tiādi. Tattha ‘‘eva’’nti ca ‘‘me’’ti ca vuccamānassatthassa ākārādino dhammānaṃ asallakkhaṇabhāvato avijjamānapaññattibhāvoti āha – ‘‘saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññattī’’ti. Tattha saccikaṭṭhaparamatthavasenāti bhūtatthauttamatthavasena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo māyāmarīciādayo viya abhūtattho, anussavādīhi gahetabbo viya anuttamattho ca na hoti, so rūpasaddādisabhāvo, ruppanānubhavanādisabhāvo vā attho saccikaṭṭho paramattho cāti vuccati, na tathā ‘‘evaṃ me’’ti padānaṃ atthoti. Etamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘kiñhettha ta’’ntiādi vuttaṃ. Sutanti pana saddāyatanaṃ sandhāyāha ‘‘vijjamānapaññattī’’ti. Teneva hi ‘‘yañhi taṃ ettha sotena upaladdha’’nti vuttaṃ, ‘‘sotadvārānusārena upaladdha’’nti pana vutte atthabyañjanādisabbaṃ labbhati.

    ತಂ ತಂ ಉಪಾದಾಯ ವತ್ತಬ್ಬತೋತಿ ಸೋತಪಥಮಾಗತೇ ಧಮ್ಮೇ ಉಪಾದಾಯ ತೇಸಂ ಉಪಧಾರಿತಾಕಾರಾದಿನೋ ಪಚ್ಚಾಮಸನವಸೇನ ‘‘ಏವ’’ನ್ತಿ, ಸಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನೇ ಖನ್ಧೇ ಉಪಾದಾಯ ‘‘ಮೇ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ದಿಟ್ಠಾದಿಸಭಾವರಹಿತೇ ಸದ್ದಾಯತನೇ ಪವತ್ತಮಾನೋಪಿ ಸುತವೋಹಾರೋ ‘‘ದುತಿಯಂ ತತಿಯ’’ನ್ತಿಆದಿಕೋ ವಿಯ ಪಠಮಾದೀನಿ ದಿಟ್ಠಮುತವಿಞ್ಞಾತೇ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾವ ಪವತ್ತೋತಿ ಆಹ ‘‘ದಿಟ್ಠಾದೀನಿ ಉಪನಿಧಾಯ ವತ್ತಬ್ಬತೋ’’ತಿ ಅಸುತಂ ನ ಹೋತೀತಿ ಹಿ ಸುತನ್ತಿ ಪಕಾಸಿತೋಯಮತ್ಥೋತಿ। ಅತ್ತನಾ ಪಟಿವಿದ್ಧಾ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಪಕಾರವಿಸೇಸಾ ‘‘ಏವ’’ನ್ತಿ ಥೇರೇನ ಪಚ್ಚಾಮಟ್ಠಾತಿ ಆಹ ‘‘ಅಸಮ್ಮೋಹಂ ದೀಪೇತೀ’’ತಿ। ನಾನಪ್ಪಕಾರಪಟಿವೇಧಸಮತ್ಥೋ ಹೋತೀತಿ ಏತೇನ ವಕ್ಖಮಾನಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ನಾನಪ್ಪಕಾರತಂ ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝತಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸುತಸ್ಸ ಅಸಮ್ಮೋಸಂ ದೀಪೇತೀತಿ ಸುತಾಕಾರಸ್ಸ ಯಾಥಾವತೋ ದಸ್ಸಿಯಮಾನತ್ತಾ ವುತ್ತಂ। ಅಸಮ್ಮೋಹೇನಾತಿ ಸಮ್ಮೋಹಾಭಾವೇನ, ಪಞ್ಞಾಯ ಏವ ವಾ ಸವನಕಾಲಸಮ್ಭೂತಾಯ ತದುತ್ತರಕಾಲಪಞ್ಞಾಸಿದ್ಧಿ। ಏವಂ ಅಸಮ್ಮೋಸೇನಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಬ್ಯಞ್ಜನಾನಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತಬ್ಬೋ ಆಕಾರೋ ನಾತಿಗಮ್ಭೀರೋ, ಯಥಾಸುತಧಾರಣಮೇವ ತತ್ಥ ಕರಣೀಯನ್ತಿ ಸತಿಯಾ ಬ್ಯಾಪಾರೋ ಅಧಿಕೋ, ಪಞ್ಞಾ ತತ್ಥ ಗುಣೀಭೂತಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾಯಾ’’ತಿಆದಿ ‘‘ಪಞ್ಞಾಯ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ’’ತಿ ಕತ್ವಾ। ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತಾ ಚೇತ್ಥ ಪಧಾನತಾ ‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಪ॰ ೧, ೨) ವಿಯ। ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತಾಯ ವಾ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಸು ಆವಜ್ಜನಾದೀನಂ ವಿಯ ಅಪ್ಪಧಾನತ್ತೇ ಪಞ್ಞಾ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಏತಿಸ್ಸಾತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ಯುಜ್ಜತಿ। ಏವಂ ಸತಿಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾಯಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ಯಥಾಸಮ್ಭವಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಸಮ್ಪನ್ನಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಪರಿಪುಣ್ಣಸ್ಸ, ಸಙ್ಕಾಸನಪಕಾಸನವಿವರಣವಿಭಜನಉತ್ತಾನೀಕರಣಪಞ್ಞತ್ತಿವಸೇನ ಛಹಿ ಅತ್ಥಪದೇಹಿ, ಅಕ್ಖರಪದಬ್ಯಞ್ಜನಾಕಾರನಿರುತ್ತಿನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ಛಹಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದೇಹಿ ಚ ಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸಾತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।

    Taṃtaṃ upādāya vattabbatoti sotapathamāgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādino paccāmasanavasena ‘‘eva’’nti, sasantatipariyāpanne khandhe upādāya ‘‘me’’ti vattabbattāti attho. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro ‘‘dutiyaṃ tatiya’’ntiādiko viya paṭhamādīni diṭṭhamutaviññāte apekkhitvāva pavattoti āha ‘‘diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato’’ti asutaṃ na hotīti hi sutanti pakāsitoyamatthoti. Attanā paṭividdhā suttassa pakāravisesā ‘‘eva’’nti therena paccāmaṭṭhāti āha ‘‘asammohaṃ dīpetī’’ti. Nānappakārapaṭivedhasamattho hotīti etena vakkhamānassa suttassa nānappakārataṃ duppaṭivijjhatañca dasseti. Sutassa asammosaṃ dīpetīti sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā vuttaṃ. Asammohenāti sammohābhāvena, paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarakālapaññāsiddhi. Evaṃ asammosenāti etthāpi vattabbaṃ. Byañjanānaṃ paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro, yathāsutadhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtāti vuttaṃ ‘‘paññāpubbaṅgamāyā’’tiādi ‘‘paññāya pubbaṅgamā’’ti katvā. Pubbaṅgamatā cettha padhānatā ‘‘manopubbaṅgamā’’tiādīsu (dha. pa. 1, 2) viya. Pubbaṅgamatāya vā cakkhuviññāṇādīsu āvajjanādīnaṃ viya appadhānatte paññā pubbaṅgamā etissāti ayampi attho yujjati. Evaṃ satipubbaṅgamāyāti etthāpi vuttanayānusārena yathāsambhavamattho veditabbo. Atthabyañjanasampannassāti atthabyañjanaparipuṇṇassa, saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi, akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatassāti vā attho daṭṭhabbo.

    ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಂ ದೀಪೇತಿ ಏವಂ-ಸದ್ದೇನ ವುಚ್ಚಮಾನಾನಂ ಆಕಾರನಿದಸ್ಸನಾವಧಾರಣತ್ಥಾನಂ ಅವಿಪರೀತಸದ್ಧಮ್ಮವಿಸಯತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅವಿಕ್ಖೇಪಂ ದೀಪೇತೀತಿ ‘‘ಮೂಲಪರಿಯಾಯಂ ಕತ್ಥ ಭಾಸಿತ’’ನ್ತಿಆದಿಪುಚ್ಛಾವಸೇನ ಪಕರಣಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ವಕ್ಖಮಾನಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಸವನಂ ಸಮಾಧಾನಮನ್ತರೇನ ನ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ವಿಕ್ಖಿತ್ತಚಿತ್ತಸ್ಸಾತಿಆದಿ ತಸ್ಸೇವತ್ಥಸ್ಸ ಸಮತ್ಥನವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಸಬ್ಬಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾತಿ ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನದೇಸಕಪಯೋಜನಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ। ಅವಿಪರೀತಸದ್ಧಮ್ಮವಿಸಯೇಹಿ ವಿಯ ಆಕಾರನಿದಸ್ಸನಾವಧಾರಣತ್ಥೇಹಿ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಸ್ಸ, ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನೇನ ವಿಯ ಚ ಅವಿಕ್ಖೇಪಸ್ಸ ಯಥಾ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೇನ ಫಲಭೂತೇನ ಅತ್ತಸಮ್ಮಾಪಣಿಧಿಪುಬ್ಬೇಕತಪುಞ್ಞತಾನಂ ಸಿದ್ಧಿ ವುತ್ತಾ ತದವಿನಾಭಾವತೋ, ಏವಂ ಅವಿಕ್ಖೇಪೇನ ಫಲಭೂತೇನ ಕಾರಣಭೂತಾನಂ ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯಾನಂ ಸಿದ್ಧಿ ದಸ್ಸೇತಬ್ಬಾ ಸಿಯಾ ಅಸ್ಸುತವತೋ ಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯರಹಿತಸ್ಸ ಚ ತದಭಾವತೋ। ನ ಹಿ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಚಿತ್ತೋತಿಆದಿನಾ ಸಮತ್ಥನವಚನೇನ ಪನ ಅವಿಕ್ಖೇಪೇನ ಕಾರಣಭೂತೇನ ಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯೇನ ಚ ಫಲಭೂತಸ್ಸ ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಸ್ಸ ಸಿದ್ಧಿ ದಸ್ಸಿತಾ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಯುತ್ತೋ ಸಿಯಾ – ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯಾ ನ ಏಕನ್ತೇನ ಅವಿಕ್ಖೇಪಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ಬಾಹಿರಙ್ಗತ್ತಾ, ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ ಪನ ಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯೋ ವಿಯ ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಸ್ಸ ಏಕನ್ತಕಾರಣನ್ತಿ। ಏವಮ್ಪಿ ಅವಿಕ್ಖೇಪೇನ ಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯಸಿದ್ಧಿಜೋತನಾ ನ ಸಮತ್ಥಿತಾವ, ನೋ ನ ಸಮತ್ಥಿತಾ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಚಿತ್ತಾನಂ ಸಪ್ಪುರಿಸಪಯಿರುಪಾಸನಾಭಾವಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಿದ್ಧತ್ತಾ। ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಂ ಫಲೇನ ಕಾರಣಸ್ಸ ಸಿದ್ಧಿದಸ್ಸನಂ ನದೀಪೂರೇನ ವಿಯ ಉಪರಿ ವುಟ್ಠಿಸಬ್ಭಾವಸ್ಸ, ದುತಿಯಂ ಕಾರಣೇನ ಫಲಸ್ಸ ಸಿದ್ಧಿದಸ್ಸನಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ ಏಕನ್ತವಸ್ಸಿನಾ ವಿಯ ಮೇಘವುಟ್ಠಾನೇನ ವುಟ್ಠಿಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ।

    Yonisomanasikāraṃ dīpeti evaṃ-saddena vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ aviparītasaddhammavisayattāti adhippāyo. Avikkhepaṃ dīpetīti ‘‘mūlapariyāyaṃ kattha bhāsita’’ntiādipucchāvasena pakaraṇappattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ samādhānamantarena na sambhavatīti katvā vuttaṃ. Vikkhittacittassātiādi tassevatthassa samatthanavasena vuttaṃ. Sabbasampattiyāti atthabyañjanadesakapayojanādisampattiyā. Aviparītasaddhammavisayehi viya ākāranidassanāvadhāraṇatthehi yonisomanasikārassa, saddhammassavanena viya ca avikkhepassa yathā yonisomanasikārena phalabhūtena attasammāpaṇidhipubbekatapuññatānaṃ siddhi vuttā tadavinābhāvato, evaṃ avikkhepena phalabhūtena kāraṇabhūtānaṃ saddhammassavanasappurisūpanissayānaṃ siddhi dassetabbā siyā assutavato sappurisūpanissayarahitassa ca tadabhāvato. Na hi vikkhittacittotiādinā samatthanavacanena pana avikkhepena kāraṇabhūtena sappurisūpanissayena ca phalabhūtassa saddhammassavanassa siddhi dassitā. Ayaṃ panettha adhippāyo yutto siyā – saddhammassavanasappurisūpanissayā na ekantena avikkhepassa kāraṇaṃ bāhiraṅgattā, avikkhepo pana sappurisūpanissayo viya saddhammassavanassa ekantakāraṇanti. Evampi avikkhepena sappurisūpanissayasiddhijotanā na samatthitāva, no na samatthitā vikkhittacittānaṃ sappurisapayirupāsanābhāvassa atthasiddhattā. Ettha ca purimaṃ phalena kāraṇassa siddhidassanaṃ nadīpūrena viya upari vuṭṭhisabbhāvassa, dutiyaṃ kāraṇena phalassa siddhidassanaṃ daṭṭhabbaṃ ekantavassinā viya meghavuṭṭhānena vuṭṭhippavattiyā.

    ಭಗವತೋ ವಚನಸ್ಸ ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಪಭೇದಪರಿಚ್ಛೇದವಸೇನ ಸಕಲಸಾಸನಸಮ್ಪತ್ತಿಓಗಾಹನಾಕಾರೋ ನಿರವಸೇಸಪರಹಿತಪಾರಿಪೂರಿಕಾರಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಏವಂ ಭದ್ದಕೋ ಆಕಾರೋ’’ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ನ ಹೋತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಪಚ್ಛಿಮಚಕ್ಕದ್ವಯಸಮ್ಪತ್ತಿನ್ತಿ ಅತ್ತಸಮ್ಮಾಪಣಿಧಿಪುಬ್ಬೇಕತಪುಞ್ಞತಾಸಙ್ಖಾತಂ ಗುಣದ್ವಯಂ। ಅಪರಾಪರವುತ್ತಿಯಾ ಚೇತ್ಥ ಚಕ್ಕಭಾವೋ, ಚರನ್ತಿ ಏತೇಹಿ ಸತ್ತಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿಭವೇಸೂತಿ ವಾ। ಯೇ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚಕ್ಕಾನಿ, ಯೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಾನಂ ದೇವಮನುಸ್ಸಾನಂ ಚತುಚಕ್ಕಂ ವತ್ತತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೩೧)। ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಭಾವೋ ಚೇತ್ಥ ದೇಸನಾಕ್ಕಮವಸೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಪಚ್ಛಿಮಚಕ್ಕದ್ವಯಸಿದ್ಧಿಯಾತಿ ಪಚ್ಛಿಮಚಕ್ಕದ್ವಯಸ್ಸ ಅತ್ಥಿತಾಯ। ಸಮ್ಮಾಪಣಿಹಿತತ್ತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಚ ಕತಪುಞ್ಞೋ ಸುದ್ಧಾಸಯೋ ಹೋತಿ ತದಸುದ್ಧಿಹೇತೂನಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ದೂರೀಭಾವತೋತಿ ಆಹ – ‘‘ಆಸಯಸುದ್ಧಿ ಸಿದ್ಧಾ ಹೋತೀ’’ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಮ್ಮಾಪಣಿಹಿತಂ ಚಿತ್ತಂ, ಸೇಯ್ಯಸೋ ನಂ ತತೋ ಕರೇ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೪೩), ‘‘ಕತಪುಞ್ಞೋಸಿ ತ್ವಂ ಆನನ್ದ, ಪಧಾನಮನುಯುಞ್ಜ, ಖಿಪ್ಪಂ ಹೋಹಿಸಿ ಅನಾಸವೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦೭) ಚ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಆಸಯಸುದ್ಧಿಯಾ ಅಧಿಗಮಬ್ಯತ್ತಿಸಿದ್ಧೀ’’ತಿ। ಪಯೋಗಸುದ್ಧಿಯಾತಿ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಪಯೋಗಸ್ಸ ವಿಸದಭಾವೇನ। ತಥಾ ಚಾಹ ‘‘ಆಗಮಬ್ಯತ್ತಿಸಿದ್ಧೀ’’ತಿ। ಸಬ್ಬಸ್ಸ ವಾ ಕಾಯವಚೀಪಯೋಗಸ್ಸ ನಿದ್ದೋಸಭಾವೇನ। ಪರಿಸುದ್ಧಕಾಯವಚೀಪಯೋಗೋ ಹಿ ವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಾಭಾವತೋ ಅವಿಕ್ಖಿತ್ತಚಿತ್ತೋ ಪರಿಯತ್ತಿಯಂ ವಿಸಾರದೋ ಹೋತೀತಿ।

    Bhagavato vacanassa atthabyañjanapabhedaparicchedavasena sakalasāsanasampattiogāhanākāro niravasesaparahitapāripūrikāraṇanti vuttaṃ ‘‘evaṃ bhaddako ākāro’’ti. Yasmā na hotīti sambandho. Pacchimacakkadvayasampattinti attasammāpaṇidhipubbekatapuññatāsaṅkhātaṃ guṇadvayaṃ. Aparāparavuttiyā cettha cakkabhāvo, caranti etehi sattā sampattibhavesūti vā. Ye sandhāya vuttaṃ ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’tiādi (a. ni. 4.31). Purimapacchimabhāvo cettha desanākkamavasena daṭṭhabbo. Pacchimacakkadvayasiddhiyāti pacchimacakkadvayassa atthitāya. Sammāpaṇihitatto pubbe ca katapuñño suddhāsayo hoti tadasuddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvatoti āha – ‘‘āsayasuddhi siddhā hotī’’ti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘sammāpaṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti (dha. pa. 43), ‘‘katapuññosi tvaṃ ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’’ti (dī. ni. 2.207) ca. Tenevāha ‘‘āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhī’’ti. Payogasuddhiyāti yonisomanasikārapubbaṅgamassa dhammassavanapayogassa visadabhāvena. Tathā cāha ‘‘āgamabyattisiddhī’’ti. Sabbassa vā kāyavacīpayogassa niddosabhāvena. Parisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hotīti.

    ನಾನಪ್ಪಕಾರಪಟಿವೇಧದೀಪಕೇನಾತಿಆದಿನಾ ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನೇಸು ಥೇರಸ್ಸ ಏವಂಸದ್ದಸುತ-ಸದ್ದಾನಂ ಅಸಮ್ಮೋಹಾಸಮ್ಮೋಸದೀಪನತೋ ಚತುಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾವಸೇನ ಅತ್ಥಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತತ್ಥ ಸೋತಬ್ಬಭೇದಪಟಿವೇಧದೀಪಕೇನಾತಿ ಏತೇನ ಅಯಂ ಸುತ-ಸದ್ದೋ ಏವಂ-ಸದ್ದಸನ್ನಿಧಾನತೋ, ವಕ್ಖಮಾನಾಪೇಕ್ಖಾಯ ವಾ ಸಾಮಞ್ಞೇನೇವ ಸೋತಬ್ಬಧಮ್ಮವಿಸೇಸಂ ಆಮಸತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಮನೋದಿಟ್ಠಿಕರಣಾ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುಪೇಕ್ಖನಸುಪ್ಪಟಿವೇಧಾ ವಿಸೇಸತೋ ಮನಸಿಕಾರಪಟಿಬದ್ಧಾತಿ ತೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರದೀಪಕೇನ ಏವಂಸದ್ದೇನ ಯೋಜೇತ್ವಾ, ಸವನಧಾರಣವಚೀಪರಿಚಯಾ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಸೇಸೇನ ಸೋತಾವಧಾನಪಟಿಬದ್ಧಾತಿ ತೇ ಅವಿಕ್ಖೇಪದೀಪಕೇನ ಸುತ-ಸದ್ದೇನ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಸಾಸನಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನೇ ಉಸ್ಸಾಹಂ ಜನೇತಿ। ತತ್ಥ ಧಮ್ಮಾತಿ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮಾ। ಮನಸಾನುಪೇಕ್ಖಿತಾತಿ ‘‘ಇಧ ಸೀಲಂ ಕಥಿತಂ, ಇಧ ಸಮಾಧಿ, ಇಧ ಪಞ್ಞಾ, ಏತ್ತಕಾ ಏತ್ಥ ಅನುಸನ್ಧಿಯೋ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಮನಸಾ ಅನು ಅನು ಪೇಕ್ಖಿತಾ। ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸುಪ್ಪಟಿವಿದ್ಧಾತಿ ನಿಜ್ಝಾನಕ್ಖನ್ತಿಭೂತಾಯ, ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ವಾ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ವುತ್ತರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮೇ ‘‘ಇತಿ ರೂಪಂ, ಏತ್ತಕಂ ರೂಪ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸುಟ್ಠು ವವತ್ಥಪೇತ್ವಾ ಪಟಿವಿದ್ಧಾ।

    Nānappakārapaṭivedhadīpakenātiādinā atthabyañjanesu therassa evaṃsaddasuta-saddānaṃ asammohāsammosadīpanato catupaṭisambhidāvasena atthayojanaṃ dasseti. Tattha sotabbabhedapaṭivedhadīpakenāti etena ayaṃ suta-saddo evaṃ-saddasannidhānato, vakkhamānāpekkhāya vā sāmaññeneva sotabbadhammavisesaṃ āmasatīti dasseti. Manodiṭṭhikaraṇā pariyattidhammānaṃ anupekkhanasuppaṭivedhā visesato manasikārapaṭibaddhāti te vuttanayena yonisomanasikāradīpakena evaṃsaddena yojetvā, savanadhāraṇavacīparicayā pariyattidhammānaṃ visesena sotāvadhānapaṭibaddhāti te avikkhepadīpakena suta-saddena yojetvā dassento sāsanasampattiyā dhammassavane ussāhaṃ janeti. Tattha dhammāti pariyattidhammā. Manasānupekkhitāti ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhiyo’’tiādinā nayena manasā anu anu pekkhitā. Diṭṭhiyā suppaṭividdhāti nijjhānakkhantibhūtāya, ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdhā.

    ಸಕಲೇನ ವಚನೇನಾತಿ ಪುಬ್ಬೇ ತೀಹಿ ಪದೇಹಿ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಯೋಜಿತತ್ತಾ ವುತ್ತಂ। ಅತ್ತನೋ ಅದಹನ್ತೋತಿ ‘‘ಮಮೇದ’’ನ್ತಿ ಅತ್ತನಿ ಅಟ್ಠಪೇನ್ತೋ। ಅಸಪ್ಪುರಿಸಭೂಮಿನ್ತಿ ಅಕತಞ್ಞುತಂ ‘‘ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಪಾಪಭಿಕ್ಖು ತಥಾಗತಪ್ಪವೇದಿತಂ ಧಮ್ಮವಿನಯಂ ಪರಿಯಾಪುಣಿತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ದಹತೀ’’ತಿ (ಪಾರಾ॰ ೧೯೫) ಏವಂ ವುತ್ತಂ ಅನರಿಯವೋಹಾರಾವತ್ಥಂ, ಸಾ ಏವ ಅನರಿಯವೋಹಾರಾವತ್ಥಾ ಅಸದ್ಧಮ್ಮೋ। ನನು ಚ ಆನನ್ದತ್ಥೇರಸ್ಸ ‘‘ಮಮೇದಂ ವಚನ’’ನ್ತಿ ಅಧಿಮಾನಸ್ಸ, ಮಹಾಕಸ್ಸಪತ್ಥೇರಾದೀನಞ್ಚ ತದಾಸಙ್ಕಾಯ ಅಭಾವತೋ ಅಸಪ್ಪುರಿಸಭೂಮಿಸಮತಿಕ್ಕಮಾದಿವಚನಂ ನಿರತ್ಥಕನ್ತಿ? ನಯಿದಮೇವಂ ‘‘ಏವಂ ಮೇ ಸುತ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತೇನ ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ವಿಭಾವಿತೋತಿ ದಸ್ಸನತೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ದೇವತಾನಂ ಪರಿವಿತಕ್ಕಾಪೇಕ್ಖಂ ತಥಾವಚನನ್ತಿ ಏದಿಸೀ ಚೋದನಾ ಅನವಕಾಸಾವಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ತಸ್ಮಿಂ ಕಿರ ಖಣೇ ಏಕಚ್ಚಾನಂ ದೇವತಾನಂ ಏವಂ ಚೇತಸೋ ಪರಿವಿತಕ್ಕೋ ಉದಪಾದಿ ‘‘ಭಗವಾ ಚ ಪರಿನಿಬ್ಬುತೋ, ಅಯಞ್ಚ ಆಯಸ್ಮಾ ದೇಸನಾಕುಸಲೋ, ಇದಾನಿ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಸಕ್ಯಕುಲಪ್ಪಸುತೋ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಭಾತಾ ಚೂಳಪಿತುಪುತ್ತೋ, ಕಿಂ ನು ಖೋ ಸಯಂ ಸಚ್ಛಿಕತಂ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ, ಉದಾಹು ಭಗವತೋಯೇವ ವಚನಂ ಯಥಾಸುತ’’ನ್ತಿ। ಏವಂ ತದಾಸಙ್ಕಿತಪ್ಪಕಾರತೋ ಅಸಪ್ಪುರಿಸಭೂಮಿಸಮೋಕ್ಕಮಾದಿತೋ ಅತಿಕ್ಕಮಾದಿ ವಿಭಾವಿತನ್ತಿ। ಅಪ್ಪೇತೀತಿ ನಿದಸ್ಸೇತಿ। ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕಪರಮತ್ಥೇಸು ಯಥಾರಹಂ ಸತ್ತೇ ನೇತೀತಿ ನೇತ್ತಿ, ಧಮ್ಮೋಯೇವ ನೇತ್ತಿ ಧಮ್ಮನೇತ್ತಿ।

    Sakalena vacanenāti pubbe tīhi padehi visuṃ visuṃ yojitattā vuttaṃ. Attano adahantoti ‘‘mameda’’nti attani aṭṭhapento. Asappurisabhūminti akataññutaṃ ‘‘idhekacco pāpabhikkhu tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ pariyāpuṇitvā attano dahatī’’ti (pārā. 195) evaṃ vuttaṃ anariyavohārāvatthaṃ, sā eva anariyavohārāvatthā asaddhammo. Nanu ca ānandattherassa ‘‘mamedaṃ vacana’’nti adhimānassa, mahākassapattherādīnañca tadāsaṅkāya abhāvato asappurisabhūmisamatikkamādivacanaṃ niratthakanti? Nayidamevaṃ ‘‘evaṃ me suta’’nti vadantena ayampi attho vibhāvitoti dassanato. Keci pana ‘‘devatānaṃ parivitakkāpekkhaṃ tathāvacananti edisī codanā anavakāsāvā’’ti vadanti. Tasmiṃ kira khaṇe ekaccānaṃ devatānaṃ evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘bhagavā ca parinibbuto, ayañca āyasmā desanākusalo, idāni dhammaṃ deseti sakyakulappasuto tathāgatassa bhātā cūḷapituputto, kiṃ nu kho sayaṃ sacchikataṃ dhammaṃ deseti, udāhu bhagavatoyeva vacanaṃ yathāsuta’’nti. Evaṃ tadāsaṅkitappakārato asappurisabhūmisamokkamādito atikkamādi vibhāvitanti. Appetīti nidasseti. Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthesu yathārahaṃ satte netīti netti, dhammoyeva netti dhammanetti.

    ದಳ್ಹತರನಿವಿಟ್ಠಾ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಕಙ್ಖಾ। ನಾತಿಸಂಸಪ್ಪನಾ ಮತಿಭೇದಮತ್ತಾ ವಿಮತಿ। ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಂ ವಿನಾಸೇತಿ ಭಗವತಾ ದೇಸಿತತ್ತಾ, ಸಮ್ಮುಖಾವಸ್ಸ ಪಟಿಗ್ಗಹಿತತ್ತಾ, ಖಲಿತದುರುತ್ತಾದಿಗಹಣದೋಸಾಭಾವತೋ ಚ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಠಮಾದಯೋ ತಿಸ್ಸೋ ಅತ್ಥಯೋಜನಾ ಆಕಾರಾದಿಅತ್ಥೇಸು ಅಗ್ಗಹಿತವಿಸೇಸಮೇವ ಏವಂ-ಸದ್ದಂ ಗಹೇತ್ವಾ ದಸ್ಸಿತಾ, ತತೋ ಪರಾ ಚತಸ್ಸೋ ಆಕಾರತ್ಥಮೇವ ಏವಂ-ಸದ್ದಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವಿಭಾವಿತಾ, ಪಚ್ಛಿಮಾ ಪನ ತಿಸ್ಸೋ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಆಕಾರತ್ಥಂ ನಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅವಧಾರಣತ್ಥಞ್ಚ ಏವಂ-ಸದ್ದಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಯೋಜಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।

    Daḷhataraniviṭṭhā vicikicchā kaṅkhā. Nātisaṃsappanā matibhedamattā vimati. Assaddhiyaṃ vināseti bhagavatā desitattā, sammukhāvassa paṭiggahitattā, khalitaduruttādigahaṇadosābhāvato ca. Ettha ca paṭhamādayo tisso atthayojanā ākārādiatthesu aggahitavisesameva evaṃ-saddaṃ gahetvā dassitā, tato parā catasso ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā vibhāvitā, pacchimā pana tisso yathākkamaṃ ākāratthaṃ nidassanatthaṃ avadhāraṇatthañca evaṃ-saddaṃ gahetvā yojitāti daṭṭhabbaṃ.

    ಏಕ-ಸದ್ದೋ ಅಞ್ಞಸೇಟ್ಠಾಸಹಾಯಸಙ್ಖ್ಯಾದೀಸು ದಿಸ್ಸತಿ। ತಥಾ ಹೇಸ ‘‘ಸಸ್ಸತೋ ಅತ್ತಾ ಚ ಲೋಕೋ ಚ, ಇದಮೇವ ಸಚ್ಚಂ ಮೋಘಮಞ್ಞನ್ತಿ ಇತ್ಥೇಕೇ ಅಭಿವದನ್ತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೭) ಅಞ್ಞತ್ಥೇ ದಿಸ್ಸತಿ , ‘‘ಚೇತಸೋ ಏಕೋದಿಭಾವ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೨೮) ಸೇಟ್ಠತ್ಥೇ, ‘‘ಏಕೋ ವೂಪಕಟ್ಠೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೪೦೫) ಅಸಹಾಯೇ, ‘‘ಏಕೋವ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಖಣೋ ಚ ಸಮಯೋ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯವಾಸಾಯಾ’’ತಿಆದೀಸು ಸಙ್ಖ್ಯಾಯಂ। ಇಧಾಪಿ ಸಙ್ಖ್ಯಾಯನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಏಕನ್ತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದನಿದ್ದೇಸೋ’’ತಿ। ಕಾಲಞ್ಚ ಸಮಯಞ್ಚಾತಿ ಯುತ್ತಕಾಲಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿಞ್ಚ ಖಣೋತಿ ಓಕಾಸೋ। ತಥಾಗತುಪ್ಪಾದಾದಿಕೋ ಹಿ ಮಗ್ಗಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಸ್ಸ ಓಕಾಸೋ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಪಟಿಲಾಭಹೇತುತ್ತಾ। ಖಣೋ ಏವ ಚ ಸಮಯೋ। ಯೋ ‘‘ಖಣೋ’’ತಿ ಚ ‘‘ಸಮಯೋ’’ತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ, ಸೋ ಏಕೋವಾತಿ ಹಿ ಅತ್ಥೋ ಮಹಾಸಮಯೋತಿ ಮಹಾಸಮೂಹೋ। ಸಮಯೋಪಿ ಖೋತಿ ಸಿಕ್ಖಾಪದಪೂರಣಸ್ಸ ಹೇತುಪಿ। ಸಮಯಪ್ಪವಾದಕೇತಿ ದಿಟ್ಠಿಪ್ಪವಾದಕೇ। ತತ್ಥ ಹಿ ನಿಸಿನ್ನಾ ತಿತ್ಥಿಯಾ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಸಮಯಂ ಪವದನ್ತೀತಿ। ಅತ್ಥಾಭಿಸಮಯಾತಿ ಹಿತಪಟಿಲಾಭಾ। ಅಭಿಸಮೇತಬ್ಬೋತಿ ಅಭಿಸಮಯೋ, ಅಭಿಸಮಯೋ ಅತ್ಥೋ ಅಭಿಸಮಯಟ್ಠೋತಿ ಪೀಳನಾದೀನಿ ಅಭಿಸಮೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ಏಕೀಭಾವಂ ಉಪನೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾನಿ। ಅಭಿಸಮಯಸ್ಸ ವಾ ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ವಿಸಯಭೂತೋ ಅತ್ಥೋ ಅಭಿಸಮಯಟ್ಠೋತಿ। ತಾನೇವ ತಥಾ ಏಕತ್ತೇನ ವುತ್ತಾನಿ। ತತ್ಥ ಪೀಳನಂ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ತಂಸಮಙ್ಗಿನೋ ಹಿಂಸನಂ ಅವಿಪ್ಫಾರಿಕತಾಕರಣಂ। ಸನ್ತಾಪೋ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತಾದಿವಸೇನ ಸನ್ತಾಪನಂ ಪರಿದಹನಂ।

    Eka-saddo aññaseṭṭhāsahāyasaṅkhyādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27) aññatthe dissati , ‘‘cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu (dī. ni. 1.228) seṭṭhatthe, ‘‘eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu (dī. ni. 1.405) asahāye, ‘‘ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu saṅkhyāyaṃ. Idhāpi saṅkhyāyanti dassento āha ‘‘ekanti gaṇanaparicchedaniddeso’’ti. Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayapaṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo. Yo ‘‘khaṇo’’ti ca ‘‘samayo’’ti ca vuccati, so ekovāti hi attho mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāpadapūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadantīti. Atthābhisamayāti hitapaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayaṭṭhoti pīḷanādīni abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni. Abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti. Tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpo dukkhadukkhatādivasena santāpanaṃ paridahanaṃ.

    ತತ್ಥ ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಂ ಸನ್ನಿಜ್ಝಂ ಸಮೇತಿ ಸಮವೇತೀತಿ ಸಮಯೋ, ಸಮವಾಯೋ। ಸಮೇತಿ ಸಮಾಗಚ್ಛತಿ ಮಗ್ಗಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ಏತ್ಥ ತದಾಧಾರಪುಗ್ಗಲೇಹೀತಿ ಸಮಯೋ, ಖಣೋ। ಸಮೇತಿ ಏತ್ಥ, ಏತೇನ ವಾ ಸಂಗಚ್ಛತಿ ಸತ್ತೋ, ಸಭಾವಧಮ್ಮೋ ವಾ ಸಹಜಾತಾದೀಹಿ ಉಪ್ಪಾದಾದೀಹಿ ವಾತಿ ಸಮಯೋ, ಕಾಲೋ। ಧಮ್ಮಪ್ಪವತ್ತಿಮತ್ತತಾಯ ಅತ್ಥತೋ ಅಭೂತೋಪಿ ಹಿ ಕಾಲೋ ಧಮ್ಮಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಅಧಿಕರಣಂ ಕರಣಂ ವಿಯ ಚ ಕಪ್ಪನಾಮತ್ತಸಿದ್ಧೇನ ರೂಪೇನ ವೋಹರೀಯತೀತಿ। ಸಮಂ, ಸಹ ವಾ ಅವಯವಾನಂ ಅಯನಂ ಪವತ್ತಿ ಅವಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಸಮಯೋ, ಸಮೂಹೋ ಯಥಾ ‘‘ಸಮುದಾಯೋ’’ತಿ। ಅವಯವಸಹಾವಟ್ಠಾನಮೇವ ಹಿ ಸಮೂಹೋತಿ। ಅವಸೇಸಪಚ್ಚಯಾನಂ ಸಮಾಗಮೇ ಏತಿ ಫಲಂ ಏತಸ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಪವತ್ತತಿ ಚಾತಿ ಸಮಯೋ, ಹೇತು ಯಥಾ ‘‘ಸಮುದಯೋ’’ತಿ। ಸಮೇತಿ ಸಂಯೋಜನಭಾವತೋ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಏತಿ ಅತ್ತನೋ ವಿಸಯೇ ಪವತ್ತತಿ, ದಳ್ಹಗ್ಗಹಣಭಾವತೋ ವಾ ಸಂಯುತ್ತಾ ಅಯನ್ತಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ ಸತ್ತಾ ಯಥಾಭಿನಿವೇಸಂ ಏತೇನಾತಿ ಸಮಯೋ, ದಿಟ್ಠಿ; ದಿಟ್ಠಿಸಞ್ಞೋಜನೇನ ಹಿ ಸತ್ತಾ ಅತಿವಿಯ ಬಜ್ಝನ್ತೀತಿ। ಸಮಿತಿ ಸಙ್ಗತಿ ಸಮೋಧಾನನ್ತಿ ಸಮಯೋ, ಪಟಿಲಾಭೋ। ಸಮಯನಂ, ಸಮ್ಮಾ ವಾ ಅಯನಂ ಅಪಗಮೋತಿ ಸಮಯೋ, ಪಹಾನಂ। ಅಭಿಮುಖಂ ಞಾಣೇನ ಸಮ್ಮಾ ಏತಬ್ಬೋ ಅಭಿಸಮೇತಬ್ಬೋತಿ ಅಭಿಸಮಯೋ, ಧಮ್ಮಾನಂ ಅವಿಪರೀತೋ ಸಭಾವೋ। ಅಭಿಮುಖಭಾವೇನ ಸಮ್ಮಾ ಏತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಬುಜ್ಝತೀತಿ ಅಭಿಸಮಯೋ, ಧಮ್ಮಾನಂ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವಾವಬೋಧೋ। ಏವಂ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ಸಮಯ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಸಮಯಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥುದ್ಧಾರೇ ಅಭಿಸಮಯಸದ್ದಸ್ಸ ಉದಾಹರಣಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಸ್ಸಾತಿ ಸಮಯಸದ್ದಸ್ಸ । ಕಾಲೋ ಅತ್ಥೋ ಸಮವಾಯಾದೀನಂ ಅತ್ಥಾನಂ ಇಧ ಅಸಮ್ಭವತೋ, ದೇಸದೇಸಕಪರಿಸಾನಂ ವಿಯ ಸುತ್ತಸ್ಸ ನಿದಾನಭಾವೇನ ಕಾಲಸ್ಸ ಅಪದಿಸಿತಬ್ಬತೋ ಚ।

    Tattha sahakārīkāraṇaṃ sannijjhaṃ sameti samavetīti samayo, samavāyo. Sameti samāgacchati maggabrahmacariyaṃ ettha tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Sameti ettha, etena vā saṃgacchati satto, sabhāvadhammo vā sahajātādīhi uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca kappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūhoti. Avasesapaccayānaṃ samāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti saṃyojanabhāvato sambandho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo, diṭṭhi; diṭṭhisaññojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samiti saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samayanaṃ, sammā vā ayanaṃ apagamoti samayo, pahānaṃ. Abhimukhaṃ ñāṇena sammā etabbo abhisametabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparīto sabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho. Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samaya-saddassa pavatti veditabbā. Samayasaddassa atthuddhāre abhisamayasaddassa udāharaṇaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Assāti samayasaddassa . Kālo attho samavāyādīnaṃ atthānaṃ idha asambhavato, desadesakaparisānaṃ viya suttassa nidānabhāvena kālassa apadisitabbato ca.

    ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಅನಿಯಮಿತವಸೇನೇವ ಕಾಲೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ, ನ ಉತುಸಂವಚ್ಛರಾದಿವಸೇನ ನಿಯಮೇತ್ವಾತಿ? ಆಹ – ‘‘ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪೀ’’ತಿಆದಿ। ಉತುಸಂವಚ್ಛರಾದಿವಸೇನ ನಿಯಮಂ ಅಕತ್ವಾ ಸಮಯಸದ್ದಸ್ಸ ವಚನೇನ ಅಯಮ್ಪಿ ಗುಣೋ ಲದ್ಧೋ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯೇ ವಾ ಇಮೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಸಾಮಞ್ಞಜೋತನಾ ಹಿ ವಿಸೇಸೇ ಅವತಿಟ್ಠತೀತಿ। ತತ್ಥ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರಸಮಯೋ ದೇವಸಿಕಂ ಝಾನಫಲಸಮಾಪತ್ತೀಹಿ ವೀತಿನಾಮನಕಾಲೋ, ವಿಸೇಸತೋ ಸತ್ತಸತ್ತಾಹಾನಿ। ಸುಪ್ಪಕಾಸಾತಿ ದಸಸಹಸ್ಸಿಲೋಕಧಾತುಸಂಕಮ್ಪನಓಭಾಸಪಾತುಭಾವಾದೀಹಿ ಪಾಕಟಾ। ಯಥಾವುತ್ತಭೇದೇಸು ಏವ ಸಮಯೇಸು ಏಕದೇಸಂ ಪಕಾರನ್ತರೇಹಿ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯೋ ಚಾಯ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತಥಾ ಹಿ ಞಾಣಕಿಚ್ಚಸಮಯೋ ಅತ್ತಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿಸಮಯೋ ಚ ಅಭಿಸಮ್ಬೋಧಿಸಮಯೋ, ಅರಿಯತುಣ್ಹೀಭಾವಸಮಯೋ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರಸಮಯೋ, ಕರುಣಾಕಿಚ್ಚಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿಧಮ್ಮಿಕಥಾಸಮಯೋ ದೇಸನಾಸಮಯೋ ಏವ।

    Kasmā panettha aniyamitavaseneva kālo niddiṭṭho, na utusaṃvaccharādivasena niyametvāti? Āha – ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi. Utusaṃvaccharādivasena niyamaṃ akatvā samayasaddassa vacanena ayampi guṇo laddho hotīti dassento ‘‘ye vā ime’’tiādimāha. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti. Tattha diṭṭhadhammasukhavihārasamayo devasikaṃ jhānaphalasamāpattīhi vītināmanakālo, visesato sattasattāhāni. Suppakāsāti dasasahassilokadhātusaṃkampanaobhāsapātubhāvādīhi pākaṭā. Yathāvuttabhedesu eva samayesu ekadesaṃ pakārantarehi saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘yo cāya’’ntiādimāha. Tathā hi ñāṇakiccasamayo attahitapaṭipattisamayo ca abhisambodhisamayo, ariyatuṇhībhāvasamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo, karuṇākiccaparahitapaṭipattidhammikathāsamayo desanāsamayo eva.

    ಕರಣವಚನೇನ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತತ್ಥಾತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮತದಞ್ಞಸುತ್ತಪದವಿನಯೇಸು। ತಥಾತಿ ಭುಮ್ಮಕರಣೇಹಿ। ಅಧಿಕರಣತ್ಥೋ ಆಧಾರತ್ಥೋ। ಭಾವೋ ನಾಮ ಕಿರಿಯಾ, ತಾಯ ಕಿರಿಯನ್ತರಲಕ್ಖಣಂ ಭಾವೇನಭಾವಲಕ್ಖಣಂ। ತತ್ಥ ಯಥಾ ಕಾಲೋ ಸಭಾವಧಮ್ಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಸಯಂ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೋಪಿ ಆಧಾರಭಾವೇನ ಪಞ್ಞಾತೋ ತಙ್ಖಣಪ್ಪವತ್ತಾನಂ ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಪರತೋ ಚ ಅಭಾವತೋ ‘‘ಪುಬ್ಬಣ್ಹೇ ಜಾತೋ, ಸಾಯನ್ಹೇ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ ಚ ಆದೀಸು, ಸಮೂಹೋ ಚ ಅವಯವವಿನಿಮುತ್ತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೋಪಿ ಕಪ್ಪನಾಮತ್ತಸಿದ್ಧೋ ಅವಯವಾನಂ ಆಧಾರಭಾವೇನ ಪಞ್ಞಾಪೀಯತಿ ‘‘ರುಕ್ಖೇ ಸಾಖಾ, ಯವರಾಸಿಯಂ ಸಮ್ಭೂತೋ’’ತಿಆದೀಸು, ಏವಂ ಇಧಾಪೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅಧಿಕರಣಞ್ಹಿ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಾನ’’ನ್ತಿ। ಯಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ ಧಮ್ಮಪುಞ್ಜೇ ವಾ ಕಾಮಾವಚರಂ ಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ಏವ ಕಾಲೇ ಧಮ್ಮಪುಞ್ಜೇ ಚ ಫಸ್ಸಾದಯೋಪಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅಯಞ್ಹಿ ತತ್ಥ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾ ಚ ‘‘ಗಾವೀಸು ದುಯ್ಹಮಾನಾಸು ಗತೋ, ದುದ್ಧಾಸು ಆಗತೋ’’ತಿ ದೋಹನಕಿರಿಯಾಯ ಗಮನಕಿರಿಯಾ ಲಕ್ಖೀಯತಿ, ಏವಂ ಇಧಾಪಿ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ, ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತೇ ‘‘ಸತೀ’’ತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನೋ ಏವ ಹೋತಿ ಪದತ್ಥಸ್ಸ ಸತ್ತಾವಿರಹಾಭಾವತೋತಿ ಸಮಯಸ್ಸ ಸತ್ತಾಕಿರಿಯಾಯ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕಿರಿಯಾ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಭವನಕಿರಿಯಾ ಚ ಲಕ್ಖೀಯತಿ। ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ನವಮೇ ಖಣೇ, ಯಸ್ಮಿಂ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಾದಿಹೇತುಮ್ಹಿ, ಪಚ್ಚಯಸಮವಾಯೇ ವಾ ಸತಿ ಕಾಮಾವಚರಂ ಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಖಣೇ, ಹೇತುಮ್ಹಿ, ಪಚ್ಚಯಸಮವಾಯೇ ವಾ ಫಸ್ಸಾದಯೋಪಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ಉಭಯತ್ಥ ಸಮಯಸದ್ದೇ ಭುಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ ಲಕ್ಖಣಭೂತಭಾವಯುತ್ತೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಖಣ…ಪೇ॰… ಲಕ್ಖೀಯತೀ’’ತಿ।

    Karaṇavacanena niddeso katoti sambandho. Tatthāti abhidhammatadaññasuttapadavinayesu. Tathāti bhummakaraṇehi. Adhikaraṇattho ādhārattho. Bhāvo nāma kiriyā, tāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Tattha yathā kālo sabhāvadhammaparicchinno sayaṃ paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññāto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato ‘‘pubbaṇhe jāto, sāyanhe gacchatī’’ti ca ādīsu, samūho ca avayavavinimutto avijjamānopi kappanāmattasiddho avayavānaṃ ādhārabhāvena paññāpīyati ‘‘rukkhe sākhā, yavarāsiyaṃ sambhūto’’tiādīsu, evaṃ idhāpīti dassento āha ‘‘adhikaraṇañhi…pe… dhammāna’’nti. Yasmiṃ kāle dhammapuñje vā kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃ eva kāle dhammapuñje ca phassādayopi hontīti ayañhi tattha attho. Yathā ca ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evaṃ idhāpi ‘‘yasmiṃ samaye, tasmiṃ samaye’’ti ca vutte ‘‘satī’’ti ayamattho viññāyamāno eva hoti padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā phassādīnaṃ bhavanakiriyā ca lakkhīyati. Yasmiṃ samayeti yasmiṃ navame khaṇe, yasmiṃ yonisomanasikārādihetumhi, paccayasamavāye vā sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva khaṇe, hetumhi, paccayasamavāye vā phassādayopi hontīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti dassento āha ‘‘khaṇa…pe… lakkhīyatī’’ti.

    ಹೇತುಅತ್ಥೋ ಕರಣತ್ಥೋ ಚ ಸಮ್ಭವತಿ ‘‘ಅನ್ನೇನ ವಸತಿ, ಅಜ್ಝೇನೇನ ವಸತಿ, ಫರಸುನಾ ಛಿನ್ದತಿ, ಕುದಾಲೇನ ಖಣತೀ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ। ವೀತಿಕ್ಕಮಞ್ಹಿ ಸುತ್ವಾ ಭಿಕ್ಖುಸಙ್ಘಂ ಸನ್ನಿಪಾತಾಪೇತ್ವಾ ಓತಿಣ್ಣವತ್ಥುಕಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಪಟಿಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ವಿಗರಹಿತ್ವಾ ಚ ತಂ ತಂ ವತ್ಥುಂ ಓತಿಣ್ಣಕಾಲಂ ಅನತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ತೇನೇವ ಕಾಲೇನ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಿ ಪಞ್ಞಪೇನ್ತೋ ಭಗವಾ ವಿಹರತಿ ಸಿಕ್ಖಾಪದಪಞ್ಞತ್ತಿಹೇತುಞ್ಚ ಅಪೇಕ್ಖಮಾನೋ ತತಿಯಪಾರಾಜಿಕಾದೀಸು ವಿಯ।

    Hetuatthokaraṇattho ca sambhavati ‘‘annena vasati, ajjhenena vasati, pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya. Vītikkamañhi sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇavatthukaṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuṃ otiṇṇakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena sikkhāpadāni paññapento bhagavā viharati sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno tatiyapārājikādīsu viya.

    ಅಚ್ಚನ್ತಮೇವ ಆರಮ್ಭತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ದೇಸನಾನಿಟ್ಠಾನಂ ಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿಸಙ್ಖಾತೇನ ಕರುಣಾವಿಹಾರೇನ। ತದತ್ಥಜೋತನತ್ಥನ್ತಿ ಅಚ್ಚನ್ತಸಂಯೋಗತ್ಥಜೋತನತ್ಥಂ। ಉಪಯೋಗವಚನನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ ಯಥಾ ‘‘ಮಾಸಂ ಅಜ್ಝೇತೀ’’ತಿ।

    Accantameva ārambhato paṭṭhāya yāva desanāniṭṭhānaṃ parahitapaṭipattisaṅkhātena karuṇāvihārena. Tadatthajotanatthanti accantasaṃyogatthajotanatthaṃ. Upayogavacananiddeso kato yathā ‘‘māsaṃ ajjhetī’’ti.

    ಪೋರಾಣಾತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯಾ। ಅಭಿಲಾಪಮತ್ತಭೇದೋತಿ ವಚನಮತ್ತೇನ ವಿಸೇಸೋ। ತೇನ ಸುತ್ತವಿನಯೇಸು ವಿಭತ್ತಿಬ್ಯತ್ತಯೋ ಕತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।

    Porāṇāti aṭṭhakathācariyā. Abhilāpamattabhedoti vacanamattena viseso. Tena suttavinayesu vibhattibyattayo katoti dasseti.

    ಸೇಟ್ಠನ್ತಿ ಸೇಟ್ಠವಾಚಕಂ ವಚನಂ ‘‘ಸೇಟ್ಠ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಸೇಟ್ಠಗುಣಸಹಚರಣತೋ। ತಥಾ ಉತ್ತಮನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ। ಗಾರವಯುತ್ತೋತಿ ಗರುಭಾವಯುತ್ತೋ ಗರುಗುಣಯೋಗತೋ, ಗರುಕರಣಾರಹತಾಯ ವಾ ಗಾರವಯುತ್ತೋ। ವುತ್ತೋಯೇವ, ನ ಪನ ಇಧ ವತ್ತಬ್ಬೋ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಏಕದೇಸಭಾವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।

    Seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ ‘‘seṭṭha’’nti vuttaṃ seṭṭhaguṇasahacaraṇato. Tathā uttamanti etthāpi. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato, garukaraṇārahatāya vā gāravayutto. Vuttoyeva, na pana idha vattabbo visuddhimaggassa imissā aṭṭhakathāya ekadesabhāvatoti adhippāyo.

    ಅಪರೋ ನಯೋ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧.೧; ಸಾರತ್ಥ॰ ಟೀ॰ ೧.ವಿನಯಾನಿಸಂಸಕಥಾವಣ್ಣನಾ; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ಮಹಾಟೀ॰ ೧.೧೪೪; ಇತಿವು॰ ಅಟ್ಠ॰ ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾ) – ಭಾಗವಾತಿ ಭಗವಾ, ಭತವಾತಿ ಭಗವಾ, ಭಾಗೇ ವನೀತಿ ಭಗವಾ, ಭಗೇ ವನೀತಿ ಭಗವಾ, ಭತ್ತವಾತಿ ಭಗವಾ, ಭಗೇ ವಮೀತಿ ಭಗವಾ, ಭಾಗೇ ವಮೀತಿ ಭಗವಾ।

    Aparo nayo (saṃ. ni. ṭī. 1.1.1; sārattha. ṭī. 1.vinayānisaṃsakathāvaṇṇanā; visuddhi. mahāṭī. 1.144; itivu. aṭṭha. ganthārambhakathā) – bhāgavāti bhagavā, bhatavāti bhagavā, bhāge vanīti bhagavā, bhage vanīti bhagavā, bhattavāti bhagavā, bhage vamīti bhagavā, bhāge vamīti bhagavā.

    ಭಗವಾ ಭತವಾ ಭಾಗೇ, ಭಗೇ ಚ ವನಿ ಭತ್ತವಾ।

    Bhagavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;

    ಭಗೇ ವಮಿ ತಥಾ ಭಾಗೇ, ವಮೀತಿ ಭಗವಾ ಜಿನೋ॥

    Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino.

    ತತ್ಥ ಕಥಂ ಭಾಗವಾತಿ ಭಗವಾ? ಯೇ ತೇ ಸೀಲಾದಯೋ ಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಾ ಗುಣಭಾಗಾ ಗುಣಕೋಟ್ಠಾಸಾ, ತೇ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣಾ ನಿರತಿಸಯಾ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಅತ್ಥಿ ಉಪಲಬ್ಭನ್ತಿ। ತಥಾ ಹಿಸ್ಸ ಸೀಲಂ, ಸಮಾಧಿ, ಪಞ್ಞಾ, ವಿಮುತ್ತಿ, ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನಂ, ಹಿರೀ, ಓತ್ತಪ್ಪಂ, ಸದ್ಧಾ, ವೀರಿಯಂ, ಸತಿ ಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ, ಸೀಲವಿಸುದ್ಧಿ, ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿ, ಸಮಥೋ, ವಿಪಸ್ಸನಾ, ತೀಣಿ ಕುಸಲಮೂಲಾನಿ, ತೀಣಿ ಸುಚರಿತಾನಿ, ತಯೋ ಸಮ್ಮಾವಿತಕ್ಕಾ, ತಿಸ್ಸೋ ಅನವಜ್ಜಸಞ್ಞಾ, ತಿಸ್ಸೋ ಧಾತುಯೋ, ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ, ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾ, ಚತ್ತಾರೋ ಇದ್ಧಿಪಾದಾ, ಚತ್ತಾರೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾ, ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಫಲಾನಿ, ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಚತುಯೋನಿಪಟಿಚ್ಛೇದಕಞಾಣಂ, ಚತ್ತಾರೋ ಅರಿಯವಂಸಾ, ಚತ್ತಾರಿ ವೇಸಾರಜ್ಜಞಾಣಾನಿ, ಪಞ್ಚ ಪಧಾನಿಯಙ್ಗಾನಿ, ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕೋ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ, ಪಞ್ಚಞಾಣಿಕೋ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ, ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ, ಪಞ್ಚ ಬಲಾನಿ, ಪಞ್ಚ ನಿಸ್ಸಾರಣೀಯಾ ಧಾತುಯೋ, ಪಞ್ಚ ವಿಮುತ್ತಾಯತನಞಾಣಾನಿ, ಪಞ್ಚ ವಿಮುತ್ತಿಪರಿಪಾಚನೀಯಾ ಸಞ್ಞಾ, ಛ ಅನುಸ್ಸತಿಟ್ಠಾನಾನಿ, ಛ ಗಾರವಾ, ಛ ನಿಸ್ಸಾರಣೀಯಾ ಧಾತುಯೋ, ಛ ಸತತವಿಹಾರಾ, ಛ ಅನುತ್ತರಿಯಾನಿ, ಛ ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯಾ ಸಞ್ಞಾ, ಛ ಅಭಿಞ್ಞಾ, ಛ ಅಸಾಧಾರಣಞಾಣಾನಿ, ಸತ್ತ ಅಪರಿಹಾನಿಯಾ ಧಮ್ಮಾ, ಸತ್ತ ಅರಿಯಧಮ್ಮಾ, ಸತ್ತ ಅರಿಯಧನಾನಿ, ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ, ಸತ್ತ ಸಪ್ಪುರಿಸಧಮ್ಮಾ, ಸತ್ತ ನಿಜ್ಜರವತ್ಥೂನಿ, ಸತ್ತ ಸಞ್ಞಾ, ಸತ್ತ ದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಪುಗ್ಗಲದೇಸನಾ, ಸತ್ತ ಖೀಣಾಸವಬಲದೇಸನಾ, ಅಟ್ಠ ಪಞ್ಞಾಪಟಿಲಾಭಹೇತುದೇಸನಾ, ಅಟ್ಠ ಸಮ್ಮತ್ತಾನಿ, ಅಟ್ಠ ಲೋಕಧಮ್ಮಾತಿಕ್ಕಮಾ, ಅಟ್ಠ ಆರಮ್ಭವತ್ಥೂನಿ, ಅಟ್ಠ ಅಕ್ಖಣದೇಸನಾ, ಅಟ್ಠ ಮಹಾಪುರಿಸವಿತಕ್ಕಾ, ಅಟ್ಠ ಅಭಿಭಾಯತನದೇಸನಾ, ಅಟ್ಠ ವಿಮೋಕ್ಖಾ, ನವ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಮೂಲಕಾ ಧಮ್ಮಾ, ನವ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗಾನಿ, ನವ ಸತ್ತಾವಾಸದೇಸನಾ, ನವ ಆಘಾತಪಟಿವಿನಯಾ, ನವ ಸಞ್ಞಾ, ನವ ನಾನತ್ತಾ, ನವ ಅನುಪುಬ್ಬವಿಹಾರಾ, ದಸ ನಾಥಕರಣಾ ಧಮ್ಮಾ, ದಸ ಕಸಿಣಾಯತನಾನಿ, ದಸ ಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಾ, ದಸ ಸಮ್ಮತ್ತಾನಿ, ದಸ ಅರಿಯವಾಸಾ, ದಸ ಅಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮಾ, ದಸ ತಥಾಗತಬಲಾನಿ, ಏಕಾದಸ ಮೇತ್ತಾನಿಸಂಸಾ, ದ್ವಾದಸ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಾಕಾರಾ, ತೇರಸ ಧುತಗುಣಾ, ಚುದ್ದಸ ಬುದ್ಧಞಾಣಾನಿ, ಪಞ್ಚದಸ ವಿಮುತ್ತಿಪರಿಪಾಚನೀಯಾ ಧಮ್ಮಾ, ಸೋಳಸವಿಧಾ ಆನಾಪಾನಸ್ಸತಿ, ಸೋಳಸ ಅಪರನ್ತಪನೀಯಾ ಧಮ್ಮಾ, ಅಟ್ಠಾರಸ ಬುದ್ಧಧಮ್ಮಾ, ಏಕೂನವೀಸತಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಾನಿ, ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸ ಞಾಣವತ್ಥೂನಿ, ಪಞ್ಞಾಸ ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣಾನಿ, ಪರೋಪಣ್ಣಾಸ ಕುಸಲಧಮ್ಮಾ, ಸತ್ತಸತ್ತತಿ ಞಾಣವತ್ಥೂನಿ, ಚತುವೀಸತಿಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಸಙ್ಖಾಸಮಾಪತ್ತಿಸಞ್ಚಾರಿಮಹಾವಜಿರಞಾಣಂ, ಅನನ್ತನಯಸಮನ್ತಪಟ್ಠಾನಪವಿಚಯಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣದೇಸನಾಞಾಣಾನಿ ತಥಾ ಅನನ್ತಾಸು ಲೋಕಧಾತೂಸು ಅನನ್ತಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಆಸಯಾದಿವಿಭಾವನಞಾಣಾನಿ ಚಾತಿ ಏವಮಾದಯೋ ಅನನ್ತಾಪರಿಮಾಣಭೇದಾ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣಾ ನಿರತಿಸಯಾ ಗುಣಭಾಗಾ ಗುಣಕೋಟ್ಠಾಸಾ ಸಂವಿಜ್ಜನ್ತಿ ಉಪಲಬ್ಭನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾವುತ್ತವಿಭಾಗಾ ಗುಣಭಾಗಾ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ‘‘ಭಾಗವಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಆ-ಕಾರಸ್ಸ ರಸ್ಸತ್ತಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಭಗವಾ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಏವಂ ತಾವ ಭಾಗವಾತಿ ಭಗವಾ।

    Tattha kathaṃ bhāgavāti bhagavā? Ye te sīlādayo dhammakkhandhā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā, te anaññasādhāraṇā niratisayā tathāgatassa atthi upalabbhanti. Tathā hissa sīlaṃ, samādhi, paññā, vimutti, vimuttiñāṇadassanaṃ, hirī, ottappaṃ, saddhā, vīriyaṃ, sati sampajaññaṃ, sīlavisuddhi, diṭṭhivisuddhi, samatho, vipassanā, tīṇi kusalamūlāni, tīṇi sucaritāni, tayo sammāvitakkā, tisso anavajjasaññā, tisso dhātuyo, cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, cattāro ariyamaggā, cattāri ariyaphalāni, catasso paṭisambhidā, catuyonipaṭicchedakañāṇaṃ, cattāro ariyavaṃsā, cattāri vesārajjañāṇāni, pañca padhāniyaṅgāni, pañcaṅgiko sammāsamādhi, pañcañāṇiko sammāsamādhi, pañcindriyāni, pañca balāni, pañca nissāraṇīyā dhātuyo, pañca vimuttāyatanañāṇāni, pañca vimuttiparipācanīyā saññā, cha anussatiṭṭhānāni, cha gāravā, cha nissāraṇīyā dhātuyo, cha satatavihārā, cha anuttariyāni, cha nibbedhabhāgiyā saññā, cha abhiññā, cha asādhāraṇañāṇāni, satta aparihāniyā dhammā, satta ariyadhammā, satta ariyadhanāni, satta bojjhaṅgā, satta sappurisadhammā, satta nijjaravatthūni, satta saññā, satta dakkhiṇeyyapuggaladesanā, satta khīṇāsavabaladesanā, aṭṭha paññāpaṭilābhahetudesanā, aṭṭha sammattāni, aṭṭha lokadhammātikkamā, aṭṭha ārambhavatthūni, aṭṭha akkhaṇadesanā, aṭṭha mahāpurisavitakkā, aṭṭha abhibhāyatanadesanā, aṭṭha vimokkhā, nava yonisomanasikāramūlakā dhammā, nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni, nava sattāvāsadesanā, nava āghātapaṭivinayā, nava saññā, nava nānattā, nava anupubbavihārā, dasa nāthakaraṇā dhammā, dasa kasiṇāyatanāni, dasa kusalakammapathā, dasa sammattāni, dasa ariyavāsā, dasa asekkhadhammā, dasa tathāgatabalāni, ekādasa mettānisaṃsā, dvādasa dhammacakkākārā, terasa dhutaguṇā, cuddasa buddhañāṇāni, pañcadasa vimuttiparipācanīyā dhammā, soḷasavidhā ānāpānassati, soḷasa aparantapanīyā dhammā, aṭṭhārasa buddhadhammā, ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni, catucattālīsa ñāṇavatthūni, paññāsa udayabbayañāṇāni, paropaṇṇāsa kusaladhammā, sattasattati ñāṇavatthūni, catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhāsamāpattisañcārimahāvajirañāṇaṃ, anantanayasamantapaṭṭhānapavicayapaccavekkhaṇadesanāñāṇāni tathā anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayādivibhāvanañāṇāni cāti evamādayo anantāparimāṇabhedā anaññasādhāraṇā niratisayā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā saṃvijjanti upalabbhanti, tasmā yathāvuttavibhāgā guṇabhāgā assa atthīti ‘‘bhāgavā’’ti vattabbe ā-kārassa rassattaṃ katvā ‘‘bhagavā’’ti vutto. Evaṃ tāva bhāgavāti bhagavā.

    ಯಸ್ಮಾ ಸೀಲಾದಯೋ ಸಬ್ಬೇ, ಗುಣಭಾಗಾ ಅಸೇಸತೋ।

    Yasmā sīlādayo sabbe, guṇabhāgā asesato;

    ವಿಜ್ಜನ್ತಿ ಸುಗತೇ ತಸ್ಮಾ, ಭಗವಾತಿ ಪವುಚ್ಚತೀತಿ॥

    Vijjanti sugate tasmā, bhagavāti pavuccatīti.

    ಕಥಂ ಭತವಾತಿ ಭಗವಾ? ಯೇ ತೇ ಸಬ್ಬಲೋಕಹಿತಾಯ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಮಾಪನ್ನೇಹಿ ಮನುಸ್ಸತ್ತಾದಿಕೇ ಅಟ್ಠ ಧಮ್ಮೇ ಸಮೋಧಾನೇತ್ವಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಕತಮಹಾಭಿನೀಹಾರೇಹಿ ಮಹಾಬೋಧಿಸತ್ತೇಹಿ ಪರಿಪೂರಿತಬ್ಬಾ ದಾನಪಾರಮೀ, ಸೀಲ, ನೇಕ್ಖಮ್ಮ, ಪಞ್ಞಾ, ವೀರಿಯ, ಖನ್ತಿ, ಸಚ್ಚ, ಅಧಿಟ್ಠಾನ, ಮೇತ್ತಾ, ಉಪೇಕ್ಖಾಪಾರಮೀತಿ ದಸ ಪಾರಮಿಯೋ ದಸ ಉಪಪಾರಮಿಯೋ ದಸ ಪರಮತ್ಥಪಾರಮಿಯೋತಿ ಸಮತಿಂಸ ಪಾರಮಿಯೋ, ದಾನಾದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಙ್ಗಹವತ್ಥೂನಿ, ಸಚ್ಚಾದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅಧಿಟ್ಠಾನಾನಿ, ಅಙ್ಗಪರಿಚ್ಚಾಗೋ ನಯನಧನರಜ್ಜಪುತ್ತದಾರಪರಿಚ್ಚಾಗೋತಿ ಪಞ್ಚ ಮಹಾಪರಿಚಾಗಾ, ಪುಬ್ಬಯೋಗೋ, ಪುಬ್ಬಚರಿಯಾ, ಧಮ್ಮಕ್ಖಾನಂ, ಞಾತತ್ಥಚರಿಯಾ, ಲೋಕತ್ಥಚರಿಯಾ, ಬುದ್ಧಿಚರಿಯಾತಿ ಏವಮಾದಯೋ, ಸಙ್ಖೇಪತೋ ವಾ ಸಬ್ಬೇ ಪುಞ್ಞಞಾಣಸಮ್ಭಾರಾ ಬುದ್ಧಕರಧಮ್ಮಾ, ತೇ ಮಹಾಭಿನೀಹಾರತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಕಪ್ಪಾನಂ ಸತಸಹಸ್ಸಾಧಿಕಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅಸಙ್ಖೇಯ್ಯಾನಿ ಯಥಾ ಹಾನಭಾಗಿಯಾ ಸಂಕಿಲೇಸಭಾಗಿಯಾ ಠಿತಿಭಾಗಿಯಾ ವಾ ನ ಹೋನ್ತಿ, ಅಥ ಖೋ ಉತ್ತರುತ್ತರಿ ವಿಸೇಸಭಾಗಿಯಾವ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಂ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ನಿರನ್ತರಂ ಅನವಸೇಸತೋ ಭತಾ ಸಮ್ಭತಾ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ‘‘ಭತವಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ‘‘ಭಗವಾ’’ತಿ ವುತ್ತೋ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ ತ-ಕಾರಸ್ಸ ಗ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ। ಅಥ ವಾ ಭತವಾತಿ ತೇಯೇವ ಯಥಾವುತ್ತೇ ಬುದ್ಧಕರಧಮ್ಮೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಭರಿ ಸಮ್ಭರಿ, ಪರಿಪೂರೇಸೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಮ್ಪಿ ಭತವಾತಿ ಭಗವಾ।

    Kathaṃ bhatavāti bhagavā? Ye te sabbalokahitāya ussukkamāpannehi manussattādike aṭṭha dhamme samodhānetvā sammāsambodhiyā katamahābhinīhārehi mahābodhisattehi paripūritabbā dānapāramī, sīla, nekkhamma, paññā, vīriya, khanti, sacca, adhiṭṭhāna, mettā, upekkhāpāramīti dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo, dānādīni cattāri saṅgahavatthūni, saccādīni cattāri adhiṭṭhānāni, aṅgapariccāgo nayanadhanarajjaputtadārapariccāgoti pañca mahāparicāgā, pubbayogo, pubbacariyā, dhammakkhānaṃ, ñātatthacariyā, lokatthacariyā, buddhicariyāti evamādayo, saṅkhepato vā sabbe puññañāṇasambhārā buddhakaradhammā, te mahābhinīhārato paṭṭhāya kappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkheyyāni yathā hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na honti, atha kho uttaruttari visesabhāgiyāva honti, evaṃ sakkaccaṃ nirantaraṃ anavasesato bhatā sambhatā assa atthīti ‘‘bhatavā’’ti vattabbe ‘‘bhagavā’’ti vutto niruttinayena ta-kārassa ga-kāraṃ katvā. Atha vā bhatavāti teyeva yathāvutte buddhakaradhamme vuttanayeneva bhari sambhari, paripūresīti attho. Evampi bhatavāti bhagavā.

    ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಸಬ್ಬೇ, ದಾನಪಾರಮಿಆದಿಕೇ।

    Sammāsambodhiyā sabbe, dānapāramiādike;

    ಸಮ್ಭಾರೇ ಭತವಾ ನಾಥೋ, ತೇನಾಪಿ ಭಗವಾ ಮತೋತಿ॥

    Sambhāre bhatavā nātho, tenāpi bhagavā matoti.

    ಕಥಂ ಭಾಗೇ ವನೀತಿ ಭಗವಾ? ಯೇ ತೇ ಚತುವೀಸತಿಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಸಙ್ಖಾ ದೇವಸಿಕಂ ವಳಞ್ಜನಕಸಮಾಪತ್ತಿಭಾಗಾ, ತೇ ಅನವಸೇಸತೋ ಲೋಕಹಿತತ್ಥಂ ಅತ್ತನೋ ಚ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರತ್ಥಂ ನಿಚ್ಚಕಪ್ಪಂ ವನಿ ಭಜಿ ಸೇವಿ ಬಹುಲಮಕಾಸೀತಿ ಭಾಗೇ ವನೀತಿ ಭಗವಾ। ಅಥ ವಾ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮೇಸು ಕುಸಲಾದೀಸು ಖನ್ಧಾದೀಸು ಚ ಯೇ ತೇ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾದಿವಸೇನ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ವಾ ಚತುಬ್ಬಿಧಾ ಅಭಿಸಮಯಭಾಗಾ, ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನ ‘‘ಚಕ್ಖು ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ ಸೋತಂ…ಪೇ॰… ಜರಾಮರಣಂ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೧) ಅನೇಕೇ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಭಾಗಾ, ‘‘ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ ಪಹಾತಬ್ಬೋ…ಪೇ॰… ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ ಪಹಾತಬ್ಬೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಹಾತಬ್ಬಭಾಗಾ, ‘‘ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ನಿರೋಧೋ…ಪೇ॰… ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ನಿರೋಧೋ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಭಾಗಾ, ‘‘ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ನಿರೋಧಗಾಮಿನೀ ಪಟಿಪದಾ’’ತಿಆದಿನಾ, ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಚ ಅನೇಕಭೇದಾ ಭಾವೇತಬ್ಬಭಾಗಾ ಚ ಧಮ್ಮಾ, ತೇ ಸಬ್ಬೇ ವನಿ ಭಜಿ ಯಥಾರಹಂ ಗೋಚರಭಾವನಾಸೇವನಾನಂ ವಸೇನ ಸೇವಿ। ಏವಮ್ಪಿ ಭಾಗೇ ವನೀತಿ ಭಗವಾ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಯೇ ಇಮೇ ಸೀಲಾದಯೋ ಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಾ ಸಾವಕೇಹಿ ಸಾಧಾರಣಾ ಗುಣಭಾಗಾ ಗುಣಕೋಟ್ಠಾಸಾ, ಕಿನ್ತಿ ನು ಖೋ ತೇ ವಿನೇಯ್ಯಸನ್ತಾನೇಸು ಪತಿಟ್ಠಪೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ ಮಹಾಕರುಣಾಯ ವನಿ ಅಭಿಪತ್ಥಯಿ, ಸಾ ಚಸ್ಸ ಅಭಿಪತ್ಥನಾ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಫಲಾವಹಾ ಅಹೋಸಿ। ಏವಮ್ಪಿ ಭಾಗೇ ವನೀತಿ ಭಗವಾ।

    Kathaṃ bhāge vanīti bhagavā? Ye te catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhā devasikaṃ vaḷañjanakasamāpattibhāgā, te anavasesato lokahitatthaṃ attano ca diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ niccakappaṃ vani bhaji sevi bahulamakāsīti bhāge vanīti bhagavā. Atha vā abhiññeyyadhammesu kusalādīsu khandhādīsu ca ye te pariññeyyādivasena saṅkhepato vā catubbidhā abhisamayabhāgā, vitthārato pana ‘‘cakkhu pariññeyyaṃ sotaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ pariññeyya’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.21) aneke pariññeyyabhāgā, ‘‘cakkhussa samudayo pahātabbo…pe… jarāmaraṇassa samudayo pahātabbo’’tiādinā pahātabbabhāgā, ‘‘cakkhussa nirodho…pe… jarāmaraṇassa nirodho sacchikātabbo’’tiādinā sacchikātabbabhāgā, ‘‘cakkhussa nirodhagāminī paṭipadā’’tiādinā, ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā ca anekabhedā bhāvetabbabhāgā ca dhammā, te sabbe vani bhaji yathārahaṃ gocarabhāvanāsevanānaṃ vasena sevi. Evampi bhāge vanīti bhagavā. Atha vā ‘‘ye ime sīlādayo dhammakkhandhā sāvakehi sādhāraṇā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā, kinti nu kho te vineyyasantānesu patiṭṭhapeyya’’nti mahākaruṇāya vani abhipatthayi, sā cassa abhipatthanā yathādhippetaphalāvahā ahosi. Evampi bhāge vanīti bhagavā.

    ಯಸ್ಮಾ ಞೇಯ್ಯಸಮಾಪತ್ತಿಗುಣಭಾಗೇ ಅಸೇಸತೋ।

    Yasmā ñeyyasamāpattiguṇabhāge asesato;

    ಭಜಿ ಪತ್ಥಯಿ ಸತ್ತಾನಂ, ಹಿತಾಯ ಭಗವಾ ತತೋತಿ॥

    Bhaji patthayi sattānaṃ, hitāya bhagavā tatoti.

    ಕಥಂ ಭಗೇ ವನೀತಿ ಭಗವಾ? ಸಮಾಸತೋ ತಾವ ಕತಪುಞ್ಞೇಹಿ ಪಯೋಗಸಮ್ಪನ್ನೇಹಿ ಯಥಾವಿಭವಂ ಭಜೀಯನ್ತೀತಿ ಭಗಾ, ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯೋ। ತತ್ಥ ಲೋಕಿಯೇ ತಾವ ತಥಾಗತೋ ಸಮ್ಬೋಧಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಬೋಧಿಸತ್ತಭೂತೋ ಪರಮುಕ್ಕಂಸಗತೇ ವನಿ ಭಜಿ ಸೇವಿ, ಯತ್ಥ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ನಿರವಸೇಸತೋ ಬುದ್ಧಕರಧಮ್ಮೇ ಸಮನ್ನಾನೇನ್ತೋ ಬುದ್ಧಧಮ್ಮೇ ಪರಿಪಾಚೇಸಿ, ಬುದ್ಧಭೂತೋ ಪನ ತೇ ನಿರವಜ್ಜಸುಖೂಪಸಂಹಿತೇ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣೇ ಲೋಕುತ್ತರೇಪಿ ವನಿ ಭಜಿ ಸೇವಿ, ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನ ಪದೇಸರಜ್ಜಇಸ್ಸರಿಯಚಕ್ಕವತ್ತಿಸಮ್ಪತ್ತಿ-ದೇವರಜ್ಜಸಮ್ಪತ್ತಿಆದಿವಸೇನ- ಝಾನವಿಮೋಕ್ಖಸಮಾಧಿಸಮಾಪತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನ-ಮಗ್ಗಭಾವನಾಫಲಸಚ್ಛಿ- ಕಿರಿಯಾದಿ-ಉತ್ತರಿಮನುಸ್ಸಧಮ್ಮವಸೇನ ಚ ಅನೇಕವಿಹಿತೇ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣೇ ಭಗೇ ವನಿ ಭಜಿ ಸೇವಿ। ಏವಮ್ಪಿ ಭಗೇ ವನೀತಿ ಭಗವಾ।

    Kathaṃ bhage vanīti bhagavā? Samāsato tāva katapuññehi payogasampannehi yathāvibhavaṃ bhajīyantīti bhagā, lokiyalokuttarā sampattiyo. Tattha lokiye tāva tathāgato sambodhito pubbe bodhisattabhūto paramukkaṃsagate vani bhaji sevi, yattha patiṭṭhāya niravasesato buddhakaradhamme samannānento buddhadhamme paripācesi, buddhabhūto pana te niravajjasukhūpasaṃhite anaññasādhāraṇe lokuttarepi vani bhaji sevi, vitthārato pana padesarajjaissariyacakkavattisampatti-devarajjasampattiādivasena- jhānavimokkhasamādhisamāpattiñāṇadassana-maggabhāvanāphalasacchi- kiriyādi-uttarimanussadhammavasena ca anekavihite anaññasādhāraṇe bhage vani bhaji sevi. Evampi bhage vanīti bhagavā.

    ಯಾ ತಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯೋ ಲೋಕೇ, ಯಾ ಚ ಲೋಕುತ್ತರಾ ಪುಥು।

    Yā tā sampattiyo loke, yā ca lokuttarā puthu;

    ಸಬ್ಬಾ ತಾ ಭಜಿ ಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ತಸ್ಮಾಪಿ ಭಗವಾ ಮತೋತಿ॥

    Sabbā tā bhaji sambuddho, tasmāpi bhagavā matoti.

    ಕಥಂ ಭತ್ತವಾತಿ ಭಗವಾ? ಭತ್ತಾ ದಳ್ಹಭತ್ತಿಕಾ ಅಸ್ಸ ಬಹೂ ಅತ್ಥೀತಿ ಭತ್ತವಾ। ತಥಾಗತೋ ಹಿ ಮಹಾಕರುಣಾಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಾದಿಅಪರಿಮಿತನಿರುಪಮಪಭಾವಗುಣವಿಸೇಸಸಮಙ್ಗಿಭಾವತೋ ಸಬ್ಬಸತ್ತುತ್ತಮೋ, ಸಬ್ಬಾನತ್ಥಪರಿಹಾರಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾಯ ನಿರವಸೇಸಹಿತಸುಖವಿಧಾನತಪ್ಪರಾಯ ನಿರತಿಸಯಾಯ ಪಯೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸದೇವಮನುಸ್ಸಾಯ ಪಜಾಯ ಅಚ್ಚನ್ತೂಪಕಾರಿತಾಯ ದ್ವತ್ತಿಂಸಮಹಾಪುರಿಸಲಕ್ಖಣ-ಅಸೀತಿಅನುಬ್ಯಞ್ಜನ-ಬ್ಯಾಮಪ್ಪಭಾದಿಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣ- ವಿಸೇಸಪಟಿಮಣ್ಡಿತ-ರೂಪಕಾಯತಾಯ ಯಥಾಭುಚ್ಚ-ಗುಣಾಧಿಗತೇನ ‘‘ಇತಿಪಿ ಸೋ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತೇನ ಲೋಕತ್ತಯಬ್ಯಾಪಿನಾ ಸುವಿಪುಲೇನ ಸುವಿಸುದ್ಧೇನ ಚ ಥುತಿಘೋಸೇನ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಉಕ್ಕಂಸಪಾರಮಿಪ್ಪತ್ತಾಸು ಅಪ್ಪಿಚ್ಛತಾಸನ್ತುಟ್ಠಿಆದೀಸು ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವತೋ ದಸಬಲಚತುವೇಸಾರಜ್ಜಾದಿನಿರತಿಸಯಗುಣವಿಸೇಸ-ಸಮಙ್ಗಿಭಾವತೋ ಚ ರೂಪಪ್ಪಮಾಣೋ ರೂಪಪ್ಪಸನ್ನೋ, ಘೋಸಪ್ಪಮಾಣೋ ಘೋಸಪ್ಪಸನ್ನೋ, ಲೂಖಪ್ಪಮಾಣೋ ಲೂಖಪ್ಪಸನ್ನೋ, ಧಮ್ಮಪ್ಪಮಾಣೋ ಧಮ್ಮಪ್ಪಸನ್ನೋತಿ ಏವಂ ಚತುಪ್ಪಮಾಣಿಕೇ ಲೋಕಸನ್ನಿವಾಸೇ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ಪಸಾದಾವಹಭಾವೇನ ಸಮನ್ತಪಾಸಾದಿಕತ್ತಾ ಅಪರಿಮಾಣಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಸದೇವಮನುಸ್ಸಾನಂ ಆದರಬಹುಮಾನಗಾರವಾಯತನತಾಯ ಪರಮಪೇಮಸಮ್ಭತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ। ಯೇ ತಸ್ಸ ಓವಾದೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಾ ಅವೇಚ್ಚಪ್ಪಸಾದೇನ ಸಮನ್ನಾಗತಾ ಹೋನ್ತಿ, ಕೇನಚಿ ಅಸಂಹಾರಿಯಾ ತೇಸಂ ಪಸಾದಭತ್ತಿ ಸಮಣೇನ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ವಾ ದೇವೇನ ವಾ ಮಾರೇನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮುನಾ ವಾ। ತಥಾ ಹಿ ತೇ ಅತ್ತನೋ ಜೀವಿತಪರಿಚ್ಚಾಗೇಪಿ ತತ್ಥ ಪಸಾದಂ ನ ಪರಿಚ್ಚಜನ್ತಿ, ತಸ್ಸ ವಾ ಆಣಂ ದಳ್ಹಭತ್ತಿಭಾವತೋ। ತೇನೇವಾಹ –

    Kathaṃ bhattavāti bhagavā? Bhattā daḷhabhattikā assa bahū atthīti bhattavā. Tathāgato hi mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimitanirupamapabhāvaguṇavisesasamaṅgibhāvato sabbasattuttamo, sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantūpakāritāya dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇa-asītianubyañjana-byāmappabhādianaññasādhāraṇa- visesapaṭimaṇḍita-rūpakāyatāya yathābhucca-guṇādhigatena ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinayappavattena lokattayabyāpinā suvipulena suvisuddhena ca thutighosena samannāgatattā ukkaṃsapāramippattāsu appicchatāsantuṭṭhiādīsu suppatiṭṭhitabhāvato dasabalacatuvesārajjādiniratisayaguṇavisesa-samaṅgibhāvato ca rūpappamāṇo rūpappasanno, ghosappamāṇo ghosappasanno, lūkhappamāṇo lūkhappasanno, dhammappamāṇo dhammappasannoti evaṃ catuppamāṇike lokasannivāse sabbathāpi pasādāvahabhāvena samantapāsādikattā aparimāṇānaṃ sattānaṃ sadevamanussānaṃ ādarabahumānagāravāyatanatāya paramapemasambhattiṭṭhānaṃ. Ye tassa ovāde patiṭṭhitā aveccappasādena samannāgatā honti, kenaci asaṃhāriyā tesaṃ pasādabhatti samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā. Tathā hi te attano jīvitapariccāgepi tattha pasādaṃ na pariccajanti, tassa vā āṇaṃ daḷhabhattibhāvato. Tenevāha –

    ‘‘ಯೋ ವೇ ಕತಞ್ಞೂ ಕತವೇದಿ ಧೀರೋ।

    ‘‘Yo ve kataññū katavedi dhīro;

    ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತೋ ದಳ್ಹಭತ್ತಿ ಚ ಹೋತೀ’’ತಿ॥ (ಜಾ॰ ೨.೧೭.೭೮)।

    Kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hotī’’ti. (jā. 2.17.78);

    ‘‘ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಹಾಸಮುದ್ದೋ ಠಿತಧಮ್ಮೋ ವೇಲಂ ನಾತಿವತ್ತತಿ, ಏವಮೇವ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯಂ ಮಯಾ ಸಾವಕಾನಂ ಸಿಕ್ಖಾಪದಂ ಪಞ್ಞತ್ತಂ, ತಂ ಮಮ ಸಾವಕಾ ಜೀವಿತಹೇತುಪಿ ನಾತಿಕ್ಕಮನ್ತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೮.೨೦; ಉದಾ॰ ೪೫; ಚೂಳವ॰ ೩೮೫) ಚ।

    ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, mahāsamuddo ṭhitadhammo velaṃ nātivattati, evameva kho, bhikkhave, yaṃ mayā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mama sāvakā jīvitahetupi nātikkamantī’’ti (a. ni. 8.20; udā. 45; cūḷava. 385) ca.

    ಏವಂ ಭತ್ತವಾತಿ ಭಗವಾ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ ಏಕಸ್ಸ ತ-ಕಾರಸ್ಸ ಲೋಪಂ ಕತ್ವಾ ಇತರಸ್ಸ ಗ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ।

    Evaṃ bhattavāti bhagavā niruttinayena ekassa ta-kārassa lopaṃ katvā itarassa ga-kāraṃ katvā.

    ಗುಣಾತಿಸಯಯುತ್ತಸ್ಸ, ಯಸ್ಮಾ ಲೋಕಹಿತೇಸಿನೋ।

    Guṇātisayayuttassa, yasmā lokahitesino;

    ಸಮ್ಭತ್ತಾ ಬಹವೋ ಸತ್ಥು, ಭಗವಾ ತೇನ ವುಚ್ಚತೀತಿ॥

    Sambhattā bahavo satthu, bhagavā tena vuccatīti.

    ಕಥಂ ಭಗೇ ವಮೀತಿ ಭಗವಾ? ಯಸ್ಮಾ ತಥಾಗತೋ ಬೋಧಿಸತ್ತಭೂತೋಪಿ ಪುರಿಮಾಸು ಜಾತೀಸು ಪಾರಮಿಯೋ ಪೂರೇನ್ತೋ ಭಗಸಙ್ಖಾತಂ ಸಿರಿಂ ಇಸ್ಸರಿಯಂ ಯಸಞ್ಚ ವಮಿ, ಉಗ್ಗಿರಿ, ಖೇಳಪಿಣ್ಡಂ ವಿಯ ಅನಪೇಕ್ಖೋ ಛಡ್ಡಯಿ; ಪಚ್ಛಿಮತ್ತಭಾವೇಪಿ ಹತ್ಥಾಗತಂ ಚಕ್ಕವತ್ತಿಸಿರಿಂ ದೇವಲೋಕಾಧಿಪಚ್ಚಸದಿಸಂ ಚತುದೀಪಿಸ್ಸರಿಯಂ ಚಕ್ಕವತ್ತಿಸಮ್ಪತ್ತಿಸನ್ನಿಸ್ಸಯಂ ಸತ್ತರತನಸಮುಜ್ಜಲಂ ಯಸಞ್ಚ ತಿಣಾಯಪಿ ಅಮಞ್ಞಮಾನೋ ನಿರಪೇಕ್ಖೋ ಪಹಾಯ ಅಭಿನಿಕ್ಖಮಿತ್ವಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ತಸ್ಮಾ ಇಮೇ ಸಿರಿಆದಿಕೇ ಭಗೇ ವಮೀತಿ ಭಗವಾ। ಅಥ ವಾ ಭಾನಿ ನಾಮ ನಕ್ಖತ್ತಾನಿ, ತೇಹಿ ಸಮಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಭಗಾ, ಸಿನೇರುಯುಗನ್ಧರಉತ್ತರಕುರುಹಿಮವನ್ತಾದಿಭಾಜನಲೋಕವಿಸೇಸಸನ್ನಿಸ್ಸಯಾ ಸೋಭಾ ಕಪ್ಪಟ್ಠಿಯಭಾವತೋ, ತೇಪಿ ಭಗೇ ವಮಿ ತನ್ನಿವಾಸಿಸತ್ತಾವಾಸಸಮತಿಕ್ಕಮನತೋ, ತಪ್ಪಟಿಬದ್ಧಛನ್ದರಾಗಪಹಾನೇನ ಪಜಹೀತಿ। ಏವಮ್ಪಿ ಭಗೇ ವಮೀತಿ ಭಗವಾ।

    Kathaṃ bhage vamīti bhagavā? Yasmā tathāgato bodhisattabhūtopi purimāsu jātīsu pāramiyo pūrento bhagasaṅkhātaṃ siriṃ issariyaṃ yasañca vami, uggiri, kheḷapiṇḍaṃ viya anapekkho chaḍḍayi; pacchimattabhāvepi hatthāgataṃ cakkavattisiriṃ devalokādhipaccasadisaṃ catudīpissariyaṃ cakkavattisampattisannissayaṃ sattaratanasamujjalaṃ yasañca tiṇāyapi amaññamāno nirapekkho pahāya abhinikkhamitvā sammāsambodhiṃ abhisambuddho, tasmā ime siriādike bhage vamīti bhagavā. Atha vā bhāni nāma nakkhattāni, tehi samaṃ gacchanti pavattantīti bhagā, sineruyugandharauttarakuruhimavantādibhājanalokavisesasannissayā sobhā kappaṭṭhiyabhāvato, tepi bhage vami tannivāsisattāvāsasamatikkamanato, tappaṭibaddhachandarāgapahānena pajahīti. Evampi bhage vamīti bhagavā.

    ಚಕ್ಕವತ್ತಿಸಿರಿಂ ಯಸ್ಮಾ, ಯಸಂ ಇಸ್ಸರಿಯಂ ಸುಖಂ।

    Cakkavattisiriṃ yasmā, yasaṃ issariyaṃ sukhaṃ;

    ಪಹಾಸಿ ಲೋಕಚಿತ್ತಞ್ಚ, ಸುಗತೋ ಭಗವಾ ತತೋತಿ॥

    Pahāsi lokacittañca, sugato bhagavā tatoti.

    ಕಥಂ ಭಾಗೇ ವಮೀತಿ ಭಗವಾ? ಭಾಗಾ ನಾಮ ಸಭಾಗಧಮ್ಮಕೋಟ್ಠಾಸಾ, ತೇ ಖನ್ಧಾಯತನಧಾತಾದಿವಸೇನ, ತತ್ಥಾಪಿ ರೂಪವೇದನಾದಿವಸೇನ, ಪಥವಿಯಾದಿಅತೀತಾದಿವಸೇನ ಚ ಅನೇಕವಿಧಾ। ತೇ ಭಗವಾ ಸಬ್ಬಂ ಪಪಞ್ಚಂ ಸಬ್ಬಂ ಯೋಗಂ ಸಬ್ಬಂ ಗನ್ಥಂ ಸಬ್ಬಂ ಸಂಯೋಜನಂ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಅಮತಂ ಧಾತುಂ ಸಮಧಿಗಚ್ಛನ್ತೋ ವಮಿ ಉಗ್ಗಿರಿ, ಅನಪೇಕ್ಖೋ ಛಡ್ಡಯಿ ನ ಪಚ್ಚಾಗಮಿ। ತಥಾ ಹೇಸ ‘‘ಸಬ್ಬತ್ಥಮೇವ ಪಥವಿಂ ಆಪಂ ತೇಜಂ ವಾಯಂ, ಚಕ್ಖುಂ ಸೋತಂ ಘಾನಂ ಜಿವ್ಹಂ ಕಾಯಂ ಮನಂ, ರೂಪೇ ಸದ್ದೇ ಗನ್ಧೇ ರಸೇ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮೇ, ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ…ಪೇ॰… ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಂ…ಪೇ॰… ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಂ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಂ ವೇದನಂ…ಪೇ॰… ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಂ ವೇದನಂ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಂ ಸಞ್ಞಂ…ಪೇ॰… ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಂ ಸಞ್ಞಂ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಂ ಚೇತನಂ…ಪೇ॰… ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಂ ಚೇತನಂ, ರೂಪತಣ್ಹಂ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮತಣ್ಹಂ, ರೂಪವಿತಕ್ಕಂ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮವಿತಕ್ಕಂ, ರೂಪವಿಚಾರಂ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮವಿಚಾರ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಅನುಪದಧಮ್ಮವಿಭಾಗವಸೇನಪಿ ಸಬ್ಬೇವ ಧಮ್ಮಕೋಟ್ಠಾಸೇ ಅನವಸೇಸತೋ ವಮಿ ಉಗ್ಗಿರಿ, ಅನಪೇಕ್ಖಪರಿಚ್ಚಾಗೇನ ಛಡ್ಡಯಿ। ವುತ್ತಂ ಹೇತಂ ‘‘ಯಂ ತಂ, ಆನನ್ದ, ಚತ್ತಂ ವನ್ತಂ ಮುತ್ತಂ ಪಹೀನಂ ಪಟಿನಿಸ್ಸಟ್ಠಂ, ತಂ ತಥಾಗತೋ ಪುನ ಪಚ್ಚಾಗಮಿಸ್ಸತೀತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೧೮೩)। ಏವಮ್ಪಿ ಭಾಗೇ ವಮೀತಿ ಭಗವಾ। ಅಥ ವಾ ಭಾಗೇ ವಮೀತಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲೇ ಸಾವಜ್ಜಾನವಜ್ಜೇ ಹೀನಪಣೀತೇ ಕಣ್ಹಸುಕ್ಕಸಪ್ಪಟಿಭಾಗೇ ಧಮ್ಮೇ ಅರಿಯಮಗ್ಗಞಾಣಮುಖೇನ ವಮಿ ಉಗ್ಗಿರಿ ಅನಪೇಕ್ಖೋ ಪರಿಚ್ಚಜಿ ಪಜಹಿ, ಪರೇಸಞ್ಚ ತಥತ್ತಾಯ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇಸಿ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ‘‘ಧಮ್ಮಾಪಿ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಹಾತಬ್ಬಾ, ಪಗೇವ ಅಧಮ್ಮಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೦), ಕುಲ್ಲೂಪಮಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇಸ್ಸಾಮಿ ನಿತ್ಥರಣತ್ಥಾಯ, ನೋ ಗಹಣತ್ಥಾಯಾ’’ತಿಆದಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೦)। ಏವಮ್ಪಿ ಭಾಗೇ ವಮೀತಿ ಭಗವಾ।

    Kathaṃ bhāge vamīti bhagavā? Bhāgā nāma sabhāgadhammakoṭṭhāsā, te khandhāyatanadhātādivasena, tatthāpi rūpavedanādivasena, pathaviyādiatītādivasena ca anekavidhā. Te bhagavā sabbaṃ papañcaṃ sabbaṃ yogaṃ sabbaṃ ganthaṃ sabbaṃ saṃyojanaṃ samucchinditvā amataṃ dhātuṃ samadhigacchanto vami uggiri, anapekkho chaḍḍayi na paccāgami. Tathā hesa ‘‘sabbatthameva pathaviṃ āpaṃ tejaṃ vāyaṃ, cakkhuṃ sotaṃ ghānaṃ jivhaṃ kāyaṃ manaṃ, rūpe sadde gandhe rase phoṭṭhabbe dhamme, cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇaṃ, cakkhusamphassaṃ…pe… manosamphassaṃ, cakkhusamphassajaṃ vedanaṃ…pe… manosamphassajaṃ vedanaṃ, cakkhusamphassajaṃ saññaṃ…pe… manosamphassajaṃ saññaṃ, cakkhusamphassajaṃ cetanaṃ…pe… manosamphassajaṃ cetanaṃ, rūpataṇhaṃ…pe… dhammataṇhaṃ, rūpavitakkaṃ…pe… dhammavitakkaṃ, rūpavicāraṃ…pe… dhammavicāra’’ntiādinā anupadadhammavibhāgavasenapi sabbeva dhammakoṭṭhāse anavasesato vami uggiri, anapekkhapariccāgena chaḍḍayi. Vuttaṃ hetaṃ ‘‘yaṃ taṃ, ānanda, cattaṃ vantaṃ muttaṃ pahīnaṃ paṭinissaṭṭhaṃ, taṃ tathāgato puna paccāgamissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (dī. ni. 2.183). Evampi bhāge vamīti bhagavā. Atha vā bhāge vamīti sabbepi kusalākusale sāvajjānavajje hīnapaṇīte kaṇhasukkasappaṭibhāge dhamme ariyamaggañāṇamukhena vami uggiri anapekkho pariccaji pajahi, paresañca tathattāya dhammaṃ desesi. Vuttampi cetaṃ ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave, pahātabbā, pageva adhammā (ma. ni. 1.240), kullūpamaṃ vo, bhikkhave, dhammaṃ desessāmi nittharaṇatthāya, no gahaṇatthāyā’’tiādi (ma. ni. 1.240). Evampi bhāge vamīti bhagavā.

    ಖನ್ಧಾಯತನಧಾತಾದಿ-ಧಮ್ಮಭಾಗಾಮಹೇಸಿನಾ।

    Khandhāyatanadhātādi-dhammabhāgāmahesinā;

    ಕಣ್ಹಸುಕ್ಕಾ ಯತೋ ವನ್ತಾ, ತತೋಪಿ ಭಗವಾ ಮತೋತಿ॥

    Kaṇhasukkā yato vantā, tatopi bhagavā matoti.

    ತೇನ ವುತ್ತಂ –

    Tena vuttaṃ –

    ‘‘ಭಾಗವಾ ಭತವಾ ಭಾಗೇ, ಭಗೇ ಚ ವನಿ ಭತ್ತವಾ।

    ‘‘Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;

    ಭಗೇ ವಮಿ ತಥಾ ಭಾಗೇ, ವಮೀತಿ ಭಗವಾ ಜಿನೋ’’ತಿ॥

    Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino’’ti.

    ಧಮ್ಮಸರೀರಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಕರೋತೀತಿ ‘‘ಯೋ ವೋ, ಆನನ್ದ, ಮಯಾ ಧಮ್ಮೋ ಚ ವಿನಯೋ ಚ ದೇಸಿತೋ ಪಞ್ಞತ್ತೋ, ಸೋ ವೋ ಮಮಚ್ಚಯೇನ ಸತ್ಥಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೨೧೬) ವಚನತೋ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸತ್ಥುಭಾವಪರಿಯಾಯೋ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ವಜಿರಸಙ್ಘಾತಸಮಾನಕಾಯೋ ಪರೇಹಿ ಅಭೇಜ್ಜಸರೀರತ್ತಾ। ನ ಹಿ ಭಗವತೋ ರೂಪಕಾಯೇ ಕೇನಚಿ ಸಕ್ಕಾ ಅನ್ತರಾಯೋ ಕಾತುನ್ತಿ।

    Dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karotīti ‘‘yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto, so vo mamaccayena satthā’’ti (dī. ni. 2.216) vacanato dhammassa satthubhāvapariyāyo vijjatīti katvā vuttaṃ. Vajirasaṅghātasamānakāyo parehi abhejjasarīrattā. Na hi bhagavato rūpakāye kenaci sakkā antarāyo kātunti.

    ದೇಸನಾಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ನಿದ್ದಿಸತಿ ವಕ್ಖಮಾನಸ್ಸ ಸಕಲಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ‘‘ಏವ’’ನ್ತಿ ನಿದಸ್ಸನತೋ। ಸಾವಕಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ನಿದ್ದಿಸತಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪ್ಪತ್ತೇನ ಪಞ್ಚಸು ಠಾನೇಸು ಭಗವತಾ ಏತದಗ್ಗೇ ಠಪಿತೇನ ಮಯಾ ಮಹಾಸಾವಕೇನ ಸುತಂ, ತಞ್ಚ ಖೋ ಮಯಾವ ಸುತಂ, ನ ಅನುಸ್ಸುತಿಕಂ, ನ ಪರಮ್ಪರಾಭತನ್ತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ದೀಪನತೋ। ಕಾಲಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ನಿದ್ದಿಸತಿ ಭಗವಾ-ಸದ್ದಸನ್ನಿಧಾನೇ ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಸಮಯ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಕಾಲಸ್ಸ ಬುದ್ಧುಪ್ಪಾದಪಟಿಮಣ್ಡಿತಭಾವದೀಪನತೋ। ಬುದ್ಧುಪ್ಪಾದಪರಮಾ ಹಿ ಕಾಲಸಮ್ಪದಾ। ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

    Desanāsampattiṃ niddisati vakkhamānassa sakalassa suttassa ‘‘eva’’nti nidassanato. Sāvakasampattiṃ niddisati paṭisambhidāppattena pañcasu ṭhānesu bhagavatā etadagge ṭhapitena mayā mahāsāvakena sutaṃ, tañca kho mayāva sutaṃ, na anussutikaṃ, na paramparābhatanti imassa atthassa dīpanato. Kālasampattiṃ niddisati bhagavā-saddasannidhāne payuttassa samaya-saddassa kālassa buddhuppādapaṭimaṇḍitabhāvadīpanato. Buddhuppādaparamā hi kālasampadā. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘ಕಪ್ಪಕಸಾಯೇ ಕಲಿಯುಗೇ, ಬುದ್ಧುಪ್ಪಾದೋ ಅಹೋ ಮಹಚ್ಛರಿಯಂ।

    ‘‘Kappakasāye kaliyuge, buddhuppādo aho mahacchariyaṃ;

    ಹುತಾವಹಮಜ್ಝೇ ಜಾತಂ, ಸಮುದಿತಮಕರನ್ದಮರವಿನ್ದ’’ನ್ತಿ॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧; ಸಂ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧.೧; ಅ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧.೧ ರೂಪಾದಿವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ)।

    Hutāvahamajjhe jātaṃ, samuditamakarandamaravinda’’nti. (dī. ni. ṭī. 1.1; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1; a. ni. ṭī. 1.1.1 rūpādivaggavaṇṇanā);

    ಭಗವಾತಿ ದೇಸಕಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ನಿದ್ದಿಸತಿ ಗುಣವಿಸಿಟ್ಠಸತ್ತುತ್ತಮಗರುಗಾರವಾಧಿವಚನಭಾವತೋ।

    Bhagavāti desakasampattiṃ niddisati guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanabhāvato.

    ಮಙ್ಗಲದಿವಸೋ ಸುಖಣೋ ಸುನಕ್ಖತ್ತನ್ತಿ ಅಜ್ಜ ಮಙ್ಗಲದಿವಸೋ, ತಸ್ಮಾ ಸುನಕ್ಖತ್ತಂ, ತತ್ಥಾಪಿ ಅಯಂ ಸುಖಣೋ। ಮಾ ಅತಿಕ್ಕಮೀತಿ ಮಾ ರತ್ತಿವಿಭಾಯನಂ ಅನುದಿಕ್ಖನ್ತಾನಂ ರತ್ತಿ ಅತಿಕ್ಕಮೀತಿ ಏವಂ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಉಕ್ಕಾಸು ಠಿತಾಸು ಠಿತಾತಿ ಉಕ್ಕಟ್ಠಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೫೫; ಅ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೨.೪.೩೬)। ಉಕ್ಕಾಸು ವಿಜ್ಜೋತಲನ್ತೀಸು ಠಿತಾ ಪತಿಟ್ಠಿತಾತಿ ಮೂಲವಿಭೂಜಾದಿಪಕ್ಖೇಪೇನ (ಪಾಣಿನಿ ೩.೨.೫) ಸದ್ದಸಿದ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ ವಾ ಉಕ್ಕಾಸು ಠಿತಾಸು ಠಿತಾ ಆಸೀತಿ ಉಕ್ಕಟ್ಠಾ। ಅಪರೇ ಪನ ಭಣನ್ತಿ ‘‘ಭೂಮಿಭಾಗಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಮನುಸ್ಸಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಉಪಕರಣಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ ಸಾ ನಗರೀ ಉಕ್ಕಟ್ಠಗುಣಯೋಗತೋ ‘ಉಕ್ಕಟ್ಠಾ’ತಿ ನಾಮಂ ಲಭೀ’’ತಿ।

    Maṅgaladivaso sukhaṇo sunakkhattanti ajja maṅgaladivaso, tasmā sunakkhattaṃ, tatthāpi ayaṃ sukhaṇo. Mā atikkamīti mā rattivibhāyanaṃ anudikkhantānaṃ ratti atikkamīti evaṃ sambandho veditabbo. Ukkāsu ṭhitāsu ṭhitāti ukkaṭṭhā (dī. ni. ṭī. 1.255; a. ni. ṭī. 2.4.36). Ukkāsu vijjotalantīsu ṭhitā patiṭṭhitāti mūlavibhūjādipakkhepena (pāṇini 3.2.5) saddasiddhi veditabbā. Niruttinayena vā ukkāsu ṭhitāsu ṭhitā āsīti ukkaṭṭhā. Apare pana bhaṇanti ‘‘bhūmibhāgasampattiyā manussasampattiyā upakaraṇasampattiyā ca sā nagarī ukkaṭṭhaguṇayogato ‘ukkaṭṭhā’ti nāmaṃ labhī’’ti.

    ಅವಿಸೇಸೇನಾತಿ ನ ವಿಸೇಸೇನ, ವಿಹಾರಭಾವಸಾಮಞ್ಞೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇರಿಯಾಪಥ…ಪೇ॰… ವಿಹಾರೇಸೂತಿ ಇರಿಯಾಪಥವಿಹಾರೋ ದಿಬ್ಬವಿಹಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರೋ ಅರಿಯವಿಹಾರೋತಿ ಏತೇಸು ಚತೂಸು ವಿಹಾರೇಸು। ಸಮಙ್ಗಿಪರಿದೀಪನನ್ತಿ ಸಮಙ್ಗೀಭಾವಪರಿದೀಪನಂ। ಏತನ್ತಿ ‘‘ವಿಹರತೀ’’ತಿ ಏತಂ ಪದಂ। ತಥಾ ಹಿ ತಂ ‘‘ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಗಿಹೀಹಿ ಸಂಸಟ್ಠೋ ವಿಹರತಿ ಸಹನನ್ದೀ ಸಹಸೋಕೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೪೧) ಇರಿಯಾಪಥವಿಹಾರೇ ಆಗತಂ; ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ವಿವಿಚ್ಚೇವ ಕಾಮೇಹಿ…ಪೇ॰… ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಸ॰ ೧೬೦; ವಿಭ॰ ೬೨೪) ದಿಬ್ಬವಿಹಾರೇ; ‘‘ಸೋ ಮೇತ್ತಾಸಹಗತೇನ ಚೇತಸಾ ಏಕಂ ದಿಸಂ ಫರಿತ್ವಾ ವಿಹರತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೫೫೬; ೩.೩೦೮; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೭೭; ೨.೩೦೯; ೩.೨೩೦) ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರೇ; ‘‘ಸೋ ಖೋ ಅಹಂ ಅಗ್ಗಿವೇಸ್ಸನ ತಸ್ಸಾಯೇವ ಕಥಾಯ ಪರಿಯೋಸಾನೇ ತಸ್ಮಿಂ ಏವ ಪುರಿಮಸ್ಮಿಂ ಸಮಾಧಿನಿಮಿತ್ತೇ ಅಜ್ಝತ್ತಮೇವ ಚಿತ್ತಂ ಸಣ್ಠಪೇಮಿ ಸನ್ನಿಸಾದೇಮಿ ಏಕೋದಿಂ ಕರೋಮಿ ಸಮಾದಹಾಮಿ, ಯೇನ ಸುದಂ ನಿಚ್ಚಕಪ್ಪಂ ವಿಹರಾಮೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೮೭) ಅರಿಯವಿಹಾರೇ।

    Avisesenāti na visesena, vihārabhāvasāmaññenāti attho. Iriyāpatha…pe… vihāresūti iriyāpathavihāro dibbavihāro brahmavihāro ariyavihāroti etesu catūsu vihāresu. Samaṅgiparidīpananti samaṅgībhāvaparidīpanaṃ. Etanti ‘‘viharatī’’ti etaṃ padaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘idhekacco gihīhi saṃsaṭṭho viharati sahanandī sahasokī’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.241) iriyāpathavihāre āgataṃ; ‘‘yasmiṃ samaye, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (dha. sa. 160; vibha. 624) dibbavihāre; ‘‘so mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77; 2.309; 3.230) brahmavihāre; ‘‘so kho ahaṃ aggivessana tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃ eva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi ekodiṃ karomi samādahāmi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) ariyavihāre.

    ತತ್ಥ ಇರಿಯನಂ ವತ್ತನಂ ಇರಿಯಾ, ಕಾಯಪ್ಪಯೋಗೋ। ತಸ್ಸಾ ಪವತ್ತನುಪಾಯಭಾವತೋ ಠಾನಾದಿ ಇರಿಯಾಪಥೋ। ಠಾನಸಮಙ್ಗೀ ವಾ ಹಿ ಕಾಯೇನ ಕಿಞ್ಚಿ ಕರೇಯ್ಯ ಗಮನಾದೀಸು ಅಞ್ಞತರಸಮಙ್ಗೀ ವಾ। ಅಥ ವಾ ಇರಿಯತಿ ಪವತ್ತತಿ ಏತೇನ ಅತ್ತಭಾವೋ, ಕಾಯಕಿಚ್ಚಂ ವಾತಿ ಇರಿಯಾ, ತಸ್ಸಾ ಪವತ್ತಿಯಾ ಉಪಾಯಭಾವತೋ ಪಥೋತಿ ಇರಿಯಾಪಥೋ, ಠಾನಾದಿ ಏವ। ಸೋ ಚ ಅತ್ಥತೋ ಗತಿನಿವತ್ತಿಆದಿಆಕಾರೇನ ಪವತ್ತೋ ಚತುಸನ್ತತಿರೂಪಪಬನ್ಧೋ ಏವ। ವಿಹರಣಂ, ವಿಹರತಿ ಏತೇನಾತಿ ವಾ ವಿಹಾರೋ, ಇರಿಯಾಪಥೋ ಏವ ವಿಹಾರೋ ಇರಿಯಾಪಥವಿಹಾರೋ। ದಿವಿ ಭವೋತಿ ದಿಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ಬಹುಲಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪಾರಿಸಜ್ಜಾದಿದೇವಲೋಕೇ ಭವೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತ್ಥ ಯೋ ದಿಬ್ಬಾನುಭಾವೋ, ತದತ್ಥಾಯ ಸಂವತ್ತತೀತಿ ವಾ ದಿಬ್ಬೋ, ಅಭಿಞ್ಞಾಭಿನೀಹಾರವಸೇನ ಮಹಾಗತಿಕತ್ತಾ ವಾ ದಿಬ್ಬೋ, ದಿಬ್ಬೋ ಚ ಸೋ ವಿಹಾರೋ ಚಾತಿ ದಿಬ್ಬವಿಹಾರೋ, ಚತಸ್ಸೋ ರೂಪಾವಚರಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ। ಆರುಪ್ಪಸಮಾಪತ್ತಿಯೋಪಿ ಏತ್ಥೇವ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ। ಬ್ರಹ್ಮೂನಂ, ಬ್ರಹ್ಮಾನೋ ವಾ ವಿಹಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರಾ, ಚತಸ್ಸೋ ಅಪ್ಪಮಞ್ಞಾಯೋ। ಅರಿಯಾನಂ, ಅರಿಯಾ ವಾ ವಿಹಾರಾ ಅರಿಯವಿಹಾರಾ, ಚತ್ತಾರಿ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನಿ। ಸೋ ಹಿ ಭಗವಾ ಏಕಂ ಇರಿಯಾಪಥಬಾಧನನ್ತಿಆದಿ ಯದಿಪಿ ಭಗವಾ ಏಕೇನಪಿ ಇರಿಯಾಪಥೇನ ಚಿರತರಂ ಕಾಲಂ ಅತ್ತಭಾವಂ ಪವತ್ತೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ತಥಾಪಿ ‘‘ಉಪಾದಿನ್ನಕಸರೀರಸ್ಸ ನಾಮ ಅಯಂ ಸಭಾವೋ’’ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಭಗವಾ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ವಸನ್ತೋ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತೋ, ನಾನಾಸಮಾಪತ್ತೀಹಿ ಚ ಕಾಲಂ ವೀತಿನಾಮೇನ್ತೋ ವಸತೀತಿ ವೇನೇಯ್ಯಸತ್ತಾನಂ ಅತ್ತನೋ ಚ ವಿವಿಧಂ ಹಿತಸುಖಂ ಹರತಿ ಉಪನೇತಿ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ವಿವಿಧಂ ಹರತೀತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Tattha iriyanaṃ vattanaṃ iriyā, kāyappayogo. Tassā pavattanupāyabhāvato ṭhānādi iriyāpatho. Ṭhānasamaṅgī vā hi kāyena kiñci kareyya gamanādīsu aññatarasamaṅgī vā. Atha vā iriyati pavattati etena attabhāvo, kāyakiccaṃ vāti iriyā, tassā pavattiyā upāyabhāvato pathoti iriyāpatho, ṭhānādi eva. So ca atthato gatinivattiādiākārena pavatto catusantatirūpapabandho eva. Viharaṇaṃ, viharati etenāti vā vihāro, iriyāpatho eva vihāro iriyāpathavihāro. Divi bhavoti dibbo. Tattha bahulappavattiyā brahmapārisajjādidevaloke bhavoti attho. Tattha yo dibbānubhāvo, tadatthāya saṃvattatīti vā dibbo, abhiññābhinīhāravasena mahāgatikattā vā dibbo, dibbo ca so vihāro cāti dibbavihāro, catasso rūpāvacarasamāpattiyo. Āruppasamāpattiyopi ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Brahmūnaṃ, brahmāno vā vihārā brahmavihārā, catasso appamaññāyo. Ariyānaṃ, ariyā vā vihārā ariyavihārā, cattāri sāmaññaphalāni. So hi bhagavā ekaṃ iriyāpathabādhanantiādi yadipi bhagavā ekenapi iriyāpathena cirataraṃ kālaṃ attabhāvaṃ pavattetuṃ sakkoti, tathāpi ‘‘upādinnakasarīrassa nāma ayaṃ sabhāvo’’ti dassetuṃ vuttaṃ. Yasmā vā bhagavā yattha katthaci vasanto veneyyānaṃ dhammaṃ desento, nānāsamāpattīhi ca kālaṃ vītināmento vasatīti veneyyasattānaṃ attano ca vividhaṃ hitasukhaṃ harati upaneti uppādeti, tasmā vividhaṃ haratīti evamettha attho veditabbo.

    ಸುಭಗತ್ತಾತಿ ಸಿರೀಕಾಮಾನವಸೇನ ಸೋಭನತ್ತಾ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಸುನ್ದರಸಿರಿಕತ್ತಾ ಸುನ್ದರಕಾಮತ್ತಾ ಚಾ’’ತಿ। ಛಣಸಮಜ್ಜಉಸ್ಸವೇತಿ ಏತ್ಥ ಛಣಂ ನಾಮ ಫಗ್ಗುನಮಾಸಾದೀಸು ಉತ್ತರಫಗ್ಗುನಾದಿ-ಅಭಿಲಕ್ಖಿತದಿವಸೇಸು ಸಪರಿಜನಾನಂ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಮಙ್ಗಲಕರಣಂ। ಸಮಜ್ಜಂ ನಾಮ ನಟಸಮಜ್ಜಾದಿ। ಉಸ್ಸವೋ ನಕ್ಖತ್ತಂ। ಯತ್ಥ ಗಾಮನಿಗಮವಾಸಿನೋ ತಯೋ ಸತ್ತ ವಾ ದಿವಸೇ ನಕ್ಖತ್ತಘೋಸನಂ ಕತ್ವಾ ಯಥಾವಿಭವಂ ಅಲಙ್ಕತಪಟಿಯತ್ತಾ ಭೋಗೇ ಪರಿಭುಞ್ಜನ್ತಾ ನಕ್ಖತ್ತಕೀಳನಂ ಕೀಳನ್ತಿ। ತೇಸಂ ತಂ ತಥೇವ ಹೋತೀತಿ ತೇಸಂ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ತಂ ಪತ್ಥನಂ ತನ್ನಿವಾಸಿದೇವತಾನುಭಾವೇನ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ತಥೇವ ಹೋತಿ, ಪತ್ಥನಾ ಸಮಿಜ್ಝತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಬಹುಜನಕನ್ತತಾಯಾತಿ ಇಮಿನಾ ‘‘ಸುನ್ದರಕಾಮತ್ತಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸೇವ ಪದಸ್ಸ ಪಕಾರನ್ತರೇನ ಅತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ಕಮನೀಯಟ್ಠೇನ ಸುಟ್ಠು ಭಜೀಯತೀತಿ ಸುಭಗಂ, ಸುಭಾ ಅಗಾ ರುಕ್ಖಾ ಏತ್ಥಾತಿ ವಾ ಸುಭಗಂ, ಸುನ್ದರಕಿತ್ತಿಯೋಗತೋ ವಾ ‘‘ಸುಭಗ’’ನ್ತಿ ಏವಮ್ಪೇತ್ಥ ಅತ್ಥಂ ವಣ್ಣೇನ್ತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಸುಭಾಗವನೇ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ, ‘‘ಸುನ್ದರಭೂಮಿಭಾಗೇ ವನೇ’’ತಿ ಚಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವದನ್ತಿ। ಸುಭಗಸ್ಸ ನಾಮ ಯಕ್ಖಸ್ಸ ವನಂ ತೇನ ಪರಿಗ್ಗಹಿತತ್ತಾತಿ ‘‘ಸುಭಗವನ’’ನ್ತಿ ಅಞ್ಞೇ। ವನನಂ ಭತ್ತೀತಿಅತ್ಥೇ ತಂ ವನನಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ವನಯತೀತಿ ಪದಸಿದ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಅತ್ತನಿ ಸಿನೇಹಂ ಉಪ್ಪಾದೇತೀ’’ತಿ। ಯಾಚನತ್ಥೇ ವನುತೇ ಇತಿ ವನನ್ತಿ ಉಪಚಾರಕಪ್ಪನಾವಸೇನ ವನ-ಸದ್ದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Subhagattāti sirīkāmānavasena sobhanattā. Tenevāha ‘‘sundarasirikattā sundarakāmattā cā’’ti. Chaṇasamajjaussaveti ettha chaṇaṃ nāma phaggunamāsādīsu uttaraphaggunādi-abhilakkhitadivasesu saparijanānaṃ manussānaṃ maṅgalakaraṇaṃ. Samajjaṃ nāma naṭasamajjādi. Ussavo nakkhattaṃ. Yattha gāmanigamavāsino tayo satta vā divase nakkhattaghosanaṃ katvā yathāvibhavaṃ alaṅkatapaṭiyattā bhoge paribhuñjantā nakkhattakīḷanaṃ kīḷanti. Tesaṃ taṃ tatheva hotīti tesaṃ manussānaṃ taṃ patthanaṃ tannivāsidevatānubhāvena yebhuyyena tatheva hoti, patthanā samijjhatīti attho. Bahujanakantatāyāti iminā ‘‘sundarakāmattā’’ti etasseva padassa pakārantarena atthaṃ vibhāveti. Tatrāyaṃ vacanattho – kamanīyaṭṭhena suṭṭhu bhajīyatīti subhagaṃ, subhā agā rukkhā etthāti vā subhagaṃ, sundarakittiyogato vā ‘‘subhaga’’nti evampettha atthaṃ vaṇṇenti. Keci pana ‘‘subhāgavane’’ti paṭhanti, ‘‘sundarabhūmibhāge vane’’ti cassa atthaṃ vadanti. Subhagassa nāma yakkhassa vanaṃ tena pariggahitattāti ‘‘subhagavana’’nti aññe. Vananaṃ bhattītiatthe taṃ vananaṃ kāretīti etasmiṃ atthe vanayatīti padasiddhi veditabbā. Tenevāha ‘‘attani sinehaṃ uppādetī’’ti. Yācanatthe vanute iti vananti upacārakappanāvasena vana-saddo veditabbo.

    ಉಜುವಂಸಾತಿ ಉಜುಭೂತವಿಟಪಾ। ಮಹಾಸಾಲಾತಿ ಮಹಾರುಕ್ಖಾ। ಅಞ್ಞತರಸ್ಮಿಂ ಸಾಲಮೂಲೇತಿ ಅಞ್ಞತರಸ್ಸ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಮೂಲೇ। ವನಪ್ಪತಿಜೇಟ್ಠಕರುಕ್ಖೋತಿ ವನಪ್ಪತಿಭೂತೋ ಜೇಟ್ಠಕರುಕ್ಖೋ। ತಮೇವ ಜೇಟ್ಠಕಭಾವನ್ತಿ ವನಪ್ಪತಿಭಾವೇನಾಗತಂ ಸೇಟ್ಠಭಾವಂ ಪಧಾನಭಾವಂ। ತೇನ ಹಿ ಸೋ ‘‘ಸಾಲರಾಜಾ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಉಪಗತಾನಂ ರಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ರಾಜಾ, ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ತಾದಿಸೇ ರುಕ್ಖೇ ರಾಜವೋಹಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸುಪತಿಟ್ಠಿತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಧಮ್ಮಿಕಾತಿ ಆಲಪನಂ। ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಸಾಖಾದಿಮತೋ ಸಙ್ಘಾತಸ್ಸ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಸಾಧನೇ ಅವಯವವಿಸೇಸೇ ಪವತ್ತಮಾನೋ ಮೂಲ-ಸದ್ದೋ। ಯಸ್ಮಾ ತಂಸದಿಸೇಸು ತನ್ನಿಸ್ಸಯೇ ಪದೇಸೇ ಚ ರುಳ್ಹೀವಸೇನ ಪರಿಯಾಯತೋ ಪವತ್ತತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಮೂಲಾನಿ ಉದ್ಧರೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯಮೂಲಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ಏಕೇನ ಮೂಲ-ಸದ್ದೇನ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಮೂಲಮೂಲೇ ದಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಯಥಾ ‘‘ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಂ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೩೨೭), ರೂಪರೂಪ’’ನ್ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೪೪೯) ಚ। ಅಸಾಧಾರಣಹೇತುಮ್ಹೀತಿ ಅಸಾಧಾರಣಕಾರಣೇ। ಲೋಭಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ಏವ ಆವೇಣಿಕೇ ನೇಸಂ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಸಾಧನತೋ ಮೂಲಟ್ಠೇನ ಉಪಕಾರಕೇ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮೇ ದಿಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Ujuvaṃsāti ujubhūtaviṭapā. Mahāsālāti mahārukkhā. Aññatarasmiṃ sālamūleti aññatarassa rukkhassa mūle. Vanappatijeṭṭhakarukkhoti vanappatibhūto jeṭṭhakarukkho. Tameva jeṭṭhakabhāvanti vanappatibhāvenāgataṃ seṭṭhabhāvaṃ padhānabhāvaṃ. Tena hi so ‘‘sālarājā’’ti vutto. Upagatānaṃ rañjanaṭṭhena rājā, aññasmimpi tādise rukkhe rājavohāraṃ dassetuṃ ‘‘supatiṭṭhitassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha brāhmaṇa dhammikāti ālapanaṃ. Nippariyāyena sākhādimato saṅghātassa suppatiṭṭhitabhāvasādhane avayavavisese pavattamāno mūla-saddo. Yasmā taṃsadisesu tannissaye padese ca ruḷhīvasena pariyāyato pavattati, tasmā ‘‘mūlāni uddhareyyā’’ti ettha nippariyāyamūlaṃ adhippetanti ekena mūla-saddena visesetvā āha ‘‘mūlamūle dissatī’’ti yathā ‘‘dukkhadukkhaṃ (saṃ. ni. 4.327), rūparūpa’’nti (visuddhi. 2.449) ca. Asādhāraṇahetumhīti asādhāraṇakāraṇe. Lobhasahagatacittuppādānaṃ eva āveṇike nesaṃ suppatiṭṭhitabhāvasādhanato mūlaṭṭhena upakārake paccayadhamme dissatīti attho.

    ತತ್ಥಾತಿ ‘‘ಏಕಂ ಸಮಯಂ ಭಗವಾ ಉಕ್ಕಟ್ಠಾಯಂ ವಿಹರತಿ ಸುಭಗವನೇ ಸಾಲರಾಜಮೂಲೇ’’ತಿ ಯಂ ವುತ್ತಂ ವಾಕ್ಯಂ, ತತ್ತ। ಸಿಯಾತಿ ಕಸ್ಸಚಿ ಏವಂ ಪರಿವಿತಕ್ಕೋ ಸಿಯಾ, ವಕ್ಖಮಾನಾಕಾರೇನ ಕದಾಚಿ ಚೋದೇಯ್ಯ ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ತತ್ಥ ವಿಹರತೀತಿ ಯದಿ ಸುಭಗವನೇ ಸಾಲರಾಜಮೂಲೇ ವಿಹರತಿ। ನ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ನಾನಾಠಾನಭೂತತ್ತಾ ಉಕ್ಕಟ್ಠಾಸುಭಗವನಾನಂ, ಏಕಂ ಸಮಯನ್ತಿ ಚ ವುತ್ತತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಇದಾನಿ ಚೋದಕೋ ತಮೇವ ಅತ್ತನೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ‘‘ನ ಹಿ ಸಕ್ಕಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿವರತಿ। ಇತರೋ ಸಬ್ಬಮೇತಂ ಅವಿಪರೀತಂ ಅತ್ಥಂ ಅಜಾನನ್ತೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ನ ಖೋ ಪನೇತಂ ಏವಂ ದಟ್ಠಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ತತ್ಥ ಏತನ್ತಿ ‘‘ಉಕ್ಕಟ್ಠಾಯಂ ವಿಹರತಿ ಸುಭಗವನೇ ಸಾಲರಾಜಮೂಲೇ’’ತಿ ಏತಂ ವಚನಂ। ಏವನ್ತಿ ‘‘ಯದಿ ತಾವ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಯಂ ತಂ ಭವತಾ ಚೋದಿತಂ, ತಂ ಅತ್ಥತೋ ಏವಂ ನ ಖೋ ಪನ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ನ ಉಭಯತ್ಥ ಅಪುಬ್ಬಅಚರಿಮಂ ವಿಹಾರದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Tatthāti ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā ukkaṭṭhāyaṃ viharati subhagavane sālarājamūle’’ti yaṃ vuttaṃ vākyaṃ, tatta. Siyāti kassaci evaṃ parivitakko siyā, vakkhamānākārena kadāci codeyya vāti attho. Atha tattha viharatīti yadi subhagavane sālarājamūle viharati. Na vattabbanti nānāṭhānabhūtattā ukkaṭṭhāsubhagavanānaṃ, ekaṃ samayanti ca vuttattāti adhippāyo. Idāni codako tameva attano adhippāyaṃ ‘‘na hi sakkā’’tiādinā vivarati. Itaro sabbametaṃ aviparītaṃ atthaṃ ajānantena vuttanti dassento ‘‘na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabba’’nti āha. Tattha etanti ‘‘ukkaṭṭhāyaṃ viharati subhagavane sālarājamūle’’ti etaṃ vacanaṃ. Evanti ‘‘yadi tāva bhagavā’’tiādinā yaṃ taṃ bhavatā coditaṃ, taṃ atthato evaṃ na kho pana daṭṭhabbaṃ, na ubhayattha apubbaacarimaṃ vihāradassanatthanti attho.

    ಇದಾನಿ ಅತ್ತನೋ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಂ ಅವಿಪರೀತಂ ಅತ್ಥಂ, ತಸ್ಸ ಚ ಪಟಿಕಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಭಾವಂ, ತೇನ ಚ ಅಪ್ಪಟಿವಿದ್ಧತ್ತಂ ಪಕಾಸೇನ್ತೋ ‘‘ನನು ಅವೋಚುಮ್ಹ…ಪೇ॰… ಸಾಲರಾಜಮೂಲೇ’’ತಿ ಆಹ। ಏವಮ್ಪಿ ‘‘ಸುಭಗವನೇ ಸಾಲರಾಜಮೂಲೇ ವಿಹರತೀ’’ಚ್ಚೇವ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ನ ‘‘ಉಕ್ಕಟ್ಠಾಯ’’ನ್ತಿ ಚೋದನಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಗೋಚರಗಾಮನಿದಸ್ಸನತ್ಥ’’ನ್ತಿಆದಿ।

    Idāni attano yathādhippetaṃ aviparītaṃ atthaṃ, tassa ca paṭikacceva vuttabhāvaṃ, tena ca appaṭividdhattaṃ pakāsento ‘‘nanu avocumha…pe… sālarājamūle’’ti āha. Evampi ‘‘subhagavane sālarājamūle viharatī’’cceva vattabbaṃ, na ‘‘ukkaṭṭhāya’’nti codanaṃ manasi katvā vuttaṃ ‘‘gocaragāmanidassanattha’’ntiādi.

    ಅವಸ್ಸಂ ಚೇತ್ಥ ಗೋಚರಗಾಮಕಿತ್ತನಂ ಕಾತಬ್ಬಂ। ತಥಾ ಹಿ ತಂ ಯಥಾ ಸುಭಗವನಾದಿಕಿತ್ತನಂ ಪಬ್ಬಜಿತಾನುಗ್ಗಹಕರಣಾದಿಅನೇಕಪ್ಪಯೋಜನಂ, ಏವಂ ಗಹಟ್ಠಾನುಗ್ಗಹಕರಣಾದಿವಿವಿಧಪ್ಪಯೋಜನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಉಕ್ಕಟ್ಠಾಕಿತ್ತನೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಪಚ್ಚಯಗ್ಗಹಣೇನ ಉಪಸಙ್ಕಮನಪಯಿರುಪಾಸನಾನಂ ಓಕಾಸದಾನೇನ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಸರಣೇಸು ಸೀಲೇಸು ಚ ಪತಿಟ್ಠಾಪನೇನ ಯಥೂಪನಿಸ್ಸಯಂ ಉಪರಿವಿಸೇಸಾಧಿಗಮಾವಹನೇನ ಚ ಗಹಟ್ಠಾನಗ್ಗಹಕರಣಂ, ಉಗ್ಗಹಪರಿಪುಚ್ಛಾನಂ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾನುಯೋಗಸ್ಸ ಚ ಅನುರೂಪವಸನಟ್ಠಾನಪರಿಗ್ಗಹೇನೇತ್ಥ ಪಬ್ಬಜಿತಾನುಗ್ಗಹಕರಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಕರುಣಾಯ ಉಪಗಮನಂ, ನ ಲಾಭಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ, ಪಞ್ಞಾಯ ಅಪಗಮನಂ, ನ ವಿರೋಧಾದಿನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಉಪಗಮನಾಪಗಮನಾನಂ ನಿರುಪಕ್ಕಿಲೇಸತಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ಧಮ್ಮಿಕಸುಖಂ ನಾಮ ಅನವಜ್ಜಸುಖಂ। ದೇವಾನಂ ಉಪಕಾರಬಹುಲತಾ ಜನವಿವಿತ್ತತಾಯ। ಪಚುರಜನವಿವಿತ್ತಂ ಹಿ ಠಾನಂ ದೇವಾ ಉಪಸಙ್ಕಮಿತಬ್ಬಂ ಮಞ್ಞನ್ತಿ। ತದತ್ಥಪರಿನಿಪ್ಫಾದನನ್ತಿ ಲೋಕತ್ಥನಿಪ್ಫಾದನಂ, ಬುದ್ಧಕಿಚ್ಚಸಮ್ಪಾದನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಮಾದಿನಾತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಉಕ್ಕಟ್ಠಾಕಿತ್ತನತೋ ರೂಪಕಾಯಸ್ಸ ಅನುಗ್ಗಣ್ಹನಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಸುಭಗವನಾದಿಕಿತ್ತನತೋ ಧಮ್ಮಕಾಯಸ್ಸ। ತಥಾ ಪುರಿಮೇನ ಪರಾಧೀನಕಿರಿಯಾಕರಣಂ, ದುತಿಯೇನ ಅತ್ತಾಧೀನಕಿರಿಯಾಕರಣಂ। ಪುರಿಮೇನ ವಾ ಕರುಣಾಕಿಚ್ಚಂ, ಇತರೇನ ಪಞ್ಞಾಕಿಚ್ಚಂ। ಪುರಿಮೇನ ಚಸ್ಸ ಪರಮಾಯ ಅನುಕಮ್ಪಾಯ ಸಮನ್ನಾಗಮಂ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಪರಮಾಯ ಉಪೇಕ್ಖಾಯ ಸಮನ್ನಾಗಮಂ ದೀಪೇತಿ। ಭಗವಾ ಹಿ ಸಬ್ಬಸತ್ತೇ ಪರಮಾಯ ಅನುಕಮ್ಪಾಯ ಅನುಕಮ್ಪತಿ, ನ ಚ ತತ್ಥ ಸಿನೇಹದೋಸಾನುಪತಿತೋ ಪರಮುಪೇಕ್ಖಕಭಾವತೋ, ಉಪೇಕ್ಖಕೋ ಚ ನ ಚ ಪರಹಿತಸುಖಕರಣೇ ಅಪ್ಪೋಸುಕ್ಕೋ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕಭಾವತೋ।

    Avassaṃ cettha gocaragāmakittanaṃ kātabbaṃ. Tathā hi taṃ yathā subhagavanādikittanaṃ pabbajitānuggahakaraṇādianekappayojanaṃ, evaṃ gahaṭṭhānuggahakaraṇādivividhappayojananti dassento ‘‘ukkaṭṭhākittanenā’’tiādimāha. Tattha paccayaggahaṇena upasaṅkamanapayirupāsanānaṃ okāsadānena dhammadesanāya saraṇesu sīlesu ca patiṭṭhāpanena yathūpanissayaṃ uparivisesādhigamāvahanena ca gahaṭṭhānaggahakaraṇaṃ, uggahaparipucchānaṃ kammaṭṭhānānuyogassa ca anurūpavasanaṭṭhānapariggahenettha pabbajitānuggahakaraṇaṃ veditabbaṃ. Karuṇāya upagamanaṃ, na lābhādinimittaṃ, paññāya apagamanaṃ, na virodhādinimittanti upagamanāpagamanānaṃ nirupakkilesataṃ vibhāveti. Dhammikasukhaṃ nāma anavajjasukhaṃ. Devānaṃ upakārabahulatā janavivittatāya. Pacurajanavivittaṃ hi ṭhānaṃ devā upasaṅkamitabbaṃ maññanti. Tadatthaparinipphādananti lokatthanipphādanaṃ, buddhakiccasampādananti attho. Evamādināti ādi-saddena ukkaṭṭhākittanato rūpakāyassa anuggaṇhanaṃ dasseti, subhagavanādikittanato dhammakāyassa. Tathā purimena parādhīnakiriyākaraṇaṃ, dutiyena attādhīnakiriyākaraṇaṃ. Purimena vā karuṇākiccaṃ, itarena paññākiccaṃ. Purimena cassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ, pacchimena paramāya upekkhāya samannāgamaṃ dīpeti. Bhagavā hi sabbasatte paramāya anukampāya anukampati, na ca tattha sinehadosānupatito paramupekkhakabhāvato, upekkhako ca na ca parahitasukhakaraṇe apposukko mahākāruṇikabhāvato.

    ತಸ್ಸ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ಲೋಕನಾಥತಾ, ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ಅತ್ತನಾಥತಾ। ತಥಾ ಹೇಸ ಬೋಧಿಸತ್ತಭೂತೋ ಮಹಾಕರುಣಾಯ ಸಞ್ಚೋದಿತಮಾನಸೋ ಸಕಲಲೋಕಹಿತಾಯ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಮಾಪನ್ನೋ ಮಹಾಭಿನೀಹಾರತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ತದತ್ಥನಿಪ್ಫಾದನತ್ಥಂ ಪುಞ್ಞಞಾಣಸಮ್ಭಾರೇ ಸಮ್ಪಾದೇನ್ತೋ ಅಪರಿಮಿತಂ ಕಾಲಂ ಅನಪ್ಪಕಂ ದುಕ್ಖಮನುಭೋಸಿ, ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ಸಮ್ಮಾ ಪತಿತೇಹಿ ದುಕ್ಖೇಹಿ ನ ವಿಕಮ್ಪಿ। ತಥಾ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ಸಂಸಾರಾಭಿಮುಖತಾ, ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ತತೋ ನಿಬ್ಬಿನ್ದನಾ। ತಥಾ ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಾಭಿಮುಖತಾ, ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ತದಧಿಗಮೋ। ತಥಾ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ಪರೇಸಂ ಅಭಿಂಸಾಪನಂ, ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ಸಯಂ ಪರೇಹಿ ಅಭಾಯನಂ। ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ಪರಂ ರಕ್ಖತೋ ಅತ್ತನೋ ರಕ್ಖಣಂ, ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ಅತ್ತಾನಂ ರಕ್ಖತೋ ಪರೇಸಂ ರಕ್ಖಣಂ। ತೇನಸ್ಸ ಅತ್ತಹಿತಾಯ ಪಟಿಪನ್ನಾದೀಸು ಚತುತ್ಥಪುಗ್ಗಲಭಾವೋ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ಸಚ್ಚಾಧಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಚಾಗಾಧಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಚ ಪಾರಿಪೂರಿ, ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ಉಪಸಮಾಧಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಪಞ್ಞಾಧಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಚ ಪಾರಿಪೂರಿ। ಏವಂ ಪರಿಸುದ್ಧಾಸಯಪಯೋಗಸ್ಸ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ಲೋಕಹಿತತ್ಥಮೇವ ರಜ್ಜಸಮ್ಪದಾದಿಭವಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಉಪಗಮನಂ, ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ತಿಣಾಯಪಿ ಅಮಞ್ಞಮಾನಸ್ಸ ತತೋ ಅಪಗಮನಂ। ಇತಿ ಸುವಿಸುದ್ಧಉಪಗಮಾಪಗಮಸ್ಸ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ಲೋಕಹಿತತ್ಥಮೇವ ದಾನವಸೇನ ಸಮ್ಪತ್ತೀನಂ ಪರಿಚ್ಚಜನಾ, ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ಚಸ್ಸ ಫಲಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಅಪಚ್ಚಾಸೀಸನಾ। ಏವಂ ಸಮುದಾಗಮನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅಚ್ಛರಿಯಬ್ಭುತಗುಣಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ಪರೇಸಂ ಹಿತಸುಖತ್ಥಂ ಅತಿದುಕ್ಕರಕಾರಿತಾ, ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ಕಾಯಮ್ಪಿ ಅನಲಂಕಾರಿತಾ।

    Tassa mahākāruṇikatāya lokanāthatā, upekkhakatāya attanāthatā. Tathā hesa bodhisattabhūto mahākaruṇāya sañcoditamānaso sakalalokahitāya ussukkamāpanno mahābhinīhārato paṭṭhāya tadatthanipphādanatthaṃ puññañāṇasambhāre sampādento aparimitaṃ kālaṃ anappakaṃ dukkhamanubhosi, upekkhakatāya sammā patitehi dukkhehi na vikampi. Tathā mahākāruṇikatāya saṃsārābhimukhatā, upekkhakatāya tato nibbindanā. Tathā upekkhakatāya nibbānābhimukhatā, mahākāruṇikatāya tadadhigamo. Tathā mahākāruṇikatāya paresaṃ abhiṃsāpanaṃ, upekkhakatāya sayaṃ parehi abhāyanaṃ. Mahākāruṇikatāya paraṃ rakkhato attano rakkhaṇaṃ, upekkhakatāya attānaṃ rakkhato paresaṃ rakkhaṇaṃ. Tenassa attahitāya paṭipannādīsu catutthapuggalabhāvo siddho hoti. Tathā mahākāruṇikatāya saccādhiṭṭhānassa cāgādhiṭṭhānassa ca pāripūri, upekkhakatāya upasamādhiṭṭhānassa paññādhiṭṭhānassa ca pāripūri. Evaṃ parisuddhāsayapayogassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva rajjasampadādibhavasampattiyā upagamanaṃ, upekkhakatāya tiṇāyapi amaññamānassa tato apagamanaṃ. Iti suvisuddhaupagamāpagamassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva dānavasena sampattīnaṃ pariccajanā, upekkhakatāya cassa phalassa attano apaccāsīsanā. Evaṃ samudāgamanato paṭṭhāya acchariyabbhutaguṇasamannāgatassa mahākāruṇikatāya paresaṃ hitasukhatthaṃ atidukkarakāritā, upekkhakatāya kāyampi analaṃkāritā.

    ತಥಾ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ಚರಿಮತ್ತಭಾವೇ ಜಿಣ್ಣಾತುರಮತದಸ್ಸನೇನ ಸಞ್ಜಾತಸಂವೇಗೋ, ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ಉಳಾರೇಸು ದೇವಭೋಗಸದಿಸೇಸು ಭೋಗೇಸು ನಿರಪೇಕ್ಖೋ ಮಹಾಭಿನಿಕ್ಖಮನಂ ನಿಕ್ಖಮಿ। ತಥಾ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ‘‘ಕಿಚ್ಛಂ ವತಾಯಂ ಲೋಕೋ ಆಪನ್ನೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೫೭; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೪, ೧೦) ಕರುಣಾಮುಖೇನೇವ ವಿಪಸ್ಸನಾರಮ್ಭೋ , ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ಬುದ್ಧಭೂತಸ್ಸ ಸತ್ತ ಸತ್ತಾಹಾನಿ ವಿವೇಕಸುಖೇನೇವ ವೀತಿನಾಮನಂ। ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ಧಮ್ಮಗಮ್ಭೀರತಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಅಪ್ಪೋಸುಕ್ಕತಂ ಆಪಜ್ಜಿತ್ವಾಪಿ ಮಹಾಬ್ರಹ್ಮುನೋ ಅಜ್ಝೇಸನಾಪದೇಸೇನ ಓಕಾಸಕರಣಂ, ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ಪಞ್ಚವಗ್ಗಿಯಾದಿ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಅನನುರೂಪಸಮುದಾಚಾರೇಪಿ ಅನಞ್ಞಥಾಭಾವೋ। ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ಕತ್ಥಚಿ ಪಟಿಘಾತಾಭಾವೇನಸ್ಸ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅಮಿತ್ತಸಞ್ಞಾಯ ಅಭಾವೋ, ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ಕತ್ಥಚಿಪಿ ಅನುರೋಧಾಭಾವೇನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಸಿನೇಹಸನ್ಥವಾಭಾವೋ। ಮಹಾಕಾರುಣಿಕತಾಯ ಗಾಮಾದೀನಂ ಆಸನ್ನಟ್ಠಾನೇ ವಸನ್ತಸ್ಸಪಿ ಉಪೇಕ್ಖಕತಾಯ ಅರಞ್ಞಟ್ಠಾನೇ ಏವ ವಿಹರಣಂ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪುರಿಮೇನ ಚಸ್ಸ ಪರಮಾಯ ಅನ್ನುಕಮ್ಪಾಯ ಸಮನ್ನಾಗಮಂ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಪರಮಾಯ ಉಪೇಕ್ಖಾಯ ಸಮನ್ನಾಗಮಂ ದೀಪೇತೀ’’ತಿ।

    Tathā mahākāruṇikatāya carimattabhāve jiṇṇāturamatadassanena sañjātasaṃvego, upekkhakatāya uḷāresu devabhogasadisesu bhogesu nirapekkho mahābhinikkhamanaṃ nikkhami. Tathā mahākāruṇikatāya ‘‘kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno’’tiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4, 10) karuṇāmukheneva vipassanārambho , upekkhakatāya buddhabhūtassa satta sattāhāni vivekasukheneva vītināmanaṃ. Mahākāruṇikatāya dhammagambhīrataṃ paccavekkhitvā dhammadesanāya apposukkataṃ āpajjitvāpi mahābrahmuno ajjhesanāpadesena okāsakaraṇaṃ, upekkhakatāya pañcavaggiyādi veneyyānaṃ ananurūpasamudācārepi anaññathābhāvo. Mahākāruṇikatāya katthaci paṭighātābhāvenassa sabbattha amittasaññāya abhāvo, upekkhakatāya katthacipi anurodhābhāvena sabbattha sinehasanthavābhāvo. Mahākāruṇikatāya gāmādīnaṃ āsannaṭṭhāne vasantassapi upekkhakatāya araññaṭṭhāne eva viharaṇaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘purimena cassa paramāya annukampāya samannāgamaṃ, pacchimena paramāya upekkhāya samannāgamaṃ dīpetī’’ti.

    ತನ್ತಿ ‘‘ತತ್ರಾ’’ತಿ ಪದಂ। ದೇಸಕಾಲಪರಿದೀಪನನ್ತಿ ಯೇ ದೇಸಕಾಲಾ ಇಧ ವಿಹರಣಕಿರಿಯಾವಿಸೇಸನಭಾವೇನ ವುತ್ತಾ, ತೇಸಂ ಪರಿದೀಪನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಂ ಸಮಯಂ…ಪೇ॰… ದೀಪೇತೀ’’ತಿ ಆಹ। ತಂ-ಸದ್ದೋ ಹಿ ವುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸೋ, ತಸ್ಮಾ ಇಧ ಕಾಲಸ್ಸ, ದೇಸಸ್ಸ ವಾ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸೋ ಭವಿತುಂ ಅರಹತಿ, ನ ಅಞ್ಞಸ್ಸ। ಅಯಂ ತಾವ ತತ್ರ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸಭಾವೇ ಅತ್ಥವಿಭಾವನಾ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಈದಿಸೇಸು ಠಾನೇಸು ತತ್ರ-ಸದ್ದೋ ಧಮ್ಮದೇಸನಾವಿಸಿಟ್ಠಂ ದೇಸಂ ಕಾಲಞ್ಚ ವಿಭಾವೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಭಾಸಿತಬ್ಬಯುತ್ತೇ ವಾ ದೇಸಕಾಲೇ ದೀಪೇತೀ’’ತಿ। ತೇನ ತತ್ರಾತಿ ಯತ್ಥ ಭಗವಾ ಧಮ್ಮದೇಸನತ್ಥಂ ಭಿಕ್ಖೂ ಆಲಪಿ ಅಭಾಸಿ, ತಾದಿಸೇ ದೇಸೇ, ಕಾಲೇ ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಹೀತಿಆದಿನಾ ತಮೇವತ್ಥಂ ಸಮತ್ಥೇತಿ। ನನು ಚ ಯತ್ಥ ಠಿತೋ ಭಗವಾ ‘‘ಅಕಾಲೋ ಖೋ ತಾವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಬಾಹಿಯಸ್ಸ ಧಮ್ಮದೇಸನಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿ, ತತ್ಥೇವ ಅನ್ತರವೀಥಿಯಂ ಠಿತೋ ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತೀತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ಅದೇಸೇತಬ್ಬಕಾಲೇ ಅದೇಸನಾಯ ಇದಂ ಉದಾಹರಣಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಅಕಾಲೋ ಖೋ ತಾವಾ’’ತಿ। ಯಂ ಪನ ತತ್ಥ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅನ್ತರಘರಂ ಪವಿಟ್ಠಮ್ಹಾ’’ತಿ (ಉದಾ॰ ೧೦), ತಮ್ಪಿ ತಸ್ಸ ಅಕಾಲಭಾವಸ್ಸೇವ ಪರಿಯಾಯೇನ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಸ ಹಿ ತದಾ ಅದ್ಧಾನಪರಿಸ್ಸಮೇನ ರೂಪಕಾಯೇ ಅಕಮ್ಮಞ್ಞತಾ ಅಹೋಸಿ, ಬಲವಪೀತಿವೇಗೇನ ನಾಮಕಾಯೇ, ತದುಭಯಸ್ಸ ವೂಪಸಮಂ ಆಗಮೇನ್ತೋ ಪಪಞ್ಚಪರಿಹಾರತ್ಥಂ ಭಗವಾ ‘‘ಅಕಾಲೋ ಖೋ’’ತಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿ। ಅದೇಸೇತಬ್ಬದೇಸೇ ಅದೇಸನಾಯ ಪನ ಉದಾಹರಣಂ ‘‘ಅಥ ಖೋ ಭಗವಾ ಮಗ್ಗಾ ಓಕ್ಕಮ್ಮ ಅಞ್ಞತರಸ್ಮಿಂ ರುಕ್ಖಮೂಲೇ ನಿಸೀದಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೫೪), ವಿಹಾರತೋ ನಿಕ್ಖಮಿತ್ವಾ ವಿಹಾರಪಚ್ಛಾಯಾಯಂ ಪಞ್ಞತ್ತೇ ಆಸನೇ ನಿಸೀದೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೩೬೩) ಚ ಏವಮಾದಿಕಂ ಇಧ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಂ।

    Tanti ‘‘tatrā’’ti padaṃ. Desakālaparidīpananti ye desakālā idha viharaṇakiriyāvisesanabhāvena vuttā, tesaṃ paridīpananti dassento ‘‘yaṃ samayaṃ…pe… dīpetī’’ti āha. Taṃ-saddo hi vuttassa atthassa paṭiniddeso, tasmā idha kālassa, desassa vā paṭiniddeso bhavituṃ arahati, na aññassa. Ayaṃ tāva tatra-saddassa paṭiniddesabhāve atthavibhāvanā. Yasmā pana īdisesu ṭhānesu tatra-saddo dhammadesanāvisiṭṭhaṃ desaṃ kālañca vibhāveti, tasmā vuttaṃ ‘‘bhāsitabbayutte vā desakāle dīpetī’’ti. Tena tatrāti yattha bhagavā dhammadesanatthaṃ bhikkhū ālapi abhāsi, tādise dese, kāle vāti attho. Na hītiādinā tamevatthaṃ samattheti. Nanu ca yattha ṭhito bhagavā ‘‘akālo kho tāvā’’tiādinā bāhiyassa dhammadesanaṃ paṭikkhipi, tattheva antaravīthiyaṃ ṭhito tassa dhammaṃ desetīti? Saccametaṃ, adesetabbakāle adesanāya idaṃ udāharaṇaṃ. Tenevāha ‘‘akālo kho tāvā’’ti. Yaṃ pana tattha vuttaṃ ‘‘antaragharaṃ paviṭṭhamhā’’ti (udā. 10), tampi tassa akālabhāvasseva pariyāyena dassanatthaṃ vuttaṃ. Tassa hi tadā addhānaparissamena rūpakāye akammaññatā ahosi, balavapītivegena nāmakāye, tadubhayassa vūpasamaṃ āgamento papañcaparihāratthaṃ bhagavā ‘‘akālo kho’’ti pariyāyena paṭikkhipi. Adesetabbadese adesanāya pana udāharaṇaṃ ‘‘atha kho bhagavā maggā okkamma aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi (saṃ. ni. 2.154), vihārato nikkhamitvā vihārapacchāyāyaṃ paññatte āsane nisīdī’’ti (dī. ni. 1.363) ca evamādikaṃ idha ādi-saddena saṅgahitaṃ.

    ‘‘ಅಥ ಖೋ ಸೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಬಾಲೋ ಇಧ ಪುಬ್ಬೇ ರಸಾದೋ ಇಧ ಪಾಪಾನಿ ಕಮ್ಮಾನಿ ಕರಿತ್ವಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೫೧) ಪದಪೂರಣಮತ್ತೇ ಖೋ-ಸದ್ದೋ, ‘‘ದುಕ್ಖಂ ಖೋ ಅಗಾರವೋ ವಿಹರತಿ ಅಪ್ಪತಿಸ್ಸೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೨೧) ಅವಧಾರಣೇ, ‘‘ಕಿತ್ತಾವತಾ ನು ಖೋ, ಆವುಸೋ, ಸತ್ಥು ಪವಿವಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಹರತೋ ಸಾವಕಾ ವಿವೇಕಂ ನಾನುಸಿಕ್ಖನ್ತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೧) ಆದಿಕಾಲತ್ಥೇ। ವಾಕ್ಯಾರಮ್ಭೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತ್ಥ ಪದಪೂರಣೇನ ವಚನಾಲಙ್ಕಾರಮತ್ತಂ ಕತಂ ಹೋತಿ, ಆದಿಕಾಲತ್ಥೇನ ವಾಕ್ಯಸ್ಸ ಉಪಞ್ಞಾಸಮತ್ತಂ, ಅವಧಾರತ್ಥೇನ ಪನ ನಿಯಮದಸ್ಸನಂ, ತಸ್ಮಾ ಆಮನ್ತೇಸಿ ಏವಾತಿ ಆಮನ್ತನೇ ನಿಯಮೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತೀತಿ।

    ‘‘Atha kho so, bhikkhave, bālo idha pubbe rasādo idha pāpāni kammāni karitvā’’tiādīsu (ma. ni. 3.251) padapūraṇamatte kho-saddo, ‘‘dukkhaṃ kho agāravo viharati appatisso’’tiādīsu (a. ni. 4.21) avadhāraṇe, ‘‘kittāvatā nu kho, āvuso, satthu pavivittassa viharato sāvakā vivekaṃ nānusikkhantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.31) ādikālatthe. Vākyārambheti attho. Tattha padapūraṇena vacanālaṅkāramattaṃ kataṃ hoti, ādikālatthena vākyassa upaññāsamattaṃ, avadhāratthena pana niyamadassanaṃ, tasmā āmantesi evāti āmantane niyamo dassito hotīti.

    ‘‘ಭಗವಾತಿ ಲೋಕಗರುದೀಪನ’’ನ್ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ಪುಬ್ಬೇಪಿ ಭಗವಾ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋತಿ? ಯದಿಪಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತೋ, ತಂ ಪನಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತೇ ಠಾನೇ ವಿಹರಣಕಿರಿಯಾಯ ಕತ್ತುವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಕತಂ, ನ ಆಮನ್ತನಕಿರಿಯಾಯ, ಇಧ ಪನ ಆಮನ್ತನಕಿರಿಯಾಯ, ತಸ್ಮಾ ತದತ್ಥಂ ಪುನ ‘‘ಭಗವಾ’’ತಿ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ತಸ್ಸತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಭಗವಾತಿ ಲೋಕಗರುದೀಪನ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ಕಥಾಸವನಯುತ್ತಪುಗ್ಗಲವಚನನ್ತಿ ವಕ್ಖಮಾನಾಯ ಮೂಲಪರಿಯಾಯದೇಸನಾಯ ಸವನಯೋಗ್ಯಪುಗ್ಗಲವಚನಂ। ಚತೂಸುಪಿ ಪರಿಸಾಸು ಭಿಕ್ಖೂ ಏವ ಏದಿಸಾನಂ ದೇಸನಾನಂ ವಿಸೇಸೇನ ಭಾಜನಭೂತಾ, ಇತಿ ಸಾತಿಸಯಸಾಸನಸಮ್ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಇಧ ಭಿಕ್ಖುಗಹಣನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸದ್ದತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಪಿಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।

    ‘‘Bhagavāti lokagarudīpana’’nti kasmā vuttaṃ, nanu pubbepi bhagavā-saddassa attho vuttoti? Yadipi pubbe vutto, taṃ panassa yathāvutte ṭhāne viharaṇakiriyāya kattuvisesadassanatthaṃ kataṃ, na āmantanakiriyāya, idha pana āmantanakiriyāya, tasmā tadatthaṃ puna ‘‘bhagavā’’ti pāḷiyaṃ vuttanti tassatthaṃ dassetuṃ ‘‘bhagavāti lokagarudīpana’’nti āha. Kathāsavanayuttapuggalavacananti vakkhamānāya mūlapariyāyadesanāya savanayogyapuggalavacanaṃ. Catūsupi parisāsu bhikkhū eva edisānaṃ desanānaṃ visesena bhājanabhūtā, iti sātisayasāsanasampaṭiggāhakabhāvadassanatthaṃ idha bhikkhugahaṇanti dassetvā idāni saddatthaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha.

    ತತ್ಥ ಭಿಕ್ಖಕೋತಿ ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಭಿಕ್ಖನಧಮ್ಮತಾಯ ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಅತ್ಥೋ। ಭಿಕ್ಖಾಚರಿಯಂ ಅಜ್ಝುಪಗತೋತಿ ಬುದ್ಧಾದೀಹಿಪಿ ಅಜ್ಝುಪಗತಂ ಭಿಕ್ಖಾಚರಿಯಂ ಉಞ್ಛಾಚರಿಯಂ ಅಜ್ಝುಪಗತತ್ತಾ ಅನುಟ್ಠಿತತ್ತಾ ಭಿಕ್ಖೂ। ಯೋ ಹಿ ಕೋಚಿ ಅಪ್ಪಂ ವಾ ಮಹನ್ತಂ ವಾ ಭೋಗಕ್ಖನ್ಧಂ ಪಹಾಯ ಅಗಾರಸ್ಮಾ ಅನಗಾರಿಯಂ ಪಬ್ಬಜಿತೋ, ಸೋ ಕಸಿಗೋರಕ್ಖಾದೀಹಿ ಜೀವಿಕಾಕಪ್ಪನಂ ಹಿತ್ವಾ ಲಿಙ್ಗಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನೇನೇವ ಭಿಕ್ಖಾಚರಿಯಂ ಅಜ್ಝುಪಗತತ್ತಾ ಭಿಕ್ಖು, ಪರಪಟಿಬದ್ಧಜೀವಿಕತ್ತಾ ವಾ ವಿಹಾರಮಜ್ಝೇ ಕಾಜಭತ್ತಂ ಭುಞ್ಜಮಾನೋಪಿ ಭಿಕ್ಖಾಚರಿಯಂ ಅಜ್ಝುಪಗತೋತಿ ಭಿಕ್ಖು, ಪಿಣ್ಡಿಯಾಲೋಪಭೋಜನಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾಯ ಉಸ್ಸಾಹಜಾತತ್ತಾ ವಾ ಭಿಕ್ಖಾಚರಿಯಂ ಅಜ್ಝುಪಗತೋತಿ ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಏವಮ್ಪೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಆದಿನಾ ನಯೇನಾತಿ ‘‘ಭಿನ್ನಪಟಧರೋತಿ ಭಿಕ್ಖು, ಭಿನ್ದತಿ ಪಾಪಕೇ ಅಕುಸಲೇ ಧಮ್ಮೇತಿ ಭಿಕ್ಖು, ಭಿನ್ನತ್ತಾ ಪಾಪಕಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಭಿಕ್ಖೂ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ॰ ೫೧೦) ಆಗತನಯೇನ। ಞಾಪನೇತಿ ಅವಬೋಧನೇ, ಪಟಿವೇದನೇತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Tattha bhikkhakoti bhikkhūti bhikkhanadhammatāya bhikkhūti attho. Bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti buddhādīhipi ajjhupagataṃ bhikkhācariyaṃ uñchācariyaṃ ajjhupagatattā anuṭṭhitattā bhikkhū. Yo hi koci appaṃ vā mahantaṃ vā bhogakkhandhaṃ pahāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito, so kasigorakkhādīhi jīvikākappanaṃ hitvā liṅgasampaṭicchaneneva bhikkhācariyaṃ ajjhupagatattā bhikkhu, parapaṭibaddhajīvikattā vā vihāramajjhe kājabhattaṃ bhuñjamānopi bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhu, piṇḍiyālopabhojanaṃ nissāya pabbajjāya ussāhajātattā vā bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhūti evampettha attho daṭṭhabbo. Ādinā nayenāti ‘‘bhinnapaṭadharoti bhikkhu, bhindati pāpake akusale dhammeti bhikkhu, bhinnattā pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ bhikkhū’’tiādinā vibhaṅge (vibha. 510) āgatanayena. Ñāpaneti avabodhane, paṭivedaneti attho.

    ಭಿಕ್ಖನಸೀಲತಾತಿಆದೀಸು ಭಿಕ್ಖನಸೀಲತಾ ಭಿಕ್ಖನೇನ ಆಜೀವನಸೀಲತಾ, ನ ಕಸಿವಣಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ಆಜೀವನಸೀಲತಾ। ಭಿಕ್ಖನಧಮ್ಮತಾ ‘‘ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಅರಿಯಾ ತಿಟ್ಠನ್ತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧೫೩; ಮಿ॰ ಪ॰ ೪.೫.೯) ಏವಂ ವುತ್ತಭಿಕ್ಖನಸಭಾವತಾ, ನ ಸಮ್ಭಾವನಾಕೋಹಞ್ಞಸಭಾವತಾ। ಭಿಕ್ಖನೇ ಸಾಧುಕಾರಿತಾ ‘‘ಉತ್ತಿಟ್ಠೇ ನಪ್ಪಮಜ್ಜೇಯ್ಯಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೧೬೮) ವಚನಂ ಅನುಸ್ಸರಿತ್ವಾ ತತ್ಥ ಅಪ್ಪಮಜ್ಜನಾ। ಅಥ ವಾ ಸೀಲಂ ನಾಮ ಪಕತಿಸಭಾವೋ, ಇಧ ಪನ ತದಧಿಟ್ಠಾನಂ। ಧಮ್ಮೋತಿ ವತಂ। ಅಪರೇ ಪನ ‘‘ಸೀಲಂ ನಾಮ ವತಸಮಾದಾನಂ, ಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ಪವೇಣೀಆಗತಂ ಚಾರಿತ್ತಂ, ಸಾಧುಕಾರಿತಾತಿ ಸಕ್ಕಚ್ಚಕಾರಿತಾ ಆದರಕಿರಿಯಾ’’ತಿ ವಣ್ಣೇನ್ತಿ। ಹೀನಾಧಿಕಜನಸೇವಿತನ್ತಿ ಯೇ ಭಿಕ್ಖುಭಾವೇ ಠಿತಾಪಿ ಜಾತಿಮದಾದಿವಸೇನ ಉದ್ಧತಾ ಉನ್ನಳಾ। ಯೇ ಚ ಗಿಹಿಭಾವೇ ಪರೇಸು ಅತ್ಥಿಕಭಾವಮ್ಪಿ ಅನುಪಗತತಾಯ ಭಿಕ್ಖಾಚರಿಯಂ ಪರಮಕಾಪಞ್ಞತಂ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಉಭಯೇಸಮ್ಪಿ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ‘‘ಭಿಕ್ಖವೋ’’ತಿ ವಚನೇನ ಹೀನಜನೇಹಿ ದಲಿದ್ದೇಹಿ ಪರಮಕಾಪಞ್ಞತಂ ಪತ್ತೇಹಿ ಪರಕುಲೇಸು ಭಿಕ್ಖಾಚರಿಯಾಯ ಜೀವಿಕಂ ಕಪ್ಪೇನ್ತೇಹಿ ಸೇವಿತಂ ವುತ್ತಿಂ ಪಕಾಸೇನ್ತೋ ಉದ್ಧತಭಾವನಿಗ್ಗಹಂ ಕರೋತಿ, ಅಧಿಕಜನೇಹಿ ಉಳಾರಭೋಗಖತ್ತಿಯಕುಲಾದಿತೋ ಪಬ್ಬಜಿತೇಹಿ ಬುದ್ಧಾದೀಹಿ ಆಜೀವವಿಸೋಧನತ್ಥಂ ಸೇವಿತಂ ವುತ್ತಿಂ ಪಕಾಸೇನ್ತೋ ದೀನಭಾವನಿಗ್ಗಹಂ ಕರೋತೀತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಯಸ್ಮಾ ‘‘ಭಿಕ್ಖವೋ’’ತಿ ವಚನಂ ಆಮನ್ತನಭಾವತೋ ಅಭಿಮುಖೀಕರಣಂ, ಪಕರಣತೋ ಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ಚ ಸುಸ್ಸೂಸಾಜನನಂ ಸಕ್ಕಚ್ಚಸವನಮನಸಿಕಾರನಿಯೋಜನಞ್ಚ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಾ ತಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಭಿಕ್ಖವೋತಿ ಇಮಿನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।

    Bhikkhanasīlatātiādīsu bhikkhanasīlatā bhikkhanena ājīvanasīlatā, na kasivaṇijjādīhi ājīvanasīlatā. Bhikkhanadhammatā ‘‘uddissa ariyā tiṭṭhantī’’ti (paṭi. ma. 153; mi. pa. 4.5.9) evaṃ vuttabhikkhanasabhāvatā, na sambhāvanākohaññasabhāvatā. Bhikkhane sādhukāritā ‘‘uttiṭṭhe nappamajjeyyā’’ti (dha. pa. 168) vacanaṃ anussaritvā tattha appamajjanā. Atha vā sīlaṃ nāma pakatisabhāvo, idha pana tadadhiṭṭhānaṃ. Dhammoti vataṃ. Apare pana ‘‘sīlaṃ nāma vatasamādānaṃ, dhammo nāma paveṇīāgataṃ cārittaṃ, sādhukāritāti sakkaccakāritā ādarakiriyā’’ti vaṇṇenti. Hīnādhikajanasevitanti ye bhikkhubhāve ṭhitāpi jātimadādivasena uddhatā unnaḷā. Ye ca gihibhāve paresu atthikabhāvampi anupagatatāya bhikkhācariyaṃ paramakāpaññataṃ maññanti, tesaṃ ubhayesampi yathākkamaṃ ‘‘bhikkhavo’’ti vacanena hīnajanehi daliddehi paramakāpaññataṃ pattehi parakulesu bhikkhācariyāya jīvikaṃ kappentehi sevitaṃ vuttiṃ pakāsento uddhatabhāvaniggahaṃ karoti, adhikajanehi uḷārabhogakhattiyakulādito pabbajitehi buddhādīhi ājīvavisodhanatthaṃ sevitaṃ vuttiṃ pakāsento dīnabhāvaniggahaṃ karotīti yojetabbaṃ. Yasmā ‘‘bhikkhavo’’ti vacanaṃ āmantanabhāvato abhimukhīkaraṇaṃ, pakaraṇato sāmatthiyato ca sussūsājananaṃ sakkaccasavanamanasikāraniyojanañca hoti. Tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘bhikkhavoti iminā’’tiādimāha.

    ತತ್ಥ ಸಾಧುಕಸವನಮನಸಿಕಾರೇತಿ ಸಾಧುಕಸವನೇ ಸಾಧುಕಮನಸಿಕಾರೇ ಚ। ಕಥಂ ಪನ ಪವತ್ತಿತಾ ಸವನಾದಯೋ ಸಾಧುಕಂ ಪವತ್ತಿತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ? ‘‘ಅದ್ಧಾ ಇಮಾಯ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಸಕಲಸಾಸನಸಮ್ಪತ್ತಿ ಹತ್ಥಗತಾ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಆದರಗಾರವಯೋಗೇನ, ಕಥಾದೀಸು ಅಪರಿಭವನಾದಿನಾ ಚ। ವುತ್ತಂ ಹಿ ‘‘ಪಞ್ಚಹಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಸುಣನ್ತೋ ಸದ್ಧಮ್ಮಂ ಭಬ್ಬೋ ನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮಿತುಂ ಕುಸಲೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಸಮ್ಮತ್ತಂ। ಕತಮೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ? ನ ಕಥಂ ಪರಿಭೋತಿ, ನ ಕಥಿಕಂ ಪರಿಭೋತಿ, ನ ಅತ್ತಾನಂ ಪರಿಭೋತಿ, ಅವಿಕ್ಖಿತ್ತಚಿತ್ತೋ ಧಮ್ಮಂ ಸುಣಾತಿ ಏಕಗ್ಗಚಿತ್ತೋ, ಯೋನಿಸೋ ಚ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ। ಇಮೇಹಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ , ಪಞ್ಚಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಸುಣನ್ತೋ ಸದ್ಧಮ್ಮಂ ಭಬ್ಬೋ ನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮಿತುಂ ಕುಸಲೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಸಮ್ಮತ್ತ’’ನ್ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೧೫೧)। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಸಾಧುಕಸವನಮನಸಿಕಾರಾಯತ್ತಾ ಹಿ ಸಾಸನಸಮ್ಪತ್ತೀ’’ತಿ। ಸಾಸನಸಮ್ಪತ್ತಿ ನಾಮ ಸೀಲಾದಿನಿಪ್ಫತ್ತಿ।

    Tattha sādhukasavanamanasikāreti sādhukasavane sādhukamanasikāre ca. Kathaṃ pana pavattitā savanādayo sādhukaṃ pavattitā hontīti? ‘‘Addhā imāya sammāpaṭipattiyā sakalasāsanasampatti hatthagatā bhavissatī’’ti ādaragāravayogena, kathādīsu aparibhavanādinā ca. Vuttaṃ hi ‘‘pañcahi, bhikkhave, dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ. Katamehi pañcahi? Na kathaṃ paribhoti, na kathikaṃ paribhoti, na attānaṃ paribhoti, avikkhittacitto dhammaṃ suṇāti ekaggacitto, yoniso ca manasi karoti. Imehi kho, bhikkhave , pañcahi dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammatta’’nti (a. ni. 5.151). Tenevāha ‘‘sādhukasavanamanasikārāyattā hi sāsanasampattī’’ti. Sāsanasampatti nāma sīlādinipphatti.

    ಪಠಮಂ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಅಧಿಗಮವಸೇನ। ಸತ್ಥುಚರಿಯಾನುವಿಧಾಯಕತ್ತಾ ಸೀಲಾದಿಗುಣಾನುಟ್ಠಾನೇನ। ತಿಣ್ಣಂ ಯಾನಾನಂ ವಸೇನ ಅನುಧಮ್ಮಪಟಿಪತ್ತಿಸಬ್ಭಾವತೋ ಸಕಲಸಾಸನಪಟಿಗ್ಗಾಹಕತ್ತಾ। ಸನ್ತಿಕತ್ತಾತಿ ಸಮೀಪಭಾವತೋ। ಸನ್ತಿಕಾವಚರತ್ತಾತಿ ಸಬ್ಬಕಾಲಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಭಾವತೋ। ಯಥಾನುಸಿಟ್ಠನ್ತಿ ಅನುಸಾಸನಿಅನುರೂಪಂ, ಅನುಸಾಸನಿಂ ಅನವಸೇಸತೋ ಪಟಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏಕಚ್ಚೇ ಭಿಕ್ಖೂಯೇವ ಸನ್ಧಾಯಾತಿ ಯೇ ಸುತ್ತಪರಿಯೋಸಾನೇ ‘‘ತೇ ಭಿಕ್ಖೂ ಭಗವತೋ ಭಾಸಿತಂ ಅಭಿನನ್ದು’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ ಪಞ್ಚಸತಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪಬ್ಬಜಿತಾ, ತೇ ಸನ್ಧಾಯ।

    Paṭhamaṃ uppannattā adhigamavasena. Satthucariyānuvidhāyakattā sīlādiguṇānuṭṭhānena. Tiṇṇaṃ yānānaṃ vasena anudhammapaṭipattisabbhāvato sakalasāsanapaṭiggāhakattā. Santikattāti samīpabhāvato. Santikāvacarattāti sabbakālaṃ sampayuttabhāvato. Yathānusiṭṭhanti anusāsanianurūpaṃ, anusāsaniṃ anavasesato paṭiggahetvāti attho. Ekacce bhikkhūyeva sandhāyāti ye suttapariyosāne ‘‘te bhikkhū bhagavato bhāsitaṃ abhinandu’’nti vuttā pañcasatā brāhmaṇapabbajitā, te sandhāya.

    ಪುಬ್ಬೇ ಸಬ್ಬಪರಿಸಸಾಧಾರಣತ್ತೇಪಿ ಭಗವತೋ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ‘‘ಜೇಟ್ಠಸೇಟ್ಠಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಏವ ಆಮನ್ತನೇ ಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಭಿಕ್ಖೂ ಆಮನ್ತೇತ್ವಾವ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಪಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಿಮತ್ಥಂ ಪನ ಭಗವಾ’’ತಿ ಚೋದನಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇಸಿ। ತತ್ಥ ಅಞ್ಞಂ ಚಿನ್ತೇನ್ತಾತಿ ಅಞ್ಞವಿಹಿತಾ। ವಿಕ್ಖಿತ್ತಚಿತ್ತಾತಿ ಅಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಾ। ಧಮ್ಮಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಾತಿ ತದಾ ಹಿಯ್ಯೋ ತತೋ ಪರದಿವಸೇಸು ವಾ ಸುತಧಮ್ಮಂ ಪತಿ ಪತಿ ಮನಸಾ ಅವೇಕ್ಖನ್ತಾ। ಭಿಕ್ಖೂ ಆಮನ್ತೇತ್ವಾ ಧಮ್ಮೇ ದೇಸಿಯಮಾನೇ ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ದೇಸನಂ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತುಂ ಸಕ್ಕೋನ್ತೀತಿ ಇಮಮೇವತ್ಥಂ ಬ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತೇ ಅನಾಮನ್ತೇತ್ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।

    Pubbe sabbaparisasādhāraṇattepi bhagavato dhammadesanāya ‘‘jeṭṭhaseṭṭhā’’tiādinā bhikkhūnaṃ eva āmantane kāraṇaṃ dassetvā idāni bhikkhū āmantetvāva dhammadesanāya payojanaṃ dassetuṃ ‘‘kimatthaṃ pana bhagavā’’ti codanaṃ samuṭṭhāpesi. Tattha aññaṃ cintentāti aññavihitā. Vikkhittacittāti asamāhitacittā. Dhammaṃ paccavekkhantāti tadā hiyyo tato paradivasesu vā sutadhammaṃ pati pati manasā avekkhantā. Bhikkhū āmantetvā dhamme desiyamāne ādito paṭṭhāya desanaṃ sallakkhetuṃ sakkontīti imamevatthaṃ byatirekamukhena dassetuṃ ‘‘te anāmantetvā’’tiādi vuttaṃ.

    ಭಿಕ್ಖವೋತೀತಿ ಚ ಸನ್ಧಿವಸೇನ ಇ-ಕಾರಲೋಪೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ ‘‘ಭಿಕ್ಖವೋ ಇತೀ’’ತಿ। ಅಯಂ ಹಿ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಹೇತು-ಪರಿಸಮಾಪನಾದಿಪದತ್ಥವಿಪರಿಯಾಯ-ಪಕಾರಾವಧಾರಣನಿದಸ್ಸನಾದಿಅನೇಕತ್ಥಪ್ಪಭೇದೋ। ತಥಾ ಹೇಸ ‘‘ರುಪ್ಪತೀತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಸ್ಮಾ ‘ರೂಪ’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೭೯) ಹೇತುಅತ್ಥೇ ದಿಸ್ಸತಿ; ‘‘ತಸ್ಮಾ ತಿಹ ಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮದಾಯಾದಾ ಭವಥ, ಮಾ ಆಮಿಸದಾಯಾದಾ, ಅತ್ಥಿ ಮೇ ತುಮ್ಹೇಸು ಅನುಕಮ್ಪಾ ‘ಕಿನ್ತಿ ಮೇ ಸಾವಕಾ ಧಮ್ಮದಾಯಾದಾ ಭವೇಯ್ಯುಂ, ನೋ ಆಮಿಸದಾಯಾದಾ’ತಿ’’ಆದೀಸು ಪರಿಸಮಾಪನೇ; ‘‘ಇತಿ ವಾ, ಇತಿ ಏವರೂಪಾ ನಚ್ಚಗೀತವಾದಿತವಿಸೂಕದಸ್ಸನಾ ಪಟಿವಿರತೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೩) ಆದಿಅತ್ಥೇ; ‘‘ಮಾಗಣ್ಠಿಯೋತಿ ತಸ್ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾ ಸಮಞ್ಞಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ವೋಹಾರೋ ನಾಮಂ ನಾಮಕಮ್ಮಂ ನಾಮಧೇಯ್ಯಂ ನಿರುತ್ತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಮಭಿಲಾಪೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಮಹಾನಿ॰ ೭೩) ಪದತ್ಥವಿಪರಿಯಾಯೇ; ‘‘ಇತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಪ್ಪಟಿಭಯೋ ಬಾಲೋ, ಅಪ್ಪಟಿಭಯೋ ಪಣ್ಡಿತೋ, ಸಉಪದ್ದವೋ ಬಾಲೋ, ಅನುಪದ್ದವೋ ಪಣ್ಡಿತೋ, ಸಉಪಸಗ್ಗೋ ಬಾಲೋ, ಅನುಪಸಗ್ಗೋ ಪಣ್ಡಿತೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೨೪) ಪಕಾರೇ; ‘‘ಅತ್ಥಿ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣನ್ತಿ ಇತಿ ಪುಟ್ಠೇನ ಸತಾ, ಆನನ್ದ, ಅತ್ಥೀತಿಸ್ಸ ವಚನೀಯಂ, ಕಿಂ ಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣನ್ತಿ ಇತಿ ಚೇ ವದೇಯ್ಯ, ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣನ್ತಿ ಇಚ್ಚಸ್ಸ ವಚನೀಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೯೬) ಅವಧಾರಣೇ; ‘‘ಸಬ್ಬಮತ್ಥೀತಿ ಖೋ, ಕಚ್ಚಾನ, ಅಯಮೇಕೋ ಅನ್ತೋ, ಸಬ್ಬಂ ನತ್ಥೀತಿ ಖೋ, ಕಚ್ಚಾನ, ಅಯಂ ದುತಿಯೋ ಅನ್ತೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೫) ನಿದಸ್ಸನೇ। ಇಧಾಪಿ ನಿದಸ್ಸನೇವ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಭಿಕ್ಖವೋತಿ ಹಿ ಆಮನ್ತಿತಾಕಾರೋ, ತಮೇಸ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ನಿದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಭಿಕ್ಖವೋತಿ ಆಮನ್ತೇಸೀ’’ತಿ। ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ‘‘ಭದ್ದನ್ತೇ’’ತಿಆದೀಸುಪಿ ಯಥಾರಹಂ ಇತಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಪುಬ್ಬೇ ‘‘ಭಗವಾ ಆಮನ್ತೇಸೀ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ‘‘ಭಗವತೋ ಪಚ್ಚಸ್ಸೋಸು’’ನ್ತಿ ಇಧ ‘‘ಭಗವತೋ’’ತಿ ಸಾಮಿವಚನಂ ಆಮನ್ತನಮೇವ ಸಮ್ಬನ್ಧೀಅನ್ತರಂ ಅಪೇಕ್ಖತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಭಗವತೋ ಆಮನ್ತನಂ ಪಟಿಅಸ್ಸೋಸು’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಭಗವತೋ’’ತಿ ಪನ ಇದಂ ಪಟಿಸ್ಸವಸಮ್ಬನ್ಧನೇನ ಸಮ್ಪದಾನವಚನಂ ಯಥಾ ‘‘ದೇವದತ್ತಸ್ಸ ಪಟಿಸ್ಸುಣೋತೀ’’ತಿ।

    Bhikkhavotīti ca sandhivasena i-kāralopo daṭṭhabbo ‘‘bhikkhavo itī’’ti. Ayaṃ hi iti-saddo hetu-parisamāpanādipadatthavipariyāya-pakārāvadhāraṇanidassanādianekatthappabhedo. Tathā hesa ‘‘ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā ‘rūpa’nti vuccatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.79) hetuatthe dissati; ‘‘tasmā tiha me, bhikkhave, dhammadāyādā bhavatha, mā āmisadāyādā, atthi me tumhesu anukampā ‘kinti me sāvakā dhammadāyādā bhaveyyuṃ, no āmisadāyādā’ti’’ādīsu parisamāpane; ‘‘iti vā, iti evarūpā naccagītavāditavisūkadassanā paṭivirato’’tiādīsu (dī. ni. 1.13) ādiatthe; ‘‘māgaṇṭhiyoti tassa brāhmaṇassa saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmaṃ nāmakammaṃ nāmadheyyaṃ nirutti byañjanamabhilāpo’’tiādīsu (mahāni. 73) padatthavipariyāye; ‘‘iti kho, bhikkhave, sappaṭibhayo bālo, appaṭibhayo paṇḍito, saupaddavo bālo, anupaddavo paṇḍito, saupasaggo bālo, anupasaggo paṇḍito’’tiādīsu (ma. ni. 3.124) pakāre; ‘‘atthi idappaccayā jarāmaraṇanti iti puṭṭhena satā, ānanda, atthītissa vacanīyaṃ, kiṃ paccayā jarāmaraṇanti iti ce vadeyya, jātipaccayā jarāmaraṇanti iccassa vacanīya’’ntiādīsu (dī. ni. 2.96) avadhāraṇe; ‘‘sabbamatthīti kho, kaccāna, ayameko anto, sabbaṃ natthīti kho, kaccāna, ayaṃ dutiyo anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15) nidassane. Idhāpi nidassaneva daṭṭhabbo. Bhikkhavoti hi āmantitākāro, tamesa iti-saddo nidasseti ‘‘bhikkhavoti āmantesī’’ti. Iminā nayena ‘‘bhaddante’’tiādīsupi yathārahaṃ iti-saddassa attho veditabbo. Pubbe ‘‘bhagavā āmantesī’’ti vuttattā ‘‘bhagavato paccassosu’’nti idha ‘‘bhagavato’’ti sāmivacanaṃ āmantanameva sambandhīantaraṃ apekkhatīti iminā adhippāyena ‘‘bhagavato āmantanaṃ paṭiassosu’’nti vuttaṃ. ‘‘Bhagavato’’ti pana idaṃ paṭissavasambandhanena sampadānavacanaṃ yathā ‘‘devadattassa paṭissuṇotī’’ti.

    ಯಂ ನಿದಾನಂ ಭಾಸಿತನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಏತ್ಥಾಹ – ಕಿಮತ್ಥಂ ಪನ ಧಮ್ಮವಿನಯಸಙ್ಗಹೇ ಕರಿಯಮಾನೇ ನಿದಾನವಚನಂ, ನನು ಭಗವತಾ ಭಾಸಿತವಚನಸ್ಸೇವ ಸಙ್ಗಹೋ ಕಾತಬ್ಬೋತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ದೇಸನಾಯ ಠಿತಿಅಸಮ್ಮೋಸಸದ್ಧೇಯ್ಯಭಾವಸಮ್ಪಾದನತ್ಥಂ। ಕಾಲದೇಸದೇಸಕನಿಮಿತ್ತಪರಿಸಾಪದೇಸೇಹಿ ಉಪನಿಬನ್ಧಿತ್ವಾ ಠಪಿತಾ ಹಿ ದೇಸನಾ ಚಿರಟ್ಠಿತಿಕಾ ಹೋತಿ ಅಸಮ್ಮೋಸಧಮ್ಮಾ ಸದ್ಧೇಯ್ಯಾ ಚ, ದೇಸಕಾಲಕತ್ತುಸೋತುನಿಮಿತ್ತೇಹಿ ಉಪನಿಬದ್ಧೋ ವಿಯ ವೋಹಾರವಿನಿಚ್ಛಯೋ। ತೇನೇವ ಚ ಆಯಸ್ಮತಾ ಮಹಾಕಸ್ಸಪೇನ ‘‘ಮೂಲಪರಿಯಾಯಸುತ್ತಂ ಆವುಸೋ, ಆನನ್ದ, ಕತ್ಥ ಭಾಸಿತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ದೇಸಾದಿಪುಚ್ಛಾಸು ಕತಾಸು ತಾಸಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ಕರೋನ್ತೇನ ಧಮ್ಮಭಣ್ಡಾಗಾರಿಕೇನ ‘‘ಏವಂ ಮೇ ಸುತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಇಮಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ನಿದಾನಂ ಭಾಸಿತಂ। ಅಪಿಚ ಸತ್ಥುಸಮ್ಪತ್ತಿಪಕಾಸನತ್ಥಂ ನಿದಾನವಚನಂ। ತಥಾಗತಸ್ಸ ಹಿ ಭಗವತೋ ಪುಬ್ಬರಚನಾನುಮಾನಾಗಮತಕ್ಕಾಭಾವತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಭಾವಸಿದ್ಧಿ । ನ ಹಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಪುಬ್ಬರಚನಾದೀಹಿ ಅತ್ಥೋ ಅತ್ಥಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅಪ್ಪಟಿಹತಞಾಣಚಾರತಾಯ ಏಕಪ್ಪಮಾಣತ್ತಾ ಚ ಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮೇಸು। ತಥಾ ಆಚರಿಯಮುಟ್ಠಿಧಮ್ಮಮಚ್ಛರಿಯಸಾಸನಸಾವಕಾನುರೋಧಾಭಾವತೋ ಖೀಣಾಸವಭಾವಸಿದ್ಧಿ। ನ ಹಿ ಸಬ್ಬಸೋ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ತೇ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ಸುವಿಸುದ್ಧಸ್ಸ ಪರಾನುಗ್ಗಹಪ್ಪವತ್ತಿ। ಏವಂ ದೇಸಕಸಂಕಿಲೇಸಭೂತಾನಂ ದಿಟ್ಠಿಸೀಲಸಮ್ಪದಾದೂಸಕಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾನಂ ಅಚ್ಚನ್ತಾಭಾವಸಂಸೂಚಕೇಹಿ ಞಾಣಸಮ್ಪದಾಪಹಾನಸಮ್ಪದಾಭಿಬ್ಯಞ್ಜಕೇಹಿ ಚ ಸಮ್ಬುದ್ಧವಿಸುದ್ಧಭಾವೇಹಿ ಪುರಿಮವೇಸಾರಜ್ಜದ್ವಯಸಿದ್ಧಿ, ತತೋ ಏವ ಚ ಅನ್ತರಾಯಿಕನಿಯ್ಯಾನಿಕಧಮ್ಮೇಸು ಸಮ್ಮೋಹಾಭಾವಸಿದ್ಧಿತೋ ಪಚ್ಛಿಮವೇಸಾರಜ್ಜದ್ವಯಸಿದ್ಧೀತಿ ಭಗವತೋ ಚತುವೇಸಾರಜ್ಜಸಮನ್ನಾಗಮೋ ಅತ್ತಹಿತಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿ ಚ ನಿದಾನವಚನೇನ ಪಕಾಸಿತಾ ಹೋತಿ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಸಮ್ಪತ್ತಪರಿಯಾಯ ಅಜ್ಝಾಸಯಾನುರೂಪಂ ಠಾನುಪ್ಪತ್ತಿಕಪಟಿಭಾನೇನ ಧಮ್ಮದೇಸನಾದೀಪನತೋ, ಇಧ ಪನ ಪಥವೀಆದೀಸು ವತ್ಥೂಸು ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ಪಟಿಪತ್ತಿವಿಭಾಗವವತ್ಥಾಪಕದೇಸನಾದೀಪನತೋತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸತ್ಥುಸಮ್ಪತ್ತಿಪಕಾಸನತ್ಥಂ ನಿದಾನವಚನ’’ನ್ತಿ।

    Yaṃ nidānaṃ bhāsitanti sambandho. Etthāha – kimatthaṃ pana dhammavinayasaṅgahe kariyamāne nidānavacanaṃ, nanu bhagavatā bhāsitavacanasseva saṅgaho kātabboti? Vuccate – desanāya ṭhitiasammosasaddheyyabhāvasampādanatthaṃ. Kāladesadesakanimittaparisāpadesehi upanibandhitvā ṭhapitā hi desanā ciraṭṭhitikā hoti asammosadhammā saddheyyā ca, desakālakattusotunimittehi upanibaddho viya vohāravinicchayo. Teneva ca āyasmatā mahākassapena ‘‘mūlapariyāyasuttaṃ āvuso, ānanda, kattha bhāsita’’ntiādinā desādipucchāsu katāsu tāsaṃ vissajjanaṃ karontena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘evaṃ me suta’’ntiādinā imassa suttassa nidānaṃ bhāsitaṃ. Apica satthusampattipakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Tathāgatassa hi bhagavato pubbaracanānumānāgamatakkābhāvato sammāsambuddhabhāvasiddhi . Na hi sammāsambuddhassa pubbaracanādīhi attho atthi sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya ekappamāṇattā ca ñeyyadhammesu. Tathā ācariyamuṭṭhidhammamacchariyasāsanasāvakānurodhābhāvato khīṇāsavabhāvasiddhi. Na hi sabbaso khīṇāsavassa te sambhavantīti suvisuddhassa parānuggahappavatti. Evaṃ desakasaṃkilesabhūtānaṃ diṭṭhisīlasampadādūsakānaṃ avijjātaṇhānaṃ accantābhāvasaṃsūcakehi ñāṇasampadāpahānasampadābhibyañjakehi ca sambuddhavisuddhabhāvehi purimavesārajjadvayasiddhi, tato eva ca antarāyikaniyyānikadhammesu sammohābhāvasiddhito pacchimavesārajjadvayasiddhīti bhagavato catuvesārajjasamannāgamo attahitaparahitapaṭipatti ca nidānavacanena pakāsitā hoti tattha tattha sampattapariyāya ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikapaṭibhānena dhammadesanādīpanato, idha pana pathavīādīsu vatthūsu puthujjanānaṃ paṭipattivibhāgavavatthāpakadesanādīpanatoti yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘satthusampattipakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti.

    ತಥಾ ಸಾಸನಸಮ್ಪತ್ತಿಪಕಾಸನತ್ಥಂ ನಿದಾನವಚನಂ। ಞಾಣಕರುಣಾಪರಿಗ್ಗಹಿತಸಬ್ಬಕಿರಿಯಸ್ಸ ಹಿ ಭಗವತೋ ನತ್ಥಿ ನಿರತ್ಥಿಕಾ ಪಟಿಪತ್ತಿ, ಅತ್ತಹಿತತ್ಥಾ ವಾ। ತಸ್ಮಾ ಪರೇಸಂ ಏವ ಅತ್ಥಾಯ ಪವತ್ತಸಬ್ಬಕಿರಿಯಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಸಕಲಮ್ಪಿ ಕಾಯವಚೀಮನೋಕಮ್ಮಂ ಯಥಾಪವತ್ತಂ ವುಚ್ಚಮಾನಂ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕಪರಮತ್ಥೇಹಿ ಯಥಾರಹಂ ಸತ್ತಾನಂ ಅನುಸಾಸನಟ್ಠೇನ ಸಾಸನಂ, ನ ಕಬ್ಯರಚನಾ, ತಯಿದಂ ಸತ್ಥುಚರಿತಂ ಕಾಲದೇಸದೇಸಕಪರಿಸಾಪದೇಸೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ನಿದಾನವಚನೇಹಿ ಯಥಾರಹಂ ಪಕಾಸೀಯತಿ, ಇಧ ಪನ ‘‘ಪಥವಿಯಾದೀಸು ವತ್ಥೂಸೂ’’ತಿ ಸಬ್ಬಂ ಪುರಿಮಸದಿಸಮೇವ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಾಸನಸಮ್ಪತ್ತಿಪಕಾಸನತ್ಥಂ ನಿದಾನವಚನ’’ನ್ತಿ। ಅಪಿಚ ಸತ್ಥುನೋ ಪಮಾಣಭಾವಪ್ಪಕಾಸನೇನ ಸಾಸನಸ್ಸ ಪಮಾಣಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ನಿದಾನವಚನಂ, ತಞ್ಚ ದೇಸಕಪ್ಪಮಾಣಭಾವದಸ್ಸನಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ‘‘ಭಗವಾ’’ತಿ ಚ ಇಮಿನಾ ಪದೇನ ವಿಭಾವಿತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ಭಗವಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ತಥಾಗತಸ್ಸ ರಾಗದೋಸಮೋಹಾದಿಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಮಲದುಚ್ಚರಿತಾದಿದೋಸಪ್ಪಹಾನದೀಪನೇನ ವಚನೇನ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣಸುಪರಿಸುದ್ಧಞಾಣಕರುಣಾದಿಗುಣವಿಸೇಸಯೋಗಪರಿದೀಪನೇನ ತತೋ ಏವ ಸಬ್ಬಸತ್ತುತ್ತಮಭಾವದೀಪನೇನ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಬ್ಬಥಾ ಪಕಾಸಿತೋ ಹೋತೀತಿ ಇದಮೇತ್ಥ ನಿದಾನವಚನಪ್ಪಯೋಜನಸ್ಸ ಮುಖಮತ್ತದಸ್ಸನಂ।

    Tathā sāsanasampattipakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Ñāṇakaruṇāpariggahitasabbakiriyassa hi bhagavato natthi niratthikā paṭipatti, attahitatthā vā. Tasmā paresaṃ eva atthāya pavattasabbakiriyassa sammāsambuddhassa sakalampi kāyavacīmanokammaṃ yathāpavattaṃ vuccamānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ sattānaṃ anusāsanaṭṭhena sāsanaṃ, na kabyaracanā, tayidaṃ satthucaritaṃ kāladesadesakaparisāpadesehi saddhiṃ tattha tattha nidānavacanehi yathārahaṃ pakāsīyati, idha pana ‘‘pathaviyādīsu vatthūsū’’ti sabbaṃ purimasadisameva. Tena vuttaṃ ‘‘sāsanasampattipakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti. Apica satthuno pamāṇabhāvappakāsanena sāsanassa pamāṇabhāvadassanatthaṃ nidānavacanaṃ, tañca desakappamāṇabhāvadassanaṃ heṭṭhā vuttanayānusārena ‘‘bhagavā’’ti ca iminā padena vibhāvitanti veditabbaṃ. ‘‘Bhagavā’’ti iminā tathāgatassa rāgadosamohādisabbakilesamaladuccaritādidosappahānadīpanena vacanena anaññasādhāraṇasuparisuddhañāṇakaruṇādiguṇavisesayogaparidīpanena tato eva sabbasattuttamabhāvadīpanena ayamattho sabbathā pakāsito hotīti idamettha nidānavacanappayojanassa mukhamattadassanaṃ.

    ಅಬ್ಭನ್ತರನಿದಾನವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Abbhantaranidānavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ಸುತ್ತನಿಕ್ಖೇಪವಣ್ಣನಾ

    Suttanikkhepavaṇṇanā

    ನಿಕ್ಖಿತ್ತಸ್ಸಾತಿ ದೇಸಿತಸ್ಸ। ದೇಸನಾಪಿ ಹಿ ದೇಸೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಸೀಲಾದಿಅತ್ಥಸ್ಸ ವಿನೇಯ್ಯಸನ್ತಾನೇಸು ನಿಕ್ಖಿಪನತೋ ‘‘ನಿಕ್ಖೇಪೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಸುತ್ತನಿಕ್ಖೇಪಂ ವಿಚಾರೇತ್ವಾ ವುಚ್ಚಮಾನಾ ಪಾಕಟಾ ಹೋತೀತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ‘‘ಏತ್ಥಾಯಂ ದೇಸನಾ ಏವಂಸಮುಟ್ಠಾನಾ’’ತಿ ದೇಸನಾಯ ಸಮುಟ್ಠಾನೇ ದಸ್ಸಿತೇ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಸಮ್ಮದೇವ ನಿದಾನಪರಿಜಾನನೇನ ವಣ್ಣನಾಯ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ ವುತ್ತಂ। ಏವಞ್ಹಿ ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ ಭಿಕ್ಖವೇ ಪುಥುಜ್ಜನೋ’’ತಿಆದಿನಾ, ‘‘ಯೋಪಿ ಸೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಅರಹಂ ಖೀಣಾಸವೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೮), ‘‘ತಥಾಗತೋಪಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಹಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೨) ಚ ಪವತ್ತದೇಸನಾ ಅನುಸನ್ಧಿದಸ್ಸನಸುಖತಾಯ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ಯಥಾ ಅನೇಕಸತಅನೇಕಸಹಸ್ಸಭೇದಾನಿಪಿ ಸುತ್ತನ್ತಾನಿ ಸಂಕಿಲೇಸಭಾಗಿಯಾದಿಪಧಾನನಯವಸೇನ ಸೋಳಸವಿಧತಂ ನಾತಿವತ್ತನ್ತಿ, ಏವಂ ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯಾದಿಸುತ್ತನಿಕ್ಖೇಪವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಭಾವನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಹಿ ಸುತ್ತನಿಕ್ಖೇಪಾ’’ತಿ।

    Nikkhittassāti desitassa. Desanāpi hi desetabbassa sīlādiatthassa vineyyasantānesu nikkhipanato ‘‘nikkhepo’’ti vuccati. Suttanikkhepaṃ vicāretvā vuccamānā pākaṭā hotīti sāmaññato bhagavato desanāsamuṭṭhānassa vibhāgaṃ dassetvā ‘‘etthāyaṃ desanā evaṃsamuṭṭhānā’’ti desanāya samuṭṭhāne dassite suttassa sammadeva nidānaparijānanena vaṇṇanāya suviññeyyattā vuttaṃ. Evañhi ‘‘assutavā bhikkhave puthujjano’’tiādinā, ‘‘yopi so, bhikkhave, bhikkhu arahaṃ khīṇāsavo’’tiādinā (ma. ni. 1.8), ‘‘tathāgatopi kho, bhikkhave, arahaṃ sammāsambuddho’’tiādinā (ma. ni. 1.12) ca pavattadesanā anusandhidassanasukhatāya suviññeyyā hoti. Tattha yathā anekasataanekasahassabhedānipi suttantāni saṃkilesabhāgiyādipadhānanayavasena soḷasavidhataṃ nātivattanti, evaṃ attajjhāsayādisuttanikkhepavasena catubbidhabhāvanti āha ‘‘cattāro hi suttanikkhepā’’ti.

    ಏತ್ಥ ಚ ಯಥಾ ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯಸ್ಸ ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ ಪರಜ್ಝಾಸಯಪುಚ್ಛಾಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಸಂಸಗ್ಗಭೇದೋ ಸಮ್ಭವತಿ ‘‘ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯೋ ಚ ಪರಜ್ಝಾಸಯೋ ಚ, ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯೋ ಚ ಪುಚ್ಛಾವಸಿಕೋ ಚ, ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಕೋ ಚ ಪರಜ್ಝಾಸಯೋ ಚ, ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಕೋ ಚ ಪುಚ್ಛಾವಸಿಕೋ ಚಾ’’ತಿ ಅಜ್ಝಾಸಯಪುಚ್ಛಾನುಸನ್ಧಿಸಬ್ಭಾವತೋ, ಏವಂ ಯದಿಪಿ ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯೇನಪಿ ಸಂಸಗ್ಗಭೇದೋ ಸಮ್ಭವತಿ, ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯಾದೀಹಿ ಪನ ಪುರತೋ ಠಿತೇಹಿ ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಂಸಗ್ಗೋ ನತ್ಥೀತಿ ನಯಿಧ ನಿರವಸೇಸೋ ವಿತ್ಥಾರನಯೋ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸುತ್ತನಿಕ್ಖೇಪಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತದನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ವಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಾನಂ ಸೇಸನಿಕ್ಖೇಪಾನಂ ಮೂಲನಿಕ್ಖೇಪವಸೇನ ಚತ್ತಾರೋವ ದಸ್ಸಿತಾ। ತಥಾದಸ್ಸನಞ್ಚೇತ್ಥ ಅಯಂ ಸಂಸಗ್ಗಭೇದೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ।

    Ettha ca yathā attajjhāsayassa aṭṭhuppattiyā ca parajjhāsayapucchāhi saddhiṃ saṃsaggabhedo sambhavati ‘‘attajjhāsayo ca parajjhāsayo ca, attajjhāsayo ca pucchāvasiko ca, aṭṭhuppattiko ca parajjhāsayo ca, aṭṭhuppattiko ca pucchāvasiko cā’’ti ajjhāsayapucchānusandhisabbhāvato, evaṃ yadipi aṭṭhuppattiyā attajjhāsayenapi saṃsaggabhedo sambhavati, attajjhāsayādīhi pana purato ṭhitehi aṭṭhuppattiyā saṃsaggo natthīti nayidha niravaseso vitthāranayo sambhavatīti ‘‘cattāro suttanikkhepā’’ti vuttaṃ, tadantogadhattā vā sambhavantānaṃ sesanikkhepānaṃ mūlanikkhepavasena cattārova dassitā. Tathādassanañcettha ayaṃ saṃsaggabhedo gahetabboti.

    ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ನಿಕ್ಖಿಪೀಯತೀತಿ ನಿಕ್ಖೇಪೋ, ಸುತ್ತಂ ಏವ ನಿಕ್ಖೇಪೋ ಸುತ್ತನಿಕ್ಖೇಪೋ। ಅಥ ವಾ ನಿಕ್ಖಿಪನಂ ನಿಕ್ಖೇಪೋ, ಸುತ್ತಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪೋ ಸುತ್ತನಿಕ್ಖೇಪೋ, ಸುತ್ತದೇಸನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ತನೋ ಅಜ್ಝಾಸಯೋ ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯೋ, ಸೋ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥಿ ಕಾರಣಭೂತೋತಿ ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯೋ। ಅತ್ತನೋ ಅಜ್ಝಾಸಯೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ವಾ ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯೋ। ಪರಜ್ಝಾಸಯೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಪುಚ್ಛಾಯ ವಸೋ ಪುಚ್ಛಾವಸೋ, ಸೋ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಪುಚ್ಛಾವಸಿಕೋ। ಸುತ್ತದೇಸನಾವತ್ಥುಭೂತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಅತ್ಥುಪ್ಪತ್ತಿ, ಅತ್ಥುಪ್ಪತ್ತಿಯೇವ ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿ ತ್ಥ-ಕಾರಸ್ಸ ಟ್ಠ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ। ಸಾ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಕೋ। ಅಥ ವಾ ನಿಕ್ಖಿಪೀಯತಿ ಸುತ್ತಂ ಏತೇನಾತಿ ಸುತ್ತನಿಕ್ಖೇಪೋ, ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯಾದಿ ಏವ। ಏತಸ್ಮಿಂ ಪನ ಅತ್ತವಿಕಪ್ಪೇ ಅತ್ತನೋ ಅಜ್ಝಾಸಯೋ ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯೋ। ಪರೇಸಂ ಅಜ್ಝಾಸಯೋ ಪರಜ್ಝಾಸಯೋ। ಪುಚ್ಛೀಯತೀತಿ ಪುಚ್ಛಾ, ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬೋ ಅತ್ಥೋ। ಪುಚ್ಛನವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾನಂ ವಚನಂ ಪುಚ್ಛಾವಸಿಕಂ, ತದೇವ ನಿಕ್ಖೇಪ-ಸದ್ದಾಪೇಕ್ಖಾಯ ಪುಲ್ಲಿಙ್ಗವಸೇನ ‘‘ಪುಚ್ಛಾವಸಿಕೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಥಾ ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿ ಏವ ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಕೋತಿ ಏವಮ್ಪೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Tatrāyaṃ vacanattho – nikkhipīyatīti nikkhepo, suttaṃ eva nikkhepo suttanikkhepo. Atha vā nikkhipanaṃ nikkhepo, suttassa nikkhepo suttanikkhepo, suttadesanāti attho. Attano ajjhāsayo attajjhāsayo, so assa atthi kāraṇabhūtoti attajjhāsayo. Attano ajjhāsayo etassāti vā attajjhāsayo. Parajjhāsayepi eseva nayo. Pucchāya vaso pucchāvaso, so etassa atthīti pucchāvasiko. Suttadesanāvatthubhūtassa atthassa uppatti atthuppatti, atthuppattiyeva aṭṭhuppatti ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā. Sā etassa atthīti aṭṭhuppattiko. Atha vā nikkhipīyati suttaṃ etenāti suttanikkhepo, attajjhāsayādi eva. Etasmiṃ pana attavikappe attano ajjhāsayo attajjhāsayo. Paresaṃ ajjhāsayo parajjhāsayo. Pucchīyatīti pucchā, pucchitabbo attho. Pucchanavasena pavattaṃ dhammapaṭiggāhakānaṃ vacanaṃ pucchāvasikaṃ, tadeva nikkhepa-saddāpekkhāya pulliṅgavasena ‘‘pucchāvasiko’’ti vuttaṃ. Tathā aṭṭhuppatti eva aṭṭhuppattikoti evampettha attho veditabbo.

    ಅಪಿಚೇತ್ಥ ಪರೇಸಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕಾದಿಕಾರಣನಿರಪೇಕ್ಖತ್ತಾ ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯಸ್ಸ ವಿಸುಂ ಸುತ್ತನಿಕ್ಖೇಪಭಾವೋ ಯುತ್ತೋ ಕೇವಲಂ ಅತ್ತನೋ ಅಜ್ಝಾಸಯೇನೇವ ಧಮ್ಮತನ್ತಿಠಪನತ್ಥಂ ಪವತ್ತಿತದೇಸನತ್ತಾ। ಪರಜ್ಝಾಸಯಪುಚ್ಛಾವಸಿಕಾನಂ ಪನ ಪರೇಸಂ ಅಜ್ಝಾಸಯಪುಚ್ಛಾನಂ ದೇಸನಾಪವತ್ತಿಹೇತುಭೂತಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಂ ಪವತ್ತಿತಾನಂ ಕಥಮಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಯಂ ಅನವರೋಧೋ, ಪುಚ್ಛಾವಸಿಕಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಕಾನಂ ವಾ ಪರಜ್ಝಾಸಯಾನುರೋಧೇನ ಪವತ್ತಿಕಾನಂ ಕಥಂ ಪರಜ್ಝಾಸಯೇ ಅನವರೋಧೋತಿ? ನ ಚೋದೇತಬ್ಬಮೇತಂ। ಪರೇಸಞ್ಹಿ ಅಭಿನೀಹಾರಪರಿಪುಚ್ಛಾದಿವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸೇವ ಸುತ್ತದೇಸನಾಕಾರಣುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಭಾವೇನ ಗಹಿತತ್ತಾ ಪರಜ್ಝಾಸಯಪುಚ್ಛಾವಸಿಕಾನಂ ವಿಸುಂ ಗಹಣಂ। ತಥಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಜಾಲ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧) ಧಮ್ಮದಾಯಾದಸುತ್ತಾದೀನಂ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೯) ವಣ್ಣಾವಣ್ಣಆಮಿಸುಪ್ಪಾದಾದಿದೇಸನಾನಿಮಿತ್ತಂ ‘‘ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಪರೇಸಂ ಪುಚ್ಛಂ ವಿನಾ ಅಜ್ಝಾಸಯಂ ಏವ ನಿಮಿತ್ತಂ ಕತ್ವಾ ದೇಸಿತೋ ಪರಜ್ಝಾಸಯೋ, ಪುಚ್ಛಾವಸೇನ ದೇಸಿತೋ ಪುಚ್ಛಾವಸಿಕೋತಿ ಪಾಕಟೋಯಮತ್ಥೋತಿ।

    Apicettha paresaṃ indriyaparipākādikāraṇanirapekkhattā attajjhāsayassa visuṃ suttanikkhepabhāvo yutto kevalaṃ attano ajjhāsayeneva dhammatantiṭhapanatthaṃ pavattitadesanattā. Parajjhāsayapucchāvasikānaṃ pana paresaṃ ajjhāsayapucchānaṃ desanāpavattihetubhūtānaṃ uppattiyaṃ pavattitānaṃ kathamaṭṭhuppattiyaṃ anavarodho, pucchāvasikaaṭṭhuppattikānaṃ vā parajjhāsayānurodhena pavattikānaṃ kathaṃ parajjhāsaye anavarodhoti? Na codetabbametaṃ. Paresañhi abhinīhāraparipucchādivinimuttasseva suttadesanākāraṇuppādassa aṭṭhuppattibhāvena gahitattā parajjhāsayapucchāvasikānaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Tathā hi brahmajāla (dī. ni. 1.1) dhammadāyādasuttādīnaṃ (ma. ni. 1.29) vaṇṇāvaṇṇaāmisuppādādidesanānimittaṃ ‘‘aṭṭhuppattī’’ti vuccati. Paresaṃ pucchaṃ vinā ajjhāsayaṃ eva nimittaṃ katvā desito parajjhāsayo, pucchāvasena desito pucchāvasikoti pākaṭoyamatthoti.

    ಅತ್ತನೋ ಅಜ್ಝಾಸಯೇನೇವ ಕಥೇಸಿ ಧಮ್ಮತನ್ತಿಠಪನತ್ಥನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಸುತ್ತನ್ತಹಾರಕೋತಿ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಾನಂ ಸಂಯುತ್ತಕೇ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಪಟಿಸಂಯುತ್ತಾನಂ ಸುತ್ತಾನಂ ಆವಳಿ। ತಥಾ ಇದ್ಧಿಪಾದಹಾರಕಾದಯೋ।

    Attanoajjhāsayeneva kathesi dhammatantiṭhapanatthanti daṭṭhabbaṃ. Sammappadhānasuttantahārakoti anupubbena nikkhittānaṃ saṃyuttake sammappadhānapaṭisaṃyuttānaṃ suttānaṃ āvaḷi. Tathā iddhipādahārakādayo.

    ವಿಮುತ್ತಿಪರಿಪಾಚನೀಯಾ ಧಮ್ಮಾ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದಯೋ। ಅಜ್ಝಾಸಯನ್ತಿ ಅಧಿಮುತ್ತಿಂ। ಖನ್ತಿನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಿನಿಜ್ಝಾನಕ್ಖನ್ತಿಂ। ಮನನ್ತಿ ಚಿತ್ತಂ। ಅಭಿನಿಹಾರನ್ತಿ ಪಣಿಧಾನಂ। ಬುಜ್ಝನಭಾವನ್ತಿ ಬುಜ್ಝನಸಭಾವಂ, ಪಟಿವಿಜ್ಝನಾಕಾರಂ ವಾ।

    Vimuttiparipācanīyā dhammā saddhindriyādayo. Ajjhāsayanti adhimuttiṃ. Khantinti diṭṭhinijjhānakkhantiṃ. Mananti cittaṃ. Abhinihāranti paṇidhānaṃ. Bujjhanabhāvanti bujjhanasabhāvaṃ, paṭivijjhanākāraṃ vā.

    ಉಪ್ಪನ್ನೇ ಮಾನೇ ನಿಕ್ಖಿತ್ತನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಾದೀನಿ ತೀಣಿ ಲಿಙ್ಗಾನಿ। ನಾಮಾದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಪದಾನಿ। ಪಠಮಾದಯೋ ಸತ್ತ ವಿಭತ್ತಿಯೋ। ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಥೇತಿ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಯಾ ತಥೇವ ಪವತ್ತನತೋ। ಗಣ್ಠಿಭೂತಂ ಪದಂ। ಯಥಾ ಹಿ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಗಣ್ಠಿಟ್ಠಾನಂ ದುಬ್ಬಿನಿಬ್ಬೇಧಂ ದುತ್ತಚ್ಛಿತಞ್ಚ ಹೋತಿ, ಏವಮೇವಂ ಯಂ ಪದಂ ಅತ್ಥತೋ ವಿವರಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾ, ತಂ ‘‘ಗಣ್ಠಿಪದ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಅನುಪಹಚ್ಚಾತಿ ಅನುದ್ಧರಿತ್ವಾ।

    Uppanne māne nikkhittanti sambandho. Itthiliṅgādīni tīṇi liṅgāni. Nāmādīni cattāri padāni. Paṭhamādayo satta vibhattiyo. Muñcitvā na kiñci katheti sabhāvaniruttiyā tatheva pavattanato. Gaṇṭhibhūtaṃ padaṃ. Yathā hi rukkhassa gaṇṭhiṭṭhānaṃ dubbinibbedhaṃ duttacchitañca hoti, evamevaṃ yaṃ padaṃ atthato vivarituṃ na sakkā, taṃ ‘‘gaṇṭhipada’’nti vuccati. Anupahaccāti anuddharitvā.

    ಯೇನ ಯೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ಗಚ್ಛತಿ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅನವಸೇಸತಂ ದೀಪೇತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಇಮಸ್ಸ ಸಬ್ಬ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಸಪ್ಪದೇಸತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಬ್ಬ-ಸದ್ದೋ ಹಿ ಸಬ್ಬಸಬ್ಬಂ ಪದೇಸಸಬ್ಬಂ ಆಯತನಸಬ್ಬಂ ಸಕ್ಕಾಯಸಬ್ಬನ್ತಿ ಚತೂಸು ವಿಸಯೇಸು ದಿಟ್ಠಪ್ಪಯೋಗೋ। ತಥಾ ಹೇಸ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಞಾಣಮುಖೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛನ್ತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಮಹಾನಿ॰ ೧೫೬; ಚೂಳನಿ॰ ೮೫; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೩.೬) ಸಬ್ಬಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ಆಗತೋ। ‘‘ಸಬ್ಬೇಸಂ ವೋ, ಸಾರಿಪುತ್ತ, ಸುಭಾಸಿತಂ ಪರಿಯಾಯೇನಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೪೫) ಪದೇಸಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ। ‘‘ಸಬ್ಬಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದೇಸೇಸ್ಸಾಮಿ…ಪೇ॰… ಚಕ್ಖುಞ್ಚೇವ ರೂಪಾ ಚ…ಪೇ॰… ಮನೋ ಚೇವ ಧಮ್ಮಾ ಚಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೩) ಏತ್ಥ ಆಯತನಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ। ‘‘ಸಬ್ಬಂ ಸಬ್ಬತೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೫) ಸಕ್ಕಾಯಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ। ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ಆಗತೋ ನಿಪ್ಪದೇಸೋ, ಇತರೇಸು ತೀಸುಪಿ ಆಗತೋ ಸಪ್ಪದೇಸೋ, ಇಧ ಪನ ಸಕ್ಕಾಯಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ಸಕ್ಕಾಯಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಪನ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾವ ಅನವಸೇಸತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧ ಸುತ್ತನಿಕ್ಖೇಪವಣ್ಣನಾ)।

    Yena yena sambandhaṃ gacchati, tassa tassa anavasesataṃ dīpetīti iminā imassa sabba-saddassa sappadesataṃ dasseti. Sabba-saddo hi sabbasabbaṃ padesasabbaṃ āyatanasabbaṃ sakkāyasabbanti catūsu visayesu diṭṭhappayogo. Tathā hesa ‘‘sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthamāgacchantī’’tiādīsu (mahāni. 156; cūḷani. 85; paṭi. ma. 3.6) sabbasabbasmiṃ āgato. ‘‘Sabbesaṃ vo, sāriputta, subhāsitaṃ pariyāyenā’’tiādīsu (ma. ni. 1.345) padesasabbasmiṃ. ‘‘Sabbaṃ vo, bhikkhave, desessāmi…pe… cakkhuñceva rūpā ca…pe… mano ceva dhammā cā’’ti (saṃ. ni. 4.23) ettha āyatanasabbasmiṃ. ‘‘Sabbaṃ sabbato sañjānātī’’tiādīsu (ma. ni. 1.5) sakkāyasabbasmiṃ. Tattha sabbasabbasmiṃ āgato nippadeso, itaresu tīsupi āgato sappadeso, idha pana sakkāyasabbasmiṃ veditabbo. Tathā hi vakkhati ‘‘sakkāyapariyāpannā pana tebhūmakadhammāva anavasesato veditabbā’’ti (ma. ni. aṭṭha. 1.1 suttanikkhepavaṇṇanā).

    ಸಚ್ಚೇಸೂತಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚೇಸು। ಏತೇ ಚತುರೋ ಧಮ್ಮಾತಿ ಇದಾನಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಸಚ್ಚಾದಿಕೇ ಚತ್ತಾರೋ ಧಮ್ಮೇ ಸನ್ಧಾಯ ವದತಿ। ತತ್ಥ ಸಚ್ಚನ್ತಿ ವಚೀಸಚ್ಚಂ। ಠಿತೀತಿ ವೀರಿಯಂ, ‘‘ಧಿತೀ’’ತಿ ವಾ ಪಾಠೋ, ಸೋ ಏವತ್ಥೋ। ಚಾಗೋತಿ ಅಲೋಭೋ। ದಿಟ್ಠಂ ಸೋ ಅತಿವತ್ತತೀತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಏತೇ ಸಚ್ಚಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ ಉಪಲಬ್ಭನ್ತಿ, ಸೋ ದಿಟ್ಠಂ ಅತ್ತನೋ ಅಮಿತ್ತಂ ಅತಿಕ್ಕಮತಿ, ನ ತಸ್ಸ ಹತ್ಥತಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಅಥ ಖೋ ನಂ ಅಭಿಭವತಿ ಏವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಭಾವೇ ವತ್ತತಿ ಅಸಭಾವಧಮ್ಮಸ್ಸ ಕಾರಣಾಸಮ್ಭವತೋ। ನ ಹಿ ನಿಸ್ಸಭಾವಾ ಧಮ್ಮಾ ಕೇನಚಿ ನಿಬ್ಬತ್ತೀಯನ್ತಿ। ಅತ್ತನೋ ಲಕ್ಖಣಂ ಧಾರೇನ್ತೀತಿ ಯದಿಪಿ ಲಕ್ಖಣವಿನಿಮುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ದಿಟ್ಠಿತಣ್ಹಾಪರಿಕಪ್ಪಿತಾಕಾರಮತ್ತಾ ಅತ್ತಸುಭಸುಖಸಸ್ಸತಾದಯೋ, ಪಕತಿಯಾದಯೋ, ದಬ್ಬಾದಯೋ, ಜೀವಾದಯೋ, ಕಾಯಾದಯೋ ಲೋಕವೋಹಾರಮತ್ತಸಿದ್ಧಾ ಗಗಣಕುಸುಮಾದಯೋವ ಸಚ್ಚಿಕಟ್ಠಪರಮತ್ಥತೋ ನ ಉಪಲಬ್ಭನ್ತಿ, ನ ಏವಮೇತೇ, ಏತೇ ಪನ ಸಚ್ಚಿಕಟ್ಠಪರಮತ್ಥಭೂತಾ ಉಪಲಬ್ಭನ್ತಿ, ತತೋ ಏವ ಸತ್ತಾದಿವಿಸೇಸವಿರಹತೋ ಧಮ್ಮಮತ್ತಾ ಸಭಾವವನ್ತೋತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಅತ್ತನೋ ಲಕ್ಖಣಂ ಧಾರೇನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ । ಭವತಿ ಹಿ ಭೇದಾಭಾವೇಪಿ ಸುಖಾವಬೋಧನತ್ಥಂ ಉಪಚಾರಮತ್ತಸಿದ್ಧೇನ ಭೇದೇನ ನಿದ್ದೇಸೋ ಯಥಾ ‘‘ಸಿಲಾಪುತ್ತಕಸ್ಸ ಸರೀರ’’ನ್ತಿ। ಧಾರೀಯನ್ತಿ ವಾ ಯಥಾಸಭಾವತೋ ಅವಧಾರೀಯನ್ತಿ ಞಾಯನ್ತೀತಿ ಧಮ್ಮಾ, ಕಕ್ಖಳಫುಸನಾದಯೋ।

    Saccesūti ariyasaccesu. Ete caturo dhammāti idāni vuccamāne saccādike cattāro dhamme sandhāya vadati. Tattha saccanti vacīsaccaṃ. Ṭhitīti vīriyaṃ, ‘‘dhitī’’ti vā pāṭho, so evattho. Cāgoti alobho. Diṭṭhaṃ so ativattatīti yasmiṃ ete saccādayo dhammā upalabbhanti, so diṭṭhaṃ attano amittaṃ atikkamati, na tassa hatthataṃ gacchati, atha kho naṃ abhibhavati evāti attho. Sabhāve vattati asabhāvadhammassa kāraṇāsambhavato. Na hi nissabhāvā dhammā kenaci nibbattīyanti. Attano lakkhaṇaṃ dhārentīti yadipi lakkhaṇavinimuttā dhammā nāma natthi, tathāpi yathā diṭṭhitaṇhāparikappitākāramattā attasubhasukhasassatādayo, pakatiyādayo, dabbādayo, jīvādayo, kāyādayo lokavohāramattasiddhā gagaṇakusumādayova saccikaṭṭhaparamatthato na upalabbhanti, na evamete, ete pana saccikaṭṭhaparamatthabhūtā upalabbhanti, tato eva sattādivisesavirahato dhammamattā sabhāvavantoti dassanatthaṃ ‘‘attano lakkhaṇaṃ dhārentī’’ti vuttaṃ . Bhavati hi bhedābhāvepi sukhāvabodhanatthaṃ upacāramattasiddhena bhedena niddeso yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti. Dhārīyanti vā yathāsabhāvato avadhārīyanti ñāyantīti dhammā, kakkhaḷaphusanādayo.

    ಅಸಾಧಾರಣಹೇತುಮ್ಹೀತಿ ಅಸಾಧಾರಣಕಾರಣೇ, ಸಕ್ಕಾಯಧಮ್ಮೇಸು ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಆವೇಣಿಕಪಚ್ಚಯೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಿಂ ಪನ ತನ್ತಿ? ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠಿಯೋ, ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋಪಿ ವಾ। ಯಥೇವ ಹಿ ಪಥವೀಆದೀಸು ಮಞ್ಞನಾವತ್ಥೂಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ತಣ್ಹಾದಯೋ ಮಞ್ಞನಾ ತೇಸಂ ಪವತ್ತಿಯಾ ಮೂಲಕಾರಣಂ, ಏವಂ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋಪಿ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ ಪುಥುಜ್ಜನೋ’’ತಿಆದಿನಾ ‘‘ಅಪರಿಞ್ಞಾತಂ ತಸ್ಸಾತಿ ವದಾಮೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨) ‘‘ನನ್ದೀ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಮೂಲ’’ನ್ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೩) ಚ ಅನ್ವಯತೋ, ‘‘ಖಯಾ ರಾಗಸ್ಸ…ಪೇ॰… ವೀತಮೋಹತ್ತಾ’’ತಿ ಬ್ಯತಿರೇಕತೋ ಚ ತೇಸಂ ಮೂಲಕಾರಣಭಾವೋ ವಿಭಾವಿತೋ।

    Asādhāraṇahetumhīti asādhāraṇakāraṇe, sakkāyadhammesu tassa tassa āveṇikapaccayeti attho. Kiṃ pana tanti? Taṇhāmānadiṭṭhiyo, avijjādayopi vā. Yatheva hi pathavīādīsu maññanāvatthūsu uppajjamānā taṇhādayo maññanā tesaṃ pavattiyā mūlakāraṇaṃ, evaṃ avijjādayopi. Tathā hi ‘‘assutavā puthujjano’’tiādinā ‘‘apariññātaṃ tassāti vadāmī’’ti (ma. ni. 1.2) ‘‘nandī dukkhassa mūla’’nti (ma. ni. 1.13) ca anvayato, ‘‘khayā rāgassa…pe… vītamohattā’’ti byatirekato ca tesaṃ mūlakāraṇabhāvo vibhāvito.

    ಪರಿಯಾಯೇತಿ ದೇಸೇತಬ್ಬಮತ್ಥಂ ಅವಗಮೇತಿ ಬೋಧಯತೀತಿ ಪರಿಯಾಯೋ, ದೇಸನಾ। ಪರಿಯಾಯತಿ ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ವತ್ತತಿ ತಸ್ಸ ವಾ ಕಾರಣಭಾವಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಪರಿಯಾಯೋ, ಕಾರಣಂ। ಪರಿಯಾಯತಿ ಅಪರಾಪರಂ ಪರಿವತ್ತತೀತಿ ಪರಿಯಾಯೋ, ವಾರೋ। ಏವಂ ಪರಿಯಾಯಸದ್ದಸ್ಸ ದೇಸನಾಕಾರಣವಾರೇಸು ಪವತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಯಥಾರುತವಸೇನ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ಥಂ ನೇಯ್ಯತ್ಥಂ। ತೇಭೂಮಕಾ ಧಮ್ಮಾವ ಅನವಸೇಸತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾ ಮಞ್ಞನಾವತ್ಥುಭೂತಾನಂ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಪಥವೀಆದಿಧಮ್ಮಾನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ।

    Pariyāyeti desetabbamatthaṃ avagameti bodhayatīti pariyāyo, desanā. Pariyāyati attano phalaṃ pariggahetvā vattati tassa vā kāraṇabhāvaṃ gacchatīti pariyāyo, kāraṇaṃ. Pariyāyati aparāparaṃ parivattatīti pariyāyo, vāro. Evaṃ pariyāyasaddassa desanākāraṇavāresu pavatti veditabbā. Yathārutavasena aggahetvā niddhāretvā gahetabbatthaṃ neyyatthaṃ. Tebhūmakā dhammāva anavasesato veditabbā maññanāvatthubhūtānaṃ sabbesaṃ pathavīādidhammānaṃ adhippetattā.

    ಕಾರಣದೇಸನನ್ತಿ ಕಾರಣಞಾಪನಂ ದೇಸನಂ। ತಂ ಅತ್ಥನ್ತಿ ತಂ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಮೂಲಕಾರಣಸಙ್ಖಾತಂ, ಕಾರಣದೇಸನಾಸಙ್ಖಾತಂ ವಾ ಅತ್ಥಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ತಂ ಕಾರಣಂ ತಂ ದೇಸನ’’ನ್ತಿ। ಏಕತ್ಥಮೇತನ್ತಿ ಏತಂ ಪದದ್ವಯಂ ಏಕತ್ಥಂ। ಸಾಧು-ಸದ್ದೋ ಏವ ಹಿ ಕ-ಕಾರೇನ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ‘‘ಸಾಧುಕ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೋ। ತೇನೇವ ಹಿ ಸಾಧುಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವದನ್ತೇನ ಅತ್ಥುದ್ಧಾರವಸೇನ ಸಾಧುಕಸದ್ದೋ ಉದಾಹಟೋ। ಧಮ್ಮರುಚೀತಿ ಪುಞ್ಞಕಾಮೋ। ಪಞ್ಞಾಣವಾತಿ ಪಞ್ಞವಾ। ಅದ್ದುಬ್ಭೋತಿ ಅದೂಸಕೋ, ಅನುಪಘಾತಕೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಧಾಪೀತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಮೂಲಪರಿಯಾಯಸುತ್ತೇಪಿ। ಅಯನ್ತಿ ಸಾಧುಕಸದ್ದೋ। ಏತ್ಥೇವ ದಳ್ಹೀಕಮ್ಮೇತಿ ಸಕ್ಕಚ್ಚಕಿರಿಯಾಯಂ। ಆಣತ್ತಿಯನ್ತಿ ಆಣಾಪನೇ। ‘‘ಸುಣಾಥ ಸಾಧುಕಂ ಮನಸಿ ಕರೋಥಾ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತೇ ಸಾಧುಕಸದ್ದೇನ ಸವನಮನಸಿಕಾರಾನಂ ಸಕ್ಕಚ್ಚಕಿರಿಯಾ ವಿಯ ತದಾಣಾಪನಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಆಯಾಚನತ್ಥತಾ ವಿಯ ಚಸ್ಸ ಆಣಾಪನತ್ಥತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Kāraṇadesananti kāraṇañāpanaṃ desanaṃ. Taṃ atthanti taṃ sabbadhammānaṃ mūlakāraṇasaṅkhātaṃ, kāraṇadesanāsaṅkhātaṃ vā atthaṃ. Tenevāha ‘‘taṃ kāraṇaṃ taṃ desana’’nti. Ekatthametanti etaṃ padadvayaṃ ekatthaṃ. Sādhu-saddo eva hi ka-kārena vaḍḍhetvā ‘‘sādhuka’’nti vutto. Teneva hi sādhusaddassa atthaṃ vadantena atthuddhāravasena sādhukasaddo udāhaṭo. Dhammarucīti puññakāmo. Paññāṇavāti paññavā. Addubbhoti adūsako, anupaghātakoti attho. Idhāpīti imasmiṃ mūlapariyāyasuttepi. Ayanti sādhukasaddo. Ettheva daḷhīkammeti sakkaccakiriyāyaṃ. Āṇattiyanti āṇāpane. ‘‘Suṇātha sādhukaṃ manasi karothā’’ti hi vutte sādhukasaddena savanamanasikārānaṃ sakkaccakiriyā viya tadāṇāpanampi vuttaṃ hoti. Āyācanatthatā viya cassa āṇāpanatthatā veditabbā.

    ಇದಾನೇತ್ಥ ಏವಂ ಯೋಜನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಸೋತಿನ್ದ್ರಿಯವಿಕ್ಖೇಪವಾರಣಂ ಸವನೇ ನಿಯೋಜನವಸೇನ ಕಿರಿಯನ್ತರಪಟಿಸೇಧನಭಾವತೋ, ಸೋತಂ ಓದಹಥಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮನಿನ್ದ್ರಿಯವಿಕ್ಖೇಪನಿವಾರಣಂ ಅಞ್ಞಚಿನ್ತಾಪಟಿಸೇಧನತೋ। ಪುರಿಮನ್ತಿ ‘‘ಸುಣಾಥಾ’’ತಿ ಪದಂ। ಏತ್ಥಾತಿ ಸುಣಾಥ, ಮನಸಿ ಕರೋಥಾ’’ತಿ ಪದದ್ವಯೇ, ಏತಸ್ಮಿಂ ವಾ ಅಧಿಕಾರೇ। ಬ್ಯಞ್ಜನವಿಪಲ್ಲಾಸಗ್ಗಾಹವಾರಣಂ ಸೋತದ್ವಾರೇ ವಿಕ್ಖೇಪಪಟಿಬಾಹಕತ್ತಾ। ನ ಹಿ ಯಾಥಾವತೋ ಸುಣನ್ತಸ್ಸ ಸದ್ದತೋ ವಿಪಲ್ಲಾಸಗ್ಗಾಹೋ ಹೋತಿ। ಅತ್ಥವಿಪಲ್ಲಾಸಗ್ಗಾಹವಾರಣಂ ಮನಿನ್ದ್ರಿಯವಿಕ್ಖೇಪಪಟಿಬಾಹಕತ್ತಾ। ನ ಹಿ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಧಮ್ಮಂ ಉಪಧಾರೇನ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥತೋ ವಿಪಲ್ಲಾಸಗ್ಗಾಹೋ ಹೋತಿ। ಧಮ್ಮಸ್ಸವನೇ ನಿಯೋಜೇತಿ ಸುಣಾಥಾತಿ ವಿದಹನತೋ। ಧಾರಣೂಪಪರಿಕ್ಖಾಸೂತಿ ಉಪಪರಿಕ್ಖಗ್ಗಹಣೇನ ತುಲನತೀರಣಾದಿಕೇ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಚ ಸುಪ್ಪಟಿವೇಧಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।

    Idānettha evaṃ yojanā veditabbāti sambandho. Sotindriyavikkhepavāraṇaṃ savane niyojanavasena kiriyantarapaṭisedhanabhāvato, sotaṃ odahathāti attho. Manindriyavikkhepanivāraṇaṃ aññacintāpaṭisedhanato. Purimanti ‘‘suṇāthā’’ti padaṃ. Etthāti suṇātha, manasi karothā’’ti padadvaye, etasmiṃ vā adhikāre. Byañjanavipallāsaggāhavāraṇaṃ sotadvāre vikkhepapaṭibāhakattā. Na hi yāthāvato suṇantassa saddato vipallāsaggāho hoti. Atthavipallāsaggāhavāraṇaṃ manindriyavikkhepapaṭibāhakattā. Na hi sakkaccaṃ dhammaṃ upadhārentassa atthato vipallāsaggāho hoti. Dhammassavane niyojeti suṇāthāti vidahanato. Dhāraṇūpaparikkhāsūti upaparikkhaggahaṇena tulanatīraṇādike diṭṭhiyā ca suppaṭivedhaṃ saṅgaṇhāti.

    ಸಬ್ಯಞ್ಜನೋತಿ ಏತ್ಥ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಮತ್ಥಂ ಬ್ಯಞ್ಜಯತೀತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ, ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿ। ಸಹ ಬ್ಯಞ್ಜನೇನಾತಿ ಸಬ್ಯಞ್ಜನೋ, ಬ್ಯಞ್ಜನಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅರಣೀಯತೋ ಉಪಗನ್ಧಬ್ಬತೋ ಅನುಟ್ಠಾತಬ್ಬತೋ ಅತ್ಥೋ, ಚತುಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸೀಲಾದಿಕೋ। ಸಹ ಅತ್ಥೇನಾತಿ ಸಾತ್ಥೋ, ಅತ್ಥಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಧಮ್ಮಗಮ್ಭೀರೋತಿಆದೀಸು ಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ತನ್ತಿ। ದೇಸನಾ ನಾಮ ತಸ್ಸಾ ಮನಸಾ ವವತ್ಥಾಪಿತಾಯ ತನ್ತಿಯಾ ದೇಸನಾ। ಅತ್ಥೋ ನಾಮ ತನ್ತಿಯಾ ಅತ್ಥೋ। ಪಟಿವೇಧೋ ನಾಮ ತನ್ತಿಯಾ ತನ್ತಿಅತ್ಥಸ್ಸ ಚ ಯಥಾಭೂತಾವಬೋಧೋ। ಯಸ್ಮಾ ಚೇತೇ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಅತ್ಥಪಟಿವೇಧಾ ಸಸಾದೀಹಿ ವಿಯ ಮಹಾಸಮುದ್ದೋ ಮನ್ದಬುದ್ಧೀಹಿ ದುಕ್ಖೋಗಾಳ್ಹಾ ಅಲಬ್ಭನೇಯ್ಯಪತಿಟ್ಠಾ ಚ, ತಸ್ಮಾ ಗಮ್ಭೀರಾ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ॰… ಸಾಧುಕಂ ಮನಸಿ ಕರೋಥಾ’’ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ದುಕ್ಕರಭಾವತೋ ಧಮ್ಮತ್ಥಾನಂ ದೇಸನಾಞಾಣಸ್ಸ ದುಕ್ಕರಭಾವತೋ ದೇಸನಾಯ ದುಕ್ಖೋಗಾಹತಾ, ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ಪನ ಉಪ್ಪಾದೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತ್ತಾ ತಬ್ಬಿಸಯಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ ದುಕ್ಕರಭಾವತೋ ದುಕ್ಖೋಗಾಹತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Sabyañjanoti ettha yathādhippetamatthaṃ byañjayatīti byañjanaṃ, sabhāvanirutti. Saha byañjanenāti sabyañjano, byañjanasampannoti attho. Araṇīyato upagandhabbato anuṭṭhātabbato attho, catupārisuddhisīlādiko. Saha atthenāti sāttho, atthasampannoti attho. Dhammagambhīrotiādīsu dhammo nāma tanti. Desanā nāma tassā manasā vavatthāpitāya tantiyā desanā. Attho nāma tantiyā attho. Paṭivedho nāma tantiyā tantiatthassa ca yathābhūtāvabodho. Yasmā cete dhammadesanāatthapaṭivedhā sasādīhi viya mahāsamuddo mandabuddhīhi dukkhogāḷhā alabbhaneyyapatiṭṭhā ca, tasmā gambhīrā. Tena vuttaṃ ‘‘yasmā ayaṃ dhammo…pe… sādhukaṃ manasi karothā’’ti. Ettha ca paṭivedhassa dukkarabhāvato dhammatthānaṃ desanāñāṇassa dukkarabhāvato desanāya dukkhogāhatā, paṭivedhassa pana uppādetuṃ asakkuṇeyyattā tabbisayañāṇuppattiyā ca dukkarabhāvato dukkhogāhatā veditabbā.

    ದೇಸನಂ ನಾಮ ಉದ್ದಿಸನಂ। ತಸ್ಸ ನಿದ್ದಿಸನಂ ಭಾಸನನ್ತಿ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ವಿತ್ಥಾರತೋಪಿ ನಂ ಭಾಸಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಪರಿಬ್ಯತ್ತಂ ಕಥನಂ ವಾ ಭಾಸನಂ। ಸಾಳಿಕಾಯಿವ ನಿಗ್ಘೋಸೋತಿ ಸಾಳಿಕಾಯ ಆಲಾಪೋ ವಿಯ ಮಧುರೋ ಕಣ್ಣಸುಖೋ ಪೇಮನೀಯೋ। ಪಟಿಭಾನನ್ತಿ ಸದ್ದೋ। ಉದೀರಯೀತಿ ಉಚ್ಚಾರೀಯತಿ, ವುಚ್ಚತಿ ವಾ।

    Desanaṃ nāma uddisanaṃ. Tassa niddisanaṃ bhāsananti idhādhippetanti āha ‘‘vitthāratopi naṃ bhāsissāmīti vuttaṃ hotī’’ti. Paribyattaṃ kathanaṃ vā bhāsanaṃ. Sāḷikāyiva nigghosoti sāḷikāya ālāpo viya madhuro kaṇṇasukho pemanīyo. Paṭibhānanti saddo. Udīrayīti uccārīyati, vuccati vā.

    ಏವಂ ವುತ್ತೇ ಉಸ್ಸಾಹಜಾತಾತಿ ಏವಂ ‘‘ಸುಣಾಥ ಸಾಧುಕಂ ಮನಸಿ ಕರೋಥ ಭಾಸಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ನ ಕಿರ ಸತ್ಥಾ ಸಙ್ಖೇಪೇನೇವ ದೇಸೇಸ್ಸತಿ, ವಿತ್ಥಾರೇನಪಿ ಭಾಸಿಸ್ಸತೀತಿ ಸಞ್ಜಾತುಸ್ಸಾಹಾ ಹಟ್ಠತುಟ್ಠಾ ಹುತ್ವಾ। ಇಧಾತಿ ಇಮಿನಾ ವುಚ್ಚಮಾನಅಧಿಕರಣಂ ತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನಭೂತಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ದೇಸಾಪದೇಸೇ ನಿಪಾತೋ’’ತಿ। ಲೋಕನ್ತಿ ಓಕಾಸಲೋಕಂ। ಇಧ ತಥಾಗತೋ ಲೋಕೇತಿ ಹಿ ಜಾತಿಖೇತ್ತಂ, ತತ್ಥಾಪಿ ಅಯಂ ಚಕ್ಕವಾಳೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಸಮಣೋತಿ ಸೋತಾಪನ್ನೋ। ದುತಿಯೋ ಸಮಣೋತಿ ಸಕದಾಗಾಮೀ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಕತಮೋ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮಣೋ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ತಿಣ್ಣಂ ಸಂಯೋಜನಾನಂ ಪರಿಕ್ಖಯಾ ಸೋತಾಪನ್ನೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೨೪೧) ‘‘ಕತಮೋ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದುತಿಯೋ ಸಮಣೋ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ತಿಣ್ಣಂ ಸಂಯೋಜನಾನಂ ಪರಿಕ್ಖಯಾ ರಾಗದೋಸಮೋಹಾನಂ ತನುತ್ತಾ ಸಕದಾಗಾಮೀ ಹೋತೀ’’ತಿ ಚ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೨೪೧)। ಇಧೇವ ತಿಟ್ಠಮಾನಸ್ಸಾತಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಏವ ಇನ್ದಸಾಲಗುಹಾಯಂ ತಿಟ್ಠಮಾನಸ್ಸ।

    Evaṃvutte ussāhajātāti evaṃ ‘‘suṇātha sādhukaṃ manasi karotha bhāsissāmī’’ti vutte na kira satthā saṅkhepeneva desessati, vitthārenapi bhāsissatīti sañjātussāhā haṭṭhatuṭṭhā hutvā. Idhāti iminā vuccamānaadhikaraṇaṃ tassa puggalassa uppattiṭṭhānabhūtaṃ adhippetanti āha ‘‘desāpadese nipāto’’ti. Lokanti okāsalokaṃ. Idha tathāgato loketi hi jātikhettaṃ, tatthāpi ayaṃ cakkavāḷo adhippeto. Samaṇoti sotāpanno. Dutiyo samaṇoti sakadāgāmī. Vuttañhetaṃ ‘‘katamo ca, bhikkhave, samaṇo? Idha, bhikkhave, bhikkhu tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā sotāpanno hotī’’ti (a. ni. 4.241) ‘‘katamo ca, bhikkhave, dutiyo samaṇo? Idha, bhikkhave, bhikkhu tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā rāgadosamohānaṃ tanuttā sakadāgāmī hotī’’ti ca (a. ni. 4.241). Idheva tiṭṭhamānassāti imissā eva indasālaguhāyaṃ tiṭṭhamānassa.

    ೨. ಅಸ್ಸುತವಾತಿ ಏತ್ಥ (ಅ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧.೫೧) ಸುತನ್ತಿ ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನ ಉಪಧಾರಿತಂ, ಉಪಧಾರಣಂ ವಾ, ಸುತಂ ಅಸ್ಸತ್ಥೀತಿ ಸುತವಾ। ವಾ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಹಿ ಅತ್ಥೋ ಅತ್ಥಿತಾಮತ್ತಾದಿವಸೇನ ಅನೇಕವಿಧೋ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಅನ್ತವಾ ಅಯಂ ಲೋಕೋ ಪರಿವಟುಮೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೫೪; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೧೪೦) ಅತ್ಥಿತಾಮತ್ತಂ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಧನವಾ ಭೋಗವಾ, ಲಾಭೀ ಅನ್ನಸ್ಸಾ’’ತಿ ಚ ಆದೀಸು ಬಹುಭಾವೋ। ‘‘ರೋಗವಾ ಹೋತಿ ರೋಗಾಭಿಭೂತೋ’’ತಿಆದೀಸು ಕಾಯಾಬಾಧೋ। ‘‘ಕುಟ್ಠೀ ಕುಟ್ಠಚೀವರೇನಾ’’ತಿಆದೀಸು ನಿನ್ದಾ, ‘‘ಇಸ್ಸುಕೀ ಮಚ್ಛರೀ ಸಠೋ ಮಾಯಾವಿನೋ ಕೇಟುಭಿನೋ’’ತಿಆದೀಸು ಅಭಿಣ್ಹಯೋಗೋ। ‘‘ದಣ್ಡೀ ಛತ್ತೀ ಅಲಮ್ಬರೀ’’ತಿಆದೀಸು (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೧.೧೪೨) ಸಂಸಗ್ಗೋ। ‘‘ಪಣ್ಡಿತೋ ವಾಪಿ ತೇನ ಸೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಪ॰ ೬೩) ಉಪಮಾನಂ, ಸದಿಸಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ತಂ ವಾಪಿ ಧೀರಾ ಮುನಿಂ ವೇದಯನ್ತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಸು॰ ನಿ॰ ೨೧೩) ಸಮುಚ್ಚಯೋ। ‘‘ಕೇ ವಾ ಇಮೇ ಕಸ್ಸ ವಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ॰ ೨೯೬) ಸಂಸಯೋ। ‘‘ಅಯಂ ವಾ ಇಮೇಸಂ ಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಸಬ್ಬಬಾಲೋ ಸಬ್ಬಮೂಳ್ಹೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೮೧) ವಿಭಾವನೋ। ‘‘ನ ವಾಯಂ ಕುಮಾರೋ ಮತ್ತಮಞ್ಞಾಸೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೫೪) ಪದಪೂರಣಂ। ‘‘ಯೇ ಹಿ ಕೇಚಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮಣಾ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೭೦) ವಿಕಪ್ಪೋ। ‘‘ಸಕ್ಯಪುತ್ತಸ್ಸ ಸಿರೀಮತೋ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೨೭೭), ಸೀಲವತೋ ಸೀಲಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಕಲ್ಯಾಣೋ ಕಿತ್ತಿಸದ್ದೋ ಅಬ್ಭುಗ್ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೧೫೦; ೩.೩೧೬; ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೨೧೩; ಮಹಾವ॰ ೨೮೫) ಚ ಆದೀಸು ಪಸಂಸಾ। ‘‘ಪಞ್ಞವಾ ಹೋತಿ ಉದಯತ್ಥಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಞ್ಞಾಯ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಅರಿಯಾಯ ನಿಬ್ಬೇಧಿಕಾಯ ಸಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಕ್ಖಯಗಾಮಿನಿಯಾ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೧೭, ೩೫೫) ಅತಿಸಯೋ। ಇಧಾಪಿ ಅತಿಸಯೋ, ಪಸಂಸಾ ವಾ ಅತ್ಥೋ, ತಸ್ಮಾ ಯಸ್ಸ ಪಸಂಸಿತಂ, ಅತಿಸಯೇನ ವಾ ಸುತಂ ಅತ್ಥಿ, ಸೋ ಸುತವಾತಿ ಸಂಕಿಲೇಸವಿದ್ಧಂಸನಸಮತ್ಥಂ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮಸ್ಸವನಂ, ತಂ ಸುತ್ವಾ ತಥತ್ತಾಯ ಪಟಿಪತ್ತಿ ಚ ‘‘ಸುತವಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಸದ್ದೇನ ಪಕಾಸಿತಾ। ಅಥ ವಾ ಸೋತಬ್ಬಯುತ್ತಂ ಸುತ್ವಾ ಕತ್ತಬ್ಬನಿಪ್ಫತ್ತಿವಸೇನ ಸುಣೀತಿ ಸುತವಾ, ತಪ್ಪಟಿಕ್ಖೇಪೇನ ನ ಸುತವಾತಿ ಅಸ್ಸುತವಾ।

    2.Assutavāti ettha (a. ni. ṭī. 1.1.51) sutanti sotadvārānusārena upadhāritaṃ, upadhāraṇaṃ vā, sutaṃ assatthīti sutavā. Vā-saddassa hi attho atthitāmattādivasena anekavidho. Tathā hi ‘‘antavā ayaṃ loko parivaṭumo’’tiādīsu (dī. ni. 1.54; paṭi. ma. 1.140) atthitāmattaṃ attho. ‘‘Dhanavā bhogavā, lābhī annassā’’ti ca ādīsu bahubhāvo. ‘‘Rogavā hoti rogābhibhūto’’tiādīsu kāyābādho. ‘‘Kuṭṭhī kuṭṭhacīvarenā’’tiādīsu nindā, ‘‘issukī maccharī saṭho māyāvino keṭubhino’’tiādīsu abhiṇhayogo. ‘‘Daṇḍī chattī alambarī’’tiādīsu (visuddhi. 1.142) saṃsaggo. ‘‘Paṇḍito vāpi tena so’’tiādīsu (dha. pa. 63) upamānaṃ, sadisabhāvoti attho. ‘‘Taṃ vāpi dhīrā muniṃ vedayantī’’tiādīsu (su. ni. 213) samuccayo. ‘‘Ke vā ime kassa vā’’tiādīsu (pārā. 296) saṃsayo. ‘‘Ayaṃ vā imesaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ sabbabālo sabbamūḷho’’tiādīsu (dī. ni. 1.181) vibhāvano. ‘‘Na vāyaṃ kumāro mattamaññāsī’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.154) padapūraṇaṃ. ‘‘Ye hi keci, bhikkhave, samaṇā vā brāhmaṇā vā’’tiādīsu (ma. ni. 1.170) vikappo. ‘‘Sakyaputtassa sirīmato (dī. ni. 3.277), sīlavato sīlasampattiyā kalyāṇo kittisaddo abbhuggacchatī’’ti (dī. ni. 2.150; 3.316; a. ni. 5.213; mahāva. 285) ca ādīsu pasaṃsā. ‘‘Paññavā hoti udayatthagāminiyā paññāya samannāgato ariyāya nibbedhikāya sammā dukkhakkhayagāminiyā’’tiādīsu (dī. ni. 3.317, 355) atisayo. Idhāpi atisayo, pasaṃsā vā attho, tasmā yassa pasaṃsitaṃ, atisayena vā sutaṃ atthi, so sutavāti saṃkilesaviddhaṃsanasamatthaṃ pariyattidhammassavanaṃ, taṃ sutvā tathattāya paṭipatti ca ‘‘sutavā’’ti iminā saddena pakāsitā. Atha vā sotabbayuttaṃ sutvā kattabbanipphattivasena suṇīti sutavā, tappaṭikkhepena na sutavāti assutavā.

    ಅಯಞ್ಹಿ ಅ-ಕಾರೋ ‘‘ಅಹೇತುಕಾ ಧಮ್ಮಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೨.ದುಕಮಾತಿಕಾ), ಅಭಿಕ್ಖುಕೋ ಆವಾಸೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾಚಿ॰ ೧೦೪೬, ೧೦೪೭) ತಂಸಹಯೋಗನಿವತ್ತಿಯಂ ಇಚ್ಛಿತೋ। ‘‘ಅಪಚ್ಚಯಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೭.ದುಕಮಾತಿಕಾ) ತಂಸಮ್ಬನ್ಧೀಭಾವನಿವತ್ತಿಯಂ। ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಞ್ಹಿ ಪಚ್ಚಯಸಮ್ಬನ್ಧೀತಿ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಅತಂಸಮ್ಬನ್ಧಿತಾ ಏತ್ಥ ಜೋತಿತಾ। ‘‘ಅನಿದಸ್ಸನಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೯.ದುಕಮಾತಿಕಾ) ತಂಸಭಾವನಿವತ್ತಿಯಂ। ನಿದಸ್ಸನಞ್ಹಿ ದಟ್ಠಬ್ಬತಾ। ಅಥ ವಾ ಪಸ್ಸತೀತಿ ನಿದಸ್ಸನಂ, ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಗ್ಗಹೇತಬ್ಬಭಾವನಿವತ್ತಿಯಂ ಯಥಾ ‘‘ಅನಾಸವಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೫.ದುಕಮಾತಿಕಾ), ‘‘ಅಪ್ಪಟಿಘಾ ಧಮ್ಮಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೦.ದುಕಮಾತಿಕಾ), ಅನಾರಮ್ಮಣಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೫೫.ದುಕಮಾತಿಕಾ) ತಂಕಿಚ್ಚನಿವತ್ತಿಯಂ, ‘‘ಅರೂಪಿನೋ ಧಮ್ಮಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೧.ದುಕಮಾತಿಕಾ) ಅಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೫೭.ದುಕಮಾತಿಕಾ) ತಬ್ಭಾವನಿವತ್ತಿಯಂ। ತದಞ್ಞಥಾ ಹಿ ಏತ್ಥ ಪಕಾಸಿತಾ। ‘‘ಅಮನುಸ್ಸೋ’’ತಿ ತಬ್ಭಾವಮತ್ತನಿವತ್ತಿಯಂ। ಮನುಸ್ಸಮತ್ತಂ ನತ್ಥಿ, ಅಞ್ಞಂ ಸಮಾನನ್ತಿ। ಸದಿಸತಾ ಹಿ ಏತ್ಥ ಸೂಚಿತಾ। ‘‘ಅಸ್ಸಮಣೋ ಸಮಣಪಟಿಞ್ಞೋ, ಅನರಿಯೋ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೧೩) ಚ ತಂಸಮ್ಭಾವನೀಯಗುಣನಿವತ್ತಿಯಂ। ಗರಹಾ ಹಿ ಇಧ ಞಾಯತಿ। ‘‘ಕಚ್ಚಿ ಭೋತೋ ಅನಾಮಯಂ, ಅನುದರಾ ಕಞ್ಞಾ’’ತಿ (ಜಾ॰ ೨.೨೦.೧೨೯) ತದನಪ್ಪಭಾವನಿವತ್ತಿಯಂ, ‘‘ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೭.ತಿಕಮಾತಿಕಾ) ತಂಸದಿಸಭಾವನಿವತ್ತಿಯಂ। ಅತೀತಾನಞ್ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನಪುಬ್ಬತ್ತಾ ಉಪ್ಪಾದಿಧಮ್ಮಾನಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯೇಕದೇಸನಿಪ್ಫತ್ತಿಯಾ ಆರದ್ಧುಪ್ಪಾದಿಭಾವತೋ ಕಾಲವಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಚ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಕೂಲತಾ ಪಗೇವ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ತಬ್ಬಿದೂರತಾವ ಏತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ ‘‘ಅಸೇಕ್ಖಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೧.ತಿಕಮಾತಿಕಾ) ತದಪರಿಯೋಸಾನನಿವತ್ತಿಯಂ। ತನ್ನಿಟ್ಠಾನಞ್ಹಿ ಏತ್ಥ ಪಕಾಸಿತನ್ತಿ। ಏವಮನೇಕೇಸಂ ಅತ್ಥಾನಂ ಜೋತಕೋ। ಇಧ ಪನ ‘‘ಅರೂಪಿನೋ ಧಮ್ಮಾ ಅಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ತಬ್ಭಾವನಿವತ್ತಿಯಂ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ, ಅಞ್ಞತ್ಥೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತೇನಸ್ಸ ಸುತಾದಿಞಾಣವಿರಹತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಆಗಮಾಧಿಗಮಾಭಾವಾ ಞೇಯ್ಯೋ ಅಸ್ಸುತವಾ ಇತೀ’’ತಿ।

    Ayañhi a-kāro ‘‘ahetukā dhammā (dha. sa. 2.dukamātikā), abhikkhuko āvāso’’tiādīsu (pāci. 1046, 1047) taṃsahayoganivattiyaṃ icchito. ‘‘Apaccayā dhammā’’ti (dha. sa. 7.dukamātikā) taṃsambandhībhāvanivattiyaṃ. Paccayuppannañhi paccayasambandhīti appaccayuppannattā ataṃsambandhitā ettha jotitā. ‘‘Anidassanā dhammā’’ti (dha. sa. 9.dukamātikā) taṃsabhāvanivattiyaṃ. Nidassanañhi daṭṭhabbatā. Atha vā passatīti nidassanaṃ, cakkhuviññāṇaṃ, taggahetabbabhāvanivattiyaṃ yathā ‘‘anāsavā dhammā’’ti (dha. sa. 15.dukamātikā), ‘‘appaṭighā dhammā (dha. sa. 10.dukamātikā), anārammaṇā dhammā’’ti (dha. sa. 55.dukamātikā) taṃkiccanivattiyaṃ, ‘‘arūpino dhammā (dha. sa. 11.dukamātikā) acetasikā dhammā’’ti (dha. sa. 57.dukamātikā) tabbhāvanivattiyaṃ. Tadaññathā hi ettha pakāsitā. ‘‘Amanusso’’ti tabbhāvamattanivattiyaṃ. Manussamattaṃ natthi, aññaṃ samānanti. Sadisatā hi ettha sūcitā. ‘‘Assamaṇo samaṇapaṭiñño, anariyo’’ti (a. ni. 3.13) ca taṃsambhāvanīyaguṇanivattiyaṃ. Garahā hi idha ñāyati. ‘‘Kacci bhoto anāmayaṃ, anudarā kaññā’’ti (jā. 2.20.129) tadanappabhāvanivattiyaṃ, ‘‘anuppannā dhammā’’ti (dha. sa. 17.tikamātikā) taṃsadisabhāvanivattiyaṃ. Atītānañhi uppannapubbattā uppādidhammānañca paccayekadesanipphattiyā āraddhuppādibhāvato kālavimuttassa ca vijjamānattā uppannānukūlatā pageva paccuppannānanti tabbidūratāva ettha viññāyati ‘‘asekkhā dhammā’’ti (dha. sa. 11.tikamātikā) tadapariyosānanivattiyaṃ. Tanniṭṭhānañhi ettha pakāsitanti. Evamanekesaṃ atthānaṃ jotako. Idha pana ‘‘arūpino dhammā acetasikā dhammā’’tiādīsu viya tabbhāvanivattiyaṃ daṭṭhabbo, aññattheti attho. Etenassa sutādiñāṇavirahataṃ dasseti. Tena vuttaṃ ‘‘āgamādhigamābhāvā ñeyyo assutavā itī’’ti.

    ಇದಾನಿ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವಿವರನ್ತೋ ಯಸ್ಮಾ ಖನ್ಧಧಾತ್ವಾದಿಕೋಸಲ್ಲೇನಪಿ ಮಞ್ಞನಾಪಟಿಸೇಧನಸಮತ್ಥಂ ಬಾಹುಸಚ್ಚಂ ಹೋತಿ। ಯಥಾಹ ‘‘ಕಿತ್ತಾವತಾ ನು ಖೋ, ಭನ್ತೇ, ಬಹುಸ್ಸುತೋ ಹೋತಿ? ಯತೋ ಖೋ ಭಿಕ್ಖು ಖನ್ಧಕುಸಲೋ ಹೋತಿ ಧಾತು, ಆಯತನ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಕುಸಲೋ ಹೋತಿ, ಏತ್ತಾವತಾ ಖೋ ಭಿಕ್ಖು ಬಹುಸ್ಸುತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಯಸ್ಸ ಹಿ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಸಚ್ಚಪಚ್ಚಯಾಕಾರಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದೀಸೂತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ವಾಚುಗ್ಗತಕರಣಂ ಉಗ್ಗಹೋ। ಅತ್ಥಪರಿಪುಚ್ಛನಂ ಪರಿಪುಚ್ಛಾ। ಕುಸಲೇಹಿ ಸಹ ಚೋದನಾಪರಿಹರಣವಸೇನ ವಿನಿಚ್ಛಯಕರಣಂ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ। ಮಗ್ಗಫಲನಿಬ್ಬಾನಾನಿ ಅಧಿಗಮೋ।

    Idāni tassa atthaṃ vivaranto yasmā khandhadhātvādikosallenapi maññanāpaṭisedhanasamatthaṃ bāhusaccaṃ hoti. Yathāha ‘‘kittāvatā nu kho, bhante, bahussuto hoti? Yato kho bhikkhu khandhakusalo hoti dhātu, āyatana, paṭiccasamuppādakusalo hoti, ettāvatā kho bhikkhu bahussuto hotī’’ti, tasmā ‘‘yassa hi khandhadhātuāyatanasaccapaccayākārasatipaṭṭhānādīsūtiādi vuttaṃ. Tattha vācuggatakaraṇaṃ uggaho. Atthaparipucchanaṃ paripucchā. Kusalehi saha codanāpariharaṇavasena vinicchayakaraṇaṃ vinicchayo. Maggaphalanibbānāni adhigamo.

    ಬಹೂನಂ (ಧ॰ ಸ॰ ಮೂಲಟೀ॰ ೧೦೦೭) ನಾನಪ್ಪಕಾರಾನಂ ಕಿಲೇಸಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠೀನಂ ಅವಿಹತತ್ತಾ ತಾ ಜನೇನ್ತಿ, ತಾಹಿ ವಾ ಜನಿತಾತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ। ಅವಿಘಾತಮೇವ ವಾ ಜನ-ಸದ್ದೋ ವದತಿ। ಪುಥು ಸತ್ಥಾರಾನಂ ಮುಖಮುಲ್ಲೋಕಿಕಾತಿ ಏತ್ಥ ಪುಥು ಜನಾ ಸತ್ಥುಪಟಿಞ್ಞಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾತಿ ವಚನತ್ಥೋ। ಪುಥು ಸಬ್ಬಗತೀಹಿ ಅವುಟ್ಠಿತಾತಿ ಏತ್ಥ ಜನೇತಬ್ಬಾ, ಜಾಯನ್ತಿ ವಾ ಏತ್ಥ ಸತ್ತಾತಿ ಜನಾ, ನಾನಾಗತಿಯೋ, ತಾ ಪುಥೂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ। ಇತೋ ಪರೇ ಜಾಯನ್ತಿ ಏತೇಹೀತಿ ಜನಾ, ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ, ತೇ ಏತೇಸಂ ಪುಥೂ ವಿಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ। ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಾದಿಅತ್ಥೋ ಏವ ವಾ ಜನ-ಸದ್ದೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಓಘಾ ಕಾಮೋಘಾದಯೋ। ರಾಗಗ್ಗಿಆದಯೋ ಸನ್ತಾಪಾ। ತೇ ಏವ, ಸಬ್ಬೇಪಿ ವಾ ಕಿಲೇಸಾ ಪರಿಳಾಹಾ। ಪುಥು ಪಞ್ಚಸು ಕಾಮಗುಣೇಸು ರತ್ತಾತಿ ಏತ್ಥ ಜಾಯತೀತಿ ಜನೋ, ರಾಗೋ ಗೇಧೋತಿ ಏವಮಾದಿಕೋ, ಪುಥು ಜನೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ। ಪುಥೂಸು ವಾ ಜನಾ ಜಾತಾ ರತ್ತಾತಿ ಏವಂ ರಾಗಾದಿಅತ್ಥೋ ಏವ ವಾ ಜನಸದ್ದೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ರತ್ತಾತಿ ವತ್ಥಂ ವಿಯ ರಙ್ಗಜಾತೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಪರಿಣಾಮಕರೇನ ಛನ್ದರಾಗೇನ ರತ್ತಾ ಸಾರತ್ತಾ। ಗಿದ್ಧಾತಿ ಅಭಿಕಙ್ಖನಸಭಾವೇನ ಅಭಿಜ್ಝಾನೇನ ಗಿದ್ಧಾ ಗೇಧಂ ಆಪನ್ನಾ। ಗಧಿತಾತಿ ಗನ್ಥಿತಾ ವಿಯ ದುಮ್ಮೋಚನೀಯಭಾವೇನ ತತ್ಥ ಪಟಿಬದ್ಧಾ। ಮುಚ್ಛಿತಾತಿ ಕಿಲೇಸವಸೇನ ವಿಸಞ್ಞೀಭೂತಾ ವಿಯ ಅನಞ್ಞಕಿಚ್ಚಾ ಮುಚ್ಛಂ ಮೋಹಮಾಪನ್ನಾ। ಅಜ್ಝೋಸನ್ನಾತಿ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣೇ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ಗಿಲಿತ್ವಾ ಪರಿನಿಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ಠಿತಾ। ಲಗ್ಗಾತಿ ವಙ್ಕದಣ್ಡಕೇ ವಿಯ ಆಸತ್ತಾ ಮಹಾಪಲಿಪೇ ವಾ ಯಾವ ನಾಸಿಕಗ್ಗಾ ಪಲಿಪನ್ನಪುರಿಸೋ ವಿಯ ಉದ್ಧರಿತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಭಾವೇನ ನಿಮುಗ್ಗಾ , ಲಗಿತಾತಿ ಮಕ್ಕಟಾಲೇಪೇ ಆಲಗ್ಗಭಾವೇನ ಪಚ್ಚುಡ್ಡಿತೋ ವಿಯ ಮಕ್ಕಟೋ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ವಸೇನ ಆಲಗ್ಗಿತಾ। ಪಲಿಬುದ್ಧಾತಿ ಬದ್ಧಾ, ಉಪದ್ದುತಾ ವಾ। ಆವುಟಾತಿ ಆವುನಿತಾ, ನಿವುತಾತಿ ನಿವಾರಿತಾ। ಓವುತಾತಿ ಪಲಿಗುಣ್ಠಿತಾ, ಪರಿಯೋನದ್ಧಾ ವಾ। ಪಿಹಿತಾತಿ ಪಿದಹಿತಾ, ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಾತಿ ಪಟಿಚ್ಛಾದಿತಾ। ಪಟಿಕುಜ್ಜಿತಾತಿ ಹೇಟ್ಠಾಮುಖಜಾತಾ। ಪುಥೂನಂ ವಾ ಗಣನಪಥಮತೀತಾನನ್ತಿಆದಿನಾ ಪುಥು ಜನೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।

    Bahūnaṃ (dha. sa. mūlaṭī. 1007) nānappakārānaṃ kilesasakkāyadiṭṭhīnaṃ avihatattā tā janenti, tāhi vā janitāti puthujjanā. Avighātameva vā jana-saddo vadati. Puthu satthārānaṃ mukhamullokikāti ettha puthu janā satthupaṭiññā etesanti puthujjanāti vacanattho. Puthu sabbagatīhi avuṭṭhitāti ettha janetabbā, jāyanti vā ettha sattāti janā, nānāgatiyo, tā puthū etesanti puthujjanā. Ito pare jāyanti etehīti janā, abhisaṅkhārādayo, te etesaṃ puthū vijjantīti puthujjanā. Abhisaṅkharaṇādiattho eva vā jana-saddo daṭṭhabbo. Oghā kāmoghādayo. Rāgaggiādayo santāpā. Te eva, sabbepi vā kilesā pariḷāhā. Puthu pañcasu kāmaguṇesu rattāti ettha jāyatīti jano, rāgo gedhoti evamādiko, puthu jano etesanti puthujjanā. Puthūsu vā janā jātā rattāti evaṃ rāgādiattho eva vā janasaddo daṭṭhabbo. Rattāti vatthaṃ viya raṅgajātena cittassa vipariṇāmakarena chandarāgena rattā sārattā. Giddhāti abhikaṅkhanasabhāvena abhijjhānena giddhā gedhaṃ āpannā. Gadhitāti ganthitā viya dummocanīyabhāvena tattha paṭibaddhā. Mucchitāti kilesavasena visaññībhūtā viya anaññakiccā mucchaṃ mohamāpannā. Ajjhosannāti anaññasādhāraṇe viya katvā gilitvā pariniṭṭhapetvā ṭhitā. Laggāti vaṅkadaṇḍake viya āsattā mahāpalipe vā yāva nāsikaggā palipannapuriso viya uddharituṃ asakkuṇeyyabhāvena nimuggā , lagitāti makkaṭālepe ālaggabhāvena paccuḍḍito viya makkaṭo pañcannaṃ indriyānaṃ vasena ālaggitā. Palibuddhāti baddhā, upaddutā vā. Āvuṭāti āvunitā, nivutāti nivāritā. Ovutāti paliguṇṭhitā, pariyonaddhā vā. Pihitāti pidahitā, paṭicchannāti paṭicchāditā. Paṭikujjitāti heṭṭhāmukhajātā. Puthūnaṃ vā gaṇanapathamatītānantiādinā puthu jano puthujjanoti dasseti.

    ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಅವಿಜ್ಜನ್ಧತಾ ವುತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಅನ್ಧಪುಥುಜ್ಜನೋ ವುತ್ತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಆರಕತ್ತಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೨.೩.೧) ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಮಗ್ಗೇನ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾ। ಅನಯೇತಿ ಅವಡ್ಢಿಯಂ, ಅನತ್ಥೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನಯೇ ವಾ ಅನುಪಾಯೇ। ನಇರಿಯನತೋ ಅವತ್ತನತೋ। ಅಯೇತಿ ವಡ್ಢಿಯಂ, ಅತ್ಥೇ, ಉಪಾಯೇ ವಾ। ಅರಣೀಯತೋತಿ ಪಯಿರುಪಾಸಿತಬ್ಬತೋ। ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ ಪದಸಿದ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ ಪುರಿಮೇಸು ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇಸು। ಪಚ್ಛಿಮೇ ಪನ ಸದ್ದಸತ್ಥವಸೇನಪಿ। ಯದಿಪಿ ಅರಿಯ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಯೇ ಹಿ ವೋ ಅರಿಯಾ ಪರಿಸುದ್ಧಕಾಯಕಮ್ಮನ್ತಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೫) ವಿಸುದ್ಧಾಸಯಪಯೋಗೇಸು ಪುಥುಜ್ಜನೇಸುಪಿ ವತ್ತತಿ। ಇಧ ಪನ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾಧಿಗಮೇನ ಸಬ್ಬಲೋಕುತ್ತರಭಾವೇನ ಚ ಅರಿಯಭಾವೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಬುದ್ಧಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ‘‘ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾ ತಥಾಗತಸಾವಕಾ ಚ ಸಪ್ಪುರಿಸಾ’’ತಿ ಇದಂ ಅರಿಯಾ ಸಪ್ಪುರಿಸಾತಿ ಇಧ ವುತ್ತಪದಾನಂ ಅತ್ಥಂ ಅಸಙ್ಕರತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಅರಿಯಸಪ್ಪುರಿಸಭಾವಾ ಅಭಿನ್ನಸಭಾವಾ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸಬ್ಬೇವ ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।

    ‘‘Assutavā’’ti etena avijjandhatā vuttāti āha ‘‘andhaputhujjano vutto hotī’’ti. Ārakattā (saṃ. ni. ṭī. 2.3.1) kilesehi maggena samucchinnattā. Anayeti avaḍḍhiyaṃ, anattheti attho. Anaye vā anupāye. Nairiyanato avattanato. Ayeti vaḍḍhiyaṃ, atthe, upāye vā. Araṇīyatoti payirupāsitabbato. Niruttinayena padasiddhi veditabbā purimesu atthavikappesu. Pacchime pana saddasatthavasenapi. Yadipi ariya-saddo ‘‘ye hi vo ariyā parisuddhakāyakammantā’’tiādīsu (ma. ni. 1.35) visuddhāsayapayogesu puthujjanesupi vattati. Idha pana ariyamaggādhigamena sabbalokuttarabhāvena ca ariyabhāvo adhippetoti dassento āha ‘‘buddhā’’tiādi. Tattha ‘‘paccekabuddhā tathāgatasāvakā ca sappurisā’’ti idaṃ ariyā sappurisāti idha vuttapadānaṃ atthaṃ asaṅkarato dassetuṃ vuttaṃ. Yasmā pana nippariyāyato ariyasappurisabhāvā abhinnasabhāvā. Tasmā ‘‘sabbeva vā’’tiādi vuttaṃ.

    ಏತ್ತಾವತಾ ಹಿ ಬುದ್ಧಸಾವಕೋ ವುತ್ತೋ। ತಸ್ಸ ಹಿ ಏಕನ್ತೇನ ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತೋ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬೋ ಪರತೋಘೋಸಮನ್ತರೇನ ಪಠಮಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನತೋ। ವಿಸೇಸತೋ ಚಸ್ಸ ಭಗವಾವ ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಮಮಞ್ಹಿ, ಆನನ್ದ, ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತಂ ಆಗಮ್ಮ ಜಾತಿಧಮ್ಮಾ ಸತ್ತಾ ಜಾತಿಯಾ ಪರಿಮುಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿಆದಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೨)। ಸೋ ಏವ ಚ ಅವೇಚ್ಚಪಸಾದಾಧಿಗಮೇನ ದಳ್ಹಭತ್ತಿ ನಾಮ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ‘‘ಯಂ ಮಯಾ ಸಾವಕಾನಂ ಸಿಕ್ಖಾಪದಂ ಪಞ್ಞತ್ತಂ, ತಂ ಮಮ ಸಾವಕಾ ಜೀವಿತಹೇತುಪಿ ನಾತಿಕ್ಕಮನ್ತೀ’’ತಿ (ಉದಾ॰ ೪೫)। ಕತಞ್ಞುತಾದೀಹಿ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾ ಬುದ್ಧಾತಿ ಏತ್ಥ ಕತಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಕತಞ್ಞೂ। ಕತಂ ವಿದಿತಂ ಪಾಕಟಂ ಕರೋತೀತಿ ಕತವೇದೀ। ಅನೇಕೇಸುಪಿ ಹಿ ಕಪ್ಪಸತಸಹಸ್ಸೇಸು ಕತಂ ಉಪಕಾರಂ ಜಾನನ್ತಿ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾ ಪಾಕಟಞ್ಚ ಕರೋನ್ತಿ ಸತಿಜನನಆಮಿಸಪಟಿಗ್ಗಹಣಾದಿನಾ , ತಥಾ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖದುಕ್ಖಿತಸ್ಸ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಕರೋನ್ತಿ ಕಿಚ್ಚಂ, ಯಂ ಅತ್ತನಾ ಕಾತುಂ ಸಕ್ಕಾ। ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಪನ ಕಪ್ಪಾನಂ ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯಸಹಸ್ಸೇಸುಪಿ ಕತಂ ಉಪಕಾರಂ ಮಗ್ಗಫಲಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಞ್ಚ ಜಾನಾತಿ, ಪಾಕಟಞ್ಚ ಕರೋತಿ, ಸೀಹೋ ವಿಯ ಚ ಏವಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಸಕ್ಕಚ್ಚಮೇವ ಧಮ್ಮದೇಸನಂ ಕರೋನ್ತೋ ಬುದ್ಧಕಿಚ್ಚಂ ಕರೋತಿ। ಯಾಯ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ದಿಟ್ಠಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಸಾ ಅಪ್ಪಟಿಪಜ್ಜನಭಾವೋ, ತತ್ಥ ಚ ಆದರಾಭಾವೋ ಅರಿಯಾನಂ ಅದಸ್ಸನಸೀಲತಾ ಚ, ನ ಚ ದಸ್ಸನೇ ಸಾಧುಕಾರಿತಾ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಚಕ್ಖುನಾ ಅದಸ್ಸಾವೀತಿ ಏತ್ತ ಚಕ್ಖು ನಾಮ ನ ಮಂಸಚಕ್ಖು ಏವ, ಅಥ ಖೋ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಪೀತಿ ಆಹ ‘‘ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುನಾ ವಾ’’ತಿ। ಅರಿಯಭಾವೋತಿ ಯೇಹಿ ಯೋಗತೋ ‘‘ಅರಿಯಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ತೇ ಮಗ್ಗಫಲಧಮ್ಮಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।

    Ettāvatāhi buddhasāvako vutto. Tassa hi ekantena kalyāṇamitto icchitabbo paratoghosamantarena paṭhamamaggassa anuppajjanato. Visesato cassa bhagavāva kalyāṇamitto adhippeto. Vuttañhetaṃ ‘‘mamañhi, ānanda, kalyāṇamittaṃ āgamma jātidhammā sattā jātiyā parimuccantī’’tiādi (saṃ. ni. 5.2). So eva ca aveccapasādādhigamena daḷhabhatti nāma. Vuttampi cetaṃ ‘‘yaṃ mayā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mama sāvakā jīvitahetupi nātikkamantī’’ti (udā. 45). Kataññutādīhi paccekabuddhā buddhāti ettha kataṃ jānātīti kataññū. Kataṃ viditaṃ pākaṭaṃ karotīti katavedī. Anekesupi hi kappasatasahassesu kataṃ upakāraṃ jānanti paccekabuddhā pākaṭañca karonti satijananaāmisapaṭiggahaṇādinā , tathā saṃsāradukkhadukkhitassa sakkaccaṃ karonti kiccaṃ, yaṃ attanā kātuṃ sakkā. Sammāsambuddho pana kappānaṃ asaṅkhyeyyasahassesupi kataṃ upakāraṃ maggaphalānaṃ upanissayañca jānāti, pākaṭañca karoti, sīho viya ca evaṃ sabbattha sakkaccameva dhammadesanaṃ karonto buddhakiccaṃ karoti. Yāya paṭipattiyā diṭṭhā nāma honti, tassā appaṭipajjanabhāvo, tattha ca ādarābhāvo ariyānaṃ adassanasīlatā ca, na ca dassane sādhukāritā ca veditabbā. Cakkhunā adassāvīti etta cakkhu nāma na maṃsacakkhu eva, atha kho dibbacakkhupīti āha ‘‘dibbacakkhunā vā’’ti. Ariyabhāvoti yehi yogato ‘‘ariyā’’ti vuccanti. Te maggaphaladhammā daṭṭhabbā.

    ತತ್ರಾತಿ ಞಾಣದಸ್ಸನಸ್ಸೇವ ದಸ್ಸನಭಾವೇ। ವತ್ಥೂತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ಥಞಾಪನಕಾರಣಂ। ಏವಂ ವುತ್ತೇಪೀತಿ ಏವಂ ಅಞ್ಞಾಪದೇಸೇನ ಅತ್ತೂಪನಾಯಿಕಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತೇಪಿ। ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಂ, ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಂ ವಾ। ಅರಿಯಕರಧಮ್ಮಾ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದಯೋ ವಿಪಸ್ಸಿಯಮಾನಾ ಅನಿಚ್ಚಾದಯೋ, ಚತ್ತಾರಿ ವಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ।

    Tatrāti ñāṇadassanasseva dassanabhāve. Vatthūti adhippetatthañāpanakāraṇaṃ. Evaṃ vuttepīti evaṃ aññāpadesena attūpanāyikaṃ katvā vuttepi. Dhammanti lokuttaradhammaṃ, catusaccadhammaṃ vā. Ariyakaradhammā aniccānupassanādayo vipassiyamānā aniccādayo, cattāri vā ariyasaccāni.

    ಅವಿನೀತೋತಿ ನ ವಿನೀತೋ, ಅಧಿಸೀಲಸಿಕ್ಖಾದಿವಸೇನ ನ ಸಿಕ್ಖಿತೋ। ಯೇಸಂ ಸಂವರವಿನಯಾದೀನಂ ಅಭಾವೇನ ಅಯಂ ಅವಿನೀತೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತೇ ತಾವ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದುವಿಧೋ ವಿನಯೋ ನಾಮಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸೀಲಸಂವರೋತಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ಸೋ ಚ ಅತ್ಥತೋ ಕಾಯಿಕವಾಚಸಿಕೋ ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ। ಸತಿಸಂವರೋತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯರಕ್ಖಾ, ಸಾ ಚ ತಥಾಪವತ್ತಾ ಸತಿ ಏವ। ಞಾಣಸಂವರೋತಿ ‘‘ಸೋತಾನಂ ಸಂವರಂ ಬ್ರೂಮೀ’’ತಿ (ಸು॰ ನಿ॰ ೧೦೪೦) ವತ್ವಾ ‘‘ಪಞ್ಞಾಯೇತೇ ಪಿಧೀಯರೇ’’ತಿ ವಚನತೋ ಸೋತಸಙ್ಖಾತಾನಂ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿದುಚ್ಚರಿತಅವಿಜ್ಜಾಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಾನಂ ಸಂವರೋ ಪಿದಹನಂ ಸಮುಚ್ಛೇದಞಾಣನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಖನ್ತಿಸಂವರೋತಿ ಅಧಿವಾಸನಾ, ಸಾ ಚ ತಥಾಪವತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ, ಅದೋಸೋ ವಾ। ಪಞ್ಞಾತಿ ಏಕೇ, ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ವಿರುಜ್ಝತಿ। ವೀರಿಯಸಂವರೋ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಾದೀನಂ ವಿನೋದನವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ವೀರಿಯಮೇವ। ತೇನ ತೇನ ಗುಣಙ್ಗೇನ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅಗುಣಙ್ಗಸ್ಸ ಪಹಾನಂ ತದಙ್ಗಪಹಾನಂ। ವಿಕ್ಖಮ್ಭನೇನ ಪಹಾನಂ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಪಹಾನಂ। ಸೇಸಪದತ್ಥಯೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।

    Avinītoti na vinīto, adhisīlasikkhādivasena na sikkhito. Yesaṃ saṃvaravinayādīnaṃ abhāvena ayaṃ avinītoti vuccati, te tāva dassetuṃ ‘‘duvidho vinayo nāmā’’tiādimāha. Tattha sīlasaṃvaroti pātimokkhasaṃvaro veditabbo, so ca atthato kāyikavācasiko avītikkamo. Satisaṃvaroti indriyarakkhā, sā ca tathāpavattā sati eva. Ñāṇasaṃvaroti ‘‘sotānaṃ saṃvaraṃ brūmī’’ti (su. ni. 1040) vatvā ‘‘paññāyete pidhīyare’’ti vacanato sotasaṅkhātānaṃ taṇhādiṭṭhiduccaritaavijjāavasiṭṭhakilesānaṃ saṃvaro pidahanaṃ samucchedañāṇanti veditabbaṃ. Khantisaṃvaroti adhivāsanā, sā ca tathāpavattā khandhā, adoso vā. Paññāti eke, taṃ aṭṭhakathāya virujjhati. Vīriyasaṃvaro kāmavitakkādīnaṃ vinodanavasena pavattaṃ vīriyameva. Tena tena guṇaṅgena tassa tassa aguṇaṅgassa pahānaṃ tadaṅgapahānaṃ. Vikkhambhanena pahānaṃ vikkhambhanapahānaṃ. Sesapadatthayepi eseva nayo.

    ಇಮಿನಾ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೇನಾತಿಆದಿ ಸೀಲಸಂವರಾದೀನಂ ವಿವರಣಂ। ತತ್ಥ ಸಮುಪೇತೋತಿ ಏತ್ಥ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಆದಿಸತ್ಥೋ। ತೇನ ‘‘ಸಹಗತೋ ಸಮುಪಗತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ॰ ೫೧೧) ಆಗತಂ ಸಂವರವಿಭಙ್ಗಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ಯಂ ಪನೇತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ಅನನ್ತರಸುತ್ತೇ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ।

    Iminā pātimokkhasaṃvarenātiādi sīlasaṃvarādīnaṃ vivaraṇaṃ. Tattha samupetoti ettha iti-saddo ādisattho. Tena ‘‘sahagato samupagato’’tiādinā vibhaṅge (vibha. 511) āgataṃ saṃvaravibhaṅgaṃ dasseti. Esa nayo sesesupi. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ anantarasutte āvi bhavissati.

    ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀನನ್ತಿ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಕಾಯವಚೀದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಂ ಮುಟ್ಠಸ್ಸಚ್ಚಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಪಮಾದಸ್ಸ ಅಭಿಜ್ಝಾದೀನಂ ವಾ ಅಕ್ಖನ್ತಿಅಞ್ಞಾಣಕೋಸಜ್ಜಾನಞ್ಚ। ಸಂವರಣತೋತಿ ಪಿದಹನತೋ ಥಕನತೋ। ವಿನಯನತೋತಿ ಕಾಯವಾಚಾಚಿತ್ತಾನಂ ವಿರೂಪಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ವಿನಯನತೋ ಅಪನಯನತೋ, ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಂ ವಾ ವಿನಯನತೋ, ಕಾಯಾದೀನಂ ವಾ ಜಿಮ್ಹಪ್ಪವತ್ತಿಂ ವಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಉಜುಕಂ ನಯನತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಚ್ಚಯಸಮವಾಯೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಾರಹಾನಂ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಂ ತಥಾ ತಥಾ ಅನುಪ್ಪಾದನಮೇವ ಸಂವರಣಂ ವಿನಯನಞ್ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Kāyaduccaritādīnanti dussīlyasaṅkhātānaṃ kāyavacīduccaritādīnaṃ muṭṭhassaccasaṅkhātassa pamādassa abhijjhādīnaṃ vā akkhantiaññāṇakosajjānañca. Saṃvaraṇatoti pidahanato thakanato. Vinayanatoti kāyavācācittānaṃ virūpappavattiyā vinayanato apanayanato, kāyaduccaritādīnaṃ vā vinayanato, kāyādīnaṃ vā jimhappavattiṃ vicchinditvā ujukaṃ nayanatoti attho. Paccayasamavāye uppajjanārahānaṃ kāyaduccaritādīnaṃ tathā tathā anuppādanameva saṃvaraṇaṃ vinayanañca veditabbaṃ.

    ಯಂ ಪಹಾನನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ‘‘ನಾಮರೂಪಪರಿಚ್ಛೇದಾದೀಸು ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇಸೂ’’ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ನಾಮರೂಪಪರಿಚ್ಛೇದಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹಕಙ್ಖಾವಿತರಣಾನಿ ನ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾನಿ ಸಮ್ಮಸನಾಕಾರೇನ ಅಪ್ಪವತ್ತನತೋ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ। ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಸ್ಸ ಪನ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭಾವತೋ ಏವಂ ವುತ್ತಂ। ‘‘ನಾಮರೂಪಮತ್ತಮಿದಂ, ನತ್ಥಿ ಏತ್ಥ ಅತ್ತಾ ವಾ ಅತ್ತನಿಯಂ ವಾ’’ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತಞಾಣಂ ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನಂ। ಸತಿ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಯೇ, ಸಯಂ ವಾ ಸತೀ ತಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ದಿಟ್ಠೀತಿ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿ। ‘‘ರೂಪಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೮೧; ೪.೩೪೫) ಏವಂ ಪವತ್ತಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ। ತಸ್ಸೇವ ರೂಪಾರೂಪಸ್ಸ ಕಮ್ಮಾವಿಜ್ಜಾದಿಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನಞಾಣಂ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೋ। ‘‘ನತ್ಥಿ ಹೇತು ನತ್ಥಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಸತ್ತಾನಂ ಸಂಕಿಲೇಸಾಯಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೬೮) ಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತಾ ಅಹೇತುಕದಿಟ್ಠಿ। ‘‘ಇಸ್ಸರಪುರಿಸಪಜಾಪತಿಪಕತಿಅಣುಕಾಲಾದೀಹಿ ಲೋಕೋ ಪವತ್ತತಿ ನಿವತ್ತತಿ ಚಾ’’ತಿ ಪವತ್ತಾ ವಿಸಮಹೇತುದಿಟ್ಠಿ। ತಸ್ಸೇವಾತಿ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹಸ್ಸೇವ। ಕಙ್ಖಾವಿತರಣೇನಾತಿ ಯಥಾ ಏತರಹಿ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಕಮ್ಮಾದಿಪಚ್ಚಯತೋ ಉಪ್ಪತ್ತಿ, ಏವಂ ಅತೀತಾನಾಗತೇಸುಪೀತಿ ತೀಸುಪಿ ಕಾಲೇಸು ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಪನಯನಞಾಣೇನ। ಕಥಂಕಥೀಭಾವಸ್ಸಾತಿ ‘‘ಅಹೋಸಿಂ ನು ಖೋ ಅಹಮತೀತಮದ್ಧಾನ’’ನ್ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೮; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦) ಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತಾಯ ಸಂಸಯಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ। ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನೇನಾತಿ ‘‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ರೂಪಂ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೬೧; ೨.೧೧೩; ೩.೮೬, ೮೯) ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ ಏಕಾದಸಸು ಓಕಾಸೇಸು ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಸಮ್ಮಸನವಸೇನ ಪವತ್ತೇನ ನಯವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ । ಅಹಂ ಮಮಾತಿ ಗಾಹಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ತತ್ತನಿಯಗಹಣಸ್ಸ। ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗವವತ್ಥಾನೇನಾತಿ ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣವಿಸುದ್ಧಿಯಾ। ಅಮಗ್ಗೇ ಮಗ್ಗಸಞ್ಞಾಯಾತಿ ಓಭಾಸಾದಿಕೇ ಅಮಗ್ಗೇ ‘‘ಮಗ್ಗೋ’’ತಿ ಉಪ್ಪನ್ನಸಞ್ಞಾಯ।

    Yaṃ pahānanti sambandho. ‘‘Nāmarūpaparicchedādīsu vipassanāñāṇesū’’ti kasmā vuttaṃ, nanu nāmarūpaparicchedapaccayapariggahakaṅkhāvitaraṇāni na vipassanāñāṇāni sammasanākārena appavattanato? Saccametaṃ. Vipassanāñāṇassa pana adhiṭṭhānabhāvato evaṃ vuttaṃ. ‘‘Nāmarūpamattamidaṃ, natthi ettha attā vā attaniyaṃ vā’’ti evaṃ pavattañāṇaṃ nāmarūpavavatthānaṃ. Sati vijjamāne khandhapañcakasaṅkhāte kāye, sayaṃ vā satī tasmiṃ kāye diṭṭhīti sakkāyadiṭṭhi. ‘‘Rūpaṃ attato samanupassatī’’ti (saṃ. ni. 3.81; 4.345) evaṃ pavattā micchādiṭṭhi. Tasseva rūpārūpassa kammāvijjādipaccayapariggaṇhanañāṇaṃ paccayapariggaho. ‘‘Natthi hetu natthi paccayo sattānaṃ saṃkilesāyā’’ti (dī. ni. 1.168) ādinayappavattā ahetukadiṭṭhi. ‘‘Issarapurisapajāpatipakatiaṇukālādīhi loko pavattati nivattati cā’’ti pavattā visamahetudiṭṭhi. Tassevāti paccayapariggahasseva. Kaṅkhāvitaraṇenāti yathā etarahi nāmarūpassa kammādipaccayato uppatti, evaṃ atītānāgatesupīti tīsupi kālesu vicikicchāpanayanañāṇena. Kathaṃkathībhāvassāti ‘‘ahosiṃ nu kho ahamatītamaddhāna’’nti (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) ādinayappavattāya saṃsayappavattiyā. Kalāpasammasanenāti ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppanna’’ntiādinā (ma. ni. 1.361; 2.113; 3.86, 89) khandhapañcakaṃ ekādasasu okāsesu pakkhipitvā sammasanavasena pavattena nayavipassanāñāṇena . Ahaṃ mamāti gāhassāti attattaniyagahaṇassa. Maggāmaggavavatthānenāti maggāmaggañāṇavisuddhiyā. Amagge maggasaññāyāti obhāsādike amagge ‘‘maggo’’ti uppannasaññāya.

    ಯಸ್ಮಾ ಸಮ್ಮದೇವ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಉದಯಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ‘‘ಏವಮೇವ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅನುರೂಪಕಾರಣತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ನ ಪನ ಉಚ್ಛಿಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ಗಣ್ಹಾತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಉದಯದಸ್ಸನೇನ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಯಾ’’ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ವಯಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ‘‘ಯದಿಪಿಮೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ವತ್ತನ್ತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪನ್ನಾ ಪನ ಅಪ್ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತೇ ವಾ’’ತಿ ಪಸ್ಸತಿ, ತಸ್ಸೇವಂ ಪಸ್ಸತೋ ಕುತೋ ಸಸ್ಸತಗ್ಗಾಹೋ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ವಯದಸ್ಸನೇನ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಯಾ’’ತಿ। ಭಯದಸ್ಸನೇನಾತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣೇನ। ಸಭಯೇತಿ ಸಬ್ಬಭಯಾನಂ ಆಕರಭಾವತೋ ಸಕಲದುಕ್ಖವೂಪಸಮಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಪರಮಸ್ಸಾಸಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವತೋ ಚ ಸಭಯೇ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕೇ। ಅಭಯಸಞ್ಞಾಯಾತಿ ‘‘ಅಭಯಂ ಖೇಮ’’ನ್ತಿ ಉಪ್ಪನ್ನಸಞ್ಞಾಯ। ಅಸ್ಸಾದಸಞ್ಞಾ ನಾಮ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು ಅಸ್ಸಾದವಸೇನ ಪವತ್ತಸಞ್ಞಾ, ಯಾ ‘‘ಆಲಯಾಭಿನಿವೇಸೋ’’ತಿಪಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಅಭಿರತಿಸಞ್ಞಾ ತತ್ಥೇವ ಅಭಿರತಿವಸೇನ ಪವತ್ತಸಞ್ಞಾ, ಯಾ ‘‘ನನ್ದೀ’’ತಿಪಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಅಮುಚ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ ಆದಾನಂ। ಅನುಪೇಕ್ಖಾ ಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಅನಿಬ್ಬಿನ್ದನಂ, ಸಾಲಯತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಯಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೇ ಪಟಿಲೋಮಭಾವೋ ಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದಗ್ಗಾಹೋ, ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಪಟಿಚ್ಛಾದಕಮೋಹೋ ವಾ, ನಿಬ್ಬಾನೇ ಪಟಿಲೋಮಭಾವೋ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ರತಿ, ನಿಬ್ಬಾನಪಟಿಚ್ಛಾದಕಮೋಹೋ ವಾ। ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಾಹೋತಿ ಯಾದಿಸಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಂ ನ ಮುಞ್ಚತಿ, ಸೋ ಕಿಲೇಸೋ, ಯೋ ‘‘ಸಂಯೋಗಾಭಿನಿವೇಸೋ’’ತಿಪಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಅತಿಕ್ಕಮನಮೇವ ವಾ ಪಹಾನಂ।

    Yasmā sammadeva saṅkhārānaṃ udayaṃ passanto ‘‘evameva saṅkhārā anurūpakāraṇato uppajjanti, na pana ucchijjantī’’ti gaṇhāti, tasmā vuttaṃ ‘‘udayadassanena ucchedadiṭṭhiyā’’ti. Yasmā pana saṅkhārānaṃ vayaṃ passanto ‘‘yadipime saṅkhārā avicchinnā vattanti, uppannuppannā pana appaṭisandhikā nirujjhante vā’’ti passati, tassevaṃ passato kuto sassataggāho, tasmā vuttaṃ ‘‘vayadassanena sassatadiṭṭhiyā’’ti. Bhayadassanenāti bhayatupaṭṭhānañāṇena. Sabhayeti sabbabhayānaṃ ākarabhāvato sakaladukkhavūpasamasaṅkhātassa paramassāsassa paṭipakkhabhāvato ca sabhaye khandhapañcake. Abhayasaññāyāti ‘‘abhayaṃ khema’’nti uppannasaññāya. Assādasaññā nāma pañcupādānakkhandhesu assādavasena pavattasaññā, yā ‘‘ālayābhiniveso’’tipi vuccati. Abhiratisaññā tattheva abhirativasena pavattasaññā, yā ‘‘nandī’’tipi vuccati. Amuccitukamyatā ādānaṃ. Anupekkhā saṅkhārehi anibbindanaṃ, sālayatāti attho. Dhammaṭṭhitiyaṃ paṭiccasamuppāde paṭilomabhāvo sassatucchedaggāho, paccayākārapaṭicchādakamoho vā, nibbāne paṭilomabhāvo saṅkhāresu rati, nibbānapaṭicchādakamoho vā. Saṅkhāranimittaggāhoti yādisassa kilesassa appahīnattā vipassanā saṅkhāranimittaṃ na muñcati, so kileso, yo ‘‘saṃyogābhiniveso’’tipi vuccati. Saṅkhāranimittaggahaṇassa atikkamanameva vā pahānaṃ.

    ಪವತ್ತಿ ಏವ ಪವತ್ತಿಭಾವೋ, ಪರಿಯುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ನೀವರಣಾದಿಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ನೀವರಣಪಕ್ಖಿಯಾ ಕಿಲೇಸಾ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾದಯೋ ಚ ಗಯ್ಹನ್ತಿ।

    Pavatti eva pavattibhāvo, pariyuṭṭhānanti attho. Nīvaraṇādidhammānanti ettha ādi-saddena nīvaraṇapakkhiyā kilesā vitakkavicārādayo ca gayhanti.

    ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾನಂ ಭಾವಿತತ್ತಾ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಭಾವೇನ ಯಂ ಪಹಾನನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಕೇನ ಪಹಾನನ್ತಿ? ಅರಿಯಮಗ್ಗೇಹೇವಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನೋಯಮತ್ಥೋ ತೇಸಂ ಭಾವಿತತ್ತಾ ಅಪ್ಪವತ್ತಿವಚನತೋ। ಸಮುದಯಪಕ್ಖಿಕಸ್ಸಾತಿ ಏತ್ಥ ಚತ್ತಾರೋಪಿ ಮಗ್ಗಾ ಚತುಸಚ್ಚಾಭಿಸಮಯಾತಿ ಕತ್ವಾ ತೇಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬೇನ ತೇನ ತೇನ ಸಮುದಯೇನ ಸಹ ಪಹಾತಬ್ಬತ್ತಾ ಸಮುದಯಸಭಾಗತ್ತಾ, ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ ಚ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಾನಂ ಸಮುದಯಭಾವಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ‘‘ಸಮುದಯಪಕ್ಖಿಕಾ’’ತಿ ದಿಟ್ಠಿಆದಯೋ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧತ್ತಂ ವುಪಸನ್ತತಾ। ಸಙ್ಖತನಿಸ್ಸಟತಾ ಸಙ್ಖಾರಸಭಾವಾಭಾವೋ। ಪಹೀನಸಬ್ಬಸಙ್ಖತನ್ತಿ ವಿರಹಿತಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಂ, ವಿಸಙ್ಖಾರನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಹಾನಞ್ಚ ತಂ ವಿನಯೋ ಚಾತಿ ಪಹಾನವಿನಯೋ ಪುರಿಮೇನ ಅತ್ಥೇನ, ದುತಿಯೇನ ಪನ ಪಹೀಯತೀತಿ ಪಹಾನಂ, ತಸ್ಸ ವಿನಯೋತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।

    Catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā accantaṃ appavattibhāvena yaṃ pahānanti sambandho. Kena pahānanti? Ariyamaggehevāti viññāyamānoyamattho tesaṃ bhāvitattā appavattivacanato. Samudayapakkhikassāti ettha cattāropi maggā catusaccābhisamayāti katvā tehi pahātabbena tena tena samudayena saha pahātabbattā samudayasabhāgattā, saccavibhaṅge ca sabbakilesānaṃ samudayabhāvassa vuttattā ‘‘samudayapakkhikā’’ti diṭṭhiādayo vuccanti. Paṭippassaddhattaṃ vupasantatā. Saṅkhatanissaṭatā saṅkhārasabhāvābhāvo. Pahīnasabbasaṅkhatanti virahitasabbasaṅkhataṃ, visaṅkhāranti attho. Pahānañca taṃ vinayo cāti pahānavinayo purimena atthena, dutiyena pana pahīyatīti pahānaṃ, tassa vinayoti yojetabbaṃ.

    ಭಿನ್ನಸಂವರತ್ತಾತಿ ನಟ್ಠಸಂವರತ್ತಾ, ಸಂವರಾಭಾವತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನ ಅಸಮಾದಿನ್ನಸಂವರೋಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತೋ ಹೋತಿ। ಸಮಾದಾನೇನ ಹಿ ಸಮ್ಪಾದೇತಬ್ಬೋ ಸಂವರೋ ತದಭಾವೇ ನ ಹೋತೀತಿ। ಏವಞ್ಹಿ ಲೋಕೇ ವತ್ತಾರೋ ಹೋನ್ತಿ ‘‘ಮಹಾ ವತ ನೋ ಭೋಗೋ, ಸೋ ನಟ್ಠೋ ತಥಾ ಅಕತತ್ತಾ’’ತಿ। ಅರಿಯೇತಿ ಅರಿಯೋ। ಪಚ್ಚತ್ತವಚನಞ್ಹೇತಂ। ಏಸೇಸೇತಿ ಏಸೋ ಸೋ ಏವ, ಅತ್ಥತೋ ಅನಞ್ಞೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಜ್ಜಾತೇತಿ ಅತ್ಥತೋ ತಂಸಭಾವೋ, ಸಪ್ಪುರಿಸೋ ಅರಿಯಸಭಾವೋ, ಅರಿಯೋ ಚ ಸಪ್ಪುರಿಸಸಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Bhinnasaṃvarattāti naṭṭhasaṃvarattā, saṃvarābhāvatoti attho. Tena asamādinnasaṃvaropi saṅgahito hoti. Samādānena hi sampādetabbo saṃvaro tadabhāve na hotīti. Evañhi loke vattāro honti ‘‘mahā vata no bhogo, so naṭṭho tathā akatattā’’ti. Ariyeti ariyo. Paccattavacanañhetaṃ. Eseseti eso so eva, atthato anaññoti attho. Tajjāteti atthato taṃsabhāvo, sappuriso ariyasabhāvo, ariyo ca sappurisasabhāvoti attho.

    ತಂ ಅತ್ಥನ್ತಿ ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ದೇಸನಾ ಕತಾತಿ? ಯದೇತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಅಪರಿಞ್ಞಾತವತ್ಥುಕೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೨) ಸಯಮೇವ ವಕ್ಖತಿ। ಧಮ್ಮೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ ಏತಿಸ್ಸಾತಿ ಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನಾ, ಸಭಾವಧಮ್ಮೇ ನಿಸ್ಸಾಯ ಪವತ್ತಿತದೇಸನಾ। ಧಮ್ಮವಸೇನೇವ ಪವತ್ತಾ ಪಠಮಾ, ಪುಗ್ಗಲವಸೇನ ಉಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಪುಗ್ಗಲವಸೇನೇವ ಗತಾ ತತಿಯಾ, ಇತರಾ ಧಮ್ಮಪುಗ್ಗಲಾನಂ ವೋಮಿಸ್ಸಕವಸೇನ। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಭಗವಾ ಏವಂ ವಿಭಾಗೇನ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತೀತಿ? ವೇನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯೇನ ದೇಸನಾವಿಲಾಸೇನ ಚ। ಯೇ ಹಿ ವೇನೇಯ್ಯಾ ಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನಾಯ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಸುಖೇನ ಅತ್ಥಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಿ, ತೇಸಂ ತಥಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ। ಏಸ ನಯೋ ಸಬ್ಬತ್ಥ। ಯಸ್ಸಾ ಚ ಧಮ್ಮಧಾತುಯಾ ಸುಪ್ಪಟಿವಿದ್ಧತ್ತಾ ದೇಸನಾವಿಲಾಸಪ್ಪತ್ತೋ ಹೋತಿ, ಸಾಯಂ ಸುಪ್ಪಟಿವಿದ್ಧಾ, ತಸ್ಮಾ ದೇಸನಾವಿಲಾಸಪ್ಪತ್ತೋ ಧಮ್ಮಿಸ್ಸರೋ ಧಮ್ಮರಾಜಾ ಯಥಾ ಯಥಾ ಇಚ್ಛತಿ, ತಥಾ ತಥಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತೀತಿ ಏವಂ ಇಮಿನಾ ವೇನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯೇನ ದೇಸನಾವಿಲಾಸೇನ ಚ ಏವಂ ವಿಭಾಗೇನ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Taṃ atthanti ‘‘sabbadhammamūlapariyāya’’nti evaṃ vuttamatthaṃ. Kasmā panettha puggalādhiṭṭhānā desanā katāti? Yadettha vattabbaṃ, taṃ ‘‘yasmā puthujjano apariññātavatthuko’’tiādinā (ma. ni. aṭṭha. 1.2) sayameva vakkhati. Dhammo adhiṭṭhānaṃ etissāti dhammādhiṭṭhānā, sabhāvadhamme nissāya pavattitadesanā. Dhammavaseneva pavattā paṭhamā, puggalavasena uṭṭhahitvā puggalavaseneva gatā tatiyā, itarā dhammapuggalānaṃ vomissakavasena. Kasmā pana bhagavā evaṃ vibhāgena dhammaṃ desetīti? Veneyyajjhāsayena desanāvilāsena ca. Ye hi veneyyā dhammādhiṭṭhānāya dhammadesanāya sukhena atthaṃ paṭivijjhanti, tesaṃ tathā dhammaṃ deseti. Esa nayo sabbattha. Yassā ca dhammadhātuyā suppaṭividdhattā desanāvilāsappatto hoti, sāyaṃ suppaṭividdhā, tasmā desanāvilāsappatto dhammissaro dhammarājā yathā yathā icchati, tathā tathā dhammaṃ desetīti evaṃ iminā veneyyajjhāsayena desanāvilāsena ca evaṃ vibhāgena dhammaṃ desetīti veditabbo.

    ಛಧಾತುರೋತಿ ಪಥವಿಧಾತು ಆಪೋ-ತೇಜೋ-ವಾಯೋ-ಆಕಾಸಧಾತು ವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ಇಮೇಸಂ ಛನ್ನಂ ಧಾತೂನಂ ವಸೇನ ಛಧಾತುರೋ। ‘‘ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪಂ ದಿಸ್ವಾ ಸೋಮನಸ್ಸಟ್ಠಾನಿಯಂ ರೂಪಂ ಉಪವಿಚರತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೨೪) ವುತ್ತಾನಂ ಛನ್ನಂ ಸೋಮನಸ್ಸೂಪವಿಚಾರಾನಂ, ಛನ್ನಂ ದೋಮನಸ್ಸಉಪೇಕ್ಖೂಪವಿಚಾರಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ಅಟ್ಠಾರಸಮನೋಪವಿಚಾರೋ। ಸಚ್ಚಾಧಿಟ್ಠಾನಾದಿವಸೇನ ಚತುರಾಧಿಟ್ಠಾನೋ। ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖುನಾ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸ್ಸ ಸಮ್ಪರಾಯಿಕಸ್ಸ ಚ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅದಸ್ಸನತೋ ಅನ್ಧೋ, ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸ್ಸೇವ ದಸ್ಸನತೋ ಏಕಚಕ್ಖು, ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ದಸ್ಸನತೋ ದ್ವಿಚಕ್ಖು, ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Chadhāturoti pathavidhātu āpo-tejo-vāyo-ākāsadhātu viññāṇadhātūti imesaṃ channaṃ dhātūnaṃ vasena chadhāturo. ‘‘Cakkhunā rūpaṃ disvā somanassaṭṭhāniyaṃ rūpaṃ upavicaratī’’tiādinā (dī. ni. 3.324) vuttānaṃ channaṃ somanassūpavicārānaṃ, channaṃ domanassaupekkhūpavicārānañca vasena aṭṭhārasamanopavicāro. Saccādhiṭṭhānādivasena caturādhiṭṭhāno. Paññācakkhunā diṭṭhadhammikassa samparāyikassa ca atthassa adassanato andho, diṭṭhadhammikasseva dassanato ekacakkhu, dvinnampi dassanato dvicakkhu, veditabbo.

    ಸ್ವಾಯಂ ನಿದ್ದಿಸೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಸ್ವಾಯನ್ತಿ ಚ ಸೋ ಅಯಂ, ಯಥಾವುತ್ತದೇಸನಾವಿಭಾಗಕುಸಲೋ ಭಗವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಪರಿಞ್ಞಾತವತ್ಥುಕೋತಿ ತೀಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾಹಿ ಅಪರಿಞ್ಞಾತಕ್ಖನ್ಧೋ। ಖನ್ಧಾ ಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾತವತ್ಥು। ಅಪರಿಞ್ಞಾಮೂಲಿಕಾತಿ ಪರಿಜಾನನಾಭಾವನಿಮಿತ್ತಾ ತಸ್ಮಿಂ ಸತಿ ಭಾವತೋ। ಪರಿಞ್ಞಾನಞ್ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ಕಿಲೇಸಾ ಪಟಿಪಕ್ಖಾ ತಮ್ಮೂಲಿಕಾ ಚ ಸಬ್ಬಮಞ್ಞನಾತಿ। ಅರಿಯಾನಂ ಅದಸ್ಸಾವೀತಿ ಏತ್ಥ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಆದಿಅತ್ಥೋ। ತೇನ ‘‘ಅರಿಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಕೋವಿದೋ’’ತಿಆದಿಕಂ ಪುಥುಜನಸ್ಸ ವಿಸೇಸನಭಾವೇನ ಪವತ್ತಂ ಪಾಳಿಸೇಸಂ ಗಣ್ಹಾತಿ ಪುಥುಜ್ಜನನಿದ್ದೇಸಭಾವತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಏವಂ ಪುಥುಜ್ಜನಂ ನಿದ್ದಿಸೀ’’ತಿ।

    Svāyaṃ niddisīti sambandho. Svāyanti ca so ayaṃ, yathāvuttadesanāvibhāgakusalo bhagavāti attho. Apariññātavatthukoti tīhi pariññāhi apariññātakkhandho. Khandhā hi pariññātavatthu. Apariññāmūlikāti parijānanābhāvanimittā tasmiṃ sati bhāvato. Pariññānañhi avijjādayo kilesā paṭipakkhā tammūlikā ca sabbamaññanāti. Ariyānaṃ adassāvīti ettha iti-saddo ādiattho. Tena ‘‘ariyadhammassa akovido’’tiādikaṃ puthujanassa visesanabhāvena pavattaṃ pāḷisesaṃ gaṇhāti puthujjananiddesabhāvato. Tenāha ‘‘evaṃ puthujjanaṃ niddisī’’ti.

    ಸುತ್ತನಿಕ್ಖೇಪವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Suttanikkhepavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ಪಥವೀವಾರವಣ್ಣನಾ

    Pathavīvāravaṇṇanā

    ತಸ್ಸಾತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ। ವಸತಿ ಏತ್ಥ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನಾತಿ ಆರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ವತ್ಥೂತಿ ವುಚ್ಚತಿ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಭಾವತೋತಿ ಆಹ ‘‘ಪಥವೀಆದೀಸು ವತ್ಥೂಸೂ’’ತಿ। ಸಕ್ಕಾಯಧಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ಆರಮ್ಮಣಾದಿನಾ ಸತಿಪಿ ಮಞ್ಞನಾಹೇತುಭಾವೇ ಮಞ್ಞನಾಹೇತುಕತ್ತೇನೇವ ತೇಸಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಬ್ಬಸಕ್ಕಾಯಧಮ್ಮಜನಿತಂ ಮಞ್ಞನ’’ನ್ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಥವೀಧಾತು ಸೇಸಧಾತೂನಂ ಸಸಮ್ಭಾರಾಸಮ್ಭಾರಭಾವಾ ಸತಿಪಿ ಪಮಾಣತೋ ಸಮಭಾವೇ ಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ಅಧಿಕಾನಧಿಕಭಾವೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಸಮ್ಭಾರನ್ತೀತಿ ಸಮ್ಭಾರಾ, ಪರಿವಾರಾ। ತಂತಂಕಲಾಪೇಹಿ ಲಕ್ಖಣಪಥವಿಯಾ ಸೇಸಧಮ್ಮಾ ಯಥಾರಹಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಪರಿವಾರಭಾವೇನ ಚ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸಾ ಹಿ ವಣ್ಣಾದೀಹಿ ಸಮ್ಭಾರೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಪಥವೀತಿ ಸಸಮ್ಭಾರಪಥವೀ’’ತಿ। ಪಥವಿತೋತಿ ಏತ್ಥ ಪುಥುಲಟ್ಠೇನ ಪುಥುವೀ, ಪುಥುವೀ ಏವ ಪಥವೀ। ಸಾ ಹಿ ಸತಿಪಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನವುತ್ತಿಯಂ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಸಕಲಾಪಭಾವಾನಂ ಆಧಾರಭಾವೇನ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಪುಥುಲಾ ಪತ್ಥಟಾ ವಿತ್ಥಿಣ್ಣಾತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಂ ಅರಹತಿ, ನ ಪನ ತಂ ಅನುಪವಿಸಿತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಆಪಾದಯೋ। ಸಸಮ್ಭಾರಪಥವಿಯಾ ಪನ ಪುಥುಲಭಾವೇ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ನತ್ಥಿ। ಆರಮ್ಮಣಪಥವಿಯಂ ವಡ್ಢನಫರಣಟ್ಠೇಹಿ ಪುಥುಲಟ್ಠೋ, ಇತರಸ್ಮಿಂ ರುಳ್ಹಿಯಾವ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಆರಮ್ಮಣಪಥವೀತಿ ಝಾನಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಂ ಪಥವೀಸಙ್ಖಾತಂ ಪಟಿಭಾಗನಿಮಿತ್ತಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ನಿಮಿತ್ತಪಥವೀತಿಪಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ। ಆಗಮನವಸೇನಾತಿ ಪಥವೀಕಸಿಣಭಾವನಾಗಮನವಸೇನ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಆಪೋ ಚ ದೇವಾ ಪಥವೀ, ತೇಜೋ ವಾಯೋ ತದಾಗಮು’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೪೦)।

    Tassāti puthujjanassa. Vasati ettha ārammaṇakaraṇavasenāti ārammaṇampi vatthūti vuccati pavattiṭṭhānabhāvatoti āha ‘‘pathavīādīsu vatthūsū’’ti. Sakkāyadhammānampi ārammaṇādinā satipi maññanāhetubhāve maññanāhetukatteneva tesaṃ nibbattitoti vuttaṃ ‘‘sabbasakkāyadhammajanitaṃ maññana’’nti. Ettha ca pathavīdhātu sesadhātūnaṃ sasambhārāsambhārabhāvā satipi pamāṇato samabhāve sāmatthiyato adhikānadhikabhāvena veditabbā. Sambhārantīti sambhārā, parivārā. Taṃtaṃkalāpehi lakkhaṇapathaviyā sesadhammā yathārahaṃ paccayabhāvena parivārabhāvena ca pavattanti. Tenāha ‘‘sā hi vaṇṇādīhi sambhārehi saddhiṃ pathavīti sasambhārapathavī’’ti. Pathavitoti ettha puthulaṭṭhena puthuvī, puthuvī eva pathavī. Sā hi satipi paricchinnavuttiyaṃ sabbesaṃ sakalāpabhāvānaṃ ādhārabhāvena pavattamānā puthulā patthaṭā vitthiṇṇāti vattabbataṃ arahati, na pana taṃ anupavisitvā pavattamānā āpādayo. Sasambhārapathaviyā pana puthulabhāve vattabbameva natthi. Ārammaṇapathaviyaṃ vaḍḍhanapharaṇaṭṭhehi puthulaṭṭho, itarasmiṃ ruḷhiyāva daṭṭhabbo. Ārammaṇapathavīti jhānassa ārammaṇabhūtaṃ pathavīsaṅkhātaṃ paṭibhāganimittaṃ. Tenāha ‘‘nimittapathavītipi vuccatī’’ti. Āgamanavasenāti pathavīkasiṇabhāvanāgamanavasena. Tathā hi vuttaṃ ‘‘āpo ca devā pathavī, tejo vāyo tadāgamu’’nti (dī. ni. 2.340).

    ಸಬ್ಬಾಪೀತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಾ ಪಥವೀಪಿ। ಅನುಸ್ಸವಾದಿಮತ್ತಲದ್ಧಾ ಮಞ್ಞನಾ ವತ್ಥು ಹೋತಿಯೇವ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಕಕ್ಖಳಂ ಖರಿಗತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ವಿಭ॰ ೧೭೩) ಲಕ್ಖಣಪಥವೀಪಿ ಉದ್ಧರೀಯತಿ। ಯಂ ಪನೇಕೇ ವದನ್ತಿ ‘‘ಲಕ್ಖಣೇ ದಿಟ್ಠೇ ಮಞ್ಞನಾ ನತ್ಥಿ, ಸಞ್ಜಾನಾತೀತಿ ವುತ್ತಸಞ್ಞಾ ಚ ದಿಟ್ಠಿಗ್ಗಾಹಸ್ಸ ಮೂಲಭೂತಾ ಪಿಣ್ಡಗ್ಗಾಹಿತಾ, ಸಾ ಲಕ್ಖಣೇ ನಕ್ಖಮತಿ, ತಸ್ಮಾ ಲಕ್ಖಣಪಥವೀ ನ ಗಹೇತಬ್ಬಾ’’ತಿ, ತದಯುತ್ತಂ ಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ಇಧ ಅನಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಲೋಕವೋಹಾರಂ ಗಹೇತ್ವಾ’’ತಿ। ನ ಚ ಸಬ್ಬಸಞ್ಞಾ ಪಿಣ್ಡಗ್ಗಾಹಿಕಾ , ನಾಪಿ ದಿಟ್ಠಿಗ್ಗಾಹಸ್ಸೇವ ಮೂಲಭೂತಾ, ತಸ್ಮಾ ಲಕ್ಖಣಪಥವಿಯಾಪಿ ಕಾಯದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನ ಅಞ್ಞಥಾ ಚ ಉಪಟ್ಠಿತಾಯ ಮಞ್ಞನಾ ಪವತ್ತತೇವ। ತೇನೇವ ಚ ‘‘ಅನುಸ್ಸವಾದಿಮತ್ತಲದ್ಧಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪಥವಿತೋತಿ ಪಚ್ಚತೇ ನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪಥವೀತಿ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿ ಆಹ। ಯಸ್ಮಾ ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ಪಥವಿಂ ‘‘ಪಥವೀ’ತಿ ಸಞ್ಜಾನನ್ತೋ ತೇನ ತೇನ ನಯೇನ ಪಥವೀಕೋಟ್ಠಾಸೇನೇವ ಸಞ್ಜಾನಾತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ನ ಆಪಾದಿಕೋಟ್ಠಾಸೇನ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಥವಿಭಾಗೇನ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿ। ಲೋಕವೋಹಾರಂ ಗಹೇತ್ವಾತಿ ಲೋಕಸಮಞ್ಞಂ ಅವಿಜಹಿತ್ವಾ। ಏತೇನ ಲಕ್ಖಣಪಥವಿಯಮ್ಪಿ ವೋಹಾರಮುಖೇನೇವಸ್ಸಾ ಪವತ್ತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।

    Sabbāpīti catubbidhā pathavīpi. Anussavādimattaladdhā maññanā vatthu hotiyeva. Tathā hi ‘‘kakkhaḷaṃ kharigata’’ntiādinā (vibha. 173) lakkhaṇapathavīpi uddharīyati. Yaṃ paneke vadanti ‘‘lakkhaṇe diṭṭhe maññanā natthi, sañjānātīti vuttasaññā ca diṭṭhiggāhassa mūlabhūtā piṇḍaggāhitā, sā lakkhaṇe nakkhamati, tasmā lakkhaṇapathavī na gahetabbā’’ti, tadayuttaṃ lakkhaṇapaṭivedhassa idha anadhippetattā. Tenāha ‘‘lokavohāraṃ gahetvā’’ti. Na ca sabbasaññā piṇḍaggāhikā , nāpi diṭṭhiggāhasseva mūlabhūtā, tasmā lakkhaṇapathaviyāpi kāyadvārānusārena aññathā ca upaṭṭhitāya maññanā pavattateva. Teneva ca ‘‘anussavādimattaladdhā’’ti vuttaṃ. Pathavitoti paccate nissakkavacananti dassento ‘‘pathavīti sañjānātī’’ti āha. Yasmā catubbidhampi pathaviṃ ‘‘pathavī’ti sañjānanto tena tena nayena pathavīkoṭṭhāseneva sañjānātīti vuccati, na āpādikoṭṭhāsena, tasmā vuttaṃ ‘‘pathavibhāgena sañjānātī’’ti. Lokavohāraṃ gahetvāti lokasamaññaṃ avijahitvā. Etena lakkhaṇapathaviyampi vohāramukhenevassā pavattīti dasseti.

    ಯದಿ ಲೋಕವೋಹಾರೇನ ತತ್ಥ ಪವತ್ತಿ, ಕೋ ಏತ್ಥ ದೋಸೋ, ನನು ಅರಿಯಾಪಿ ‘‘ಅಯಞ್ಹಿ ಭನ್ತೇ ಮಹಾಪಥವೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಲೋಕವೋಹಾರೇನ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ? ನ ಏತ್ಥ ವೋಹಾರಮತ್ತೇ ಅವಟ್ಠಾನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ಅಥ ಖೋ ವೋಹಾರಮುಖೇನ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿ ಆಹ। ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಸಮ್ಭೂತಾಯ ‘‘ಸುಭ’’ನ್ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತಾಯ ವಿಪರೀತಸಞ್ಞಾಯ ಸಞ್ಜಾನಾತೀತಿ। ಏತೇನ ದುಬ್ಬಲಾ ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯದಿ ಏವಂ ಕಸ್ಮಾ ಸಞ್ಞಾ ಗಹಿತಾತಿ? ಪಾಕಟಭಾವತೋ। ಯಥಾ ನಾಮ ಅಗ್ಗಿಮ್ಹಿ ಮಥಿಯಮಾನೇ ಯದಾ ಧೂಮೋ ಉಪಲಬ್ಭತಿ, ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ತದಾ ವಿಜ್ಜತೇವ ಪಾವಕೋ ಅವಿನಾಭಾವತೋ, ಪಾಕಟಭಾವತೋ ಪನ ಧೂಮೋ ಜಾತೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ನ ಅಗ್ಗಿ ಜಾತೋತಿ, ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯದಿಪಿ ತತ್ಥ ಮಞ್ಞನಾಕಿಚ್ಚಂ ಅತ್ಥಿ, ನ ಪನ ವಿಭೂತಂ ಅಪಾಕಟಭಾವತೋ ಸಞ್ಞಾಕಿಚ್ಚಮೇವ ವಿಭೂತಂ, ತಂ ಪನ ಮಞ್ಞನಾನುಕೂಲಂ ಮಞ್ಞನಾಸಹಿತಂ ಚಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿ। ಏವಂ ಪಥವೀಭಾಗಂ ಅಮುಞ್ಚನ್ತೋಯೇವ ವಾ ಸಞ್ಜಾನಾತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಯೋ ಹಿ ವುತ್ತಪ್ಪಭೇದಾಯ ಪಥವಿಯಾ ಪಥವಿಭಾಗಂ ಅಮುಞ್ಚನ್ತೋಯೇವ ಅವಿಜಹನ್ತೋಯೇವ ಸೀಸಪಿಣ್ಡೇ ಸುವಣ್ಣಸಞ್ಞೀ ವಿಯ ಅನತ್ತಾದಿಸಭಾವಂಯೇವ ತಂ ಅತ್ತಾದಿವಸೇನ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ, ತಸ್ಸ ವಸೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಥವೀ’’ತಿಆದಿ। ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಪುಥುಜ್ಜನಗ್ಗಾಹಸ್ಸ ಯುತ್ತಿಮಗ್ಗನನಿವಾರಣತೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಉಮ್ಮತ್ತಕೋ ವಿಯ…ಪೇ॰… ಗಣ್ಹಾತೀ’’ತಿ । ಅರಿಯಾನಂ ಅದಸ್ಸಾವಿತಾದಿಭೇದನ್ತಿ ಅರಿಯಾನಂ ಅದಸ್ಸಾವಿತಾದಿವಿಸೇಸಂ ವದನ್ತೇನ ಭಗವತಾವ ಏತ್ಥ ಯಥಾವುತ್ತಸಞ್ಜಾನನೇ ಕಾರಣಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ಯೋಜನಾ।

    Yadi lokavohārena tattha pavatti, ko ettha doso, nanu ariyāpi ‘‘ayañhi bhante mahāpathavī’’tiādinā lokavohārena pavattantīti? Na ettha vohāramatte avaṭṭhānaṃ adhippetaṃ, atha kho vohāramukhena micchābhinivesoti dassento ‘‘saññāvipallāsena sañjānātī’’ti āha. Tassattho – ayonisomanasikārasambhūtāya ‘‘subha’’ntiādinayappavattāya viparītasaññāya sañjānātīti. Etena dubbalā taṇhāmānadiṭṭhimaññanā dassitāti daṭṭhabbaṃ. Yadi evaṃ kasmā saññā gahitāti? Pākaṭabhāvato. Yathā nāma aggimhi mathiyamāne yadā dhūmo upalabbhati, kiñcāpi tadā vijjateva pāvako avinābhāvato, pākaṭabhāvato pana dhūmo jātoti vuccati, na aggi jātoti, evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Yadipi tattha maññanākiccaṃ atthi, na pana vibhūtaṃ apākaṭabhāvato saññākiccameva vibhūtaṃ, taṃ pana maññanānukūlaṃ maññanāsahitaṃ cāti āha ‘‘saññāvipallāsena sañjānātī’’ti. Evaṃ pathavībhāgaṃ amuñcantoyeva vā sañjānātīti sambandho. Yo hi vuttappabhedāya pathaviyā pathavibhāgaṃ amuñcantoyeva avijahantoyeva sīsapiṇḍe suvaṇṇasaññī viya anattādisabhāvaṃyeva taṃ attādivasena sañjānāti, tassa vasena vuttaṃ ‘‘pathavī’’tiādi. Na vattabbaṃ puthujjanaggāhassa yuttimaggananivāraṇatoti dassento āha ‘‘ummattako viya…pe… gaṇhātī’’ti . Ariyānaṃ adassāvitādibhedanti ariyānaṃ adassāvitādivisesaṃ vadantena bhagavatāva ettha yathāvuttasañjānane kāraṇaṃ vuttanti yojanā.

    ಏವನ್ತಿ ‘‘ಪಥವಿಭಾಗೇನ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇನ। ಸಞ್ಜಾನಿತ್ವಾತಿ ಪುಬ್ಬಕಾಲಕಿರಿಯಾನಿದ್ದೇಸೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅಪರಭಾಗೇ…ಪೇ॰… ಗಣ್ಹಾತೀ’’ತಿ। ಪಪಞ್ಚಸಙ್ಖಾತಿ ಪಪಞ್ಚಕೋಟ್ಠಾಸಾ। ಪಪಞ್ಚನ್ತಿ ಸತ್ತಾ ಸಂಸಾರೇ ಚಿರಾಯನ್ತಿ ಏತೇಹೀತಿ ಪಪಞ್ಚಾ, ಮಞ್ಞನ್ತಿ ‘‘ಏತಂ ಮಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಪರಿಕಪ್ಪೇನ್ತಿ ಏತಾಹೀತಿ ಮಞ್ಞನಾತಿ ದ್ವೀಹಿಪಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ ತಣ್ಹಾದಯೋವ ವುತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠಿಪಪಞ್ಚೇಹಿ ಇಧ ಮಞ್ಞನಾನಾಮೇನ ವುತ್ತೇಹೀ’’ತಿ। ಅಜಞ್ಞಸ್ಸ ಜಞ್ಞತೋ, ಅಸೇಯ್ಯಾದಿಕಸ್ಸ ಸೇಯ್ಯಾದಿತೋ ಗಹಣತೋ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾ ವಿಯ ತಣ್ಹಾಮಾನಮಞ್ಞನಾಪಿ ಅಞ್ಞಥಾ ಗಾಹೋ ಏವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಅಞ್ಞಥಾ ಗಣ್ಹಾತೀ’’ತಿ। ಆರಮ್ಮಣಾಭಿನಿರೋಪನಾದಿನಾ ಭಿನ್ನಸಭಾವಾನಮ್ಪಿ ವಿತಕ್ಕಾದೀನಂ ಸಾಧಾರಣೋ ಉಪನಿಜ್ಝಾಯನಸಭಾವೋ ವಿಯ ಅನುಗಿಜ್ಝನುಣ್ಣತಿಪರಾಮಸನಸಭಾವಾನಮ್ಪಿ ತಣ್ಹಾದೀನಂ ಸಾಧಾರಣೇನ ಆರಮ್ಮಣಪರಿಕಪ್ಪನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಿ ಮಞ್ಞನಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ತೀಹಿ ಮಞ್ಞನಾಹಿ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದಿ। ಅಸ್ಸಾತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ, ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾದೀಸು ವಿಯ ಸುಖುಮನಯೇನಪಿ ಮಞ್ಞನಾಪವತ್ತಿ ಅತ್ಥೀತಿ ವಿಭಾವನಸುಖತಾಯ ಥೂಲಂಯೇವ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಕಾಮೋ ‘‘ಓಳಾರಿಕನಯೇನಾ’’ತಿಆಹ। ಓಳಾರಿಕೇ ಹಿ ವಿಭಾಗೇ ದಸ್ಸಿತೇ ಸುಖುಮವಿಭಾವನಾ ಸುಕರಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅಯಮತ್ಥಯೋಜನಾ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಾ ಸತ್ತಸನ್ತಾನಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತಾ ವುತ್ತಾ ವಿಭಙ್ಗೇ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೇ ಚ।

    Evanti ‘‘pathavibhāgena sañjānātī’’tiādinā vuttappakārena. Sañjānitvāti pubbakālakiriyāniddesoti āha ‘‘aparabhāge…pe… gaṇhātī’’ti. Papañcasaṅkhāti papañcakoṭṭhāsā. Papañcanti sattā saṃsāre cirāyanti etehīti papañcā, maññanti ‘‘etaṃ mamā’’tiādinā parikappenti etāhīti maññanāti dvīhipi pariyāyehi taṇhādayova vuttāti āha ‘‘taṇhāmānadiṭṭhipapañcehi idha maññanānāmena vuttehī’’ti. Ajaññassa jaññato, aseyyādikassa seyyādito gahaṇato diṭṭhimaññanā viya taṇhāmānamaññanāpi aññathā gāho evāti āha ‘‘aññathā gaṇhātī’’ti. Ārammaṇābhiniropanādinā bhinnasabhāvānampi vitakkādīnaṃ sādhāraṇo upanijjhāyanasabhāvo viya anugijjhanuṇṇatiparāmasanasabhāvānampi taṇhādīnaṃ sādhāraṇena ārammaṇaparikappanākārena pavatti maññanāti daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘tīhi maññanāhi maññatī’’tiādi. Assāti puthujjanassa, udayabbayānupassanādīsu viya sukhumanayenapi maññanāpavatti atthīti vibhāvanasukhatāya thūlaṃyeva taṃ dassetukāmo ‘‘oḷārikanayenā’’tiāha. Oḷārike hi vibhāge dassite sukhumavibhāvanā sukarāti dassetuṃ ayamatthayojanā vuccatīti sambandho. Ajjhattikāti indriyabaddhā sattasantānapariyāpannā niyakajjhattā vuttā vibhaṅge paṭisambhidāmagge ca.

    ವಿಭಙ್ಗೇತಿ ಧಾತುವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ॰ ೧೭೩)। ಬಾಹಿರಾತಿ ಅನಿನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಾ ಸಙ್ಖಾರಸನ್ತಾನಪರಿಯಾಪನ್ನಾ। ಕಕ್ಖಳನ್ತಿ ಥದ್ಧಂ। ಖರಿಗತನ್ತಿ ಫರುಸಂ। ಕಕ್ಖಳಭಾವೋ ಕಕ್ಖಳತ್ತಂ। ಕಕ್ಖಳಭಾವೋತಿ ಕಕ್ಖಳಸಭಾವೋ। ಬಹಿದ್ಧಾತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧತೋ ಬಹಿದ್ಧಾಭೂತಂ। ಅನುಪಾದಿನ್ನನ್ತಿ ನ ಉಪಾದಿನ್ನಂ। ಅಯೋತಿ ಕಾಳಲೋಹಂ। ಲೋಹನ್ತಿ ಜಾತಿಲೋಹಂ ವಿಜಾತಿಲೋಹಂ ಕಿತ್ತಿಮಲೋಹಂ ಪಿಸಾಚಲೋಹನ್ತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ। ತತ್ಥ ಅಯೋ ಸಜ್ಝು ಸುವಣ್ಣಂ ತಿಪು ಸೀಸಂ ತಮ್ಬಲೋಹಂ ವೇಕನ್ತಕಲೋಹನ್ತಿ ಇಮಾನಿ ಸತ್ತ ಜಾತಿಲೋಹಾನಿ ನಾಮ। ನಾಗನಾಸಿಕಾಲೋಹಂ ವಿಜಾತಿಲೋಹಂ ನಾಮ। ಕಂಸಲೋಹಂ ವಟ್ಟಲೋಹಂ ಆರಕುಟನ್ತಿ ತೀಣಿ ಕಿತ್ತಿಮಲೋಹಾನಿ ನಾಮ। ಮೋರಕ್ಖಕಂ ಪುಥುಕಂ ಮಲಿನಕಂ ಚಪಲಕಂ ಸಲಕಂ ಆಟಲಂ ಭತ್ತಕಂ ದುಸಿಲೋಹನ್ತಿ ಅಟ್ಠ ಪಿಸಾಚಲೋಹಾನಿ ನಾಮ। ತೇಸು ವೇಕನ್ತಕಲೋಹಂ ನಾಮ ಸಬ್ಬಲೋಹಚ್ಛೇದನಸಮತ್ಥಾ ಏಕಾ ಲೋಹಜಾತಿ। ತಥಾ ಹಿ ತಂ ವಿಕನ್ತತಿ ಛಿನ್ದತೀತಿ ವಿಕನ್ತಕನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ವಿಕನ್ತಕಮೇವ ವೇಕನ್ತಕಂ। ನಾಗನಾಸಿಕಾಲೋಹಂ ಲೋಹಸದಿಸಂ ಲೋಹವಿಜಾತಿ ಹಲಿದ್ದಾದಿವಿಜಾತಿ ವಿಯ। ತಥಾ ಹಿ ತಂ ಲೋಹಾಕಾರಂ ಲೋಹಮಲಂ ವಿಯ ಘನಸಂಹತಂ ಹುತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಾಪೇತ್ವಾ ತಾಳಿತಂ ಪನ ಭಿನ್ನಂ ಭಿನ್ನಂ ಹುತ್ವಾ ವಿಸರತಿ ಮುದು ಮಟ್ಠಂ ಕಮ್ಮನಿಯಂ ವಾ ನ ಹೋತಿ। ತಿಪುತಮ್ಬೇ ಮಿಸ್ಸೇತ್ವಾ ಕತಂ ಕಂಸಲೋಹಂ। ಸೀಸತಮ್ಬೇ ಮಿಸ್ಸೇತ್ವಾ ಕತಂ ವಟ್ಟಲೋಹಂ। ಜಸತಮ್ಬೇ ಮಿಸ್ಸೇತ್ವಾ ಕತಂ ಆರಕುಟಂ। ತೇನೇವ ತಂ ಕರಣೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತತ್ತಾ ಕಿತ್ತಿಮಲೋಹನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯಂ ಪನ ಕೇವಲಂ ರಸಕಧಾತು ವಿನಿಗ್ಗತಂ, ತಂ ‘‘ಪಿತ್ತಲ’’ನ್ತಿಪಿ ವದನ್ತಿ। ತಂ ಇಧ ನಾಧಿಪ್ಪೇತಂ, ಯಥಾವುತ್ತಂ ಮಿಸ್ಸಕಮೇವ ಕತ್ವಾ ಯೋಜಿತಂ ಕಿತ್ತಿಮನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಮೋರಕ್ಖಕಾದೀನಿ ಏವಂನಾಮಾನೇವೇತಾನಿ। ತೇಸು ಯಸ್ಮಾ ಪಞ್ಚ ಜಾತಿಲೋಹಾನಿ ಪಾಳಿಯಂ ವಿಸುಂ ವುತ್ತಾನೇವ, ತಸ್ಮಾ ವೇಕನ್ತಕಲೋಹೇನ ಸದ್ಧಿಂ ವುತ್ತಾವಸೇಸಂ ಸಬ್ಬಂ ಇಧ ಲೋಹನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Vibhaṅgeti dhātuvibhaṅge (vibha. 173). Bāhirāti anindriyabaddhā saṅkhārasantānapariyāpannā. Kakkhaḷanti thaddhaṃ. Kharigatanti pharusaṃ. Kakkhaḷabhāvo kakkhaḷattaṃ. Kakkhaḷabhāvoti kakkhaḷasabhāvo. Bahiddhāti indriyabaddhato bahiddhābhūtaṃ. Anupādinnanti na upādinnaṃ. Ayoti kāḷalohaṃ. Lohanti jātilohaṃ vijātilohaṃ kittimalohaṃ pisācalohanti catubbidhaṃ. Tattha ayo sajjhu suvaṇṇaṃ tipu sīsaṃ tambalohaṃ vekantakalohanti imāni satta jātilohāni nāma. Nāganāsikālohaṃ vijātilohaṃ nāma. Kaṃsalohaṃ vaṭṭalohaṃ ārakuṭanti tīṇi kittimalohāni nāma. Morakkhakaṃ puthukaṃ malinakaṃ capalakaṃ salakaṃ āṭalaṃ bhattakaṃ dusilohanti aṭṭha pisācalohāni nāma. Tesu vekantakalohaṃ nāma sabbalohacchedanasamatthā ekā lohajāti. Tathā hi taṃ vikantati chindatīti vikantakanti vuccati. Vikantakameva vekantakaṃ. Nāganāsikālohaṃ lohasadisaṃ lohavijāti haliddādivijāti viya. Tathā hi taṃ lohākāraṃ lohamalaṃ viya ghanasaṃhataṃ hutvā tiṭṭhati, tāpetvā tāḷitaṃ pana bhinnaṃ bhinnaṃ hutvā visarati mudu maṭṭhaṃ kammaniyaṃ vā na hoti. Tiputambe missetvā kataṃ kaṃsalohaṃ. Sīsatambe missetvā kataṃ vaṭṭalohaṃ. Jasatambe missetvā kataṃ ārakuṭaṃ. Teneva taṃ karaṇena nibbattattā kittimalohanti vuccati. Yaṃ pana kevalaṃ rasakadhātu viniggataṃ, taṃ ‘‘pittala’’ntipi vadanti. Taṃ idha nādhippetaṃ, yathāvuttaṃ missakameva katvā yojitaṃ kittimanti vuttaṃ. Morakkhakādīni evaṃnāmānevetāni. Tesu yasmā pañca jātilohāni pāḷiyaṃ visuṃ vuttāneva, tasmā vekantakalohena saddhiṃ vuttāvasesaṃ sabbaṃ idha lohanti veditabbaṃ.

    ತಿಪೂತಿ ಸೇತತಿಪು। ಸೀಸನ್ತಿ ಕಾಳತಿಪು। ಸಜ್ಝನ್ತಿ ರಜತಂ। ಮುತ್ತಾತಿ ಹತ್ಥಿಕುಮ್ಭಜಾದಿಕಾ ಅಟ್ಠವಿಧಾಪಿ ಮುತ್ತಾ। ತಥಾ ಹಿ ಹತ್ಥಿಕುಮ್ಭಂ ವರಾಹದಾಠಾ ಭೂಜಙ್ಗಸೀಸಂ ವಲಾಹಕೂಟಂ ವೇಳೂ ಮಚ್ಛಸೀರೋ ಸಙ್ಖೋ ಸಿಪ್ಪೀತಿ ಅಟ್ಠ ಮುತ್ತಾಯೋನಿಯೋ। ತತ್ಥ ಹತ್ಥಿಕುಮ್ಭಜಾ ಪೀತವಣ್ಣಾ ಪಭಾಹೀನಾ। ವರಾಹದಾಠಾ ವರಾಹದಾಠವಣ್ಣಾವ। ಭುಜಙ್ಗಸೀಸಜಾ ನೀಲಾದಿವಣ್ಣಾ ಸುವಿಸುದ್ಧಾ ವಟ್ಟಲಾ ಚ। ವಲಾಹಕಜಾ ಭಾಸುರಾ ದುಬ್ಬಿಭಾಗರೂಪಾ ರತ್ತಿಭಾಗೇ ಅನ್ಧಕಾರಂ ವಿಧಮನ್ತಿಯೋ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ, ದೇವೂಪಭೋಗಾ ಏವ ಚ ಹೋನ್ತಿ। ವೇಳುಜಾ ಕರಕುಪಲಸಮಾನವಣ್ಣಾ ನ ಭಾಸುರಾ, ತೇ ಚ ವೇಳೂ ಅಮನುಸ್ಸಗೋಚರೇ ಏವ ಪದೇಸೇ ಜಾಯನ್ತಿ। ಮಚ್ಛಸೀರಜಾ ಪಾಠೀನಪಿಟ್ಠಿಸಮಾನವಣ್ಣಾ ವಟ್ಟಲಾ ಲಘವೋ ಚ ಹೋನ್ತಿ ಪಭಾವಿಹೀನಾ, ತೇ ಚ ಮಚ್ಛಾ ಸಮುದ್ದಮಜ್ಝೇ ಏವ ಜಾಯನ್ತಿ। ಸಙ್ಖಜಾ ಸಙ್ಖೋದರಚ್ಛವಿವಣ್ಣಾ ಕೋಲಪ್ಪಮಾಣಾಪಿ ಹೋನ್ತಿ ಪಭಾವಿಹೀನಾವ। ಸಿಪ್ಪಿಜಾ ಪಭಾವಿಸೇಸಯುತ್ತಾ ಹೋನ್ತಿ ನಾನಾಸಣ್ಠಾನಾ। ಏವಂ ಜಾತಿತೋ ಅಟ್ಠವಿಧಾಸುಪಿ ಮುತ್ತಾಸು ಯಾ ಮಚ್ಛಸಙ್ಖಸಿಪ್ಪಿಜಾ, ತಾ ಸಾಮುದ್ದಿಕಾ ಹೋನ್ತಿ, ಭುಜಙ್ಗಜಾಪಿ ಕಾಚಿ ಸಾಮುದ್ದಿಕಾ ಹೋನ್ತಿ, ಇತರಾ ಅಸಾಮುದ್ದಿಕಾ। ಯಸ್ಮಾ ಬಹುಲಂ ಸಾಮುದ್ದಿಕಾವ ಮುತ್ತಾ ಲೋಕೇ ದಿಸ್ಸನ್ತಿ, ತತ್ಥಾಪಿ ಸಿಪ್ಪಿಜಾವ, ಇತರಾ ಕಾದಾಚಿಕಾ। ತಸ್ಮಾ ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಂ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೭೩) ‘‘ಮುತ್ತಾತಿ ಸಾಮುದ್ದಿಕಾ ಮುತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।

    Tipūti setatipu. Sīsanti kāḷatipu. Sajjhanti rajataṃ. Muttāti hatthikumbhajādikā aṭṭhavidhāpi muttā. Tathā hi hatthikumbhaṃ varāhadāṭhā bhūjaṅgasīsaṃ valāhakūṭaṃ veḷū macchasīro saṅkho sippīti aṭṭha muttāyoniyo. Tattha hatthikumbhajā pītavaṇṇā pabhāhīnā. Varāhadāṭhā varāhadāṭhavaṇṇāva. Bhujaṅgasīsajā nīlādivaṇṇā suvisuddhā vaṭṭalā ca. Valāhakajā bhāsurā dubbibhāgarūpā rattibhāge andhakāraṃ vidhamantiyo tiṭṭhanti, devūpabhogā eva ca honti. Veḷujā karakupalasamānavaṇṇā na bhāsurā, te ca veḷū amanussagocare eva padese jāyanti. Macchasīrajā pāṭhīnapiṭṭhisamānavaṇṇā vaṭṭalā laghavo ca honti pabhāvihīnā, te ca macchā samuddamajjhe eva jāyanti. Saṅkhajā saṅkhodaracchavivaṇṇā kolappamāṇāpi honti pabhāvihīnāva. Sippijā pabhāvisesayuttā honti nānāsaṇṭhānā. Evaṃ jātito aṭṭhavidhāsupi muttāsu yā macchasaṅkhasippijā, tā sāmuddikā honti, bhujaṅgajāpi kāci sāmuddikā honti, itarā asāmuddikā. Yasmā bahulaṃ sāmuddikāva muttā loke dissanti, tatthāpi sippijāva, itarā kādācikā. Tasmā sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 173) ‘‘muttāti sāmuddikā muttā’’ti vuttaṃ.

    ಮಣೀತಿ ಠಪೇತ್ವಾ ಪಾಳಿಆಗತೇ ವೇಳುರಿಯಾದಿಕೇ ಸೇಸೋ ಜೋತಿರಸಾದಿಭೇದೋ ಸಬ್ಬೋಪಿ ಮಣಿ। ವೇಳುರಿಯನ್ತಿ ವಂಸವಣ್ಣಮಣಿ। ಸಙ್ಖೋತಿ ಸಾಮುದ್ದಿಕಸಙ್ಖೋ। ಸಿಲಾತಿ ಕಾಳಸಿಲಾ ಪಣ್ಡುಸಿಲಾ ಸೇತಸಿಲಾದಿಭೇದಾ ಅಟ್ಠಪಿ ಸಿಲಾ। ರಜತನ್ತಿ ಕಹಾಪಣಾದಿಕಂ ವುತ್ತಾವಸೇಸಂ ರಜತಸಮ್ಮತಂ। ಜಾತರೂಪನ್ತಿ ಸುವಣ್ಣಂ। ಲೋಹಿತಙ್ಗೋತಿ ರತ್ತಮಣಿ। ಮಸಾರಗಲ್ಲನ್ತಿ ಕಬರಮಣಿ ತಿಣಾದೀಸು ಬಹಿಭಾರಾ ತಾಲನಾಳಿಕೇರಾದಯೋಪಿ ತಿಣಂ ನಾಮ। ಅನ್ತೋಸಾರಂ ಖದಿರಾದಿ ಅನ್ತಮಸೋ ದಾರುಖಣ್ಡಮ್ಪಿ ಕಟ್ಠಂ ನಾಮ। ಮುಗ್ಗಮತ್ತತೋ ಯಾವ ಮುಟ್ಠಿಪ್ಪಮಾಣಾ ಮರುಮ್ಬಾ ಸಕ್ಖರಾ ನಾಮ। ಮುಗ್ಗಮತ್ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಹೇಟ್ಠಾ ವಾಲಿಕಾ ನಾಮ। ಕಠಲನ್ತಿ ಕಪಾಲಖಣ್ಡಂ। ಭೂಮೀತಿ ಸಸಮ್ಭಾರಪಥವೀ। ಪಾಸಾಣೋತಿ ಅನ್ತೋಮುಟ್ಠಿಯಂ ಅಸಣ್ಠಹನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಹತ್ಥಿಪ್ಪಮಾಣಂ ಪಾಸಾಣಂ, ಹತ್ಥಿಪ್ಪಮಾಣತೋ ಪನ ಪಟ್ಠಾಯ ಉಪರಿ ಪಬ್ಬತೋತಿ। ಅಯಂ ಅಯೋಆದೀಸು ವಿಭಾಗನಿದ್ದೇಸೋ। ನಿಮಿತ್ತಪಥವೀತಿ ಪಟಿಭಾಗನಿಮಿತ್ತಭೂತಂ ಪಥವಿಕಸಿಣಂ। ತಮ್ಪಿ ಹಿ ‘‘ರೂಪಾವಚರತಿಕಚತುಕ್ಕಜ್ಝಾನಂ ಕುಸಲತೋ ಚ ವಿಪಾಕತೋ ಚ ಕಿರಿಯತೋ ಚ ಚತುತ್ಥಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ವಿಪಾಕೋ ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿ ವಚನತೋ ‘‘ಬಾಹಿರಾ ಪಥವೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಯಾ ಚ ಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣತ್ತಿಕೇ ನಿಮಿತ್ತಪಥವೀ, ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ’’ತಿ। ಉಗ್ಗಹನಿಮಿತ್ತಞ್ಚೇತ್ಥ ತಂಗತಿಕಮೇವ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ನಿಮಿತ್ತುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪನ ಪುಬ್ಬೇ ಭೂಮಿಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಗಹಿತನ್ತಿ।

    Maṇīti ṭhapetvā pāḷiāgate veḷuriyādike seso jotirasādibhedo sabbopi maṇi. Veḷuriyanti vaṃsavaṇṇamaṇi. Saṅkhoti sāmuddikasaṅkho. Silāti kāḷasilā paṇḍusilā setasilādibhedā aṭṭhapi silā. Rajatanti kahāpaṇādikaṃ vuttāvasesaṃ rajatasammataṃ. Jātarūpanti suvaṇṇaṃ. Lohitaṅgoti rattamaṇi. Masāragallanti kabaramaṇi tiṇādīsu bahibhārā tālanāḷikerādayopi tiṇaṃ nāma. Antosāraṃ khadirādi antamaso dārukhaṇḍampi kaṭṭhaṃ nāma. Muggamattato yāva muṭṭhippamāṇā marumbā sakkharā nāma. Muggamattato paṭṭhāya heṭṭhā vālikā nāma. Kaṭhalanti kapālakhaṇḍaṃ. Bhūmīti sasambhārapathavī. Pāsāṇoti antomuṭṭhiyaṃ asaṇṭhahanato paṭṭhāya yāva hatthippamāṇaṃ pāsāṇaṃ, hatthippamāṇato pana paṭṭhāya upari pabbatoti. Ayaṃ ayoādīsu vibhāganiddeso. Nimittapathavīti paṭibhāganimittabhūtaṃ pathavikasiṇaṃ. Tampi hi ‘‘rūpāvacaratikacatukkajjhānaṃ kusalato ca vipākato ca kiriyato ca catutthassa jhānassa vipāko ime dhammā bahiddhārammaṇā’’ti vacanato ‘‘bāhirā pathavī’’ti vuccati. Tena vuttaṃ ‘‘yā ca ajjhattārammaṇattike nimittapathavī, taṃ gahetvā’’ti. Uggahanimittañcettha taṃgatikameva daṭṭhabbaṃ, nimittuppattito pana pubbe bhūmiggahaṇeneva gahitanti.

    ತೀಹಿ ಮಞ್ಞನಾಹೀತಿ ವುತ್ತಂ ಮಞ್ಞನಾತ್ತಯಂ ಸಪರಸನ್ತಾನೇಸು ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಹಂ ಪಥವೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಅಹಂ ಪಥವೀತಿಆದೀನಾ ಅಜ್ಝತ್ತವಿಸಯಂ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಂ ಮಾನಮಞ್ಞನಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತಿ ಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸಾಹಂಕಾರದೀಪನತೋ। ಮಮ ಪಥವೀತಿ ಇಮಿನಾ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಂ ಮಾನಮಞ್ಞನಮ್ಪಿ ವಾ ಪರಿಗ್ಗಹಭೂತಾಯಪಿ ಪಥವಿಯಾ ಸೇಯ್ಯಾದಿತೋ ಮಾನಜಪ್ಪನತೋ। ಸೇಸಪದದ್ವಯೇಪಿ ಇಮಿನಾನಯೇನ ಮಞ್ಞನಾವಿಭಾಗೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ಪಥವಿಕಸಿಣಜ್ಝಾನಲಾಭೀ ಝಾನಚಕ್ಖುನಾ ಗಹಿತಝಾನಾರಮ್ಮಣಂ ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಅಭಿನಿವಿಸನ್ತೋ ತಞ್ಚ ಸೇಯ್ಯಾದಿತೋ ದಹನ್ತೋ ಅತ್ಥತೋ ‘‘ಅಹಂ ಪಥವೀ’’ತಿ ಮಞ್ಞತಿ ನಾಮ, ತಮೇವ ‘‘ಅಯಂ ಮಯ್ಹಂ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಗಹಣೇ ಪನ ‘‘ಮಮ ಪಥವೀ’’ತಿ ಮಞ್ಞತಿ ನಾಮ। ತಥಾ ತಂ ‘‘ಪರಪುರಿಸೋ’’ತಿ ವಾ ‘‘ದೇವೋ’’ತಿ ವಾ ವಾದವಸೇನ ‘‘ಅಯಮೇವ ಪರೇಸಂ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ವಾ ಅಭಿನಿವಿಸನ್ತೋ ‘‘ಪರೋ ಪಥವೀ, ಪರಸ್ಸ ಪಥವೀ’’ತಿ ಮಞ್ಞತಿ ನಾಮ। ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸೇಸಪಥವೀಸುಪಿ ಯಥಾರಹಂ ಚತುಕ್ಕಂ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಂ।

    Tīhi maññanāhīti vuttaṃ maññanāttayaṃ saparasantānesu saṅkhepato yojetvā dassetuṃ ‘‘ahaṃ pathavī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ahaṃ pathavītiādīnā ajjhattavisayaṃ diṭṭhimaññanaṃ mānamaññanañca dasseti attābhinivesāhaṃkāradīpanato. Mama pathavīti iminā taṇhāmaññanaṃ mānamaññanampi vā pariggahabhūtāyapi pathaviyā seyyādito mānajappanato. Sesapadadvayepi iminānayena maññanāvibhāgo veditabbo. Tattha pathavikasiṇajjhānalābhī jhānacakkhunā gahitajhānārammaṇaṃ ‘‘attā’’ti abhinivisanto tañca seyyādito dahanto atthato ‘‘ahaṃ pathavī’’ti maññati nāma, tameva ‘‘ayaṃ mayhaṃ attā’’ti gahaṇe pana ‘‘mama pathavī’’ti maññati nāma. Tathā taṃ ‘‘parapuriso’’ti vā ‘‘devo’’ti vā vādavasena ‘‘ayameva paresaṃ attā’’ti vā abhinivisanto ‘‘paro pathavī, parassa pathavī’’ti maññati nāma. Iminā nayena sesapathavīsupi yathārahaṃ catukkaṃ niddhāretabbaṃ.

    ಏವಂ ‘‘ಪಥವಿಂ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಚತುಕ್ಕವಸೇನ ಮಞ್ಞನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಮಞ್ಞನಾವತ್ಥುಂ ಮಞ್ಞನಾಯೋ ಚ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಅನೇಕವಿಹಿತಂ ತಸ್ಸ ಮಞ್ಞನಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಥ ವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಅಯನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋ। ಛನ್ದರಾಗನ್ತಿ ಬಹಲರಾಗಂ। ಅಸ್ಸಾದೇತೀತಿ ನಿಕಾಮೇತಿ, ‘‘ಇಮೇ ಕೇಸಾ ಮುದುಸಿನಿದ್ಧಕುಞ್ಚಿತನೀಲೋಭಾಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ತತ್ಥ ರಸಂ ವಿನ್ದತಿ। ಅಭಿನನ್ದತೀತಿ ಸಪ್ಪೀತಿಕಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ಅಭಿಮುಖೋ ನನ್ದತಿ ಪಮೋದತಿ। ಅಭಿವದತೀತಿ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ತಣ್ಹಾಭಿನನ್ದನಾವೇಗಂ ಹದಯೇನ ಸನ್ಧಾರೇತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತೋ ‘‘ಅಹೋ ಮೇ ಕೇಸಾ’’ತಿ ವಾಚಂ ನಿಚ್ಛಾರೇತಿ। ಅಜ್ಝೋಸಾಯ ತಿಟ್ಠತೀತಿ ಬಲವತಣ್ಹಾಭಿನಿವೇಸೇನ ಗಿಲಿತ್ವಾ ಪರಿನಿಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ। ಅಞ್ಞತರಂ ವಾ ಪನ ರಜ್ಜನೀಯವತ್ಥುನ್ತಿ ಕೇಸಾದಿತೋ ಅಞ್ಞತರಂ ವಾ ಕರಚರಣಾದಿಪ್ಪಭೇದಂ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ರಾಗುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭೂತಂ ವತ್ಥುಂ। ಇತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಸಿನಿದ್ಧಾದಿಪ್ಪಕಾರೇನಾತಿ ಪತ್ಥಯಿತಬ್ಬಾಕಾರಂ ಪರಾಮಸತಿ। ತತ್ಥ ನನ್ದಿಂ ಸಮನ್ನಾನೇತೀತಿ ತೇಸು ಭಾವೀಸು ಕೇಸಾದೀಸು ಸಿದ್ಧಂ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ನನ್ದಿಂ ತಣ್ಹಂ ಸಮನ್ನಾಹರತಿ ಸಮುಪಚಾರೇತಿ। ಪಣಿದಹತೀತಿ ಪತ್ಥನಂ ಠಪೇತಿ।

    Evaṃ ‘‘pathaviṃ maññatī’’ti ettha catukkavasena maññanaṃ dassetvā idāni maññanāvatthuṃ maññanāyo ca vibhajitvā anekavihitaṃ tassa maññanākāraṃ dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādimāha. Tattha ayanti yathāvutto puthujjano. Chandarāganti bahalarāgaṃ. Assādetīti nikāmeti, ‘‘ime kesā mudusiniddhakuñcitanīlobhāsā’’tiādinā tattha rasaṃ vindati. Abhinandatīti sappītikāya taṇhāya abhimukho nandati pamodati. Abhivadatīti uppannaṃ taṇhābhinandanāvegaṃ hadayena sandhāretuṃ asakkonto ‘‘aho me kesā’’ti vācaṃ nicchāreti. Ajjhosāya tiṭṭhatīti balavataṇhābhinivesena gilitvā pariniṭṭhāpetvā tiṭṭhati. Aññataraṃ vā pana rajjanīyavatthunti kesādito aññataraṃ vā karacaraṇādippabhedaṃ niyakajjhattapariyāpannaṃ rāguppattihetubhūtaṃ vatthuṃ. Itīti iminā siniddhādippakārenāti patthayitabbākāraṃ parāmasati. Tattha nandiṃ samannānetīti tesu bhāvīsu kesādīsu siddhaṃ viya katvā nandiṃ taṇhaṃ samannāharati samupacāreti. Paṇidahatīti patthanaṃ ṭhapeti.

    ಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ‘‘ಸೇಯ್ಯೋಹಮಸ್ಮೀ’’ತಿ, ವಿಪತ್ತಿಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ‘‘ಹೀನೋಹಮಸ್ಮೀ’’ತಿ ಮಾನಂ ಜನೇತೀತಿ ಯೋಜನಾ। ಪಥವೀಕೋಟ್ಠಾಸಭೂತಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಂ ಸಮ್ಪತ್ತಿವಿಪತ್ತೀಹಿ ಮಾನಜಪ್ಪನಾ ಪಥವಿಯಾ ಮಞ್ಞನಾ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಏವಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಂ ಪಥವಿಂ ಮಾನಮಞ್ಞನಾಯ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ। ಅವಯವಬ್ಯತಿರೇಕೇನ ಸಮುದಾಯಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಸಮುದಾಯೋ ಜೀವಾಭಿನಿವೇಸೋ ಅವಯವೇಪಿ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತಂ ಜೀವಂ ತಂ ಸರೀರನ್ತಿ ಆಗತನಯೇನ ಪನ ಕೇಸಂ ‘ಜೀವೋ’ತಿ ಅಭಿನಿವಿಸತೀ’’ತಿ ಆಹ। ‘‘ಕೇಸಾ ನಾಮೇತೇ ಇಸ್ಸರವಿಹಿತಾ ಪಜಾಪತಿನಿಸ್ಸಿತಾ ಅಣುಸಞ್ಚಯೋ ಪಕತಿಪರಿಣಾಮೋ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನಪೇತ್ಥ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Sampattiṃ nissāya ‘‘seyyohamasmī’’ti, vipattiṃ nissāya ‘‘hīnohamasmī’’ti mānaṃ janetīti yojanā. Pathavīkoṭṭhāsabhūtānaṃ kesādīnaṃ sampattivipattīhi mānajappanā pathaviyā maññanā hotīti āha ‘‘evaṃ ajjhattikaṃ pathaviṃ mānamaññanāya maññatī’’ti. Avayavabyatirekena samudāyassa abhāvato samudāyo jīvābhiniveso avayavepi hotīti dassento ‘‘taṃ jīvaṃ taṃ sarīranti āgatanayena pana kesaṃ ‘jīvo’ti abhinivisatī’’ti āha. ‘‘Kesā nāmete issaravihitā pajāpatinissitā aṇusañcayo pakatipariṇāmo’’tiādinā nayenapettha diṭṭhimaññanā veditabbā.

    ಇಮಿಸ್ಸಾ ಪವತ್ತಿಯಾತಿ ನಿಕನ್ತಿಮಾನದಿಟ್ಠೀನಂ ಪರಿಯಾದಾನಸಮುಗ್ಘಾಟಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ। ‘‘ಏತಂ ಮಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಯದಿಪಿ ತಿಸ್ಸನ್ನಮ್ಪಿ ಮಞ್ಞನಾನಂ ಸಮ್ಭವೋ ದಸ್ಸಿತೋ। ತಣ್ಹಾಮಾನಮಞ್ಞನಾನಂ ಪನ ಹೇಟ್ಠಾ ದಸ್ಸಿತತ್ತಾ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾ ಏವೇತ್ಥ ವಿಸೇಸತೋ ಉದ್ಧಟಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಏವಮ್ಪಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಂ ಪಥವಿಂ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾಯ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ।

    Imissā pavattiyāti nikantimānadiṭṭhīnaṃ pariyādānasamugghāṭappavattiyā. ‘‘Etaṃ mamā’’tiādinā yadipi tissannampi maññanānaṃ sambhavo dassito. Taṇhāmānamaññanānaṃ pana heṭṭhā dassitattā diṭṭhimaññanā evettha visesato uddhaṭāti veditabbaṃ. Tenāha ‘‘evampi ajjhattikaṃ pathaviṃ diṭṭhimaññanāya maññatī’’ti.

    ಬಾಹಿರಮ್ಪಿ ಪಥವಿಂ ತೀಹಿ ಮಞ್ಞನಾಹಿ ಮಞ್ಞತೀತಿ ಯೋಜನಾ। ತಂ ಪನ ಮಞ್ಞನಾವಿಧಿಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಥ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ತಸ್ಸತ್ಥೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Bāhirampi pathaviṃ tīhi maññanāhi maññatīti yojanā. Taṃ pana maññanāvidhiṃ dassetuṃ ‘‘katha’’nti āha. Tassattho heṭṭhā vuttanayena veditabbo.

    ಅಯಂ ಜೀವೋತಿ ಅಯಂ ಕಾಳಲೋಹಂ ‘‘ಜೀವೋ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಅಭಿನಿವಿಸತಿ ಏಕಚ್ಚೇ ನಿಗಣ್ಠಾ ವಿಯ। ಏವಂ ಬಾಹಿರಂ ಪಥವಿಂ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾಯ ಮಞ್ಞತೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ‘‘ಯಾ ಚೇವ ಖೋ ಪನ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾ ಪಥವೀಧಾತು, ಯಾ ಚ ಬಾಹಿರಾ ಪಥವೀಧಾತೂ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಆನೇತ್ವಾ ವತ್ತಬ್ಬೋ।

    Ayaṃjīvoti ayaṃ kāḷalohaṃ ‘‘jīvo attā’’ti abhinivisati ekacce nigaṇṭhā viya. Evaṃ bāhiraṃ pathaviṃ diṭṭhimaññanāya maññatīti etthāpi ‘‘yā ceva kho pana ajjhattikā pathavīdhātu, yā ca bāhirā pathavīdhātū’’tiādinā nayena ānetvā vattabbo.

    ಪಥವೀಕಸಿಣಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತೀತಿಆದೀಸು ಯಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಮೇವ। ಅಯಮ್ಪಿ ಚ ನಯೋ ‘‘ರೂಪಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥೇವ ಅನ್ತೋಗಧೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ ಕಸಿಣಾನಮ್ಪಿ ರೂಪಸಮಞ್ಞಾಸಮ್ಭಾವತೋ। ಪಥವಿಂ ಮಞ್ಞತೀತಿ ಏತ್ಥ ಯಾದಿಸೋ ಮಞ್ಞನಾವತ್ಥುಮಞ್ಞನಾನಂ ವಿತ್ಥಾರನಯೋ ವುತ್ತೋ, ತಾದಿಸೋ ಇತೋ ಪರಂ ವುತ್ತನಯೋವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಇತೋ ಪರಂ ಸಙ್ಖೇಪೇನೇವ ಕಥಯಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ, ಅತಾದಿಸೋ ಪನ ವಿತ್ಥಾರತೋಪಿ ಕಥಯಿಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Pathavīkasiṇaṃ attato samanupassatītiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Ayampi ca nayo ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’ti ettheva antogadhoti daṭṭhabbo kasiṇānampi rūpasamaññāsambhāvato. Pathaviṃ maññatīti ettha yādiso maññanāvatthumaññanānaṃ vitthāranayo vutto, tādiso ito paraṃ vuttanayovāti āha ‘‘ito paraṃ saṅkhepeneva kathayissāmā’’ti, atādiso pana vitthāratopi kathayissatīti attho.

    ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ‘‘ಪಥವಿಯಾ’’ತಿ ಇದಂ ಭುಮ್ಮವಚನಂ, ತಸ್ಮಾ, ಸೋ ಅತ್ತಪರತ್ತದುಪಕರಣಾನಂ ಆಧಾರಭಾವೇನ ತಂ ಮಞ್ಞನಾವತ್ಥುಂ ಕಪ್ಪೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಹಂ ಪಥವಿಯಾ’’ತಿಆದಿ। ನನು ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಾನಿನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಪಭೇದಸ್ಸ ಧಮ್ಮಪ್ಪಬನ್ಧಸ್ಸ ಸಸಮ್ಭಾರಪಥವೀ ಚ ಆಧಾರನಿಸ್ಸಯೋ, ಇತರಾ ಆರಮ್ಮಣನಿಸ್ಸಯೋ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸಾತಿ ಏತ್ಥ ನಿಬ್ಬಿರೋಧೋತಿ? ನ, ಮಞ್ಞನಾವತ್ಥುಂ ನಿಸ್ಸಯಭಾವೇನ ಪರಿಕಪ್ಪನತೋ। ಅಯಞ್ಹಿ ‘‘ಅಹ’’ನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾಯ ಮಾನಮಞ್ಞನಾಯ ಚ ವತ್ಥುಭೂತಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಪಥವಿಸನ್ನಿಸ್ಸಯಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಅಹಂ ಪಥವಿಯಾ’’ತಿ ಮಞ್ಞತಿ, ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾಯ ವತ್ಥುಭೂತಸ್ಸ ಉಪಕರಣಸ್ಸ ಪಥವಿಂ ಸನ್ನಿಸ್ಸಯಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಮಯ್ಹಂ ಕಿಞ್ಚನಂ ಪಲಿಬೋಧೋ ಪಥವಿಯಾ’’ತಿ ಮಞ್ಞತಿ। ಪರೋತಿಆದೀಸುಪಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Tasmāti yasmā ‘‘pathaviyā’’ti idaṃ bhummavacanaṃ, tasmā, so attaparattadupakaraṇānaṃ ādhārabhāvena taṃ maññanāvatthuṃ kappetīti attho. Tenāha ‘‘ahaṃ pathaviyā’’tiādi. Nanu ca indriyabaddhānindriyabaddhapabhedassa dhammappabandhassa sasambhārapathavī ca ādhāranissayo, itarā ārammaṇanissayo tadārammaṇassāti ettha nibbirodhoti? Na, maññanāvatthuṃ nissayabhāvena parikappanato. Ayañhi ‘‘aha’’nti diṭṭhimaññanāya mānamaññanāya ca vatthubhūtassa attano pathavisannissayaṃ katvā ‘‘ahaṃ pathaviyā’’ti maññati, taṇhāmaññanāya vatthubhūtassa upakaraṇassa pathaviṃ sannissayaṃ katvā ‘‘mayhaṃ kiñcanaṃ palibodho pathaviyā’’ti maññati. Parotiādīsupi iminā nayena attho veditabbo.

    ಯ್ವಾಯಂ ಅತ್ಥನಯೋತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ವುತ್ತೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೇ। ಏತೇನೇವ ನಯೇನಾತಿ ಯ್ವಾಯಂ ‘‘ಸೋ ಖೋ ಪನ ಮೇ ಅತ್ತಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ರೂಪೇ’’ತಿ ಸಮುದಾಯಸ್ಸ ಆಧಾರಭಾವದೀಪನೋ ಅತ್ಥನಯೋ ವುತ್ತೋ, ಏತೇನೇವ ನಯೇನ। ನ ಹಿ ಅವಯವಬ್ಯತಿರೇಕೇನ ಸಮುದಾಯೋ ಲಬ್ಭತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಮುದಾಯೇ ವುತ್ತವಿಧಿ ಅವಯವೇಪಿ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತೇನಾಹ ಸೋ ಖೋ ಪನ ಮೇ ಅಯಂ ಅತ್ತಾ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಪಥವಿಯಾತಿ ಮಞ್ಞನ್ತೋತಿ। ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪನಸ್ಸ ಅತ್ತನೀತಿ ಏತ್ಥ ಅಸ್ಸಾತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ। ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಅತ್ತನೀತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಪಥವೀಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇ ಅತ್ತನಿ। ‘‘ಪಥವಿಯಾ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ ಪದಸ್ಸಾಯಂ ವಣ್ಣನಾ। ಏವಂ ‘‘ಪಥವಿಯಾ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಅತ್ತವಸೇನ ದಿಟ್ಠಿಮಾನತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಪರವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯದಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಅಸ್ಸಾತಿ ಪರಸ್ಸ। ತದಾತಿ ಪರವಸೇನ ಮಞ್ಞನಾಯಂ। ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾ ಏವ ಯುಜ್ಜತಿ ತತ್ಥ ನಿಚ್ಚಾಭಿನಿವೇಸಾದಯೋ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ಕತ್ವಾ। ಅವಧಾರಣೇನ ಮಾನತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾ ನಿವತ್ತೇತಿ। ನ ಹಿ ‘‘ಸೇಯ್ಯೋಹಮಸ್ಮೀ’’ತಿಆದಿನಾ, ‘‘ಮಯ್ಹ’’ನ್ತಿ ಚ ಪವತ್ತಲಕ್ಖಣಾ ಮಾನತಣ್ಹಾ ಪರಸ್ಮಿಂ ಪರಸ್ಸ ಸನ್ತಕಭಾವೇನ ಗಹಿತೇ ಚ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಇತರಾಯೋಪೀತಿ ಮಾನತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾಯೋಪಿ। ಇಚ್ಛನ್ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯಾ। ಪರಸ್ಸಪಿ ಹಿ ಪಥವೀಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ಸಮ್ಪತ್ತಿಇಸ್ಸರಿಯಾದಿಕಸ್ಸ ವಸೇನ ಅತ್ತನಿ ಸೇಯ್ಯಾದಿಭಾವಂ ದಹತೋ ಪಣಿದಹತೋ ಚ ಚಿತ್ತಂ ತಥಾಭಾವಾಯ ಮಾನತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ಆಚರಿಯಾನಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ಪರೋ ಪಥವೀ ಪರಸ್ಸ ಪಥವೀ’’ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಇಮೇ ದ್ವೇ ಪಕಾರಾ ಸಾಧಿಪ್ಪಾಯಾ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾ।

    Yvāyaṃ atthanayoti sambandho. Vutto paṭisambhidāmagge. Eteneva nayenāti yvāyaṃ ‘‘so kho pana me attā imasmiṃ rūpe’’ti samudāyassa ādhārabhāvadīpano atthanayo vutto, eteneva nayena. Na hi avayavabyatirekena samudāyo labbhati, tasmā samudāye vuttavidhi avayavepi labbhatīti adhippāyo. Tenāha so kho pana me ayaṃ attā imissā pathaviyāti maññantoti. Tasmiṃyeva panassa attanīti ettha assāti puthujjanassa. Tasmiṃyeva attanīti ajjhattikabāhirapathavīsannissaye attani. ‘‘Pathaviyā maññatī’’ti padassāyaṃ vaṇṇanā. Evaṃ ‘‘pathaviyā maññatī’’ti ettha attavasena diṭṭhimānataṇhāmaññanaṃ dassetvā idāni paravasena dassetuṃ ‘‘yadā panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha assāti parassa. Tadāti paravasena maññanāyaṃ. Diṭṭhimaññanā eva yujjati tattha niccābhinivesādayo sambhavantīti katvā. Avadhāraṇena mānataṇhāmaññanā nivatteti. Na hi ‘‘seyyohamasmī’’tiādinā, ‘‘mayha’’nti ca pavattalakkhaṇā mānataṇhā parasmiṃ parassa santakabhāvena gahite ca pavattantīti adhippāyo. Itarāyopīti mānataṇhāmaññanāyopi. Icchanti aṭṭhakathācariyā. Parassapi hi pathavīsannissayena sampattiissariyādikassa vasena attani seyyādibhāvaṃ dahato paṇidahato ca cittaṃ tathābhāvāya mānataṇhāmaññanā sambhavantīti ācariyānaṃ adhippāyo. ‘‘Paro pathavī parassa pathavī’’ti etthāpi ime dve pakārā sādhippāyā niddhāretabbā.

    ‘‘ಪಥವಿತೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿ, ‘‘ಆದಿತೋ’’ತಿ ಚ ಆದೀಸು ಅನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನೇಪಿ ತೋ-ಸದ್ದೋ ದಿಟ್ಠೋತಿ ಆಹ ‘‘ಪಥವಿತೋತಿ ನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನ’’ನ್ತಿ। ಸಉಪಕರಣಸ್ಸಾತಿ ಹಿರಞ್ಞಸುವಣ್ಣಗತಸ್ಸ ದಾಸಪೋರಿಸಾದಿನಾ ವಿತ್ತುಪಕರಣೇನ ಸಉಪಕರಣಸ್ಸ, ಅತ್ತನೋ ವಾ ಪರಸ್ಸ ವಾ ತೇಸಂ ಉಪಕರಣಸ್ಸ ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾವುತ್ತಪ್ಪಭೇದತೋತಿ ಲಕ್ಖಣಾದಿಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾದಿವುತ್ತಪ್ಪಕಾರವಿಭಾಗತೋ। ಉಪ್ಪತ್ತಿಂ ವಾ ನಿಗ್ಗಮನಂ ವಾತಿ ‘‘ತಂ ಅಣ್ಡಂ ಅಹೋಸಿ ಹೇಮಮಯಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಸಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಉಪ್ಪನ್ನೋ’’ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಡವಾದವಸೇನ ವಾ ‘‘ದ್ವೀಹಿ ಅಣೂಹಿ ದ್ವಿಅಣುಕ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತಅಣುಕವಾದವಸೇನ ವಾ ಪಥವಿತೋ ಉಪ್ಪತ್ತಿಂ ವಾ ‘‘ಸಬ್ಬೋಯಂ ಲೋಕೋ ಇಸ್ಸರತೋ ವಿನಿಗ್ಗತೋ’’ತಿ ಇಸ್ಸರವಾದವಸೇನ ಇಸ್ಸರಕುತ್ತತೋ ಪಥವಿತೋ ನಿಗ್ಗಮನಂ ವಾ ಮಞ್ಞಮಾನೋತಿ ಯೋಜನಾ। ಪಥವಿತೋ ವಾ ಅಞ್ಞೋ ಆಪಾದಿಕೋ ಅತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇ ಕಾರಕಲಕ್ಖಣಂ ನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನಂ, ದುತಿಯಸ್ಮಿಂ ಉಪಪದಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅತ್ತನೋ ಪರಿಗ್ಗಹಭೂತಪಥವಿತೋ ಸುಖಪ್ಪತ್ತಿಂ ತತೋ ಏವ ಚ ಪರೇಹಿ ಸೇಯ್ಯಾದಿಭಾವಂ ಕಪ್ಪೇನ್ತಸ್ಸ ವಸೇನಪೇತ್ಥ ತಣ್ಹಾಮಾನಮಞ್ಞನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅಪರೇತಿ ಸಾರಸಮಾಸಾಚರಿಯಾ। ತತೋ ಅಞ್ಞಂ ಅಪ್ಪಮಾಣಂ ಅತ್ತಾನಂ ಗಹೇತ್ವಾತಿ ಪುಬ್ಬೇ ಭಾವಿತಆಪಾದಿಅಪ್ಪಮಾಣಕಸಿಣವಸೇನ ವಾ ಕಾಪಿಲಕಾಣಾದದಿಟ್ಠಿವಸೇನ ವಾ ಅಪ್ಪಮಾಣಂ ಬ್ಯಾಪಿನಂ ಅತ್ತಾನಂ ಗಹೇತ್ವಾ। ಪಥವಿತೋತಿ ಪಚ್ಛಾ ಅಭಾವಿತಅವಡ್ಢಿತಪಥವೀಕಸಿಣಸಙ್ಖಾತಪಥವಿತೋ। ಬಹಿದ್ಧಾಪಿ ಮೇ ಅತ್ತಾತಿ ಇತೋ ಪಥವಿತೋ ಬಹಿಪಿ ಮೇ ಅತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।

    ‘‘Pathavito sañjānātī’’ti, ‘‘ādito’’ti ca ādīsu anissakkavacanepi to-saddo diṭṭhoti āha ‘‘pathavitoti nissakkavacana’’nti. Saupakaraṇassāti hiraññasuvaṇṇagatassa dāsaporisādinā vittupakaraṇena saupakaraṇassa, attano vā parassa vā tesaṃ upakaraṇassa vāti attho. Yathāvuttappabhedatoti lakkhaṇādiajjhattikādivuttappakāravibhāgato. Uppattiṃ vā niggamanaṃ vāti ‘‘taṃ aṇḍaṃ ahosi hemamayaṃ, tasmiṃ sayaṃ brahmā uppanno’’ti brahmaṇḍavādavasena vā ‘‘dvīhi aṇūhi dviaṇuka’’nti evaṃ pavattaaṇukavādavasena vā pathavito uppattiṃ vā ‘‘sabboyaṃ loko issarato viniggato’’ti issaravādavasena issarakuttato pathavito niggamanaṃ vā maññamānoti yojanā. Pathavito vā añño āpādiko attāti adhippāyo. Ettha ca purimasmiṃ atthavikappe kārakalakkhaṇaṃ nissakkavacanaṃ, dutiyasmiṃ upapadalakkhaṇanti daṭṭhabbaṃ. Attano pariggahabhūtapathavito sukhappattiṃ tato eva ca parehi seyyādibhāvaṃ kappentassa vasenapettha taṇhāmānamaññanā veditabbā. Apareti sārasamāsācariyā. Tato aññaṃ appamāṇaṃ attānaṃ gahetvāti pubbe bhāvitaāpādiappamāṇakasiṇavasena vā kāpilakāṇādadiṭṭhivasena vā appamāṇaṃ byāpinaṃ attānaṃ gahetvā. Pathavitoti pacchā abhāvitaavaḍḍhitapathavīkasiṇasaṅkhātapathavito. Bahiddhāpi me attāti ito pathavito bahipi me attāti adhippāyo.

    ಕೇವಲನ್ತಿ ಅನವಸೇಸಂ। ಮಹಾಪಥವಿಂ ತಣ್ಹಾವಸೇನ ಮಮಾಯತಿ, ಅಯಞ್ಚ ನಯೋ ಚತುದೀಪಿಸ್ಸರಿಯೇ ಠಿತಸ್ಸ ದೀಪಚಕ್ಕವತ್ತಿನೋ ಚ ಲಬ್ಭೇಯ್ಯ, ಮಣ್ಡಲಿಕರಾಜಮಹಾಮತ್ತಕುಟುಮ್ಬಿಕಾನಮ್ಪಿ ವಸೇನ ಲಬ್ಭತೇವ ತೇಸಮ್ಪಿ ಯಥಾಪರಿಗ್ಗಹಂ ಅನವಸೇಸೇತ್ವಾ ಮಞ್ಞನಾಯ ಸಮ್ಭವತೋ। ‘‘ಏವಂ ಮಮಾ’’ತಿ ಗಾಹಸ್ಸ ‘‘ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿಂ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಗಾಹವಿಧೂರತಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ಏಕಾ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾ ಏವ ಲಬ್ಭತೀ’’ತಿ । ಇಮಿನಾ ನಯೇನಾತಿ ವುತ್ತಮತಿದೇಸಂ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಸಾ ಚಾಯ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಸಾ ಚಾಯನ್ತಿ ಸಾ ಚ ಅಯಂ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಯಥಾ ಪನ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾಮಞ್ಞಿತೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಸಿನೇಹಂ ಮಾನಞ್ಚ ಉಪ್ಪಾದಯತೋ ತಣ್ಹಾಮಾನಮಞ್ಞನಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ಏವಂ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾಮಞ್ಞಿತೇನ ವತ್ಥುನಾ ಅತ್ತಾನಂ ಸೇಯ್ಯಾದಿತೋ ದಹತೋ ತಞ್ಚ ಅತ್ತನಿಯಂ ನಿಚ್ಚಂ ತಥಾ ತಂಸಾಮಿಭೂತಂ ಅತ್ತಾನಞ್ಚ ಪರಿಕಪ್ಪೇನ್ತಸ್ಸ ಇತರಮಞ್ಞನಾಪಿ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ಸಕ್ಕಾ ವಿಞ್ಞಾತುಂ। ‘‘ಮೇ’’ತಿ ಹಿ ಇಮಿನಾ ಅತ್ಥಗ್ಗಹಣಮುಖೇನೇವ ಅತ್ತನಿಯಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಪಕಾಸೀಯತೀತಿ।

    Kevalanti anavasesaṃ. Mahāpathaviṃ taṇhāvasena mamāyati, ayañca nayo catudīpissariye ṭhitassa dīpacakkavattino ca labbheyya, maṇḍalikarājamahāmattakuṭumbikānampi vasena labbhateva tesampi yathāpariggahaṃ anavasesetvā maññanāya sambhavato. ‘‘Evaṃ mamā’’ti gāhassa ‘‘esohamasmiṃ, eso me attā’’ti gāhavidhūratāya vuttaṃ ‘‘ekā taṇhāmaññanā eva labbhatī’’ti . Iminā nayenāti vuttamatidesaṃ vibhāvetuṃ ‘‘sā cāya’’ntiādi vuttaṃ. Tattha sā cāyanti sā ca ayaṃ taṇhāmaññanā yojetabbāti sambandho. Yathā pana diṭṭhimaññanāmaññite vatthusmiṃ sinehaṃ mānañca uppādayato taṇhāmānamaññanā sambhavanti, evaṃ taṇhāmaññanāmaññitena vatthunā attānaṃ seyyādito dahato tañca attaniyaṃ niccaṃ tathā taṃsāmibhūtaṃ attānañca parikappentassa itaramaññanāpi sambhavantīti sakkā viññātuṃ. ‘‘Me’’ti hi iminā atthaggahaṇamukheneva attaniyasambandho pakāsīyatīti.

    ಅಭಿನನ್ದತೀತಿ ಇಮಿನಾ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಾಭಿನಿವೇಸಾನಂ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ತೇ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ಪರಾಮಸತಿ ಚಾ’’ತಿ ಆಹ। ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದವಸೇನ ಚೇತಸ್ಸ ದ್ವಯಸ್ಸ ಅಸಙ್ಕರತೋ ಪವತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಏಕಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇಪಿ ವಾ ಅಧಿಪತಿಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಯ ಪುಬ್ಬಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಬಲವಭಾವೇನ ಪವತ್ತಿ। ಏತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇತಿ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿವಸೇನ ಅಭಿನನ್ದನತ್ಥೇ। ಏತನ್ತಿ ‘‘ಪಥವಿಂ ಅಭಿನನ್ದತೀ’’ತಿ ಏತಂ ಪದಂ। ಯೇಸಂ ವಿನೇಯ್ಯಾನಂ ಯೇಹಿ ಪಕಾರವಿಸೇಸೇಹಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಭಾವನೇ ಕತೇ ವಿಸೇಸಾಧಿಗಮೋ ಹೋತಿ, ತೇಸಂ ತೇಹಿ ಪಕಾರವಿಸೇಸೇಹಿ ಧಮ್ಮವಿಭಾವನಂ। ಯೇಸಂ ಪನ ಯೇನ ಏಕೇನೇವ ಪಕಾರೇನ ಧಮ್ಮವಿಭಾವನೇ ಕತೇ ವಿಸೇಸಾಧಿಗಮೋ ಹೋತಿ, ತೇಸಮ್ಪಿ ತಂ ವತ್ವಾ ಧಮ್ಮಿಸ್ಸರತಾಯ ತದಞ್ಞನಿರವಸೇಸಪ್ಪಕಾರವಿಭಾವನಞ್ಚ ದೇಸನಾವಿಲಾಸೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಪುಬ್ಬೇ ಮಞ್ಞನಾವಸೇನ ಕಿಲೇಸುಪ್ಪತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅಭಿನನ್ದನಾವಸೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ’’ತಿ। ಧಮ್ಮಧಾತುಯಾತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ। ಸಾ ಹಿ ಸಬ್ಬಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮಂ ಯಥಾಸಭಾವತೋ ಧಾರೇತಿ ಉಪಧಾರೇತಿ, ಸಕಲಞ್ಚ ವಿನೇಯ್ಯಸತ್ತಸಙ್ಖಾತಧಮ್ಮಪ್ಪಬನ್ಧಂ ಅಪಾಯದುಕ್ಖಸಂಸಾರದುಕ್ಖಪತನತೋ ಧಾರೇತಿ, ಸಯಞ್ಚ ಅವಿಪರೀತಪವತ್ತಿಆಕಾರಾ ಧಾತೂತಿ ಧಮ್ಮಧಾತೂತಿ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಾ। ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಞ್ಹಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ, ಮಗ್ಗಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧೀತಿ। ಸುಪ್ಪಟಿವಿದ್ಧತ್ತಾತಿ ಸುಟ್ಠು ಪಟಿವಿದ್ಧಭಾವತೋ, ಸಮ್ಮಾ ಅಧಿಗತತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಭಿಕಙ್ಖನಸಮ್ಪಗ್ಗಹಪರಾಮಸನಾನಂ ವಸೇನ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪರಿಕಪ್ಪನಾಪವತ್ತಿ ಮಞ್ಞನಾ। ತತ್ಥ ‘‘ಮಮಂ, ಅಹ’’ನ್ತಿ ಚ ಅಭಿನಿವೇಸನಂ ಪರಿಕಪ್ಪನಂ। ಯೇನ ಅಜ್ಝೋಸಾನಂ ಹೋತಿ, ಅಯಂ ಅಭಿನನ್ದನಾತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ। ಸುತ್ತಾದಿಅವಿರುದ್ಧಾಯೇವ ಅತ್ತನೋಮತಿ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬಾ, ನ ಇತರಾತಿ ಸುತ್ತೇನ ತಸ್ಸಾ ಸಙ್ಗಹಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ವುತ್ತಞ್ಚೇತ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ದೇಸನಾವಿಲಾಸವಿಭಾವನಸ್ಸ ಪನ ಸಹೇತುಕಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತದುಕಾದಿದೇಸನಾಯ ನಿಬದ್ಧತಾ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾ।

    Abhinandatīti iminā taṇhādiṭṭhābhinivesānaṃ saṅgahitattā te dassento ‘‘assādeti parāmasati cā’’ti āha. Diṭṭhivippayuttacittuppādavasena cetassa dvayassa asaṅkarato pavatti veditabbā, ekacittuppādepi vā adhipatidhammānaṃ viya pubbābhisaṅkhāravasena tassa tassa balavabhāvena pavatti. Etasmiṃ attheti taṇhādiṭṭhivasena abhinandanatthe. Etanti ‘‘pathaviṃ abhinandatī’’ti etaṃ padaṃ. Yesaṃ vineyyānaṃ yehi pakāravisesehi dhammānaṃ vibhāvane kate visesādhigamo hoti, tesaṃ tehi pakāravisesehi dhammavibhāvanaṃ. Yesaṃ pana yena ekeneva pakārena dhammavibhāvane kate visesādhigamo hoti, tesampi taṃ vatvā dhammissaratāya tadaññaniravasesappakāravibhāvanañca desanāvilāso. Tenāha ‘‘pubbe maññanāvasena kilesuppattiṃ dassetvā idāni abhinandanāvasena dassento’’ti. Dhammadhātuyāti sammāsambodhiyā. Sā hi sabbañeyyadhammaṃ yathāsabhāvato dhāreti upadhāreti, sakalañca vineyyasattasaṅkhātadhammappabandhaṃ apāyadukkhasaṃsāradukkhapatanato dhāreti, sayañca aviparītapavattiākārā dhātūti dhammadhātūti idhādhippetā. Sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ sammāsambodhīti. Suppaṭividdhattāti suṭṭhu paṭividdhabhāvato, sammā adhigatattāti attho. Abhikaṅkhanasampaggahaparāmasanānaṃ vasena ārammaṇe parikappanāpavatti maññanā. Tattha ‘‘mamaṃ, aha’’nti ca abhinivesanaṃ parikappanaṃ. Yena ajjhosānaṃ hoti, ayaṃ abhinandanāti ayametesaṃ viseso. Suttādiaviruddhāyeva attanomati icchitabbā, na itarāti suttena tassā saṅgahaṃ dassetuṃ ‘‘vuttañceta’’ntiādi vuttaṃ. Desanāvilāsavibhāvanassa pana sahetukahetusampayuttadukādidesanāya nibaddhatā niddhāretabbā.

    ತಸ್ಸಾತಿ ತೇನ। ಞಾತಸದ್ದಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಹೇತಂ ಕತ್ತರಿ ಸಾಮಿವಚನಂ। ತಸ್ಮಾತಿ ಅಪರಿಞ್ಞಾತತ್ತಾ। ‘‘ಅಪರಿಞ್ಞಾತ’’ನ್ತಿ ಪಟಿಕ್ಖೇಪಮುಖೇನ ಯಂ ಪರಿಜಾನನಂ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಅತ್ಥತೋ ತಿವಿಧಾ ಪರಿಞ್ಞಾ ಹೋತೀತಿ ತಂ ಸರೂಪತೋ ಪವತ್ತಿಆಕಾರತೋ ಚ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ಯೋ ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।

    Tassāti tena. Ñātasaddasambandhena hetaṃ kattari sāmivacanaṃ. Tasmāti apariññātattā. ‘‘Apariññāta’’nti paṭikkhepamukhena yaṃ parijānanaṃ vuttaṃ, taṃ atthato tividhā pariññā hotīti taṃ sarūpato pavattiākārato ca vibhāvento ‘‘yo hī’’tiādimāha.

    ತತ್ಥ ಯಾಯ ಪಞ್ಞಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಭೂಮಿಂ ಪರಿಜಾನಾತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದತಿ, ಸಾ ಪರಿಜಾನನಪಞ್ಞಾ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ। ಸಾ ಹಿ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಜಾತಂ ‘‘ಅಯಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಭೂಮೀ’’ತಿ ಞಾತಂ ವಿದಿತಂ ಪಾಕಟಂ ಕರೋನ್ತೀಯೇವ ಲಕ್ಖಣರಸಾದಿತೋ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾದಿವಿಭಾಗತೋ ಚ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜ ಜಾನಾತಿ। ಇಧ ಪನ ಪಥವೀಧಾತುವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಥವೀಧಾತುಂ ಪರಿಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿ। ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾತಿ ಕೀರಣವಸೇನ ಪರಿಜಾನನಕಪಞ್ಞಾ। ಸಾ ಹಿ ಪರಿವಾರೇಹಿ ಅನಿಚ್ಚತಾದಿಆಕಾರೇಹಿ ಅನಿಚ್ಚತಾದಿಸಭಾವಸ್ಸ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಸ್ಸ ತೀರಣವಸೇನ ಸಮ್ಮಸನವಸೇನ ತಂ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜ ಜಾನಾತಿ। ಅಗ್ಗಮಗ್ಗೇನಾತಿ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ। ಸೋ ಹಿ ಅನವಸೇಸತೋ ಛನ್ದರಾಗಂ ಪಜಹತಿ। ಅಗ್ಗಮಗ್ಗೇನಾತಿ ವಾ ಅಗ್ಗಭೂತೇನ ಮಗ್ಗೇನ, ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಭಯಥಾಪಿ ಹಿ ಸಮುಚ್ಛೇದಪಹಾನಕಾರೀ ಏವ ಪಞ್ಞಾ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।

    Tattha yāya paññāya vipassanābhūmiṃ parijānāti paricchindati, sā parijānanapaññā ñātapariññā. Sā hi tebhūmakadhammajātaṃ ‘‘ayaṃ vipassanābhūmī’’ti ñātaṃ viditaṃ pākaṭaṃ karontīyeva lakkhaṇarasādito ajjhattikādivibhāgato ca paricchijja jānāti. Idha pana pathavīdhātuvasena veditabbāti vuttaṃ ‘‘pathavīdhātuṃ parijānātī’’tiādi. Tīraṇapariññāti kīraṇavasena parijānanakapaññā. Sā hi parivārehi aniccatādiākārehi aniccatādisabhāvassa upādānakkhandhapañcakassa tīraṇavasena sammasanavasena taṃ paricchijja jānāti. Aggamaggenāti arahattamaggena. So hi anavasesato chandarāgaṃ pajahati. Aggamaggenāti vā aggabhūtena maggena, lokuttaramaggenāti attho. Ubhayathāpi hi samucchedapahānakārī eva paññā nippariyāyena pahānapariññāti dasseti.

    ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನನ್ತಿ ಏತೇನ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೋಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಹೇತುವವತ್ಥಾನಭಾವತೋ। ಸೋಪಿ ಹಿ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಮುಖೇನ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ವವತ್ಥಾನಮೇವಾತಿ। ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನಾದಿವಸೇನ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಸಮ್ಮಸನಭಾವತೋ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ತಾ ಪರಿಞ್ಞಾಯೋ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ। ಅಥ ವಾ ತಸ್ಮಾ ಅಪರಿಞ್ಞಾತತ್ತಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಅಪರಿಞ್ಞಾತಾ ಪಥವೀ, ತಸ್ಮಾ ಅಪರಿಞ್ಞಾತತ್ತಾ ಪಥವಿಯಾ ತಂ ಪಥವಿಂ ಮಞ್ಞತಿ ಚ ಅಭಿನನ್ದತಿ ಚಾತಿ।

    Nāmarūpavavatthānanti etena paccayapariggahopi saṅgahitoti daṭṭhabbo nāmarūpassa hetuvavatthānabhāvato. Sopi hi hetupaccayamukhena nāmarūpassa vavatthānamevāti. Kalāpasammasanādivasena tīraṇapariññā aniccādivasena sammasanabhāvato. Tasmāti yasmā tā pariññāyo natthi, tasmā. Atha vā tasmā apariññātattāti yasmā apariññātā pathavī, tasmā apariññātattā pathaviyā taṃ pathaviṃ maññati ca abhinandati cāti.

    ಪಥವೀವಾರವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Pathavīvāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    ಆಪೋವಾರಾದಿವಣ್ಣನಾ

    Āpovārādivaṇṇanā

    ಆಪಂ ಆಪತೋತಿ ಏತ್ಥ ಅಪ್ಪೋತಿ, ಅಪ್ಪಾಯತೀತಿ ವಾ ಆಪೋ, ಯಸ್ಮಿಂ ಸಙ್ಘಾತೇ ಸಯಂ ಅತ್ಥಿ, ತಂ ಆಬನ್ಧನವಸೇನ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ಪರಿಬ್ರೂಹೇತೀತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ಥಾನಂ ಅಧಿ ಅಜ್ಝತ್ತಂ। ಪತಿ ಪತಿ ಅತ್ತಾನನ್ತಿ ಪಚ್ಚತ್ತಂ। ಉಭಯೇನಪಿ ಸತ್ತಸನ್ತಾನಪರಿಯಾಪನ್ನಮೇವ ವದತಿ। ಆಪೋ ಆಪೋಗತನ್ತಿಆದೀಸು ಆಬನ್ಧನಮೇವ ಆಪೋ, ತದೇವ ಆಪೋಸಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ಆಪೋಗತಂ, ಸಭಾವೇನೇವ ಆಪಭಾವಂ ಪತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಿನೇಹನವಸೇನ ಸಿನೇಹೋ, ಸೋಯೇವ ಸಿನೇಹನಸಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ಸಿನೇಹಗತಂ। ಬನ್ಧನತ್ತಂ ರೂಪಸ್ಸಾತಿ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗರೂಪಸ್ಸ ಬನ್ಧನಭಾವೋ, ಅವಿಪ್ಪಕಿರಣವಸೇನ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೋತಿ ಯಥಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಆಪೋಮಣ್ಡಲೇ ಯಥಾ ಉಗ್ಗಹನಿಮಿತ್ತಂ ಉಪಲಬ್ಭತಿ, ತಥಾ ನಿಮಿತ್ತಂ ಗಣ್ಹನ್ತೋ। ವುತ್ತೋತಿ ‘‘ಆಪಸ್ಮಿ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತಆಪೋ। ಸೋ ಹಿ ಸಸಮ್ಭಾರಆಪೋ, ನ ‘‘ಆಪೋಕಸಿಣ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತಆಪೋ। ಸೇಸನ್ತಿ ಆರಮ್ಮಣಸಮ್ಮುತಿಆಪಾನಂ ಸರೂಪವಿಭಾವನಂ। ‘‘ಆಪಂ ಆಪತೋ ಪಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿಪಾಳಿಯಾ ಅತ್ಥವಿಭಾವನಞ್ಚೇವ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಮಞ್ಞನಾವಿಭಾಗದಸ್ಸನಞ್ಚ ಪಥವಿಯಂ ವುತ್ತಸದಿಸಮೇವಾತಿ। ತತ್ಥ ‘‘ಪಥವೀಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೬೦; ಅ॰ ನಿ॰ ೧೦.೨೫) ವುತ್ತಂ, ಇಧ ‘‘ಆಪೋಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ಚ ‘‘ಪಥವೀತಿ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಇಧ ಪನ ‘‘ಆಪೋತಿ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ಏವಮಾದಿ ಏವ ವಿಸೇಸೋ। ಸೇಸಂ ತಾದಿಸಮೇವ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಥವಿಯಂ ವುತ್ತಸದಿಸಮೇವಾ’’ತಿ। ಯೋ ಪನೇತ್ಥ ವಿಸೇಸೋ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕೇವಲ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಮೂಲರಸೋತಿ ಮೂಲಂ ಪಟಿಚ್ಚ ನಿಬ್ಬತ್ತರಸೋ। ಖನ್ಧರಸಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಖೀರಾದೀನಿ ಪಾಕಟಾನೇವ। ಯಥಾ ಪನ ಭೇಸಜ್ಜಸಿಕ್ಖಾಪದೇ (ಪಾರಾ॰ ೬೧೮-೬೨೫), ನ ಏವಮಿಧ ನಿಯಮೋ ಅತ್ಥಿ। ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಖೀರಂ ಖೀರಮೇವ। ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಭುಮ್ಮಾನೀತಿ ಆವಾಟಾದೀಸು ಠಿತಉದಕಾನಿ। ಅನ್ತಲಿಕ್ಖಾನೀತಿ ಪಥವಿಂ ಅಪ್ಪತ್ತಾನಿ ವಸ್ಸೋದಕಾನಿ, ಪತ್ತಾನಿ ಪನ ಭುಮ್ಮಾನೇವ। ಏವಂ ವುತ್ತಾ ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೇನ ಹಿಮೋದಕಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಉದಕಪಥವಿಯಾಅನ್ತೋಉದಕಪಥವೀಸನ್ಧಾರಕಉದಕಾದಿಂ ಪುಬ್ಬೇ ಅವುತ್ತಮ್ಪಿ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ।

    Āpaṃāpatoti ettha appoti, appāyatīti vā āpo, yasmiṃ saṅghāte sayaṃ atthi, taṃ ābandhanavasena byāpetvā tiṭṭhati, paribrūhetīti vā attho. Atthānaṃ adhi ajjhattaṃ. Pati pati attānanti paccattaṃ. Ubhayenapi sattasantānapariyāpannameva vadati. Āpo āpogatantiādīsu ābandhanameva āpo, tadeva āposabhāvaṃ gatattā āpogataṃ, sabhāveneva āpabhāvaṃ pattanti attho. Sinehanavasena sineho, soyeva sinehanasabhāvaṃ gatattā sinehagataṃ. Bandhanattaṃ rūpassāti avinibbhogarūpassa bandhanabhāvo, avippakiraṇavasena sampiṇḍananti attho. Uggaṇhantoti yathāparicchinne āpomaṇḍale yathā uggahanimittaṃ upalabbhati, tathā nimittaṃ gaṇhanto. Vuttoti ‘‘āpasmi’’nti ettha vuttaāpo. So hi sasambhāraāpo, na ‘‘āpokasiṇa’’nti ettha vuttaāpo. Sesanti ārammaṇasammutiāpānaṃ sarūpavibhāvanaṃ. ‘‘Āpaṃ āpato pajānātī’’tiādipāḷiyā atthavibhāvanañceva tattha tattha maññanāvibhāgadassanañca pathaviyaṃ vuttasadisamevāti. Tattha ‘‘pathavīkasiṇameko sañjānātī’’tiādinā (dī. ni. 3.360; a. ni. 10.25) vuttaṃ, idha ‘‘āpokasiṇameko sañjānātī’’tiādinā vattabbaṃ. Tattha ca ‘‘pathavīti sañjānātī’’ti vuttaṃ, idha pana ‘‘āpoti sañjānātī’’tiādinā vattabbanti evamādi eva viseso. Sesaṃ tādisameva. Tena vuttaṃ ‘‘pathaviyaṃ vuttasadisamevā’’ti. Yo panettha viseso, taṃ dassetuṃ ‘‘kevala’’ntiādi vuttaṃ. Tattha mūlarasoti mūlaṃ paṭicca nibbattaraso. Khandharasādīsupi eseva nayo. Khīrādīni pākaṭāneva. Yathā pana bhesajjasikkhāpade (pārā. 618-625), na evamidha niyamo atthi. Yaṃ kiñci khīraṃ khīrameva. Sesesupi eseva nayo. Bhummānīti āvāṭādīsu ṭhitaudakāni. Antalikkhānīti pathaviṃ appattāni vassodakāni, pattāni pana bhummāneva. Evaṃ vuttā cāti ca-saddena himodakakappavināsakaudakapathaviyāantoudakapathavīsandhārakaudakādiṃ pubbe avuttampi samuccinoti.

    ತೇಜಂ ತೇಜತೋತಿ ಏತ್ಥ ತೇಜನಟ್ಠೇನ ತೇಜೋ, ತೇಜನಂ ನಾಮ ದಹನಪಚನಾದಿಸಮತ್ಥಂ ನಿಸಾನಂ, ಯಂ ಉಣ್ಹತ್ತನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯೇನ ಚಾತಿ ಯೇನ ತೇಜೋಗತೇನ ಕುಪಿತೇನ। ಸನ್ತಪ್ಪತೀತಿ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಸಮನ್ತತೋ ತಪ್ಪತಿ ಏಕಾಹಿಕಜರಾದಿಭಾವೇನ ಉಸುಮಜಾತೋ ಹೋತಿ। ಯೇನ ಚ ಜೀರೀಯತೀತಿ ಯೇನ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಜೀರೀಯತಿ, ಇನ್ದ್ರಿಯವೇಕಲ್ಲತಂ ಬಲಪರಿಕ್ಖಯಂ ವಲಿತಾದಿಭಾವಞ್ಚ ಪಾಪುಣಾತಿ। ಯೇನ ಚ ಪರಿಡಯ್ಹತೀತಿ ಯೇನ ಕುಪಿತೇನ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಪರಿತೋ ಡಯ್ಹತಿ, ಸೋ ಚ ಪುಗ್ಗಲೋ ಡಯ್ಹಾಮೀತಿ ಸತಧೋತಸಪ್ಪಿಗೋಸೀತಚನ್ದನಾದಿಲೇಪಞ್ಚೇವ ತಾಲವಣ್ಟವಾತಞ್ಚ ಪಚ್ಚಾಸೀಸತಿ। ಯೇನ ಚ ಅಸಿತಪೀತಖಾಯಿತಸಾಯಿತಂ ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಣಾಮಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಯೇನ ಅಸಿತಂ ವಾ ಓದನಾದಿ, ಪೀತಂ ವಾ ಪಾನಕಾದಿ, ಖಾಯಿತಂ ವಾ ಪಿಠಖಜ್ಜಕಾದಿ, ಸಾಯಿತಂ ವಾ ಅಮ್ಬಪಕ್ಕಮಧುಫಾಣಿತಾದಿ ಸಮ್ಮದೇವ ಪರಿಪಾಕಂ ಗಚ್ಛತಿ, ರಸಾದಿಭಾವೇನ ವಿವೇಕಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಸರೀರಸ್ಸ ಪಕತಿಉಸುಮಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಉಣ್ಹಭಾವೋ ಸನ್ತಾಪೋ, ಸರೀರದಹನವಸೇನ ಪವತ್ತೋ ಮಹಾದಾಹೋ ಪರಿದಾಹೋ, ಸತವಾರಂ ತಾಪೇತ್ವಾ ಉದಕೇ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಉದ್ಧಟಸಪ್ಪಿ ಸತಧೋತಸಪ್ಪಿ, ರಸರುಧಿರಮಂಸಮೇದಅಟ್ಠಿಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಸುಕ್ಕಾ ರಸಾದಯೋ। ತತ್ಥ ಪುರಿಮಾ ತಯೋ ತೇಜಾ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಾ, ಪಚ್ಛಿಮೋ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನೋವ।

    Tejaṃ tejatoti ettha tejanaṭṭhena tejo, tejanaṃ nāma dahanapacanādisamatthaṃ nisānaṃ, yaṃ uṇhattanti vuccati. Yena cāti yena tejogatena kupitena. Santappatīti ayaṃ kāyo samantato tappati ekāhikajarādibhāvena usumajāto hoti. Yena ca jīrīyatīti yena ayaṃ kāyo jīrīyati, indriyavekallataṃ balaparikkhayaṃ valitādibhāvañca pāpuṇāti. Yena ca pariḍayhatīti yena kupitena ayaṃ kāyo parito ḍayhati, so ca puggalo ḍayhāmīti satadhotasappigosītacandanādilepañceva tālavaṇṭavātañca paccāsīsati. Yena ca asitapītakhāyitasāyitaṃ sammā pariṇāmaṃ gacchatīti yena asitaṃ vā odanādi, pītaṃ vā pānakādi, khāyitaṃ vā piṭhakhajjakādi, sāyitaṃ vā ambapakkamadhuphāṇitādi sammadeva paripākaṃ gacchati, rasādibhāvena vivekaṃ gacchatīti attho. Ettha ca sarīrassa pakatiusumaṃ atikkamitvā uṇhabhāvo santāpo, sarīradahanavasena pavatto mahādāho paridāho, satavāraṃ tāpetvā udake pakkhipitvā uddhaṭasappi satadhotasappi, rasarudhiramaṃsamedaaṭṭhiaṭṭhimiñjasukkā rasādayo. Tattha purimā tayo tejā catusamuṭṭhānā, pacchimo kammasamuṭṭhānova.

    ತೇಜೋಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ತೇಜೋಗತಂ। ಉಸ್ಮಾತಿ ಉಣ್ಹಾಕಾರೋ। ಉಸ್ಮಾವ ಉಸ್ಮಾಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ಉಸ್ಮಾಗತಂ। ಉಸುಮನ್ತಿ ಚಣ್ಡಉಸುಮಂ। ತದೇವ ಉಸುಮಗತಂ, ಸಭಾವೇನೇವ ಉಸುಮಭಾವಂ ಪತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಟ್ಠಗ್ಗೀತಿ ಕಟ್ಠುಪಾದಾನೋ ಅಗ್ಗಿ। ಸಕಲಿಕಗ್ಗೀಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಸಙ್ಕಾರಗ್ಗೀತಿ ಕಚವರಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪನ್ನಅಗ್ಗಿ। ಇನ್ದಗ್ಗೀತಿ ಅಸನಿಅಗ್ಗಿ। ಸನ್ತಾಪೋತಿ ಜಾಲಾಯ ವಾ ವೀತಚ್ಚಿತಙ್ಗಾರಾನಂ ವಾ ಸನ್ತಾಪೋ । ಸೂರಿಯಸನ್ತಾಪೋತಿ ಆತಪೋ। ಕಟ್ಠಸನ್ನಿಚಯಸನ್ತಾಪೋತಿ ಕಟ್ಠರಾಸಿಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪನ್ನಸನ್ತಾಪೋ। ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಏವಂ ವುತ್ತಾ ಚಾತಿ। ಚ-ಸದ್ದೇನ ಪೇತಗ್ಗಿಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಗ್ಗಿನಿರಯಗ್ಗಿಆದಿಕೇ ಅವುತ್ತೇಪಿ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ।

    Tejobhāvaṃ gatattā tejogataṃ. Usmāti uṇhākāro. Usmāva usmābhāvaṃ gatattā usmāgataṃ. Usumanti caṇḍausumaṃ. Tadeva usumagataṃ, sabhāveneva usumabhāvaṃ pattanti attho. Kaṭṭhaggīti kaṭṭhupādāno aggi. Sakalikaggīādīsupi eseva nayo. Saṅkāraggīti kacavaraṃ paṭicca uppannaaggi. Indaggīti asaniaggi. Santāpoti jālāya vā vītaccitaṅgārānaṃ vā santāpo . Sūriyasantāpoti ātapo. Kaṭṭhasannicayasantāpoti kaṭṭharāsiṃ paṭicca uppannasantāpo. Sesesupi eseva nayo. Evaṃ vuttā cāti. Ca-saddena petaggikappavināsakagginirayaggiādike avuttepi samuccinoti.

    ವಾಯಂ ವಾಯತೋತಿ ಏತ್ಥ ವಾಯನಟ್ಠೇನ ವಾಯೋ। ಕಿಮಿದಂ ವಾಯನಂ ನಾಮ? ವಿತ್ಥಮ್ಭನಂ, ಸಮುದೀರಣಂ ವಾ, ವಾಯನಂ ಗಮನನ್ತಿ ಏಕೇ। ಉದ್ಧಙ್ಗಮಾ ವಾತಾತಿ ಉಗ್ಗಾರಹಿಕ್ಕಾದಿಪವತ್ತಕಾ ಉದ್ಧಂ ಆರೋಹನವಾತಾ। ಅಧೋಗಮಾ ವಾತಾತಿ ಉಚ್ಚಾರಪಸ್ಸಾವಾದಿನೀಹರಣತಾ ಅಧೋ ಓರೋಹನವಾತಾ। ಕುಚ್ಛಿಸಯಾ ವಾತಾತಿ ಅನ್ತಾನಂ ಬಹಿವಾತಾ। ಕೋಟ್ಠಾಸಯಾ ವಾತಾತಿ ಅನ್ತಾನಂ ಅನ್ತೋವಾತಾ। ಅಙ್ಗಮಙ್ಗಾನುಸಾರಿನೋ ವಾತಾತಿ ಧಮನೀಜಾಲಾನುಸಾರೇನ ಸಕಲಸರೀರೇ ಅಙ್ಗಮಙ್ಗಾನಿ ಅನುಸಟಾ ಸಮಿಞ್ಜನಪಸಾರಣಾದಿನಿಬ್ಬತ್ತಕಾ ವಾತಾ । ಸತ್ಥಕವಾತಾತಿ ಸನ್ಧಿಬನ್ಧನಾನಿ ಕತ್ತರಿಯಾ ಛಿನ್ದನ್ತಾ ವಿಯ ಪವತ್ತವಾತಾ। ಖುರಕವಾತಾತಿ ಖುರೇನ ವಿಯ ಹದಯಮಂಸಛೇದನಫಾಲನಕವಾತಾ। ಉಪ್ಪಲಕವಾತಾತಿ ಹದಯಮಂಸಸ್ಸ ಸಮುಪ್ಪಾಟನಕವಾತಾ। ಅಸ್ಸಾಸೋತಿ ಅನ್ತೋಪವಿಸನಕನಾಸಿಕಾವಾತೋ। ಪಸ್ಸಾಸೋತಿ ಬಹಿನಿಕ್ಖಮನನಾಸಿಕಾವಾತೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಾ ಸಬ್ಬೇ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಾ, ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾವ।

    Vāyaṃ vāyatoti ettha vāyanaṭṭhena vāyo. Kimidaṃ vāyanaṃ nāma? Vitthambhanaṃ, samudīraṇaṃ vā, vāyanaṃ gamananti eke. Uddhaṅgamā vātāti uggārahikkādipavattakā uddhaṃ ārohanavātā. Adhogamā vātāti uccārapassāvādinīharaṇatā adho orohanavātā. Kucchisayā vātāti antānaṃ bahivātā. Koṭṭhāsayā vātāti antānaṃ antovātā. Aṅgamaṅgānusārino vātāti dhamanījālānusārena sakalasarīre aṅgamaṅgāni anusaṭā samiñjanapasāraṇādinibbattakā vātā . Satthakavātāti sandhibandhanāni kattariyā chindantā viya pavattavātā. Khurakavātāti khurena viya hadayamaṃsachedanaphālanakavātā. Uppalakavātāti hadayamaṃsassa samuppāṭanakavātā. Assāsoti antopavisanakanāsikāvāto. Passāsoti bahinikkhamananāsikāvāto. Ettha ca purimā sabbe catusamuṭṭhānā, assāsapassāsā cittasamuṭṭhānāva.

    ವಾಯೋಗತನ್ತಿ ವಾಯೋವ ವಾಯೋಗತಂ, ಸಭಾವೇನೇವ ವಾಯೋಭಾವಂ ಪತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಥಮ್ಭಿತತ್ತಂ ರೂಪಸ್ಸಾತಿ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗರೂಪಸ್ಸ ಥಮ್ಭಿತಭಾವೋ। ಪುರತ್ಥಿಮಾ ವಾತಾತಿ ಪುರತ್ಥಿಮದಿಸತೋ ಆಗತಾ ವಾತಾ। ಪಚ್ಛಿಮಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಸರಜಾದೀಸು ಸಹ ರಜೇನ ಸರಜಾ, ರಜವಿರಹಿತಾ ಸುದ್ಧಾ ಅರಜಾ। ಸೀತಉತುಸಮುಟ್ಠಾನಾ, ಸೀತವಲಾಹಕನ್ತರೇ ವಾ ಜಾತಾ ಸೀತಾ। ಉಣ್ಹಉತುಸಮುಟ್ಠಾನಾ, ಉಣ್ಹವಲಾಹಕನ್ತರೇ ವಾ ಜಾತಾ ಉಣ್ಹಾ। ಪರಿತ್ತಾತಿ ಮನ್ದಾ ತನುಕವಾತಾ। ಅಧಿಮತ್ತಾತಿ ಬಲವವಾತಾ। ಕಾಳಾತಿ ಕಾಳವಲಾಹಕನ್ತರೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಾ। ಯೇಹಿ ಅಬ್ಭಾಹತೋ ಛವಿವಣ್ಣೋ ಕಾಳಕೋ ಹೋತಿ, ತೇಸಂ ಏತಂ ಅಧಿವಚನನ್ತಿಪಿ ಏಕೇ। ವೇರಮ್ಭವಾತಾತಿ ಯೋಜನತೋ ಉಪರಿ ವಾಯನವಾತಾ। ಪಕ್ಖವಾತಾತಿ ಅನ್ತಮಸೋ ಮಕ್ಖಿಕಾಯಪಿ ಪಕ್ಖಾಯೂಹನವಾತಾ। ಸುಪಣ್ಣವಾತಾತಿ ಗರುಳವಾತಾ। ಕಾಮಂ ಚೇತೇಪಿ ಪಕ್ಖವಾತಾವ, ಉಸ್ಸದವಸೇನ ಪನ ವಿಸುಂ ಗಹಿತಾ। ತಾಲವಣ್ಟವಾತಾತಿ ತಾಲವಣ್ಣೇಹಿ ಕತೇನ, ಅಞ್ಞೇಹಿ ವಾ ಕತೇನ ಕೇನಚಿ ಮಣ್ಡಲಸಣ್ಠಾನೇನ ಸಮುಟ್ಠಾಪಿತವಾತಾ। ವಿಧೂಪನವಾತಾತಿ ಬೀಜನಪತ್ತಕೇನ ಸಮುಟ್ಠಾಪಿತವಾತಾ। ಇಮಾನಿ ಚ ತಾಲವಣ್ಟವಿಧೂಪನಾನಿ ಅನುಪ್ಪನ್ನಮ್ಪಿ ವಾತಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನಮ್ಪಿ ಪರಿವತ್ತೇನ್ತಿ। ಇಧಾಪಿ ಚ-ಸದ್ದೋ ಉದಕಸನ್ಧಾರಕವಾತಕಪ್ಪವಿನಾಸಕವಾತಜಾಲಾಪೇಲ್ಲನಕವಾತಾದಿಕೇ ಅವುತ್ತೇಪಿ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಆಪಂ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದೀಸು ಯಸ್ಮಾ ತೀಹಿ ಮಞ್ಞನಾಹಿ – ‘‘ಅಹಂ ಆಪೋತಿ ಮಞ್ಞತಿ, ಮಮ ಆಪೋತಿ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಥವೀವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಸಕ್ಕಾ ಮಞ್ಞನಾವಿಭಾಗೋ ವಿಭಾವೇತುನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವಾ’’ತಿ। ತಸ್ಮಾ ತತ್ಥ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ಇಮೇಸು ತೀಸು ವಾರೇಸು ಯಥಾರಹಂ ಮಞ್ಞನಾವಿಭಾಗೋ ವಿಭಾವೇತಬ್ಬೋ।

    Vāyogatanti vāyova vāyogataṃ, sabhāveneva vāyobhāvaṃ pattanti attho. Thambhitattaṃ rūpassāti avinibbhogarūpassa thambhitabhāvo. Puratthimā vātāti puratthimadisato āgatā vātā. Pacchimādīsupi eseva nayo. Sarajādīsu saha rajena sarajā, rajavirahitā suddhā arajā. Sītautusamuṭṭhānā, sītavalāhakantare vā jātā sītā. Uṇhautusamuṭṭhānā, uṇhavalāhakantare vā jātā uṇhā. Parittāti mandā tanukavātā. Adhimattāti balavavātā. Kāḷāti kāḷavalāhakantare samuṭṭhitā. Yehi abbhāhato chavivaṇṇo kāḷako hoti, tesaṃ etaṃ adhivacanantipi eke. Verambhavātāti yojanato upari vāyanavātā. Pakkhavātāti antamaso makkhikāyapi pakkhāyūhanavātā. Supaṇṇavātāti garuḷavātā. Kāmaṃ cetepi pakkhavātāva, ussadavasena pana visuṃ gahitā. Tālavaṇṭavātāti tālavaṇṇehi katena, aññehi vā katena kenaci maṇḍalasaṇṭhānena samuṭṭhāpitavātā. Vidhūpanavātāti bījanapattakena samuṭṭhāpitavātā. Imāni ca tālavaṇṭavidhūpanāni anuppannampi vātaṃ uppādenti, uppannampi parivattenti. Idhāpi ca-saddo udakasandhārakavātakappavināsakavātajālāpellanakavātādike avuttepi samuccinoti. Ettha ca ‘‘āpaṃ maññatī’’tiādīsu yasmā tīhi maññanāhi – ‘‘ahaṃ āpoti maññati, mama āpoti maññatī’’tiādinā pathavīvāre vuttanayena sakkā maññanāvibhāgo vibhāvetunti vuttaṃ ‘‘sesaṃ vuttanayamevā’’ti. Tasmā tattha vuttanayānusārena imesu tīsu vāresu yathārahaṃ maññanāvibhāgo vibhāvetabbo.

    ಏತ್ತಾವತಾತಿ ಏತ್ತಕೇನ ಇಮಿನಾ ಚತುವಾರಪರಿಮಾಣೇನ ದೇಸನಾವಿಸೇಸೇನ। ಚ-ಸದ್ದೋ ಬ್ಯತಿರೇಕೋ। ತೇನ ವಕ್ಖಮಾನಂಯೇವ ವಿಸೇಸಂ ಜೋತೇತಿ। ಯ್ವಾಯನ್ತಿ ಯೋ ಅಯಂ ಲಕ್ಖಣೋ ನಾಮ ಹಾರೋ ವುತ್ತೋತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಸೋ ಪನ ಲಕ್ಖಣಹಾರೋ ಯಂಲಕ್ಖಣೋ ತತ್ಥ ವುತ್ತೋ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ವುತ್ತಮ್ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ವುತ್ತಮ್ಹಿ ಏಕಧಮ್ಮೇತಿ ಕುಸಲಾದೀಸು ಖನ್ಧಾದೀಸು ವಾ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಏಕಧಮ್ಮೇ ಸುತ್ತೇ ಸರೂಪತೋ ನಿದ್ಧಾರಣವಸೇನ ವಾ ಕಥಿತೇ। ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಲಕ್ಖಣಾ ತೇನಾತಿ ಯೇ ಕೇಚಿ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೇನ, ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದಿಭಾವೇನ ವಾ ತೇನ ವುತ್ತಧಮ್ಮೇನ ಸಮಾನಲಕ್ಖಣಾ। ವುತ್ತಾ ಭವನ್ತಿ ಸಬ್ಬೇತಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕುಸಲಾದಿಸಭಾವಾ, ಖನ್ಧಾದಿಸಭಾವಾ ವಾ ಧಮ್ಮಾ ಸುತ್ತೇ ಅವುತ್ತಾಪಿ ತಾಯ ಸಮಾನಲಕ್ಖಣತಾಯ ವುತ್ತಾ ಭವನ್ತಿ, ಆನೇತ್ವಾ ಸಂವಣ್ಣನವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।

    Ettāvatāti ettakena iminā catuvāraparimāṇena desanāvisesena. Ca-saddo byatireko. Tena vakkhamānaṃyeva visesaṃ joteti. Yvāyanti yo ayaṃ lakkhaṇo nāma hāro vuttoti sambandho. So pana lakkhaṇahāro yaṃlakkhaṇo tattha vutto, taṃ dassetuṃ ‘‘vuttamhī’’tiādi vuttaṃ. Tattha vuttamhi ekadhammeti kusalādīsu khandhādīsu vā yasmiṃ kasmiñci ekadhamme sutte sarūpato niddhāraṇavasena vā kathite. Ye dhammā ekalakkhaṇā tenāti ye keci dhammā kusalādibhāvena, rūpakkhandhādibhāvena vā tena vuttadhammena samānalakkhaṇā. Vuttā bhavanti sabbeti sabbepi kusalādisabhāvā, khandhādisabhāvā vā dhammā sutte avuttāpi tāya samānalakkhaṇatāya vuttā bhavanti, ānetvā saṃvaṇṇanavasenāti adhippāyo.

    ಏತ್ಥ ಚ ಏಕಲಕ್ಖಣಾತಿ ಸಮಾನಲಕ್ಖಣಾ ವುತ್ತಾ। ತೇನ ಸಹಚರಿತಾ ಸಮಾನಕಿಚ್ಚತಾ ಸಮಾನಹೇತುತಾ ಸಮಾನಫಲತಾ ಸಮಾನಾರಮ್ಮಣತಾತಿ ಏವಮಾದೀಹಿಪಿ ಅವುತ್ತಾನಂ ವುತ್ತಾನಂ ವಿಯ ನಿದ್ಧಾರಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಇತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಪಕಾರೇನ। ತೇನಾಹ ‘‘ಏವಂ ನೇತ್ತಿಯಂ ಲಕ್ಖಣೋ ನಾಮ ಹಾರೋ ವುತ್ತೋ’’ತಿ, ನೇತ್ತಿಪಾಳಿಯಂ (ನೇತ್ತಿ॰ ೨೩) ಪನ ‘‘ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಲಕ್ಖಣಾ ಕೇಚಿ ಸೋ ಹಾರೋ ಲಕ್ಖಣೋ ನಾಮಾ’’ತಿ ಪಾಠೋ ಆಗತೋ। ತಸ್ಸ ವಸೇನಾತಿ ತಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣಹಾರಸ್ಸ ವಸೇನ। ರೂಪಲಕ್ಖಣಂ ಅನತೀತತ್ತಾತಿ ರುಪ್ಪನಸಭಾವೇನ ಸಮಾನಸಭಾವತ್ತಾ। ವದನ್ತೇನ ಭಗವತಾ। ಏತಾತಿ ‘‘ರೂಪಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತದಿಟ್ಠೀ। ಏತ್ಥ ಚ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾದಸ್ಸನೇನೇವ ಸಕಲರೂಪವತ್ಥುಕಾ ತಣ್ಹಾಮಾನಮಞ್ಞನಾಪಿ ದಸ್ಸಿತಾ ಏವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪನಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾಯ ಮಞ್ಞಿತೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಸಿನೇಹಂ ಮಾನಞ್ಚ ಉಪ್ಪಾದಯತೋ ತಣ್ಹಾಮಾನಮಞ್ಞನಾಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ। ಅಥ ವಾ ಪಥವಿಂ ಆಪಂ ತೇಜಂ ವಾಯಂ ಮೇತಿ ಮಞ್ಞತಿ ಅಭಿನನ್ದತೀತಿ ಚ ವದನ್ತೇನ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಸಕಲರೂಪವತ್ಥುಕಾ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾ ತದನುಸಾರೇನ ಮಾನಮಞ್ಞನಾಪಿ ವುತ್ತಾವ ಹೋತೀತಿ ಏವಮ್ಪೇತ್ಥ ಇತರಮಞ್ಞನಾಪಿ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾ।

    Ettha ca ekalakkhaṇāti samānalakkhaṇā vuttā. Tena sahacaritā samānakiccatā samānahetutā samānaphalatā samānārammaṇatāti evamādīhipi avuttānaṃ vuttānaṃ viya niddhāraṇaṃ veditabbaṃ. Itīti iminā pakārena. Tenāha ‘‘evaṃ nettiyaṃ lakkhaṇo nāma hāro vutto’’ti, nettipāḷiyaṃ (netti. 23) pana ‘‘ye dhammā ekalakkhaṇā keci so hāro lakkhaṇo nāmā’’ti pāṭho āgato. Tassa vasenāti tassa lakkhaṇahārassa vasena. Rūpalakkhaṇaṃ anatītattāti ruppanasabhāvena samānasabhāvattā. Vadantena bhagavatā. Etāti ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’ti evaṃ vuttadiṭṭhī. Ettha ca sakkāyadiṭṭhimaññanādassaneneva sakalarūpavatthukā taṇhāmānamaññanāpi dassitā evāti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi vuttaṃ ‘‘tasmiṃyeva panassa diṭṭhimaññanāya maññite vatthusmiṃ sinehaṃ mānañca uppādayato taṇhāmānamaññanāpi veditabbā’’ti. Atha vā pathaviṃ āpaṃ tejaṃ vāyaṃ meti maññati abhinandatīti ca vadantena vuttanayeneva sakalarūpavatthukā taṇhāmaññanā tadanusārena mānamaññanāpi vuttāva hotīti evampettha itaramaññanāpi niddhāretabbā.

    ಆಪೋವಾರಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Āpovārādivaṇṇanā niṭṭhitā.

    ಭೂತವಾರಾದಿವಣ್ಣನಾ

    Bhūtavārādivaṇṇanā

    ೩. ‘‘ಪಥವಿಂ ಮಞ್ಞತಿ, ಪಥವಿಯಾ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದೀಹಿ ಪದೇಹಿ ‘‘ರೂಪಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ, ರೂಪಸ್ಮಿಂ ಅತ್ತಾನಂ ಸಮನುಪಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದೀನಂ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠೀನಂ ನಿದ್ಧಾರಿತತ್ತಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಏವಂ ರೂಪಮುಖೇನ ಸಙ್ಖಾರವತ್ಥುಕಂ ಮಞ್ಞನಂ ವತ್ವಾ’’ತಿ । ತೇಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಸತ್ತೇಸುಪೀತಿ ತದುಪಾದಾನೇಸುಪಿ ಸತ್ತೇಸು । ಧಾತೂಸೂತಿ ಪಥವೀಆದೀಸು ಚತೂಸು ಧಾತೂಸು। ‘‘ಜಾತಂ ಭೂತಂ ಸಙ್ಖತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦೭; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೩೭೯) ಭೂತ-ಸದ್ದೋ ಉಪ್ಪಾದೇ ದಿಸ್ಸತಿ, ಸಉಪಸಗ್ಗೋ ಪನ ‘‘ಪಭೂತಮರಿಯೋ ಪಕರೋತಿ ಪುಞ್ಞ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ವಿಪುಲೇ, ‘‘ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಪರಿಭೂತರೂಪೋ’’ತಿಆದೀಸು ಹಿಂಸನೇ, ‘‘ಸಮ್ಭೂತೋ ಸಾಣವಾಸೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಚೂಳವ॰ ೪೫೦) ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಂ, ‘‘ಅಭಿಭೂತೋ ಮಾರೋ ವಿಜಿತೋ ಸಙ್ಗಾಮೋ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಮಥನೇ, ‘‘ಪರಾಭೂತರೂಪೋ ಖೋ ಅಯಂ ಅಚೇಲೋ ಪಾಥಿಕಪುತ್ತೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೨೩, ೨೫, ೩೧, ೩೨) ಪರಾಜಯೇ, ‘‘ಅನುಭೂತಂ ಸುಖದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ವೇದಿಯನೇ, ‘‘ವಿಭೂತಂ ವಿಭಾವಿತಂ ಪಞ್ಞಾಯಾ’’ತಿಆದೀಸು ಪಾಕಟೀಕರಣೇ ದಿಸ್ಸತಿ। ತೇ ಸಬ್ಬೇ ರುಕ್ಖಾದೀಸೂತಿ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ‘‘ಕಾಲೋ ಘಸತಿ ಭೂತಾನೀತಿ (ಜಾ॰ ೧.೨.೧೯೦), ಭೂತಾ ಲೋಕೇ ಸಮುಸ್ಸಯ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೨೨೦; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೮೬) ಚ ಆದೀಸು ಅವಿಸೇಸೇನ ಸತ್ತವಾಚಕೋಪಿ ಭೂತಸದ್ದೋ, ಉಪರಿ ದೇವಾದಿಪದೇಹಿ ಸತ್ತವಿಸೇಸಾನಂ ಗಹಿತತ್ತಾ ಇಧ ತದವಸಿಟ್ಠಾ ಭೂತಸದ್ದೇನ ಗಯ್ಹನ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ನೋ ಚ ಖೋ ಅವಿಸೇಸೇನಾ’’ತಿ। ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕಾನಞ್ಹಿ ಹೇಟ್ಠಾ ಸತ್ತಾ ಇಧ ಭೂತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ’’ತಿ। ಯೋ ಹಿ ಸತ್ತನಿಕಾಯೋ ಪರಿಪುಣ್ಣಯೋನಿಕೋ ಚತೂಹಿಪಿ ಯೋನೀಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತನಾರಹೋ, ತತ್ಥಾಯಂ ಭೂತಸಮಞ್ಞಾ ಅಣ್ಡಜಾದಿವಸೇನ ಭವನತೋ।

    3. ‘‘Pathaviṃ maññati, pathaviyā maññatī’’tiādīhi padehi ‘‘rūpaṃ attato samanupassati, rūpasmiṃ attānaṃ samanupassatī’’tiādīnaṃ sakkāyadiṭṭhīnaṃ niddhāritattā vuttaṃ ‘‘evaṃ rūpamukhena saṅkhāravatthukaṃ maññanaṃ vatvā’’ti . Tesu saṅkhāresu sattesupīti tadupādānesupi sattesu . Dhātūsūti pathavīādīsu catūsu dhātūsu. ‘‘Jātaṃ bhūtaṃ saṅkhata’’ntiādīsu (dī. ni. 2.207; saṃ. ni. 5.379) bhūta-saddo uppāde dissati, saupasaggo pana ‘‘pabhūtamariyo pakaroti puñña’’ntiādīsu vipule, ‘‘yebhuyyena bhikkhūnaṃ paribhūtarūpo’’tiādīsu hiṃsane, ‘‘sambhūto sāṇavāsī’’tiādīsu (cūḷava. 450) paññattiyaṃ, ‘‘abhibhūto māro vijito saṅgāmo’’tiādīsu vimathane, ‘‘parābhūtarūpo kho ayaṃ acelo pāthikaputto’’tiādīsu (dī. ni. 3.23, 25, 31, 32) parājaye, ‘‘anubhūtaṃ sukhadukkha’’ntiādīsu vediyane, ‘‘vibhūtaṃ vibhāvitaṃ paññāyā’’tiādīsu pākaṭīkaraṇe dissati. Te sabbe rukkhādīsūti. Ādi-saddena saṅgahitāti daṭṭhabbā. ‘‘Kālo ghasati bhūtānīti (jā. 1.2.190), bhūtā loke samussaya’’nti (dī. ni. 2.220; saṃ. ni. 1.186) ca ādīsu avisesena sattavācakopi bhūtasaddo, upari devādipadehi sattavisesānaṃ gahitattā idha tadavasiṭṭhā bhūtasaddena gayhantīti āha ‘‘no ca kho avisesenā’’ti. Tenevāha – ‘‘cātumahārājikānañhi heṭṭhā sattā idha bhūtāti adhippetā’’ti. Yo hi sattanikāyo paripuṇṇayoniko catūhipi yonīhi nibbattanāraho, tatthāyaṃ bhūtasamaññā aṇḍajādivasena bhavanato.

    ಭೂತೇತಿ ವುತ್ತದೇಸಆದೇಸಿತೇ ಭೂತೇ। ಭೂತತೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀತಿ ಇಮಿನಾ ‘‘ಭೂತಾ’’ತಿ ಲೋಕವೋಹಾರಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಯಥಾ ತತ್ಥ ತಣ್ಹಾದಿಮಞ್ಞನಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ಏವಂ ವಿಪರೀತಸಞ್ಞಾಯ ಸಞ್ಜಾನನಂ ಪಕಾಸೀಯತಿ। ಸ್ವಾಯಮತ್ಥೋ ಹೇಟ್ಠಾ ‘‘ಪಥವಿತೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ಸಕ್ಕಾ ಜಾನಿತುನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ವುತ್ತನಯಮೇವಾ’’ತಿ। ಯಥಾ ಸುದ್ಧಾವಾಸಾ ಸಬ್ಬದಾ ಅಭಾವತೋ ಇಮಂ ದೇಸನಂ ನಾರುಳ್ಹಾ, ಏವಂ ನೇರಯಿಕಾಪಿ ಸಬ್ಬಮಞ್ಞನಾನಧಿಟ್ಠಾನತೋ। ಏತೇನೇವ ಏಕಚ್ಚಪೇತಾನಮ್ಪೇತ್ಥ ಅಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅಪರೇ ಪನ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾಧಿಟ್ಠಾನತೋ ತೇಸಮ್ಪೇತ್ಥ ಸಙ್ಗಹೋ ಇಚ್ಛಿತೋಯೇವಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ‘‘ಸಮಙ್ಗಿಭೂತಂ ಪರಿಚಾರೇನ್ತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸುತ್ತೇ ವುತ್ತನಯೇನ। ರಜ್ಜತೀತಿ ‘‘ಸುಭಾ ಸುಖಿತಾ’’ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಗ್ಗಾಹೇನ ತತ್ಥ ರಾಗಂ ಜನೇತಿ। ಏವಮೇತ್ಥ ರಜ್ಜನ್ತೋ ಚ ನ ಕೇವಲಂ ದಸ್ಸನವಸೇನೇವ, ಸವನಾದಿವಸೇನಪಿ ರಜ್ಜತೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ದಿಸ್ವಾಪಿ…ಪೇ॰… ಉತ್ವಾಪೀ’’ತಿ ಆಹ। ತತ್ಥ ಘಾಯನಾದಿವಸೇನ ರಜ್ಜನಂ ತೇಹಿ ಅನುಭೂತಗನ್ಧಮಾಲಾದಿವಸೇನ ಚೇವ ವಿಸಭಾಗವತ್ಥುಭೂತಾನಂ ತೇಸಂ ಪರಿಭೋಗವಸೇನ ಚ ಯಥಾನುಭವಂ ಅನುಸ್ಸರಣವಸೇನ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಏವಂ ಭೂತೇ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾಯ ಮಞ್ಞತೀತಿ ವುತ್ತನಯೇನ ಭೂತೇ ಪಟಿಚ್ಚ ಛನ್ದರಾಗಂ ಜನೇನ್ತೋ ತೇಸಂ ಪಟಿಪತ್ತಿಂ ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತೋ ಅಭಿನನ್ದನ್ತೋ ಅಭಿವದನ್ತೋ ಅಜ್ಝೋಸಾಯ ತಿಟ್ಠನ್ತೋ ‘‘ಈದಿಸೀ ಅವತ್ಥಾ ಮಮ ಅನಾಗತಮದ್ಧಾನಂ ಸಿಯಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವಾ ಪನ ನಯೇನ ತತ್ಥ ನನ್ದಿಂ ಸಮನ್ನಾನೇನ್ತೋ ಭೂತೇ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾಯ ಮಞ್ಞತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಪ್ಪಟಿಲದ್ಧಸ್ಸ ಖತ್ತಿಯಮಹಾಸಾಲಾದಿಭಾವಸ್ಸ, ಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ವಿಪತ್ತಿನ್ತಿ ಜಾತಿವಸೇನ ಉಕ್ಕಟ್ಟನಿಹೀನತಂ। ದಹತೀತಿ ಠಪೇತಿ। ಯೋ ಏವರೂಪೋ ಮಾನೋತಿ ಯೋ ಏಸೋ ‘‘ಅಯಂ ಪುಬ್ಬೇ ಮಯಾ ಸದಿಸೋ, ಇದಾನಿ ಅಯಂ ಸೇಟ್ಠೋ ಅಯಂ ಹೀನತರೋ’’ತಿ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಮಾನೋ। ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಮಾನಾತಿಮಾನೋತಿ ಅಯಂ ಭಾರಾತಿಭಾರೋ ವಿಯ ಪುರಿಮಂ ಸದಿಸಮಾನಂ ಉಪಾದಾಯ ಮಾನಾತಿಮಾನೋ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Bhūteti vuttadesaādesite bhūte. Bhūtato sañjānātīti iminā ‘‘bhūtā’’ti lokavohāraṃ gahetvā yathā tattha taṇhādimaññanā sambhavanti, evaṃ viparītasaññāya sañjānanaṃ pakāsīyati. Svāyamattho heṭṭhā ‘‘pathavito sañjānātī’’ti ettha vuttanayānusārena sakkā jānitunti āha ‘‘vuttanayamevā’’ti. Yathā suddhāvāsā sabbadā abhāvato imaṃ desanaṃ nāruḷhā, evaṃ nerayikāpi sabbamaññanānadhiṭṭhānato. Eteneva ekaccapetānampettha asaṅgaho daṭṭhabbo. Apare pana ‘‘diṭṭhimaññanādhiṭṭhānato tesampettha saṅgaho icchitoyevā’’ti vadanti. ‘‘Samaṅgibhūtaṃ paricārenta’’ntiādinā sutte vuttanayena. Rajjatīti ‘‘subhā sukhitā’’ti vipallāsaggāhena tattha rāgaṃ janeti. Evamettha rajjanto ca na kevalaṃ dassanavaseneva, savanādivasenapi rajjatevāti dassento ‘‘disvāpi…pe… utvāpī’’ti āha. Tattha ghāyanādivasena rajjanaṃ tehi anubhūtagandhamālādivasena ceva visabhāgavatthubhūtānaṃ tesaṃ paribhogavasena ca yathānubhavaṃ anussaraṇavasena ca veditabbaṃ. Evaṃ bhūte taṇhāmaññanāya maññatīti vuttanayena bhūte paṭicca chandarāgaṃ janento tesaṃ paṭipattiṃ assādento abhinandanto abhivadanto ajjhosāya tiṭṭhanto ‘‘īdisī avatthā mama anāgatamaddhānaṃ siyā’’tiādinā vā pana nayena tattha nandiṃ samannānento bhūte taṇhāmaññanāya maññatīti attho. Appaṭiladdhassa khattiyamahāsālādibhāvassa, sampattiṃ vipattinti jātivasena ukkaṭṭanihīnataṃ. Dahatīti ṭhapeti. Yoevarūpo mānoti yo eso ‘‘ayaṃ pubbe mayā sadiso, idāni ayaṃ seṭṭho ayaṃ hīnataro’’ti uppanno māno. Ayaṃ vuccati mānātimānoti ayaṃ bhārātibhāro viya purimaṃ sadisamānaṃ upādāya mānātimāno nāmāti attho.

    ನಿಚ್ಚಾತಿಆದೀಸು ಉಪ್ಪಾದಾಭಾವತೋ ನಿಚ್ಚಾ, ಮರಣಾಭಾವತೋ ಧುವಾ, ಸಬ್ಬದಾ ಭಾವತೋ ಸಸ್ಸತಾ। ಅನಿಚ್ಚಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ವಾ ನಿಚ್ಚಾ, ಥಿರಭಾವತೋ ಧುವಾ, ಸಸ್ಸತಿಸಮತಾಯ ಸಸ್ಸತಾ, ಜರಾದಿವಸೇನ ವಿಪರಿಣಾಮಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಅವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮಾತಿ ಮಞ್ಞತಿ। ಸಬ್ಬೇ ಸತ್ತಾತಿ ಓಟ್ಠಗೋಣಗದ್ರಭಾದಯೋ ಅನವಸೇಸಾ ಸಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ಸತ್ತಾ। ಸಬ್ಬೇ ಪಾಣಾತಿ ‘‘ಏಕಿನ್ದ್ರಿಯೋ ಪಾಣೋ ದ್ವಿನ್ದ್ರಿಯೋ ಪಾಣೋ’’ತಿಆದಿವಸೇನ ವುತ್ತಾ ಅನವಸೇಸಾ ಪಾಣನಟ್ಠೇನ ಪಾಣಾ। ಸಬ್ಬೇ ಭೂತಾತಿ ಅನವಸೇಸಾ ಅಣ್ಡಕೋಸಾದೀಸು ಭೂತಾ ಸಞ್ಜಾತಾತಿ ಭೂತಾ। ಸಬ್ಬೇ ಜೀವಾತಿ ಸಾಲಿಯವಗೋಧೂಮಾದಯೋ ಅನವಸೇಸಾ ಜೀವನಟ್ಠೇನ ಜೀವಾ। ತೇಸು ಹಿ ಸೋ ವಿರೂಹಭಾವೇನ ಜೀವಸಞ್ಞೀ। ಅವಸಾ ಅಬಲಾ ಅವೀರಿಯಾತಿ ತೇಸಂ ಅತ್ತನೋ ವಸೋ ವಾ ಬಲಂ ವಾ ವೀರಿಯಂ ವಾ ನತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ನಿಯತಿಸಙ್ಗತಿಭಾವಪರಿಣತಾತಿ ಏತ್ಥ ನಿಯತೀತಿ। ನಿಯತತಾ, ಅಚ್ಛೇಜ್ಜಸುತ್ತಾವುತಅಭೇಜ್ಜಮಣಿ ವಿಯ ಅವಿಜಹಿತಪಕತಿತಾ। ಸಙ್ಗತೀತಿ ಛನ್ನಂ ಅಭಿಜಾತೀನಂ ತತ್ಥ ಸಙ್ಗಮೋ। ಭಾವೋತಿ ಸಭಾವೋಯೇವ, ಕಣ್ಡಕಾನಂ ತಿಖಿಣತಾ, ಕಪಿಟ್ಠಫಲಾದೀನಂ ಪರಿಮಣ್ಡಲಾದಿತಾ, ಮಿಗಪಕ್ಖೀನಂ ವಿಚಿತ್ತವಣ್ಣಾದಿತಾತಿ ಏವಮಾದಿಕೋ। ಏವಂ ನಿಯತಿಯಾ ಚ ಸಙ್ಗತಿಯಾ ಚ ಭಾವೇ ಚ ಪರಿಣತಾ ನಾನಪ್ಪಕಾರತಂ ಪತ್ತಾ। ಯೇನ ಹಿ ಯಥಾ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ಸೋ ತಥೇವ ಭವತಿ। ಯೇನ ನ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ಸೋ ನ ಭವತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಛಸ್ವೇವಾಭಿಜಾತೀಸೂತಿ ಕಣ್ಹಾಭಿಜಾತಿಆದೀಸು ಛಸು ಏವ ಅಭಿಜಾತೀಸು ಠತ್ವಾ ಸುಖಞ್ಚ ದುಕ್ಖಞ್ಚ ಪಟಿಸಂವೇದೇನ್ತಿ, ಅಞ್ಞಾ ಸುಖದುಕ್ಖಭೂಮಿ ನತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ವಾ-ಸದ್ದೇನ ಅನ್ತಾದಿಭೇದೇ ದಿಟ್ಠಾಭಿನಿವೇಸೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।

    Niccātiādīsu uppādābhāvato niccā, maraṇābhāvato dhuvā, sabbadā bhāvato sassatā. Aniccapaṭipakkhato vā niccā, thirabhāvato dhuvā, sassatisamatāya sassatā, jarādivasena vipariṇāmassa abhāvato avipariṇāmadhammāti maññati. Sabbe sattāti oṭṭhagoṇagadrabhādayo anavasesā sañjanaṭṭhena sattā. Sabbe pāṇāti ‘‘ekindriyo pāṇo dvindriyo pāṇo’’tiādivasena vuttā anavasesā pāṇanaṭṭhena pāṇā. Sabbe bhūtāti anavasesā aṇḍakosādīsu bhūtā sañjātāti bhūtā. Sabbe jīvāti sāliyavagodhūmādayo anavasesā jīvanaṭṭhena jīvā. Tesu hi so virūhabhāvena jīvasaññī. Avasā abalā avīriyāti tesaṃ attano vaso vā balaṃ vā vīriyaṃ vā natthīti dasseti. Niyatisaṅgatibhāvapariṇatāti ettha niyatīti. Niyatatā, acchejjasuttāvutaabhejjamaṇi viya avijahitapakatitā. Saṅgatīti channaṃ abhijātīnaṃ tattha saṅgamo. Bhāvoti sabhāvoyeva, kaṇḍakānaṃ tikhiṇatā, kapiṭṭhaphalādīnaṃ parimaṇḍalāditā, migapakkhīnaṃ vicittavaṇṇāditāti evamādiko. Evaṃ niyatiyā ca saṅgatiyā ca bhāve ca pariṇatā nānappakārataṃ pattā. Yena hi yathā bhavitabbaṃ, so tatheva bhavati. Yena na bhavitabbaṃ, so na bhavatīti dasseti. Chasvevābhijātīsūti kaṇhābhijātiādīsu chasu eva abhijātīsu ṭhatvā sukhañca dukkhañca paṭisaṃvedenti, aññā sukhadukkhabhūmi natthīti dasseti. Vā-saddena antādibhede diṭṭhābhinivese saṅgaṇhāti.

    ಉಪಪತ್ತಿನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ಭೂತಾನಂ ಸಹಬ್ಯತಂ ಆಕಙ್ಖತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸುಖುಪ್ಪತ್ತಿನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಪನ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಸುಖುಪ್ಪತ್ತಿಂ। ಏಕಚ್ಚೇ ಭೂತೇ ನಿಚ್ಚಾತಿಆದಿನಾ ಏಕಚ್ಚಸಸ್ಸತಿಕದಿಟ್ಠಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಹಮ್ಪಿ ಭೂತೇಸು ಅಞ್ಞತರೋಸ್ಮೀತಿ ಇಮಿನಾ ಪನ ಚತುತ್ಥಂ ಏಕಚ್ಚಸಸ್ಸತಿಕವಾದಂ ದಸ್ಸೇತಿ।

    Upapattinti iminā tasmiṃ tasmiṃ sattanikāye bhūtānaṃ sahabyataṃ ākaṅkhatīti dasseti. Sukhuppattinti iminā pana tattha tattha uppannassa sukhuppattiṃ. Ekacce bhūte niccātiādinā ekaccasassatikadiṭṭhiṃ dasseti. Ahampi bhūtesu aññatarosmīti iminā pana catutthaṃ ekaccasassatikavādaṃ dasseti.

    ಯತೋ ಕುತೋಚೀತಿ ಇಸ್ಸರಪುರಿಸಾದಿಭೇದತೋ ಯತೋ ಕುತೋಚಿ। ಏಕಾ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾವ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಇಧಾಪಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಇತರಮಞ್ಞನಾನಮ್ಪಿ ಸಮ್ಭವೋ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬೋ। ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇಯೇವ ಭೂತೇ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠೀಹಿ ಅಭಿನನ್ದತೀತಿಆದಿನಾ ವತ್ತಬ್ಬತ್ತಾ ಆಹ ‘‘ವುತ್ತನಯಮೇವಾ’’ತಿ। ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ‘‘ಯೋ ಭೂತಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಉಪಾದಾನಭೂತೇ ಖನ್ಧೇ ಪರಿಜಾನಾತಿ, ಸೋ ತೀಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾಹಿ ಪರಿಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ। ಅಪರೇ ಪನೇತ್ಥ ಭೂತಗಾಮೋಪಿ ಭೂತ-ಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತೋತಿ ರುಕ್ಖಾದಿವಸೇನಪಿ ಮಞ್ಞನಾವಿಭಾಗಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತಿ, ತಥಾ ಮಹಾಭೂತವಸೇನಪಿ, ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ನತ್ಥಿ।

    Yato kutocīti issarapurisādibhedato yato kutoci. Ekā taṇhāmaññanāva labbhatīti idhāpi heṭṭhā vuttanayena itaramaññanānampi sambhavo niddhāretabbo. Vuttappakāreyeva bhūte taṇhādiṭṭhīhi abhinandatītiādinā vattabbattā āha ‘‘vuttanayamevā’’ti. Yojanā kātabbāti ‘‘yo bhūtapaññattiyā upādānabhūte khandhe parijānāti, so tīhi pariññāhi parijānātī’’tiādinā yojanā kātabbā. Apare panettha bhūtagāmopi bhūta-saddena saṅgahitoti rukkhādivasenapi maññanāvibhāgaṃ yojetvā dassenti, tathā mahābhūtavasenapi, taṃ aṭṭhakathāyaṃ natthi.

    ಭೂಮಿವಿಸೇಸಾದಿನಾ ಭೇದೇನಾತಿ ಭೂಮಿವಿಸೇಸಉಪಪತ್ತಿವಿಸೇಸಾದಿವಿಭಾಗೇನ। ಇದ್ಧಿಯಾತಿ ಪುಞ್ಞವಿಸೇಸನಿಬ್ಬತ್ತೇನ ಆನುಭಾವೇನ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ದೇವ-ಸದ್ದೋ ‘‘ವಿದ್ಧೇ ವಿಗತವಲಾಹಕೇ ದೇವೇ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೧೦; ೩.೧೦೨; ೫.೧೪೬-೧೪೮; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೮೬; ಅ॰ ನಿ॰ ೧೦.೧೫; ಇತಿವು॰ ೨೭) ಅಜಟಾಕಾಸೇ ಆಗತೋ, ‘‘ದೇವೋ ಚ ಥೋಕಂ ಥೋಕಂ ಫುಸಾಯತೀ’’ತಿಆದೀಸು ಮೇಘೇ, ‘‘ಅಯಞ್ಹಿ ದೇವ ಕುಮಾರೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೪, ೩೫, ೩೬) ಖತ್ತಿಯೇ ಆಗತೋ, ‘‘ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾಮಗುಣೇಹಿ ಸಮಪ್ಪಿತೋ ಸಮಙ್ಗಿಭೂತೋ ಪರಿಚಾರೇತಿ ದೇವೋ ಮಞ್ಞೇ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೮೩; ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೧೧) ವಿಯ ಇಧ ಉಪಪತ್ತಿದೇವೇಸು ಆಗತೋ, ದೇವ-ಸದ್ದೇನ ಪನ ವತ್ತಬ್ಬಸತ್ತೇ ಅನವಸೇಸತೋ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ತತೋ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೇ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತೇ ತಿವಿಧಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಸೇಸಾ ಛ ಕಾಮಾವಚರಾ ಇಧ ದೇವಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ ಇತರೇಸಂ ಪದನ್ತರೇಹಿ ನಿವತ್ತಿತತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಭೂತಾ ದೇವಾತಿ ಗಹಿತೇಸು ಸತ್ತೇಸು ತಣ್ಹಾದಿಮಞ್ಞನಾನಂ ಪವತ್ತಾಕಾರೇನಪಿ ತಿವಿಧಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಭೂತವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ।

    Bhūmivisesādinā bhedenāti bhūmivisesaupapattivisesādivibhāgena. Iddhiyāti puññavisesanibbattena ānubhāvena. Kiñcāpi deva-saddo ‘‘viddhe vigatavalāhake deve’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.110; 3.102; 5.146-148; ma. ni. 1.486; a. ni. 10.15; itivu. 27) ajaṭākāse āgato, ‘‘devo ca thokaṃ thokaṃ phusāyatī’’tiādīsu meghe, ‘‘ayañhi deva kumāro’’tiādīsu (dī. ni. 2.34, 35, 36) khattiye āgato, ‘‘pañcahi kāmaguṇehi samappito samaṅgibhūto paricāreti devo maññe’’tiādīsu (dī. ni. 1.183; ma. ni. 2.211) viya idha upapattidevesu āgato, deva-saddena pana vattabbasatte anavasesato uddharitvā tato idhādhippete dassetuṃ ‘‘te tividhā’’tiādi vuttaṃ. Sesā cha kāmāvacarā idha devāti adhippetā itaresaṃ padantarehi nivattitattāti adhippāyo. Bhūtā devāti gahitesu sattesu taṇhādimaññanānaṃ pavattākārenapi tividhalakkhaṇanti āha ‘‘bhūtavāre vuttanayena veditabbā’’ti.

    ‘‘ಅಞ್ಞತರಸ್ಸ ಉಪಾಸಕಸ್ಸ ಪಜಾಪತಿ ಅಭಿರೂಪಾ ಹೋತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ॰ ೧೬೮) ಪಜಾಪತಿ-ಸದ್ದೋ ಘರಣಿಯಂ ಆಗತೋ, ‘‘ಪಜಾಪತಿ ಕಾಮದಾಯೀ ಸುವಣ್ಣವಣ್ಣಾ ಮೇ ಪಜಾ ಹೋತೂ’’ತಿಆದೀಸು ದಿಟ್ಠಿಗತಿಕಪರಿಕಪ್ಪಿತೇ, ‘‘ಪಜಾಪತಿಸ್ಸ ದೇವರಾಜಸ್ಸ ಧಜಗ್ಗಂ ಉಲ್ಲೋಕೇಯ್ಯಾಥಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೯) ದೇವಜೇಟ್ಠಕೇ, ಇಧ ಪನ ಅಧಿಪತೀತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂ ಉಪರಿ ಬ್ರಹ್ಮುನೋ ಗಯ್ಹಮಾನತ್ತಾ ತೇಸಂ ಮತಿಮತ್ತಂ। ದೇವಾನನ್ತಿ ಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕಾದಿದೇವಾನಂ। ಮಹಾರಾಜಾದೀನನ್ತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಕ್ಕಸುಯಾಮಸನ್ತುಸ್ಸಿತಸುನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತಿನೋ ಗಹಿತಾ। ತೇಸನ್ತಿ ಮಹಾರಾಜಾದೀನಂ। ಸತ್ತಸಙ್ಖಾತಾಯಾತಿ ಕಾಮಭೂಮಿಯಂ ಸತ್ತಸಙ್ಖಾತಾಯ। ಪಜಾಪತಿನ್ತಿ ಪಜಾಪತಿಭಾವಂ। ಪಜಾಪತಿಭಾವೇನ ಹಿ ಮಾನಂ ಜಪ್ಪೇನ್ತೋ ಪಜಾಪತಿಂ ಮಾನಮಞ್ಞನಾಯ ಮಞ್ಞತೀತಿ ವುತ್ತೋ।

    ‘‘Aññatarassa upāsakassa pajāpati abhirūpā hotī’’tiādīsu (pārā. 168) pajāpati-saddo gharaṇiyaṃ āgato, ‘‘pajāpati kāmadāyī suvaṇṇavaṇṇā me pajā hotū’’tiādīsu diṭṭhigatikaparikappite, ‘‘pajāpatissa devarājassa dhajaggaṃ ullokeyyāthā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.249) devajeṭṭhake, idha pana adhipatīti vadanti, taṃ upari brahmuno gayhamānattā tesaṃ matimattaṃ. Devānanti cātumahārājikādidevānaṃ. Mahārājādīnanti ādi-saddena sakkasuyāmasantussitasunimmitavasavattino gahitā. Tesanti mahārājādīnaṃ. Sattasaṅkhātāyāti kāmabhūmiyaṃ sattasaṅkhātāya. Pajāpatinti pajāpatibhāvaṃ. Pajāpatibhāvena hi mānaṃ jappento pajāpatiṃ mānamaññanāya maññatīti vutto.

    ಏಕಾ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾವ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ವುತ್ತಂ, ಪಜಾಪತಿನೋ ಪನ ಸಮಿಪತಂ ಸಲೋಕತಂ ವಾ ಆಕಙ್ಖತೋ, ತಥಾಭಾವಾಯ ಚಿತ್ತಂ ಪಣಿದಹತೋ, ತಥಾಲದ್ಧಬ್ಬಾಯ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅತ್ತನೋ ಸೇಯ್ಯಾದಿಭಾವಂ ದಹತೋ ಚ ತಣ್ಹಾಮಾನಮಞ್ಞನಾಪಿ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ಸಕ್ಕಾ ವಿಞ್ಞಾತುಂ। ಯೇ ಚ ಧಮ್ಮಾತಿ ಆಯುವಣ್ಣಾದಿಕೇ ವದತಿ। ಪಜಾಪತಿನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಇತರಮಞ್ಞನಾನಮ್ಪಿ ಸಮ್ಭವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Ekā diṭṭhimaññanāva yujjatīti vuttaṃ, pajāpatino pana samipataṃ salokataṃ vā ākaṅkhato, tathābhāvāya cittaṃ paṇidahato, tathāladdhabbāya sampattiyā attano seyyādibhāvaṃ dahato ca taṇhāmānamaññanāpi sambhavantīti sakkā viññātuṃ. Ye ca dhammāti āyuvaṇṇādike vadati. Pajāpatinti etthāpi heṭṭhā vuttanayena itaramaññanānampi sambhavo veditabbo.

    ಬ್ರೂಹಿತೋತಿ ಪರಿವುದ್ಧೋ। ಗುಣವಿಸೇಸೇಹೀತಿ ಝಾನಾದೀಹಿ ವಿಸಿಟ್ಠೇಹಿ ಗುಣೇಹಿ ಉತ್ತರಿಮನುಸ್ಸಧಮ್ಮತಾಯ। ಬ್ರಹ್ಮ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಸತಿಪಿ ಅವಿಸೇಸತೋ ವಿಸಿಟ್ಠವಾಚಕತ್ತೇ ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ಪನಸ್ಸ ಗುಣವಿಸೇಸಯುತ್ತಾದಿರೂಪಾ ಪವತ್ತಿ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಪಿಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಸಹಸ್ಸೋತಿ ಸಹಸ್ಸಿಯಾ ಲೋಕಧಾತುಯಾ ಅಧಿಪತಿಭೂತೋ। ಪಠಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತೋತಿ ಪಣೀತೇನ ಪಠಮಝಾನೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ, ಪಠಮಜ್ಝಾನಭೂಮಿಯಂ ವಾ ಪಠಮಂ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತೋ। ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ ಪಧಾನಗ್ಗಹಣೇನ ಅಪ್ಪಧಾನಾನಮ್ಪಿ ಕೇನಚಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಗಹಿತಭಾವಸಿದ್ಧಿತೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿ ಮಹಾಬ್ರಹ್ಮಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಸೋ ಹಿ ವಣ್ಣವನ್ತತಾಯ ಚೇವ ದೀಘಾಯುಕತಾಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪಾರಿಸಜ್ಜಾದೀಹಿ ಮಹನ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿ ಮಹಾಬ್ರಹ್ಮಾ, ತಸ್ಸ ಪನ ಪುರೋಹಿತಟ್ಠಾನೇ ಠಿತಾತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೋಹಿತಾ, ಪರಿಸಾಯಂ ಭವಾ ಪರಿಚಾರಕಾತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪಾರಿಸಜ್ಜಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಉಕ್ಕಟ್ಠೇಕಪುಗ್ಗಲಭಾವತೋ ಪಜಾಪತಿಸ್ಮಿಂ ವಿಯ ಬ್ರಹ್ಮನಿ ಮಞ್ಞನಾ ವತ್ತತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಜಾಪತಿವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಬಹುಪುಗ್ಗಲಭಾವಸಾಮಞ್ಞತೋ ಆಭಸ್ಸರವಾರಾದೀನಂ ಭೂತವಾರಸದಿಸತಾ ವುತ್ತಾ।

    Brūhitoti parivuddho. Guṇavisesehīti jhānādīhi visiṭṭhehi guṇehi uttarimanussadhammatāya. Brahma-saddassa satipi avisesato visiṭṭhavācakatte yattha yattha panassa guṇavisesayuttādirūpā pavatti, taṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Sahassoti sahassiyā lokadhātuyā adhipatibhūto. Paṭhamābhinibbattoti paṇītena paṭhamajhānena nibbatto, paṭhamajjhānabhūmiyaṃ vā paṭhamaṃ abhinibbatto. Gahitāti veditabbā padhānaggahaṇena appadhānānampi kenaci sambandhena gahitabhāvasiddhito. Ettha ca brahmāti mahābrahmā adhippeto. So hi vaṇṇavantatāya ceva dīghāyukatāya ca brahmapārisajjādīhi mahanto brahmāti mahābrahmā, tassa pana purohitaṭṭhāne ṭhitāti brahmapurohitā, parisāyaṃ bhavā paricārakāti brahmapārisajjāti veditabbā. Ukkaṭṭhekapuggalabhāvato pajāpatismiṃ viya brahmani maññanā vattatīti vuttaṃ ‘‘pajāpativāre vuttanayeneva veditabbā’’ti. Tathā hi bahupuggalabhāvasāmaññato ābhassaravārādīnaṃ bhūtavārasadisatā vuttā.

    ಯಥಾವುತ್ತಪಭಾಯ ಆಭಾಸನಸೀಲಾ ವಾ ಆಭಸ್ಸರಾ। ಏಕತಲವಾಸಿನೋತಿ ಇದಂ ಝಾನನ್ತರಭೂಮೀನಂ ವಿಯ ಹೇಟ್ಠುಪರಿಭಾವಾಭಾವತೋ ವುತ್ತಂ, ಠಾನಾನಿ ಪನ ನೇಸಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನೇವ। ಆಭಸ್ಸರೇಹಿ ಪರಿತ್ತಾ ಆಭಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಪರಿತ್ತಾಭಾ। ಅಪ್ಪಮಾಣಾ ಆಭಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಅಪ್ಪಮಾಣಾಭಾ।

    Yathāvuttapabhāya ābhāsanasīlā vā ābhassarā. Ekatalavāsinoti idaṃ jhānantarabhūmīnaṃ viya heṭṭhuparibhāvābhāvato vuttaṃ, ṭhānāni pana nesaṃ paricchinnāneva. Ābhassarehi parittā ābhā etesanti parittābhā. Appamāṇā ābhā etesanti appamāṇābhā.

    ಸುಭಾತಿ ಸೋಭನಾ ಪಭಾ। ಕಞ್ಚನಪಿಣ್ಡೋ ವಿಯ ಸಸ್ಸಿರಿಕಾ ಕಞ್ಚನಪಿಣ್ಡಸಸ್ಸಿರಿಕಾ। ತತ್ಥ ಸೋಭನಾಯ ಪಭಾಯ ಕಿಣ್ಣಾ ಸುಭಾಕಿಣ್ಣಾತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಭಾ-ಸದ್ದಸ್ಸ ರಸ್ಸತ್ತಂ, ಅನ್ತಿಮ-ಣ-ಕಾರಸ್ಸ ಹ-ಕಾರಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸುಭಕಿಣ್ಹಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಸುಭಾತಿ ಚ ಏಕಗ್ಘನಾ ನಿಚ್ಚಲಾ ಪಭಾ ವುಚ್ಚತಿ, ಪರಿತ್ತಾ ಸುಭಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಪರಿತ್ತಸುಭಾ। ಅಪ್ಪಮಾಣಾ ಸುಭಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಅಪ್ಪಮಾಣಸುಭಾ।

    Subhāti sobhanā pabhā. Kañcanapiṇḍo viya sassirikā kañcanapiṇḍasassirikā. Tattha sobhanāya pabhāya kiṇṇā subhākiṇṇāti vattabbe bhā-saddassa rassattaṃ, antima-ṇa-kārassa ha-kārañca katvā ‘‘subhakiṇhā’’ti vuttā. Subhāti ca ekagghanā niccalā pabhā vuccati, parittā subhā etesanti parittasubhā. Appamāṇā subhā etesanti appamāṇasubhā.

    ವಿಪುಲಫಲಾತಿ ವಿಪುಲಸನ್ತಸುಖಾಯುವಣ್ಣಾದಿಫಲಾ।

    Vipulaphalāti vipulasantasukhāyuvaṇṇādiphalā.

    ಸತಿಪಿ ದೇವಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಂ ಪುಞ್ಞಫಲೇನ ಝಾನಫಲೇನ ಚ ಪಟಿಪಕ್ಖಾಭಿಭವೇ ಯೇಸಂ ಪನ ಪುಥುಜ್ಜನಅಸಞ್ಞಸತ್ತೇಸು ಅಭಿಭೂವೋಹಾರೋ ಪಾಕಟೋ ನಿರುಳ್ಹೋ ಚ, ತೇಸಂ ವಸೇನಾಯಂ ದೇಸನಾ ಪವತ್ತಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅಸಞ್ಞಭವಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನ’’ನ್ತಿ। ಯಥಾ ಪಜಾಪತಿವಾರೇ ‘‘ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಪಜಾಪತಿಸ್ಮಿಂಯೇವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಮಞ್ಞನಾಪವತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ, ತಥಾ ಇಧಾಪಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸಕ್ಕಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸೇಸಂ ಪಜಾಪತಿವಾರೇ ವುತ್ತನಯಮೇವಾ’’ತಿ।

    Satipi devabrahmādīnaṃ puññaphalena jhānaphalena ca paṭipakkhābhibhave yesaṃ pana puthujjanaasaññasattesu abhibhūvohāro pākaṭo niruḷho ca, tesaṃ vasenāyaṃ desanā pavattāti dassento āha ‘‘asaññabhavassetaṃ adhivacana’’nti. Yathā pajāpativāre ‘‘idhekacco pajāpatismiṃyevā’’tiādinā maññanāpavatti dassitā, tathā idhāpi taṃ dassetuṃ sakkāti āha ‘‘sesaṃ pajāpativāre vuttanayamevā’’ti.

    ಭೂತವಾರಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Bhūtavārādivaṇṇanā niṭṭhitā.

    ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನವಾರಾದಿವಣ್ಣನಾ

    Ākāsānañcāyatanavārādivaṇṇanā

    ೪. ಏವಂ ಸತ್ತವಸೇನ ಭೂಮಿಕ್ಕಮದಸ್ಸನೇ ಸುದ್ಧಾವಾಸಾನಂ ಅಗ್ಗಹಣೇ ಕಾರಣಂ ನಿದ್ಧಾರೇನ್ತೋ ‘‘ಏವಂ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಅನಾಗಾಮಿಖೀಣಾಸವಾತಿ ಅನಾಗಾಮಿನೋ ಚ ಖೀಣಾಸವಾ ಚ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸುದ್ಧಾವಾಸಾ ಅತ್ಥೇವ ಅನೇಕಕಪ್ಪಸಹಸ್ಸಾಯುಕಾ, ಉಕ್ಕಂಸಪರಿಚ್ಛೇದತೋ ಪನ ಸೋಳಸಕಪ್ಪಸಹಸ್ಸಾಯುಕಾವ, ನ ತತೋ ಪರನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಕತಿಪಯಕಪ್ಪಸಹಸ್ಸಾಯುಕಾ’’ತಿ। ಕಾಮರೂಪಭವೇಸು ಪವತ್ತಮಾನಾಪಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಾದಿಧಮ್ಮಾ ಅರೂಪಾವಚರಭಾವತೋ ತಂಭೂಮಿಕವೋಹಾರಂ ನ ಲಭನ್ತೀತಿ ‘‘ತತ್ರೂಪಪನ್ನಾಯೇವಾ’’ತಿ ಅವಧಾರೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಅಭಿಭೂವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ ಯಥಾರಹನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ನ ಹೇತ್ಥ ವಣ್ಣವನ್ತತಾದಿ ಸಮ್ಭವತೀತಿ। ಪಜಾಪತಿವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಅಹಮಸ್ಮಿ ಅರೂಪೋ ಪಹೀನರೂಪಪಟಿಘಸಞ್ಞೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಮಾನಮಞ್ಞನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    4. Evaṃ sattavasena bhūmikkamadassane suddhāvāsānaṃ aggahaṇe kāraṇaṃ niddhārento ‘‘evaṃ bhagavā’’tiādimāha. Tattha anāgāmikhīṇāsavāti anāgāmino ca khīṇāsavā ca. Kiñcāpi suddhāvāsā attheva anekakappasahassāyukā, ukkaṃsaparicchedato pana soḷasakappasahassāyukāva, na tato paranti āha ‘‘katipayakappasahassāyukā’’ti. Kāmarūpabhavesu pavattamānāpi ākāsānañcāyatanādidhammā arūpāvacarabhāvato taṃbhūmikavohāraṃ na labhantīti ‘‘tatrūpapannāyevā’’ti avadhāretvā vuttaṃ. Abhibhūvāre vuttanayena veditabbā yathārahanti adhippāyo. Na hettha vaṇṇavantatādi sambhavatīti. Pajāpativārevuttanayenāti ettha ‘‘ahamasmi arūpo pahīnarūpapaṭighasañño’’tiādinā mānamaññanā veditabbā.

    ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನವಾರಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Ākāsānañcāyatanavārādivaṇṇanā niṭṭhitā.

    ದಿಟ್ಠಸುತವಾರಾದಿವಣ್ಣನಾ

    Diṭṭhasutavārādivaṇṇanā

    ೫. ರೂಪಮುಖೇನ ಮಞ್ಞನಾವತ್ಥುದಸ್ಸನಂ ಸಙ್ಖೇಪೋತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ವಿತ್ಥಾರತೋಪೀ’’ತಿ। ತಮ್ಪಿ ಹಿ ‘‘ಯತ್ಥ ನೇವ ಪಥವೀ, ನ ಆಪೋ, ನ ತೇಜೋ, ನ ವಾಯೋ, ನ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನ’’ನ್ತಿಆದಿಗ್ಗಹಣಂ ವಿಯ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವದಸ್ಸನಂ ಹೋತೀತಿ।

    5. Rūpamukhena maññanāvatthudassanaṃ saṅkhepoti katvā vuttaṃ ‘‘vitthāratopī’’ti. Tampi hi ‘‘yattha neva pathavī, na āpo, na tejo, na vāyo, na ākāsānañcāyatana’’ntiādiggahaṇaṃ viya saṅkhepato pañcavokārabhavadassanaṃ hotīti.

    ದಿಟ್ಠನ್ತಿ ಯಂ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇನ ಕತದಸ್ಸನಕಿರಿಯಾಸಮಾಪನಂ, ಯಞ್ಚ ಚಕ್ಖು ದ್ವಯಂ ಪಸ್ಸತಿ ಪಸ್ಸಿಸ್ಸತಿ ಸತಿ ಸಮ್ಭವೇ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ, ತಂ ಸಬ್ಬಕಾಲನ್ತಿ ವಿಸೇಸವಚನಿಚ್ಛಾಯ ಅಭಾವತೋ ದಿಟ್ಠನ್ತೇವ ವುತ್ತಂ ಯಥಾ ‘‘ದುದ್ಧ’’ನ್ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ರೂಪಾಯತನಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನ’’ನ್ತಿ। ಅಯಞ್ಚ ನಯೋ ಸುತಾದೀಸುಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ಸತ್ತಾತಿ ರೂಪಾದೀಸು ಸತ್ತಾ ವಿಸತ್ತಾತಿ ಸತ್ತಾ। ಸಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ಸಾಮಞ್ಞಸದ್ದೋಪಿ ಚೇಸ ಸತ್ತ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಇತ್ಥಿರೂಪೇ’’ತಿ ವಿಸಯವಿಸೇಸಿತತ್ತಾ ಇಧ ಪುರಿಸವಾಚಕೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ರತ್ತಾತಿ ವತ್ಥಂ ವಿಯ ರಙ್ಗಜಾತೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಪರಿಣಾಮಕಾರಕೇನ ಛನ್ದರಾಗೇನ ರತ್ತಾ ಸಾರತ್ತಾ। ಗಿದ್ಧಾತಿ ಅಭಿಕಙ್ಖನಸಭಾವೇನ ಅಭಿಗಿಜ್ಝನೇನ ಗಿದ್ಧಾ ಗೇಧಂ ಆಪನ್ನಾ। ಗಧಿತಾತಿ ಗನ್ಥಿತಾ ವಿಯ ಲೋಭೇನ ದುಮ್ಮೋಚನೀಯಭಾವೇನ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪಟಿಬದ್ಧಾ। ಮುಚ್ಛಿತಾತಿ ಕಿಲೇಸವಸೇನ ವಿಸಞ್ಞೀಭೂತಾ ವಿಯ ಅನಞ್ಞಕಿಚ್ಚಾ ಮುಚ್ಛಂ ಮೋಹಂ ಆಪನ್ನಾ। ಅಜ್ಝೋಸನ್ನಾತಿ ವಿಸಯೇ ಅಞ್ಞಸಾಧಾರಣೇ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ಗಿಲಿತ್ವಾ ಪರಿನಿಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ವಿಯ ಠಿತಾ। ಇಮಿನಾತಿ ಸುವಣ್ಣವಣ್ಣಾದಿಆಕಾರೇನ। ಮಙ್ಗಲಂ ಅಮಙ್ಗಲನ್ತಿ ಈದಿಸಂ ದಿಟ್ಠಂ ಮಙ್ಗಲಂ, ಈದಿಸಂ ಅಮಙ್ಗಲನ್ತಿ । ರೂಪಸ್ಮಿಂ ಅತ್ತಾನಂ ಸಮನುಪಸ್ಸನನಯೇನಾತಿ ಇದಂ ವೇದನಾದಿಅರೂಪಧಮ್ಮೇ, ರೂಪಾಯತನವಿನಿಮುತ್ತಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇ ವಾ ಅತ್ತತೋ ಗಹೇತ್ವಾ ತತೋ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಂ, ಬಾಹಿರಂ ವಾ ರೂಪಾಯತನಂ ತಸ್ಸೋಕಾಸಭಾವೇನ ಪರಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ‘‘ಸೋ ಖೋ ಪನ ಮೇ ಅಯಂ ಅತ್ತಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ರೂಪಾಯತನೇ’’ತಿ ಮಞ್ಞನ್ತೋ ದಿಟ್ಠಸ್ಮಿಂ ಮಞ್ಞತೀತಿ ಇಮಂ ನಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಪಥವಿತೋ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದೀಸು ಯಥಾ ‘‘ಸಉಪಕರಣಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ವಾ ಪರಸ್ಸ ವಾ’’ತಿಆದಿಮಞ್ಞನಾಪವತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ, ಏವಂ ‘‘ದಿಟ್ಠತೋ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದೀಸು ಸಕ್ಕಾ ತಂ ದಸ್ಸೇತುನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ತೇಸಂ ಪಥವೀವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ।

    Diṭṭhanti yaṃ cakkhudvārena katadassanakiriyāsamāpanaṃ, yañca cakkhu dvayaṃ passati passissati sati sambhave passeyya, taṃ sabbakālanti visesavacanicchāya abhāvato diṭṭhanteva vuttaṃ yathā ‘‘duddha’’nti. Tenāha ‘‘rūpāyatanassetaṃ adhivacana’’nti. Ayañca nayo sutādīsupi yojetabbo. Sattāti rūpādīsu sattā visattāti sattā. Sañjanaṭṭhena sāmaññasaddopi cesa satta-saddo ‘‘itthirūpe’’ti visayavisesitattā idha purisavācako daṭṭhabbo. Rattāti vatthaṃ viya raṅgajātena cittassa vipariṇāmakārakena chandarāgena rattā sārattā. Giddhāti abhikaṅkhanasabhāvena abhigijjhanena giddhā gedhaṃ āpannā. Gadhitāti ganthitā viya lobhena dummocanīyabhāvena ārammaṇe paṭibaddhā. Mucchitāti kilesavasena visaññībhūtā viya anaññakiccā mucchaṃ mohaṃ āpannā. Ajjhosannāti visaye aññasādhāraṇe viya katvā gilitvā pariniṭṭhāpetvā viya ṭhitā. Imināti suvaṇṇavaṇṇādiākārena. Maṅgalaṃ amaṅgalanti īdisaṃ diṭṭhaṃ maṅgalaṃ, īdisaṃ amaṅgalanti . Rūpasmiṃ attānaṃ samanupassananayenāti idaṃ vedanādiarūpadhamme, rūpāyatanavinimuttasabbadhamme vā attato gahetvā tato ajjhattikaṃ, bāhiraṃ vā rūpāyatanaṃ tassokāsabhāvena parikappetvā ‘‘so kho pana me ayaṃ attā imasmiṃ rūpāyatane’’ti maññanto diṭṭhasmiṃ maññatīti imaṃ nayaṃ sandhāya vuttaṃ. ‘‘Pathavito maññatī’’tiādīsu yathā ‘‘saupakaraṇassa attano vā parassa vā’’tiādimaññanāpavatti dassitā, evaṃ ‘‘diṭṭhato maññatī’’tiādīsu sakkā taṃ dassetunti āha ‘‘tesaṃ pathavīvāre vuttanayeneva veditabba’’nti.

    ಆಹಚ್ಚಾತಿ ವಿಸಯಂ ಅನ್ವಾಯ, ಪತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಉಪಗನ್ತ್ವಾ’’ತಿ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಂಸಿಲೇಸೇತಿ ಚಕ್ಖುರೂಪಸೋತಸದ್ದಾ ವಿಯ ದುರೇ ಅಹುತ್ವಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅಲ್ಲಿಯನೇ।

    Āhaccāti visayaṃ anvāya, patvāti attho. Tenāha ‘‘upagantvā’’ti. Aññamaññasaṃsileseti cakkhurūpasotasaddā viya dure ahutvā aññamaññaṃ alliyane.

    ಮನಸಾ ವಿಞ್ಞಾತಂ ಕೇವಲನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇತರಾನಿಪಿ ಹಿ ಮನಸಾ ವಿಞ್ಞಾಯನ್ತೀತಿ। ಸೇಸೇಹಿ ಸತ್ತಹಿ ಆಯತನೇಹಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಅಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ತಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ದ್ವೀಸುಪಿ ವಿಕಪ್ಪೇಸು ಲೋಕುತ್ತರಾನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೋ ಆಪನ್ನೋತಿ ಆಹ ‘‘ಇಧ ಪನ ಸಕ್ಕಾಯಪರಿಯಾಪನ್ನಮೇವ ಲಬ್ಭತೀ’’ತಿ। ವಿತ್ಥಾರೋತಿ ಮಞ್ಞನಾನಂ ಪವತ್ತನಾಕಾರವಿತ್ಥಾರೋ। ಏತ್ಥಾತಿ ಏತೇಸು ಸುತವಾರಾದೀಸು।

    Manasā viññātaṃ kevalanti attho. Itarānipi hi manasā viññāyantīti. Sesehi sattahi āyatanehi paññattiyā asaṅgahitattā tampi saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘dhammārammaṇassa vā’’ti vuttaṃ. Dvīsupi vikappesu lokuttarānampi saṅgaho āpannoti āha ‘‘idha pana sakkāyapariyāpannameva labbhatī’’ti. Vitthāroti maññanānaṃ pavattanākāravitthāro. Etthāti etesu sutavārādīsu.

    ದಿಟ್ಠಸುತವಾರಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Diṭṭhasutavārādivaṇṇanā niṭṭhitā.

    ಏಕತ್ತವಾರಾದಿವಣ್ಣನಾ

    Ekattavārādivaṇṇanā

    ೬. ಸಮಾಪನ್ನಕವಾರೇನಾತಿ ಸಮಾಪನ್ನಕಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ, ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಝಾನಪ್ಪವತ್ತಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಾ ಹಿ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಆರಮ್ಮಣೇ ಏಕಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತತೀತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಏಕತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ವಿಪಾಕಜ್ಝಾನಪ್ಪವತ್ತಿಪಿ ಇಧ ಸಮಾಪನ್ನಕವಾರಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಗಹಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಅಸಮಾಪನ್ನಕವಾರೇನಾತಿ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ। ಉಪಚಾರಜ್ಝಾನೇನಪಿ ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ನ ಸಮ್ಮಾ ಏಕತ್ತಂ ಗತನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ।

    6.Samāpannakavārenāti samāpannakappavattiyā, rūpāvacarārūpāvacarajhānappavattiyāti attho. Sā hi ekasmiṃyeva ārammaṇe ekākārena pavattatīti katvā ‘‘ekatta’’nti vuccati, evañca katvā vipākajjhānappavattipi idha samāpannakavāraggahaṇeneva gahitāti daṭṭhabbā. Asamāpannakavārenāti kāmāvacaradhammappavattiyā. Upacārajjhānenapi hi cittaṃ na sammā ekattaṃ gatanti vuccatīti.

    ಯೋಜನಾತಿ ಮಞ್ಞನಾಯೋಜನಾ। ಭಿನ್ದಿತ್ವಾತಿ ವಿಭಜಿತ್ವಾ। ಸಾಸನನಯೇನಾತಿ ಪಾಳಿನಯೇನ। ತತ್ಥ ‘‘ಏಕತ್ತಂ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದೀಸು ‘‘ವೇದನಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ, ‘‘ನಾನತ್ತಂ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದೀಸು ಪನ ‘‘ರೂಪಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ವುತ್ತವಿಧಿಂ ಅನುಗನ್ತ್ವಾ ಮಞ್ಞನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Yojanāti maññanāyojanā. Bhinditvāti vibhajitvā. Sāsananayenāti pāḷinayena. Tattha ‘‘ekattaṃ maññatī’’tiādīsu ‘‘vedanaṃ attato samanupassatī’’tiādinā nayena, ‘‘nānattaṃ maññatī’’tiādīsu pana ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’tiādinā nayena vuttavidhiṃ anugantvā maññanā veditabbā.

    ಪಥವೀವಾರಾದೀಸು ವುತ್ತೇನ ಚ ಅಟ್ಠಕಥಾನಯೇನಾತಿ ‘‘ಅಹಂ ವೇದನಾತಿ ಮಞ್ಞತಿ, ಮಮ ವೇದನಾತಿ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದಿನಾ, ‘‘ಅಹಂ ರೂಪನ್ತಿ ಮಞ್ಞತಿ, ಮಮ ರೂಪನ್ತಿ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಯಥಾನುರೂಪಂ ವೀಮಂಸಿತ್ವಾ’’ತಿ, ಏಕತ್ತನಾನತ್ತಭಾವೇಸು ಯೋ ಯೋಜನಾನಯೋ ಸಮ್ಭವತಿ, ತದನುರೂಪಂ ವಿಚಾರೇತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೇಚೀತಿ ಅಭಯಗಿರಿವಾಸಿನೋ। ಅಪರೇತಿ ಸಾರಸಮಾಸಾಚರಿಯಾ। ದಿಟ್ಠಾಭಿನಿವೇಸಂ ವದನ್ತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಮಞ್ಞನಾ ನಾಮ ಸಕ್ಕಾಯಂ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾವ ಯಥಾಉಪಟ್ಠಿತವಿಸಯವಸೇನೇವ ಪವತ್ತತೀತಿ ನ ತತ್ಥ ಅಯಮೇಕತ್ತನಯೋ ಅಯಂ ನಾನತ್ತನಯೋತಿ ವಿಭಾಗವಸೇನೇವ, ಏಕತ್ತಸಞ್ಞೀ ಅತ್ತಾ ಹೋತೀತಿಆದೀಸು ಚ ಅತ್ತನೋ ಏಕತ್ತನಾನತ್ತಸಞ್ಞಿತಾ ವುತ್ತಾ, ನ ಪನ ಏಕತ್ತಂ ನಾನತ್ತನ್ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಾಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ಏಕತ್ತನಾನತ್ತಭಾವೋತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ತದುಭಯಸ್ಸ ಇಧ ಅನಧಿಪ್ಪೇತಭಾವೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।

    Pathavīvārādīsu vuttena ca aṭṭhakathānayenāti ‘‘ahaṃ vedanāti maññati, mama vedanāti maññatī’’tiādinā, ‘‘ahaṃ rūpanti maññati, mama rūpanti maññatī’’tiādinā cāti attho. Tenāha ‘‘yathānurūpaṃvīmaṃsitvā’’ti, ekattanānattabhāvesu yo yojanānayo sambhavati, tadanurūpaṃ vicāretvāti attho. Kecīti abhayagirivāsino. Apareti sārasamāsācariyā. Diṭṭhābhinivesaṃ vadantīti sambandho. Puthujjanassa maññanā nāma sakkāyaṃ bhinditvāva yathāupaṭṭhitavisayavaseneva pavattatīti na tattha ayamekattanayo ayaṃ nānattanayoti vibhāgavaseneva, ekattasaññī attā hotītiādīsu ca attano ekattanānattasaññitā vuttā, na pana ekattaṃ nānattanti evaṃ pavattassa diṭṭhābhinivesassa ekattanānattabhāvoti evamettha tadubhayassa idha anadhippetabhāvo daṭṭhabbo.

    ಯಂ ಯಥಾವುತ್ತಪುಥುಜ್ಜನೋ ಅನವಸೇಸತೋ ಗಣ್ಹನ್ತೋ ಗಹೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ತಂ ತಸ್ಸ ಅನವಸೇಸತೋ ಗಹೇತಬ್ಬತಂ ಉಪಾದಾಯ ‘‘ಸಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತಮೇವಾ’’ತಿ ಆಹ, ಸಕ್ಕಾಯಸಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮೇ ಆದೀನವದಸ್ಸನೇ ಅಸತಿ ನಿಬ್ಬಿದಾಭಾವತೋ ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ತಣ್ಹಾ ವಡ್ಢತೇವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸಬ್ಬಂ ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತೋ ಸಬ್ಬಂ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾಯ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ – ‘‘ಸಂಯೋಜನಿಯೇಸು, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮೇಸು ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ವಿಹರತೋ ತಣ್ಹಾ ಪವಡ್ಢತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೫೩, ೫೭)। ‘‘ಸಬ್ಬಮಿದಂ ಮಯಾ ನಿಮ್ಮಿತ’’ನ್ತಿ ತೇನ ನಿಮ್ಮಿತಮಞ್ಞನಾಯ ಅತ್ತಾನಂ ಸೇಯ್ಯಾದಿತೋ ದಹನ್ತೋ ತೇನ ಮಾನೇನ ನಿಮ್ಮಿತಂ ಮಞ್ಞತಿಯೇವ ನಾಮ ನಿಮ್ಮಿತಮಞ್ಞನಾಯ ವಿನಾ ತಥಾಮಾನುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅಭಾವತೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅತ್ತನಾ ನಿಮ್ಮಿತಂ ಮಞ್ಞನ್ತೋ ಸಬ್ಬಂ ಮಾನಮಞ್ಞನಾಯ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ। ಸಬ್ಬಂ ನತ್ಥೀತಿಆದಿನಾ ನಯೇನಾತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ನಿಯತಿವಾದಾದಿಕೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಮಹಾ ಮೇ ಅತ್ತಾತಿ ಇಮಿನಾ ಸಬ್ಬತೋ ಅತ್ತನೋ ವಿಭೂತಿಪವತ್ತಿವಾದಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಸಬ್ಬಂ ಸಬ್ಬತ್ಥಕ’’ನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಿವಸೇನ – ‘‘ಅಹಂ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ಮಯ್ಹಂ ಕಿಞ್ಚನಂ ಪಲಿಬೋಧೋ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ, ಪರೋ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ಪರಸ್ಸ ಕಿಞ್ಚನಂ ಪಲಿಬೋಧೋ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನಪೇತ್ಥ ಮಞ್ಞನಾ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಸೇಸಂ ಪಥವೀವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ। ಅಪಿಚ ‘‘ಸಬ್ಬೋಯಂ ಲೋಕೋ ಪುರಿಸಮಯೋ’’ತಿ ಏವಂದಿಟ್ಠಿಕೋ ಪುರಿಸಸಙ್ಖಾತತೋ ಸಬ್ಬತೋ, ಅತ್ತನೋ ಉಪ್ಪತ್ತಿಂ ವಾ ನಿಗ್ಗಮನಂ ವಾ ಮಞ್ಞನ್ತೋ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾಯ ಸಬ್ಬತೋ ಮಞ್ಞತಿ, ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪನ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾಯ ಮಞ್ಞಿತೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಸಿನೇಹಂ ಮಾನಞ್ಚ ಉಪ್ಪಾದಯತೋ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾ ಮಾನಮಞ್ಞನಾ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತಂಯೇವ ಪನ ಸಬ್ಬಂ ಮಯ್ಹಂ ಅತ್ತಾ ಕತ್ತಾ ಸಾಮೀತಿ ವಾ ಮಞ್ಞನ್ತೋ ‘‘ಸಬ್ಬಂ ಮೇ’’ತಿ ಮಞ್ಞತಿ, ತಥಾಯಂ ದಿಟ್ಠಿತಣ್ಹಾಭಿನನ್ದನಾಹಿ ಅಭಿನನ್ದನ್ತೋ ಸಬ್ಬಂ ಅಭಿನನ್ದತೀತಿ ಏವಮ್ಪೇತ್ಥ ಮಞ್ಞನಾನಂ ಪವತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Yaṃ yathāvuttaputhujjano anavasesato gaṇhanto gahetuṃ sakkoti, taṃ tassa anavasesato gahetabbataṃ upādāya ‘‘sabba’’nti vuccatīti dassento ‘‘tamevā’’ti āha, sakkāyasabbanti attho. Sabbasmimpi tebhūmakadhamme ādīnavadassane asati nibbidābhāvato assādānupassanāya taṇhā vaḍḍhatevāti āha ‘‘sabbaṃ assādento sabbaṃ taṇhāmaññanāya maññatī’’ti. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘saṃyojaniyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino viharato taṇhā pavaḍḍhatī’’ti (saṃ. ni. 2.53, 57). ‘‘Sabbamidaṃ mayā nimmita’’nti tena nimmitamaññanāya attānaṃ seyyādito dahanto tena mānena nimmitaṃ maññatiyeva nāma nimmitamaññanāya vinā tathāmānuppattiyā abhāvatoti āha ‘‘attanā nimmitaṃ maññanto sabbaṃ mānamaññanāya maññatī’’ti. Sabbaṃ natthītiādinā nayenāti ādi-saddena niyativādādike saṅgaṇhāti. Mahā me attāti iminā sabbato attano vibhūtipavattivādaṃ dasseti. ‘‘Sabbaṃ sabbatthaka’’nti diṭṭhivasena – ‘‘ahaṃ sabbasmiṃ mayhaṃ kiñcanaṃ palibodho sabbasmiṃ, paro sabbasmiṃ parassa kiñcanaṃ palibodho sabbasmi’’ntiādinā nayenapettha maññanā sambhavatīti dassento āha ‘‘sesaṃ pathavīvāre vuttanayena veditabba’’nti. Apica ‘‘sabboyaṃ loko purisamayo’’ti evaṃdiṭṭhiko purisasaṅkhātato sabbato, attano uppattiṃ vā niggamanaṃ vā maññanto diṭṭhimaññanāya sabbato maññati, tasmiṃyeva pana diṭṭhimaññanāya maññite vatthusmiṃ sinehaṃ mānañca uppādayato taṇhāmaññanā mānamaññanā ca veditabbā. Taṃyeva pana sabbaṃ mayhaṃ attā kattā sāmīti vā maññanto ‘‘sabbaṃ me’’ti maññati, tathāyaṃ diṭṭhitaṇhābhinandanāhi abhinandanto sabbaṃ abhinandatīti evampettha maññanānaṃ pavatti veditabbā.

    ತನ್ತಿ ಸಕ್ಕಾಯಂ। ಉಕ್ಕಂಸಗತಸುಖಸಹಿತಞ್ಹಿ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮನಿಬ್ಬಾನವಾದೀ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ಮಞ್ಞತಿ, ತಂ ಪನತ್ಥತೋ ಸಕ್ಕಾಯೋಯೇವಾತಿ। ಏಕಧಾತಿ ಪಞ್ಚವಿಧಮ್ಪಿ ನಿಬ್ಬಾನಭಾವೇನ ಏಕಜ್ಝಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಯತೋತಿ ಯಸ್ಮಾ। ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾಮಗುಣೇಹೀತಿ ಮನಾಪಿಯರೂಪಾದೀಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾಮಕೋಟ್ಠಾಸೇಹಿ, ಬನ್ಧನೇಹಿ ವಾ। ಸಮಪ್ಪಿತೋ ಸುಟ್ಠು ಅಪ್ಪಿತೋ ಅಲ್ಲೀನೋ ಹುತ್ವಾ ಠಿತೋ। ಸಮಙ್ಗಿಭೂತೋತಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ। ಪರಿಚಾರೇತೀತಿ ತೇಸು ಕಾಮಗುಣೇಸು ಕಾಮಕೋಟ್ಠಾಸೇಸು ಯಥಾಸುಖಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಚಾರೇತಿ ಸಞ್ಚಾರೇತಿ ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ಉಪನೇತಿ। ಅಥ ವಾ ಲಳತಿ ರಮತಿ ಕೀಳತಿ। ಏತ್ಥ ದ್ವಿಧಾ ಕಾಮಗುಣಾ ಮಾನುಸಕಾ ಚೇವ ದಿಬ್ಬಾ ಚ। ಮಾನುಸಕಾ ಚ ಮನ್ಧಾತುಕಾಮಗುಣಸದಿಸಾ, ದಿಬ್ಬಾ ಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತಿದೇವರಾಜಸ್ಸ ಕಾಮಗುಣಸದಿಸಾ। ಏವರೂಪೇ ಕಾಮೇ ಉಪಗತಾನಞ್ಹಿ ತೇ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮನಿಬ್ಬಾನಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ಪಞ್ಞಪೇನ್ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಏತ್ತಾವತಾ ಖೋ…ಪೇ॰… ಹೋತೀ’’ತಿ। ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮೋತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಧಮ್ಮೋ ವುಚ್ಚತಿ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಪಟಿಲದ್ಧತ್ತಭಾವಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ, ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮೇ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಅತ್ತಭಾವೇ ದುಕ್ಖವೂಪಸಮನಂ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮನಿಬ್ಬಾನಂ। ಪರಮಂ ಉತ್ತಮಂ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ಪರಮದಿಟ್ಠಧಮ್ಮನಿಬ್ಬಾನಂ, ತಂ ಪತ್ತೋ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಞ್ಚಧಾ ಆಗತನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತಕಾಮಗುಣಸುಖಸ್ಸ ಚೇವ ಚತುಬ್ಬಿಧರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಸುಖಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ಪಾಳಿಯಂ ಪಞ್ಚಪ್ಪಕಾರೇನ ಆಗತಂ। ನಿಬ್ಬಾನಂ ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತೋತಿ ಪರಮಂ ಸುಖಂ ನಿಸ್ಸರಣನ್ತಿ ಮಞ್ಞನಾಯ ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತೋ।

    Tanti sakkāyaṃ. Ukkaṃsagatasukhasahitañhi khandhapañcakaṃ diṭṭhadhammanibbānavādī nibbānanti maññati, taṃ panatthato sakkāyoyevāti. Ekadhāti pañcavidhampi nibbānabhāvena ekajjhaṃ katvā vuttaṃ. Yatoti yasmā. Pañcahi kāmaguṇehīti manāpiyarūpādīhi pañcahi kāmakoṭṭhāsehi, bandhanehi vā. Samappito suṭṭhu appito allīno hutvā ṭhito. Samaṅgibhūtoti samannāgato. Paricāretīti tesu kāmaguṇesu kāmakoṭṭhāsesu yathāsukhaṃ indriyāni cāreti sañcāreti ito cito ca upaneti. Atha vā laḷati ramati kīḷati. Ettha dvidhā kāmaguṇā mānusakā ceva dibbā ca. Mānusakā ca mandhātukāmaguṇasadisā, dibbā paranimmitavasavattidevarājassa kāmaguṇasadisā. Evarūpe kāme upagatānañhi te diṭṭhadhammanibbānasampattiṃ paññapenti. Tenāha ‘‘ettāvatā kho…pe… hotī’’ti. Diṭṭhadhammoti paccakkhadhammo vuccati, tattha tattha paṭiladdhattabhāvassetaṃ adhivacanaṃ, diṭṭhadhamme nibbānaṃ imasmiṃyeva attabhāve dukkhavūpasamanaṃ diṭṭhadhammanibbānaṃ. Paramaṃ uttamaṃ diṭṭhadhammanibbānanti paramadiṭṭhadhammanibbānaṃ, taṃ patto hotīti attho. Pañcadhā āgatanti yathāvuttakāmaguṇasukhassa ceva catubbidharūpāvacarajjhānasukhassa ca vasena pāḷiyaṃ pañcappakārena āgataṃ. Nibbānaṃ assādentoti paramaṃ sukhaṃ nissaraṇanti maññanāya assādento.

    ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಪತ್ತೇ ನ ಜಾಯತಿ, ನ ಜೀರತಿ, ನ ಮೀಯತೀ’’ತಿ ಏವಮ್ಪಿ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಮಿಂ ಮಞ್ಞತಿ। ‘‘ಇತೋ ಪರಂ ಪರಮಸ್ಸಾಸಭೂತಂ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ಗಣ್ಹನ್ತೋ ನಿಬ್ಬಾನತೋ ಮಞ್ಞತಿ। ತಯಿದಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಮಯಾ ಅಧಿಗತಂ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ನಿಬ್ಬಾನಂ ಮೇ’’ತಿ ಮಞ್ಞತಿ। ತತೋಯೇವ ತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ದಿಟ್ಠಾಭಿನನ್ದನಾಯ ಅಭಿನನ್ದತಿ। ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾ। ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪನ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾಯ ಮಞ್ಞಿತೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಸಿನೇಹಂ ಮಾನಞ್ಚ ಉಪ್ಪಾದಯತೋ ತಣ್ಹಾಮಾನಮಞ್ಞನಾಪಿ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾ।

    ‘‘Imasmiṃ nibbāne patte na jāyati, na jīrati, na mīyatī’’ti evampi nibbānasmiṃ maññati. ‘‘Ito paraṃ paramassāsabhūtaṃ natthī’’ti gaṇhanto nibbānato maññati. Tayidaṃ nibbānaṃ mayā adhigataṃ, tasmā ‘‘nibbānaṃ me’’ti maññati. Tatoyeva taṃ nibbānaṃ diṭṭhābhinandanāya abhinandati. Ayaṃ tāvettha diṭṭhimaññanā. Tasmiṃyeva pana diṭṭhimaññanāya maññite vatthusmiṃ sinehaṃ mānañca uppādayato taṇhāmānamaññanāpi niddhāretabbā.

    ಯಾದಿಸೋತಿ ಯಥಾರೂಪೋ, ಯೇಹಿ ಜೇಗುಚ್ಛಾದಿಸಭಾವೇಹಿ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏಸಾತಿ ಅಯಂ। ತೇನಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಸುಣನ್ತಾನಞ್ಚ ಪಚ್ಚಕ್ಖಸಿದ್ಧತಮಾಹ। ಅಸುಭಾದಿಸಭಾವೇನ ಸಹ ವಿಜ್ಜಮಾನಾನಂ ರೂಪಾದಿಧಮ್ಮಾನಂ ಕಾಯೋ ಸಮೂಹೋತಿ ಸಕ್ಕಾಯೋ, ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ। ತಥಾತಿ ತಸ್ಸ ಭಾವಭೂತೇನ ಪಟಿಕೂಲತಾದಿಪ್ಪಕಾರೇನ। ಸಬ್ಬಮಞ್ಞನಾತಿ ಪಥವೀಆದಿಕೇ ಸರೂಪಾವಧಾರಣಾದಿವಿಭಾಗಭಿನ್ನೇ ವಿಸಯೇ ಪವತ್ತಿಯಾ ಅನೇಕವಿಹಿತಾ ಸಬ್ಬಾ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾ।

    Yādisoti yathārūpo, yehi jegucchādisabhāvehi passitabboti attho. Esāti ayaṃ. Tenassa attano suṇantānañca paccakkhasiddhatamāha. Asubhādisabhāvena saha vijjamānānaṃ rūpādidhammānaṃ kāyo samūhoti sakkāyo, upādānakkhandhā. Tathāti tassa bhāvabhūtena paṭikūlatādippakārena. Sabbamaññanāti pathavīādike sarūpāvadhāraṇādivibhāgabhinne visaye pavattiyā anekavihitā sabbā taṇhāmaññanā.

    ಜೇಗುಚ್ಛೋತಿ ಜಿಗುಚ್ಛನೀಯೋ। ತೇನಸ್ಸ ಅಸುಭಾಜಞ್ಞದುಗ್ಗನ್ಧಪಟಿಕೂಲಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಿದುರೋತಿ ಖಣೇ ಖಣೇ ಭಿಜ್ಜನಸಭಾವೋ। ತೇನಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚಅದ್ಧುವಖಯವಯಪಭಙ್ಗುರಸಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಯನ್ತಿ ಸಕ್ಕಾಯೋ। ದುಕ್ಖೋತಿ ನ ಸುಖೋ। ತೇನಸ್ಸ ಕಿಚ್ಛಕಸಿರಾಬಾಧದುಕ್ಖವುತ್ತಿತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಪರಿಣಾಯಕೋತಿ ಪರಿಣಾಯಕರಹಿತೋ। ತೇನಸ್ಸ ಅತ್ತಸುಞ್ಞಅಸಾರವುತ್ತಿತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತನ್ತಿ ಸಕ್ಕಾಯಂ। ಪಚ್ಚನೀಕತೋತಿ ಸಭಾವಪಟಿಪಕ್ಖತೋ, ಸುಭನಿಚ್ಚಸುಖಅತ್ತಾದಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಗಣ್ಹನ್ತಿ ಗಣ್ಹನ್ತೋ, ತತ್ಥ ಸುಭಾದಿಗಾಹವಸೇನ ಅಭಿನಿವಿಸನ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Jegucchoti jigucchanīyo. Tenassa asubhājaññaduggandhapaṭikūlabhāvaṃ dasseti. Siduroti khaṇe khaṇe bhijjanasabhāvo. Tenassa aniccaaddhuvakhayavayapabhaṅgurasabhāvaṃ dasseti. Ayanti sakkāyo. Dukkhoti na sukho. Tenassa kicchakasirābādhadukkhavuttitaṃ dasseti. Apariṇāyakoti pariṇāyakarahito. Tenassa attasuññaasāravuttitaṃ dasseti. Tanti sakkāyaṃ. Paccanīkatoti sabhāvapaṭipakkhato, subhaniccasukhaattāditoti attho. Gaṇhanti gaṇhanto, tattha subhādigāhavasena abhinivisantoti attho.

    ಇದಾನಿ ತಿಸ್ಸೋಪಿ ಮಞ್ಞನಾ ಉಪಮಾಹಿ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಸುಭತೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಯಥಾ ಮಹಾಪರಿಳಾಹೇ ವಿಪುಲಾನತ್ಥಾವಹೇ ಚ ಅಗ್ಗಿಮ್ಹಿ ಸಲಭಸ್ಸ ಪತನಂ ಸುಭಸುಖಸಞ್ಞಾಯ, ಏವಂ ತಾದಿಸೇ ಸಕ್ಕಾಯೇ ಸಲಭಸ್ಸ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಸುಭತೋ…ಪೇ॰… ತಣ್ಹಾಯ ಮಞ್ಞನಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ।

    Idāni tissopi maññanā upamāhi vibhāvetuṃ ‘‘subhato’’tiādi vuttaṃ. Tattha yathā mahāpariḷāhe vipulānatthāvahe ca aggimhi salabhassa patanaṃ subhasukhasaññāya, evaṃ tādise sakkāye salabhassa taṇhāmaññanāti imamatthaṃ dasseti ‘‘subhato…pe… taṇhāya maññanā’’ti iminā.

    ಗೂಥಾದೀ ಕೀಟಕೋ ಗೂಥರಾಸಿಂ ಲದ್ಧಾ ಅಸಮ್ಪನ್ನೇಪಿ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮ್ಪನ್ನಾಕಾರಂ ಪವತ್ತಯಮಾನೋ ಅತ್ತಾನಂ ಉಕ್ಕಂಸೇತಿ, ಏವಮನೇಕಾದೀನವೇ ಏಕನ್ತಭೇದಿನಿ ಸಕ್ಕಾಯೇ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಂ ಉಪಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿಮದೇನ ತತ್ಥ ಬಾಲೋ ಮಾನಂ ಜಪ್ಪೇತೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಮಾಹ ‘‘ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಂ…ಪೇ॰… ಮಾನೇನ ಮಞ್ಞನಾ’’ತಿ।

    Gūthādī kīṭako gūtharāsiṃ laddhā asampannepi tasmiṃ sampannākāraṃ pavattayamāno attānaṃ ukkaṃseti, evamanekādīnave ekantabhedini sakkāye niccasaññaṃ upaṭṭhapetvā sampattimadena tattha bālo mānaṃ jappetīti imamatthamāha ‘‘niccasaññaṃ…pe… mānena maññanā’’ti.

    ಯಥಾ ಬಾಲೋ ಮುದ್ಧಧಾತುಕೋ ಸಮ್ಮೂಳ್ಹೋ ಕೋಚಿ ಆದಾಸೇ ಅತ್ತನೋ ಪಟಿಬಿಮ್ಬಂ ದಿಸ್ವಾ ‘‘ಅಯಂ ಮಞ್ಞೇ ಆದಾಸಸಾಮಿಕೋ, ಯದಿ ಅಹಮಿಮಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠೇಯ್ಯಂ, ಅನತ್ಥಮ್ಪಿ ಮೇ ಕರೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಛಡ್ಡೇತ್ವಾ ಪಲಾಯನ್ತೋ ತತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಮೇವ ಕಿಞ್ಚಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಂ ಕತ್ವಾ ಗಣ್ಹಿ, ತಥೂಪಮೋ ಅಯಂ ಬಾಲೋ ಸಕ್ಕಾಯೇ ಅತ್ತತ್ತನಿಯಗಾಹಂ ಗಣ್ಹನ್ತೋತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದೀಪೇತಿ ‘‘ಅತ್ತಾ…ಪೇ॰… ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಹೋತಿ ಮಞ್ಞನಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ।

    Yathā bālo muddhadhātuko sammūḷho koci ādāse attano paṭibimbaṃ disvā ‘‘ayaṃ maññe ādāsasāmiko, yadi ahamimaṃ gahetvā tiṭṭheyyaṃ, anatthampi me kareyyā’’ti chaḍḍetvā palāyanto tattha avijjamānameva kiñci vijjamānaṃ katvā gaṇhi, tathūpamo ayaṃ bālo sakkāye attattaniyagāhaṃ gaṇhantoti imamatthaṃ dīpeti ‘‘attā…pe… diṭṭhiyā hoti maññanā’’ti iminā.

    ಸುಖುಮಂ ಮಾರಬನ್ಧನಂ ವೇಪಚಿತ್ತಿಬನ್ಧನತೋಪಿ ಸುಖುಮತರತ್ತಾ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ ‘‘ಅಹೋ ಸುಖುಮತರಂ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಾರಬನ್ಧನ’’ನ್ತಿ।

    Sukhumaṃ mārabandhanaṃ vepacittibandhanatopi sukhumatarattā. Tenāha bhagavā ‘‘aho sukhumataraṃ kho, bhikkhave, mārabandhana’’nti.

    ಬಹುನ್ತಿ ಅತಿವಿಯ, ಅನೇಕಕ್ಖತ್ತುಂ ವಾ। ವಿಪ್ಫನ್ದಮಾನೋಪಿ ಸಕ್ಕಾಯಂ ನಾತಿವತ್ತತಿ ಸಂಸಾರಂ ನಾತಿವತ್ತನತೋ। ಯಥಾಹ ‘‘ಯೇ ತೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮಣಾ ಸತೋ ಸತ್ತಸ್ಸ ಉಚ್ಛೇದಂ ವಿನಾಸಂ ವಿಭವಂ ಪಞ್ಞಪೇನ್ತಿ, ತೇ, ಸಕ್ಕಾಯಂಯೇವ ಅನುಪರಿಧಾವನ್ತಿ ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ಸಾ ಗದ್ದುಲಬನ್ಧನೋ’’ತಿಆದಿ। ಯಥಾ ಹಿ ಸತ್ತಸುಪಿ ಉಚ್ಛೇದವಿಕಪ್ಪೇಸು ಸಂಸಾರನಾಯಿಕಾನಂ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠೀನಂ ಪಹಾನಂ ಸಮ್ಭವತಿ, ಏವಂ ಸಸ್ಸತವಿಕಪ್ಪೇಸುಪೀತಿ ಕಥಞ್ಚಿ ಪನ ದಿಟ್ಠಿಗತಿಕಸ್ಸ ಭವವಿಪ್ಪಮೋಕ್ಖೋ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಕ್ಕಾಯಂ ನಾತಿವತ್ತತೀ’’ತಿ।

    Bahunti ativiya, anekakkhattuṃ vā. Vipphandamānopi sakkāyaṃ nātivattati saṃsāraṃ nātivattanato. Yathāha ‘‘ye te, bhikkhave, samaṇā sato sattassa ucchedaṃ vināsaṃ vibhavaṃ paññapenti, te, sakkāyaṃyeva anuparidhāvanti seyyathāpi sā gaddulabandhano’’tiādi. Yathā hi sattasupi ucchedavikappesu saṃsāranāyikānaṃ taṇhādiṭṭhīnaṃ pahānaṃ sambhavati, evaṃ sassatavikappesupīti kathañci pana diṭṭhigatikassa bhavavippamokkho. Tena vuttaṃ ‘‘sakkāyaṃ nātivattatī’’ti.

    ಸಸೋತಿ ಸೋ ಏಸೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋ। ನಿಚ್ಚನ್ತಿ ಸಬ್ಬಕಾಲಂ।

    Sasoti so eso puthujjano. Niccanti sabbakālaṃ.

    ತನ್ತಿ ತಸ್ಮಾ ಸಕ್ಕಾಯಮಲೀನಸ್ಸ ಜಾತಿಯಾದೀನಮನತಿವತ್ತನತೋ। ಅಸಾತತೋತಿ ದುಕ್ಖತೋ।

    Tanti tasmā sakkāyamalīnassa jātiyādīnamanativattanato. Asātatoti dukkhato.

    ಪಸ್ಸಂ ಏವಮಿಮನ್ತಿ ಅಸುಭಾನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನತ್ತಸಭಾವಂ ತಂ ಸಕ್ಕಾಯಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇನ ಯಥಾಭೂತವಿಪಸ್ಸನಾಪಞ್ಞಾಸಹಿತಾಯ ಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾಯ ಪಸ್ಸನ್ತೋ। ಪಹಾಯಾತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಸಬ್ಬಾ ಮಞ್ಞನಾಯೋ ಪಜಹಿತ್ವಾ। ಸಬ್ಬದುಕ್ಖಾ ಪಮುಚ್ಚತೀತಿ ಸಕಲಸ್ಮಾಪಿ ವಟ್ಟದುಕ್ಖತೋ ಪಮುಚ್ಚತೀತಿ।

    Passaṃ evamimanti asubhāniccadukkhānattasabhāvaṃ taṃ sakkāyaṃ vuttappakārena yathābhūtavipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya passanto. Pahāyāti samucchedavasena sabbā maññanāyo pajahitvā. Sabbadukkhā pamuccatīti sakalasmāpi vaṭṭadukkhato pamuccatīti.

    ಏಕತ್ತವಾರಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Ekattavārādivaṇṇanā niṭṭhitā.

    ಪಠಮನಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Paṭhamanayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ಸೇಕ್ಖವಾರದುತಿಯನಯವಣ್ಣನಾ

    Sekkhavāradutiyanayavaṇṇanā

    ೭. ಅಧಿಪ್ಪೇತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅನಿಯಮೇತ್ವಾ ವಚನಂ ಉದ್ದೇಸೋ, ನಿಯಮೇತ್ವಾ ವಚನಂ ನಿದ್ದೇಸೋತಿ ಆಹ ‘‘ಯೋತಿ ಉದ್ದೇಸವಚನಂ, ಸೋತಿ ನಿದ್ದೇಸವಚನ’’ನ್ತಿ। ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋತಿ ಸಮುಚ್ಚಯತ್ಥೋ। ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನಞ್ಚ ಸಭಾಗತಾವಸೇನ ಹೋತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಆರಮ್ಮಣಸಭಾಗೇನಾ’’ತಿ, ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಸಭಾಗತಾಯ ಸದಿಸತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೇಕ್ಖಂ ದಸ್ಸೇತಿ ಸಾಮಞ್ಞಜೋತನಾಯ ವಿಸೇಸೇ ಅವಟ್ಠಾನತೋ, ಸೇಕ್ಖವಿಸಯತ್ತಾ ಚ ತಸ್ಸ ವಚನಸ್ಸ।

    7. Adhippetassa atthassa aniyametvā vacanaṃ uddeso, niyametvā vacanaṃ niddesoti āha ‘‘yoti uddesavacanaṃ, soti niddesavacana’’nti. Sampiṇḍanatthoti samuccayattho. Sampiṇḍanañca sabhāgatāvasena hotīti āha – ‘‘ārammaṇasabhāgenā’’ti, ārammaṇassa sabhāgatāya sadisatāyāti attho. Sekkhaṃ dasseti sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato, sekkhavisayattā ca tassa vacanassa.

    ಕೇನಟ್ಠೇನಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಞಾಣೇನ ಅರಣೀಯತೋ ಅತ್ಥೋ ಸಭಾವೋ, ತಸ್ಮಾ ಕೇನಟ್ಠೇನ ಕೇನ ಸಭಾವೇನ ಕೇನ ಲಕ್ಖಣೇನ ಸೇಕ್ಖೋ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮಾಧಿಗಮೇನ ಪುಗ್ಗಲೇ ಸೇಕ್ಖವೋಹಾರಪ್ಪವತ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮಪಟಿಲಾಭತೋ ಸೇಕ್ಖೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮಾ ನಾಮ ಚತೂಸು ಮಗ್ಗೇಸು, ಹೇಟ್ಠಿಮೇಸು ಚ ತೀಸು ಫಲೇಸು ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಆದಯೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸೇಕ್ಖಾಯ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ…ಪೇ॰… ಏತ್ತಾವತಾ ಖೋ ಭಿಕ್ಖು ಸೇಕ್ಖೋ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಏವಂ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ಸೇಕ್ಖಲಕ್ಖಣಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸುತ್ತನ್ತಿಕಪರಿಯಾಯೇನಪಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಪಿಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಸಿಕ್ಖತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಸಿಕ್ಖಾತ್ತಯಸಮಙ್ಗೀ ಅಪರಿನಿಟ್ಠಿತಸಿಕ್ಖೋ ಸೇಕ್ಖೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸಿಕ್ಖತೀ’’ತಿಆದಿ । ಸಿಕ್ಖಾಹಿ ನಿಚ್ಚಸಮಾಯೋಗದೀಪನತ್ಥಞ್ಚೇತ್ಥ ‘‘ಸಿಕ್ಖತಿ ಸಿಕ್ಖತೀ’’ತಿ ಆಮೇಡಿತವಚನಂ। ಅಥ ವಾ ಸಿಕ್ಖನಂ ಸಿಕ್ಖಾ, ಸಾ ಏತಸ್ಸ ಸೀಲನ್ತಿ ಸೇಕ್ಖೋ। ಸೋ ಹಿ ಅಪರಿಯೋಸಿತಸಿಕ್ಖತ್ತಾ ತದಧಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಚ ಏಕನ್ತೇನ ಸಿಕ್ಖನಸೀಲೋ, ನ ಅಸೇಕ್ಖೋ ವಿಯ ಪರಿನಿಟ್ಠಿತಸಿಕ್ಖೋ ತತ್ಥ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧುಸ್ಸುಕ್ಕೋ, ನಾಪಿ ವಿಸ್ಸಟ್ಠಸಿಕ್ಖೋ ಪಚುರಜನೋ ವಿಯ ತತ್ಥ ಅನಧಿಮುತ್ತೋ। ಅಥ ವಾ ಅರಿಯಾಯ ಜಾತಿಯಾ ತೀಸು ಸಿಕ್ಖಾಸು ಜಾತೋ, ತತ್ಥ ವಾ ಭವೋತಿ ಸೇಕ್ಖೋ। ಅಥ ವಾ ಇಕ್ಖತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಇಕ್ಖಾ, ಮಗ್ಗಫಲಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ। ಸಹ ಇಕ್ಖಾಯಾತಿ ಸೇಕ್ಖೋ।

    Kenaṭṭhenāti yasmā ñāṇena araṇīyato attho sabhāvo, tasmā kenaṭṭhena kena sabhāvena kena lakkhaṇena sekkho nāma hotīti attho. Yasmā pana sekkhadhammādhigamena puggale sekkhavohārappavatti, tasmā ‘‘sekkhadhammapaṭilābhato sekkho’’ti vuttaṃ. Sekkhadhammā nāma catūsu maggesu, heṭṭhimesu ca tīsu phalesu sammādiṭṭhiādayo. Tenāha ‘‘sekkhāya sammādiṭṭhiyā…pe… ettāvatā kho bhikkhu sekkho hotī’’ti. Evaṃ abhidhammapariyāyena sekkhalakkhaṇaṃ dassetvā idāni suttantikapariyāyenapi taṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sikkhatīti iminā sikkhāttayasamaṅgī apariniṭṭhitasikkho sekkhoti dasseti. Tenāha ‘‘sikkhatī’’tiādi . Sikkhāhi niccasamāyogadīpanatthañcettha ‘‘sikkhati sikkhatī’’ti āmeḍitavacanaṃ. Atha vā sikkhanaṃ sikkhā, sā etassa sīlanti sekkho. So hi apariyositasikkhattā tadadhimuttattā ca ekantena sikkhanasīlo, na asekkho viya pariniṭṭhitasikkho tattha paṭippassaddhussukko, nāpi vissaṭṭhasikkho pacurajano viya tattha anadhimutto. Atha vā ariyāya jātiyā tīsu sikkhāsu jāto, tattha vā bhavoti sekkho. Atha vā ikkhati etāyāti ikkhā, maggaphalasammādiṭṭhi. Saha ikkhāyāti sekkho.

    ಅನುಲೋಮಪಟಿಪದಾಯ ಪರಿಪೂರಕಾರೀತಿ ಯಾ ಸಾ ಸೀಲಾದಿಕಾ ವಿಪಸ್ಸನನ್ತಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಲೋಕುತ್ತರಾಯ ಪಟಿಪದಾಯ ಅನುಲೋಮನತೋ ಅನುಲೋಮಪಟಿಪದಾ, ತಸ್ಸಾ ಸಮ್ಪಾದನೇನ ಪರಿಪೂರಕಾರೀತಿ। ಇದಾನಿ ತಂ ಪಟಿಪದಂ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೀಲಸಮ್ಪನ್ನೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಸೀಲಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರಸೀಲೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ, ಪರಿಪುಣ್ಣಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸೀಲೋ ವಾ। ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸೀಲಞ್ಹಿ ಇಧ ‘‘ಸೀಲ’’ನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ ಪಧಾನಭಾವತೋ। ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣೇಸು ಅಭಿಜ್ಝಾದೀನಂ ಪವತ್ತಿನಿವಾರಣಸಙ್ಖಾತೇನ ಮನಚ್ಛಟ್ಠಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪಿಧಾನೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಗುತ್ತದ್ವಾರೋ। ಪರಿಯೇಸನಾದಿವಸೇನ ಭೋಜನೇ ಪಮಾಣಜಾನನೇನ ಭೋಜನೇ ಮತ್ತಞ್ಞೂ। ವಿಗತಥಿನಮಿದ್ಧೋ ಹುತ್ವಾ ರತ್ತಿನ್ದಿವಂ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಮನಸಿಕಾರೇ ಯುತ್ತತಾಯ ಜಾಗರಿಯಾನುಯೋಗಮನುಯುತ್ತೋ। ಕಥಂ ಪನ ಜಾಗರಿಯಾನುಯೋಗೋ ಹೋತೀತಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪುಬ್ಬರತ್ತಾ…ಪೇ॰… ವಿಹರತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾಹ ‘‘ಕಥಞ್ಚ ಪುಬ್ಬರತ್ತಾಪರರತ್ತಂ ಜಾಗರಿಯಾನುಯೋಗಮನುಯುತ್ತೋ ಹೋತಿ? ಇಧ ಭಿಕ್ಖು ದಿವಸಂ ಚಙ್ಕಮೇನ ನಿಸಜ್ಜಾಯ ಆವರಣೀಯೇಹಿ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಸೋಧೇತಿ, ರತ್ತಿಯಾ ಪಠಮಂ ಯಾಮಂ ಚಙ್ಕಮೇನ…ಪೇ॰… ಸೋಧೇತಿ, ಏವಂ ಖೋ ಭಿಕ್ಖು ಪುಬ್ಬರತ್ತಾಪರರತ್ತಂ ಜಾಗರಿಯಾನುಯೋಗಮನುಯುತ್ತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೫೧೯)। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನತ್ಥೇತಿ ‘‘ಮಞ್ಞತಿ, ನ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ ಚ ವತ್ತಬ್ಬಭಾವಸಙ್ಖಾತೇ ಅತ್ಥೇ। ನೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ ‘‘ಅಪ್ಪತ್ತಮಾನಸೋ, ಅನುತ್ತರಂ ಯೋಗಕ್ಖೇಮಂ ಪತ್ಥಯಮಾನೋ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತತ್ತಾ।

    Anulomapaṭipadāya paripūrakārīti yā sā sīlādikā vipassanantā dukkhanirodhagāminiyā lokuttarāya paṭipadāya anulomanato anulomapaṭipadā, tassā sampādanena paripūrakārīti. Idāni taṃ paṭipadaṃ puggalādhiṭṭhānena dassetuṃ ‘‘sīlasampanno’’tiādi vuttaṃ. Tattha sīlasampannoti pātimokkhasaṃvarasīlena samannāgato, paripuṇṇapātimokkhasīlo vā. Pātimokkhasīlañhi idha ‘‘sīla’’nti adhippetaṃ padhānabhāvato. Rūpādiārammaṇesu abhijjhādīnaṃ pavattinivāraṇasaṅkhātena manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ pidhānena indriyesu guttadvāro. Pariyesanādivasena bhojane pamāṇajānanena bhojane mattaññū. Vigatathinamiddho hutvā rattindivaṃ kammaṭṭhānamanasikāre yuttatāya jāgariyānuyogamanuyutto. Kathaṃ pana jāgariyānuyogo hotīti taṃ dassetuṃ ‘‘pubbarattā…pe… viharatī’’ti vuttaṃ. Yathāha ‘‘kathañca pubbarattāpararattaṃ jāgariyānuyogamanuyutto hoti? Idha bhikkhu divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi cittaṃ parisodheti, rattiyā paṭhamaṃ yāmaṃ caṅkamena…pe… sodheti, evaṃ kho bhikkhu pubbarattāpararattaṃ jāgariyānuyogamanuyutto hotī’’ti (vibha. 519). Imasmiṃ panattheti ‘‘maññati, na maññatī’’ti ca vattabbabhāvasaṅkhāte atthe. No puthujjano adhippeto ‘‘appattamānaso, anuttaraṃ yogakkhemaṃ patthayamāno’’ti ca vuttattā.

    ಸಮ್ಪಯುತ್ತತ್ತಾ ಮನಸಿ ಭವೋತಿ ರಾಗೋ ಮಾನಸೋ, ಮನೋ ಏವ ಮಾನಸನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ಚಿತ್ತಂ ಮಾನಸಂ, ಅನವಸೇಸತೋ ಮಾನಂ ಸೀಯತಿ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದತೀತಿ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗೋ ಮಾನಸಂ, ತನ್ನಿಬ್ಬತ್ತತ್ತಾ ಪನ ಅರಹತ್ತಸ್ಸ ಮಾನಸತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಜನೇಸುತಾತಿ ಜನೇ ಸಕಲಸತ್ತಲೋಕೇ ವಿಸ್ಸುತಾ, ಪತ್ಥಟಯಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Sampayuttattā manasi bhavoti rāgo mānaso, mano eva mānasanti katvā cittaṃ mānasaṃ, anavasesato mānaṃ sīyati samucchindatīti aggamaggo mānasaṃ, tannibbattattā pana arahattassa mānasatā daṭṭhabbā. Janesutāti jane sakalasattaloke vissutā, patthaṭayasāti attho.

    ನತ್ಥಿ ಇತೋ ಉತ್ತರನ್ತಿ ಅನುತ್ತರಂ। ತಂ ಪನ ಸಬ್ಬಸೇಟ್ಠಂ ಹೋನ್ತಂ ಏಕನ್ತತೋ ಸದಿಸರಹಿತಮೇವ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅನುತ್ತರನ್ತಿ ಸೇಟ್ಠಂ, ಅಸದಿಸನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ। ಪತ್ಥಯಮಾನಸ್ಸಾತಿ ತಣ್ಹಾಯನ್ತಸ್ಸ। ಪಜಪ್ಪಿತಾನೀತಿ ಮಾನಜಪ್ಪನಾನಿ। ಯಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ತಣ್ಹಾಯನಾ ಪತ್ಥಯಮಾನಮಞ್ಞನಾ ಸಮ್ಭವತಿ, ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ‘‘ಸೇಯ್ಯೋಹಮಸ್ಮೀ’’ತಿಆದೀನಿ ಪಜಪ್ಪಿತಾನಿ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಪವೇಧೀತನ್ತಿ ಪರಿವಾಸಿತಂ। ಪಕಪ್ಪಿತೇಸೂತಿ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಕಪ್ಪೇಹಿ ಪರಿಕಪ್ಪಿತೇಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು। ಸೋತನ್ತಿ ಕಿಲೇಸಸೋತಂ । ತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಛಿನ್ನೇ ಇತರಸೋತಂ ಛಿನ್ನಮೇವಾತಿ। ವಿದ್ಧಸ್ತನ್ತಿ ವಿನಾಸಿತಂ। ತಞ್ಚ ಖೋ ಲೋಮಹಂಸಮತ್ತಮ್ಪಿ ಅಸೇಸೇತ್ವಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ವಿನಳೀಕತ’’ನ್ತಿ, ವಿಗತಾವಸೇಸಂ ಕತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಧಿಮುತ್ತಿಯಾ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಪತ್ಥನಾ ಪಾಕಟಾ ಹೋತೀತಿ ‘‘ತನ್ನಿನ್ನೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ, ನ ಪನ ಕುಸಲಚ್ಛನ್ದಸ್ಸ ಅಧಿಮುತ್ತಿಭಾವತೋ। ಅಧಿಮುಚ್ಚನ್ತೋತಿ ಓಕಪ್ಪೇನ್ತೋ।

    Natthi ito uttaranti anuttaraṃ. Taṃ pana sabbaseṭṭhaṃ hontaṃ ekantato sadisarahitameva hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘anuttaranti seṭṭhaṃ,asadisanti attho’’ti. Patthayamānassāti taṇhāyantassa. Pajappitānīti mānajappanāni. Yasmiñhi vatthusmiṃ taṇhāyanā patthayamānamaññanā sambhavati, tasmiṃyeva ‘‘seyyohamasmī’’tiādīni pajappitāni sambhavantīti adhippāyo. Pavedhītanti parivāsitaṃ. Pakappitesūti taṇhādiṭṭhikappehi parikappitesu ārammaṇesu. Sotanti kilesasotaṃ . Tasmiñhi chinne itarasotaṃ chinnamevāti. Viddhastanti vināsitaṃ. Tañca kho lomahaṃsamattampi asesetvāti dassento āha ‘‘vinaḷīkata’’nti, vigatāvasesaṃ katanti attho. Adhimuttiyā idhādhippetapatthanā pākaṭā hotīti ‘‘tanninno’’tiādi vuttaṃ, na pana kusalacchandassa adhimuttibhāvato. Adhimuccantoti okappento.

    ಸಬ್ಬಾಕಾರವಿಪರೀತಾಯಾತಿ ‘‘ಸುಭಂ ಸುಖಂ ನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿಆದೀನಂ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅತ್ತನಾ ಗಹೇತಬ್ಬಾಕಾರಾನಂ ವಸೇನ ತಬ್ಬಿಪರೀತತಾಯ, ಅನವಸೇಸತೋ ಧಮ್ಮಸಭಾವವಿಪರೀತಾಕಾರಗಾಹಿನಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಭಿವಿಸಿಟ್ಠೇನ ಞಾಣೇನಾತಿ ಅಸಮ್ಪಜಾನನಮಿಚ್ಛಾಜಾನನಾನಿ ವಿಯ ನ ಧಮ್ಮಸಭಾವಂ ಅಪ್ಪತ್ವಾ ನಾಪಿ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ, ಅಥ ಖೋ ಅವಿರಜ್ಝಿತ್ವಾ ಧಮ್ಮಸಭಾವಸ್ಸ ಅಭಿಮುಖಭಾವಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅಭಿವಿಸಿಟ್ಠೇನ ಞಾಣೇನ, ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾಧಿಟ್ಠಾನಾಯ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞೇಕದೇಸೇನ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಪಥವೀತಿ…ಪೇ॰… ವುತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಪಥವೀಭಾವನ್ತಿ ಪಥವಿಯಂ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಭಾವಂ। ಲಕ್ಖಣಪಥವೀ ಹಿ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಾ, ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಭಾವೋ ಪನಸ್ಸಾ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾತಿಪೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಗಹಿತೋತಿ। ಅಭಿಞ್ಞತ್ವಾತಿ ಞಾತತೀರಣಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾಹಿ ಹೇಟ್ಠಿಮಮಗ್ಗಞಾಣೇಹಿ ಚ ಅಭಿಜಾನಿತ್ವಾ। ಮಾಮಞ್ಞೀತಿ ಅಪ್ಪಹೀನಾನಂ ಮಞ್ಞನಾನಂ ವಸೇನ ಮಾತಿ ಮಞ್ಞತೀತಿ ಮಾ, ಪಹೀನಾನಂ ಪನ ವಸೇನ ನ ಮಞ್ಞತೀತಿ ಅಮಞ್ಞೀ, ಮಾ ಚ ಸೋ ಅಮಞ್ಞೀ ಚ ಮಾಮಞ್ಞೀತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಪದವಿಭಾಗತೋ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ಯೇನ ಭಾಗೇನ ಅಮಞ್ಞೀ, ತೇನ ಮಞ್ಞೀತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ಯೇನ ಪನ ಭಾಗೇನ ಮಞ್ಞೀ, ತೇನ ಅಮಞ್ಞೀತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬೋತಿ। ಏವಂ ಪಟಿಕ್ಖೇಪಪ್ಪಧಾನಂ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಮಞ್ಞೀ ಚ ನ ಮಞ್ಞೀ ಚ ನ ವತ್ತಬ್ಬೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪಟಿಕ್ಖೇಪಪ್ಪಧಾನತಾ ಚೇತ್ಥ ಲಬ್ಭಮಾನಾನಮ್ಪಿ ಮಞ್ಞನಾನಂ ದುಬ್ಬಲಭಾವತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಇತರಾ ಪನ ತನುಭಾವಂ ಗತಾ’’ತಿ। ಮಾತಿ ಚ ನಿಪಾತಪದಮೇತಂ, ಅನೇಕತ್ಥಾ ಚ ನಿಪಾತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಏತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಅತ್ಥೇ ಇಮಂ ಪದಂ ನಿಪಾತೇತ್ವಾ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ನಿಪಾತೇತ್ವಾತಿ ಚ ಪಕತಿಆದಿವಿಭಾಗನಿದ್ಧಾರಣೇ ಅನುಮಾನನಯಂ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಯಥಾವುತ್ತೇ ಅತ್ಥೇ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋವ ದಸ್ಸೇತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುಥುಜ್ಜನೋ ವಿಯಾತಿ ಏತೇನಸ್ಸ ಉಪರಿಮಗ್ಗವಜ್ಝತಣ್ಹಾಮಾನವಸೇನ ಮಞ್ಞನಾ ನ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತಾತಿ ದೀಪೇತಿ।

    Sabbākāraviparītāyāti ‘‘subhaṃ sukhaṃ nicca’’ntiādīnaṃ sabbesaṃ attanā gahetabbākārānaṃ vasena tabbiparītatāya, anavasesato dhammasabhāvaviparītākāragāhiniyāti attho. Abhivisiṭṭhena ñāṇenāti asampajānanamicchājānanāni viya na dhammasabhāvaṃ appatvā nāpi atikkamitvā, atha kho avirajjhitvā dhammasabhāvassa abhimukhabhāvappattiyā abhivisiṭṭhena ñāṇena, ñātapariññādhiṭṭhānāya tīraṇapariññāya pahānapariññekadesena cāti attho. Tenāha ‘‘pathavīti…pe… vuttaṃ hotī’’ti. Pathavībhāvanti pathaviyaṃ abhiññeyyabhāvaṃ. Lakkhaṇapathavī hi idhādhippetā, pariññeyyabhāvo panassā ‘‘aniccātipī’’tiādinā gahitoti. Abhiññatvāti ñātatīraṇapahānapariññāhi heṭṭhimamaggañāṇehi ca abhijānitvā. Māmaññīti appahīnānaṃ maññanānaṃ vasena māti maññatīti mā, pahīnānaṃ pana vasena na maññatīti amaññī, mā ca so amaññī ca māmaññīti evamettha padavibhāgato attho veditabbo. Tattha yena bhāgena amaññī, tena maññīti na vattabbo. Yena pana bhāgena maññī, tena amaññīti na vattabboti. Evaṃ paṭikkhepappadhānaṃ atthaṃ dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘maññī ca na maññī ca na vattabbo’’ti vuttaṃ. Paṭikkhepappadhānatā cettha labbhamānānampi maññanānaṃ dubbalabhāvato veditabbā. Tenevāha – ‘‘itarā pana tanubhāvaṃ gatā’’ti. Māti ca nipātapadametaṃ, anekatthā ca nipātāti adhippāyena ‘‘etasmiñhi atthe imaṃ padaṃ nipātetvā vutta’’nti vuttaṃ. Nipātetvāti ca pakatiādivibhāganiddhāraṇe anumānanayaṃ muñcitvā yathāvutte atthe paccakkhatova dassetvāti attho. Puthujjano viyāti etenassa uparimaggavajjhataṇhāmānavasena maññanā na paṭikkhittāti dīpeti.

    ಅಥ ವಾ ಮಾ ಮಞ್ಞೀತಿ ಪರಿಕಪ್ಪಕಿರಿಯಾಪಟಿಕ್ಖೇಪವಚನಮೇತಂ ‘‘ಮಾ ರನ್ಧಯುಂ, ಮಾ ಜೀರೀ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ, ನ ಮಞ್ಞೇಯ್ಯಾತಿ ವುತ್ತಞ್ಹೋತಿ। ಯಥಾ ಹಿ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಸಬ್ಬಸೋ ಅಪ್ಪಹೀನಮಞ್ಞನತ್ತಾ ‘‘ಮಞ್ಞತಿ’’ಚ್ಚೇವ ವತ್ತಬ್ಬೋ, ಯಥಾ ಚ ಖೀಣಾಸವೋ ಸಬ್ಬಸೋ ಪಹೀನಮಞ್ಞನತ್ತಾ ನ ಮಞ್ಞತಿ ಏವ, ನ ಏವಂ ಸೇಕ್ಖೋ। ತಸ್ಸ ಹಿ ಏಕಚ್ಚಾ ಮಞ್ಞನಾ ಪಹೀನಾ, ಏಕಚ್ಚಾ ಅಪ್ಪಹೀನಾ, ತಸ್ಮಾ ಉಭಯಭಾವತೋ ಉಭಯಥಾಪಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ನನು ಚ ಉಭಯಭಾವತೋ ಉಭಯಥಾಪಿ ವತ್ತಬ್ಬೋತಿ? ನ। ಯಾ ಹಿ ಅಪ್ಪಹೀನಾ, ತಾಪಿಸ್ಸ ತನುಭಾವಂ ಗತಾತಿ ತಾಹಿಪಿ ಸೋ ನ ಮಞ್ಞೇಯ್ಯ ವಿಭೂತತರಾಯ ಮಞ್ಞನಾಯ ಅಭಾವತೋ, ಪಗೇವ ಇತರಾಹಿ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ ‘‘ಮಾ ಮಞ್ಞೀ’’ತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಮಾ ಮಞ್ಞೀತಿ ಪರಿಕಪ್ಪಕಿರಿಯಾಪಟಿಕ್ಖೇಪವಚನಮೇತಂ ‘ಮಾ ರನ್ಧಯುಂ, ಮಾ ಜೀರೀ’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ, ನ ಮಞ್ಞೇಯ್ಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಅಯಞ್ಚಸ್ಸ ಅಮಞ್ಞನಾ ವತ್ಥುನೋ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ, ನ ಅಸೇಕ್ಖಸ್ಸ ವಿಯ ಪರಿಞ್ಞಾತತ್ತಾ। ಯಞ್ಹಿ ಏಕನ್ತತೋ ಪರಿಜಾನಿತಬ್ಬಂ ಪರಿಜಾನಿತುಂ ಸಕ್ಕಾ, ನ ತತ್ಥ ತಬ್ಬಿಧುರೇ ವಿಯ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಮಞ್ಞನಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ ತಸ್ಸಾತಿ ವದಾಮೀ’’ತಿ।

    Atha vā mā maññīti parikappakiriyāpaṭikkhepavacanametaṃ ‘‘mā randhayuṃ, mā jīrī’’tiādīsu viya, na maññeyyāti vuttañhoti. Yathā hi puthujjano sabbaso appahīnamaññanattā ‘‘maññati’’cceva vattabbo, yathā ca khīṇāsavo sabbaso pahīnamaññanattā na maññati eva, na evaṃ sekkho. Tassa hi ekaccā maññanā pahīnā, ekaccā appahīnā, tasmā ubhayabhāvato ubhayathāpi na vattabbo. Nanu ca ubhayabhāvato ubhayathāpi vattabboti? Na. Yā hi appahīnā, tāpissa tanubhāvaṃ gatāti tāhipi so na maññeyya vibhūtatarāya maññanāya abhāvato, pageva itarāhi. Tenāha bhagavā ‘‘mā maññī’’ti. Tena vuttaṃ ‘‘mā maññīti parikappakiriyāpaṭikkhepavacanametaṃ ‘mā randhayuṃ, mā jīrī’tiādīsu viya, na maññeyyāti vuttaṃ hotī’’ti. Ayañcassa amaññanā vatthuno pariññeyyattā, na asekkhassa viya pariññātattā. Yañhi ekantato parijānitabbaṃ parijānituṃ sakkā, na tattha tabbidhure viya puthujjanassa maññanā sambhavanti. Tenāha ‘‘pariññeyyaṃ tassāti vadāmī’’ti.

    ಓಕ್ಕನ್ತನಿಯಾಮತ್ತಾತಿ ಅನುಪವಿಟ್ಠಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮತ್ತಾ, ಓತಿಣ್ಣಮಗ್ಗಸೋತತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಮ್ಬೋಧಿಪರಾಯಣತ್ತಾತಿ ಉಪರಿಮಗ್ಗಸಮ್ಬೋಧಿಪಟಿಸರಣತ್ತಾ, ತದಧಿಗಮಾಯ ನಿನ್ನಪೋಣಪಬ್ಭಾರಭಾವತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಭಯೇನಪಿ ತಸ್ಸ ಅವಸ್ಸಂಭಾವಿನೀ ಸೇಸಪರಿಞ್ಞಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯನ್ತಿ ಪರಿಜಾನಿತಬ್ಬಭಾವೇನ ಠಿತಂ, ಪರಿಞ್ಞಾತುಂ ವಾ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಂ। ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಅಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ। ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ವಿಯಾತಿ ಏತೇನ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಭಾವಾಸಙ್ಕಾ ಏವ ನತ್ಥಿ ಅನಧಿಕಾರತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಮಾಭಿನನ್ದೀ’’ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Okkantaniyāmattāti anupaviṭṭhasammattaniyāmattā, otiṇṇamaggasotattāti attho. Sambodhiparāyaṇattāti uparimaggasambodhipaṭisaraṇattā, tadadhigamāya ninnapoṇapabbhārabhāvatoti attho. Ubhayenapi tassa avassaṃbhāvinī sesapariññāti dasseti. Pariññeyyanti parijānitabbabhāvena ṭhitaṃ, pariññātuṃ vā sakkuṇeyyaṃ. Tappaṭipakkhato apariññeyyaṃ. Puthujjanassa viyāti etena idhādhippetaputhujjanassa pariññeyyabhāvāsaṅkā eva natthi anadhikāratoti dasseti. ‘‘Mābhinandī’’ti etthāpi imināva nayena attho veditabbo.

    ಸೇಕ್ಖವಾರದುತಿಯನಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Sekkhavāradutiyanayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ಖೀಣಾಸವವಾರತತಿಯಾದಿನಯವಣ್ಣನಾ

    Khīṇāsavavāratatiyādinayavaṇṇanā

    ೮. ಸಭಾಗೋ ದಿಟ್ಠಸಚ್ಚತಾದಿಸಾಮಞ್ಞೇನ। ಆರಕಾ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಅರಹನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ ಅತ್ಥಂ ವತ್ವಾ ತಂ ಪಾಳಿಯಾ ಸಮಾನೇನ್ತೋ ‘‘ವುತ್ತಞ್ಚೇತ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಪಾಪಕಾತಿ ಲಾಮಕಟ್ಠೇನ ದುಗ್ಗತಿಸಮ್ಪಾಪನಟ್ಠೇನ ಚ ಪಾಪಕಾ। ಸಾವಜ್ಜಟ್ಠೇನ ಅಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೇನ ಚ ಅಕುಸಲಾ। ಸಂಕಿಲೇಸಂ ಅರಹನ್ತಿ, ತತ್ಥ ವಾ ನಿಯುತ್ತಾತಿ ಸಂಕಿಲೇಸಿಕಾ। ಪುನಬ್ಭವಸ್ಸ ಕರಣಸೀಲಾ, ಪುನಬ್ಭವಫಲಂ ಅರಹನ್ತೀತಿ ವಾ ಪೋನೋಭವಿಕಾ। ಸಹ ದರಥೇನ ಪರಿಳಾಹೇನ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಸದರಾ। ದುಕ್ಖೋ ಕಟುಕೋ, ದುಕ್ಖಮೋ ವಾ ವಿಪಾಕೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ದುಕ್ಖವಿಪಾಕಾ। ಅನಾಗತೇ ಜಾತಿಯಾ ಚೇವ ಜರಾಮರಣಾನಞ್ಚ ವಡ್ಢನೇನ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಿಯಾತಿ। ಏವಮೇತೇಸಂ ಪದಾನಂ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕಾಮಞ್ಚಾಯಂ ಸುತ್ತನ್ತವಣ್ಣನಾ, ಅಭಿಧಮ್ಮನಯೋ ಪನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೋತಿ ತೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಆಸವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಾತಿ ನ ಕೇವಲಂ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಾ ಏವ, ಅಥ ಖೋ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಾಪೀತಿ ಮಗ್ಗಕಿಚ್ಚೇನ ಸದಿಸಂ ಫಲಕಿಚ್ಚಮ್ಪಿ ನಿದ್ಧಾರೇತಿ।

    8.Sabhāgo diṭṭhasaccatādisāmaññena. Ārakā kilesehi arahanti padassa niruttinayena atthaṃ vatvā taṃ pāḷiyā samānento ‘‘vuttañceta’’ntiādimāha. Tattha pāpakāti lāmakaṭṭhena duggatisampāpanaṭṭhena ca pāpakā. Sāvajjaṭṭhena akosallasambhūtaṭṭhena ca akusalā. Saṃkilesaṃ arahanti, tattha vā niyuttāti saṃkilesikā. Punabbhavassa karaṇasīlā, punabbhavaphalaṃ arahantīti vā ponobhavikā. Saha darathena pariḷāhena pavattantīti sadarā. Dukkho kaṭuko, dukkhamo vā vipāko etesanti dukkhavipākā. Anāgate jātiyā ceva jarāmaraṇānañca vaḍḍhanena jātijarāmaraṇiyāti. Evametesaṃ padānaṃ attho veditabbo. Kāmañcāyaṃ suttantavaṇṇanā, abhidhammanayo pana nippariyāyoti tena dassento ‘‘cattāro āsavā’’tiādimāha. Samucchinnā paṭippassaddhāti na kevalaṃ samucchinnā eva, atha kho paṭippassaddhāpīti maggakiccena sadisaṃ phalakiccampi niddhāreti.

    ಸೀಲವಿಸೋಧನಾದಿನಾ ಗರೂನಂ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಅನುಕರಣಂ ಗರುಸಂವಾಸೋ। ಅರಿಯಮಗ್ಗಪಟಿಪತ್ತಿ ಏವ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಂವಾಸೋ। ದಸ ಅರಿಯಾವಾಸಾ ನಾಮ ಪಞ್ಚಙ್ಗವಿಪ್ಪಹೀನತಾದಯೋ। ಯೇ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ –

    Sīlavisodhanādinā garūnaṃ paṭipattiyā anukaraṇaṃ garusaṃvāso. Ariyamaggapaṭipatti eva ariyamaggasaṃvāso. Dasa ariyāvāsā nāma pañcaṅgavippahīnatādayo. Ye sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘ದಸಯಿಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಿಯಾವಾಸಾ, ಯೇ ಅರಿಯಾ ಆವಸಿಂಸು ವಾ ಆವಸನ್ತಿ ವಾ ಆವಸಿಸ್ಸನ್ತಿ ವಾ। ಕತಮೇ ದಸ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಪಞ್ಚಙ್ಗವಿಪ್ಪಹೀನೋ ಹೋತಿ ಛಳಙ್ಗಸಮನ್ನಾಗತೋ, ಏಕಾರಕ್ಖೋ, ಚತುರಾಪಸ್ಸೇನೋ, ಪನುಣ್ಣಪಚ್ಚೇಕಸಚ್ಚೋ, ಸಮವಯಸಟ್ಠೇಸನೋ, ಅನಾವಿಲಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ಪಸ್ಸದ್ಧಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ಸುವಿಮುತ್ತಚಿತ್ತೋ, ಸುವಿಮುತ್ತಪಞ್ಞೋ। ಇಮೇ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದಸ ಅರಿಯಾವಾಸಾ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧೦.೧೯)।

    ‘‘Dasayime, bhikkhave, ariyāvāsā, ye ariyā āvasiṃsu vā āvasanti vā āvasissanti vā. Katame dasa? Idha, bhikkhave, bhikkhu pañcaṅgavippahīno hoti chaḷaṅgasamannāgato, ekārakkho, caturāpasseno, panuṇṇapaccekasacco, samavayasaṭṭhesano, anāvilasaṅkappo, passaddhakāyasaṅkhāro, suvimuttacitto, suvimuttapañño. Ime kho, bhikkhave, dasa ariyāvāsā’’ti (a. ni. 10.19).

    ವುಸ್ಸತೀತಿ ವಾ ವುಸಿತಂ, ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ, ಅರಿಯಫಲಞ್ಚ, ತಂ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಅತಿಸಯವಚನಿಚ್ಛಾವಸೇನ ಅರಹಾ ‘‘ವುಸಿತವಾ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಕರಣೀಯನ್ತಿ ಪರಿಞ್ಞಾಪಹಾನಭಾವನಾಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಮಾಹ। ತಂ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಚತೂಹಿ ಮಗ್ಗೇಹಿ ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ಕತ್ತಬ್ಬತ್ತಾ ಸೋಳಸವಿಧನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಚತೂಹಿ ಮಗ್ಗೇಹಿ ಕರಣೀಯ’’ನ್ತಿ। ಸಮ್ಮಾವಿಮುತ್ತಸ್ಸಾತಿ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗಫಲಪಞ್ಞಾಹಿ ಸಮುಚ್ಛೇದಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧೀನಂ ವಸೇನ ಸುಟ್ಠು ವಿಮುತ್ತಸ್ಸ। ಸನ್ತಚಿತ್ತಸ್ಸಾತಿ ತತೋ ಏವ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸದರಥಪರಿಳಾಹಾನಂ ವೂಪಸನ್ತಚಿತ್ತಸ್ಸ। ಭಿನ್ನಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ। ಕತಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಾದಿಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಪಟಿಚಯೋ ಪುನ ಕರಣಂ ನತ್ಥಿ, ತತೋ ಏವ ಕರಣೀಯಂ ನ ವಿಜ್ಜತಿ ನ ಉಪಲಬ್ಭತಿ।

    Vussatīti vā vusitaṃ, ariyamaggo, ariyaphalañca, taṃ etassa atthīti atisayavacanicchāvasena arahā ‘‘vusitavā’’ti vutto. Karaṇīyanti pariññāpahānabhāvanāsacchikiriyamāha. Taṃ pana yasmā catūhi maggehi catūsu saccesu kattabbattā soḷasavidhanti veditabbaṃ. Tenāha ‘‘catūhi maggehikaraṇīya’’nti. Sammāvimuttassāti aggamaggaphalapaññāhi samucchedapaṭippassaddhīnaṃ vasena suṭṭhu vimuttassa. Santacittassāti tato eva sabbakilesadarathapariḷāhānaṃ vūpasantacittassa. Bhinnakilesassa khīṇāsavassa bhikkhuno. Katassa pariññādikiccassa paṭicayo puna karaṇaṃ natthi, tato eva karaṇīyaṃ na vijjati na upalabbhati.

    ಭಾರಾತಿ ಓಸೀದಾಪನಟ್ಠೇನ ಭಾರಾ ವಿಯಾತಿ ಭಾರಾ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ‘‘ಭಾರಾ ಹವೇ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ’’ತಿಆದಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೨೨)। ಅತ್ತನೋ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಾಯತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ತುಪನಿಬನ್ಧಂ, ಸಸನ್ತಾನಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ಅತ್ತಾನಂ ಅವಿಜಹನಂ। ತಯಿದಂ ಯದಿಪಿ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ಅನವಜ್ಜಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಭವತಿ, ಅಕುಪ್ಪಸಭಾವಾಪರಿಹಾನಧಮ್ಮೇಸು ಪನ ಅಗ್ಗಭೂತೇ ಅರಹತ್ತೇ ಸಾತಿಸಯಂ, ನೇತರೇಸೂತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅತ್ತನೋ ಪರಮತ್ಥಟ್ಠೇನ ವಾ’’ತಿ, ಉತ್ತಮಟ್ಠಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Bhārāti osīdāpanaṭṭhena bhārā viyāti bhārā. Vuttañhi ‘‘bhārā have pañcakkhandhā’’tiādi (saṃ. ni. 3.22). Attano yonisomanasikārāyattanti attupanibandhaṃ, sasantānapariyāpannattā attānaṃ avijahanaṃ. Tayidaṃ yadipi sabbasmiṃ anavajjadhamme sambhavati, akuppasabhāvāparihānadhammesu pana aggabhūte arahatte sātisayaṃ, netaresūti dassento āha ‘‘attano paramatthaṭṭhena vā’’ti, uttamaṭṭhabhāvenāti attho.

    ಸುತ್ತನ್ತನಯೋ ನಾಮ ಪರಿಯಾಯನಯೋತಿ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯನಯೇನ ಸಂಯೋಜನಾನಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಭವರಾಗಇಸ್ಸಾಮಚ್ಛರಿಯಸಂಯೋಜನ’’ನ್ತಿ ಆಹ, ನ ಪನ ‘‘ರೂಪರಾಗೋ’’ತಿಆದಿನಾ। ಭವೇಸು ಸಂಯೋಜನ್ತೀತಿ ಕಿಲೇಸಕಮ್ಮವಿಪಾಕವಟ್ಟಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹುತ್ವಾ ನಿಸ್ಸರಿತುಂ ಅಪ್ಪದಾನವಸೇನ ಬನ್ಧನ್ತಿ। ಸತಿಪಿ ಹಿ ಅಞ್ಞೇಸಂ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ನ ವಿನಾ ಸಂಯೋಜನಾನಿ ತೇಸಂ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಅತ್ಥಿ, ಓರಮ್ಭಾಗಿಯಉದ್ಧಮ್ಭಾಗಿಯಸಙ್ಗಹಿತೇಹಿ ಚ ತೇಹಿ ತಂತಂಭವನಿಬ್ಬತ್ತಕಕಮ್ಮನಿಯಮೋ ಭವನಿಯಮೋ ಚ ಹೋತಿ , ನ ಚ ಉಪಚ್ಛಿನ್ನಸಂಯೋಜನಸ್ಸ ಕತಾನಿಪಿ ಕಮ್ಮಾನಿ ಭವಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತೀತಿ ತೇಸಂಯೇವ ಸಂಯೋಜನಟ್ಠೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।

    Suttantanayo nāma pariyāyanayoti nippariyāyanayena saṃyojanāni dassento ‘‘bhavarāgaissāmacchariyasaṃyojana’’nti āha, na pana ‘‘rūparāgo’’tiādinā. Bhavesu saṃyojantīti kilesakammavipākavaṭṭānaṃ paccayo hutvā nissarituṃ appadānavasena bandhanti. Satipi hi aññesaṃ tappaccayabhāve na vinā saṃyojanāni tesaṃ tappaccayabhāvo atthi, orambhāgiyauddhambhāgiyasaṅgahitehi ca tehi taṃtaṃbhavanibbattakakammaniyamo bhavaniyamo ca hoti , na ca upacchinnasaṃyojanassa katānipi kammāni bhavaṃ nibbattentīti tesaṃyeva saṃyojanaṭṭho daṭṭhabbo.

    ಸಮ್ಮಾ ಅಞ್ಞಾಯಾತಿ ಆಜಾನನಭೂತಾಯ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾಯ ಸಮ್ಮಾ ಯಥಾಭೂತಂ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಯೋ ಯಥಾ ಜಾನಿತಬ್ಬೋ, ತಂ ತಥಾ ಜಾನಿತ್ವಾ। ಚಿತ್ತವಿಮುತ್ತಿ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ ವಿಸ್ಸಗ್ಗೋ। ನಿಬ್ಬಾನಾಧಿಮುತ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಂ ತತ್ಥ ನಿನ್ನಪೋಣಪಬ್ಭಾರತಾ। ತನ್ತಿ ಪಥವೀಆದಿಕಂ। ಪರಿಞ್ಞಾತಂ, ನ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ವಿಯ ಅಪರಿಞ್ಞಾತಂ, ಸೇಕ್ಖಸ್ಸ ವಿಯ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ ವಾ। ತಸ್ಮಾತಿ ಪರಿಞ್ಞಾತತ್ತಾ।

    Sammā aññāyāti ājānanabhūtāya aggamaggapaññāya sammā yathābhūtaṃ dukkhādīsu yo yathā jānitabbo, taṃ tathā jānitvā. Cittavimutti sabbassa cittasaṃkilesassa vissaggo. Nibbānādhimutti nibbāne adhimuccanaṃ tattha ninnapoṇapabbhāratā. Tanti pathavīādikaṃ. Pariññātaṃ, na puthujjanassa viya apariññātaṃ, sekkhassa viya pariññeyyaṃ vā. Tasmāti pariññātattā.

    ಚತುತ್ಥಪಞ್ಚಮಛಟ್ಠವಾರಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಕಿಲೇಸನಿಬ್ಬಾನಕಿತ್ತನವಸೇನ ಪವತ್ತತ್ತಾ ನಿಬ್ಬಾನವಾರಾ ನಾಮ। ತತ್ಥ ಪಥವೀಆದೀನಂ ಪರಿಞ್ಞಾತತ್ತಾ ಅಮಞ್ಞನಾ, ಸಾ ಪನ ಪರಿಞ್ಞಾ ರಾಗಾದೀನಂ ಖಯೇನ ಸಿದ್ಧಾತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ದೀಪನವಸೇನ ಪಾಳಿ ಪವತ್ತಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪರಿಞ್ಞಾತಂ ತಸ್ಸಾತಿ ಸಬ್ಬಪದೇಹಿ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಪುನ ಖಯಾ ರಾಗಸ್ಸ ವೀತರಾಗತ್ತಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಏಸ ನಯೋ ಇತರೇಸೂ’’ತಿ ಆಹ। ತತ್ಥ ಇತರೇಸೂತಿ ಪಞ್ಚಮಛಟ್ಠವಾರೇಸು। ಯದಿ ಏವಂ ಕಸ್ಮಾ ಪಾಳಿ ಏವಂ ನ ದಿಸ್ಸತೀತಿ ಆಹ ‘‘ದೇಸನಾ ಪನ ಏಕತ್ಥ ವುತ್ತಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತೀತಿ ಸಂಖಿತ್ತಾ’’ತಿ।

    Catutthapañcamachaṭṭhavārā tattha tattha kilesanibbānakittanavasena pavattattā nibbānavārā nāma. Tattha pathavīādīnaṃ pariññātattā amaññanā, sā pana pariññā rāgādīnaṃ khayena siddhāti imassa atthassa dīpanavasena pāḷi pavattāti dassento ‘‘pariññātaṃ tassāti sabbapadehi yojetvāpunakhayā rāgassa vītarāgattāti yojetabbaṃ. Esa nayo itaresū’’ti āha. Tattha itaresūti pañcamachaṭṭhavāresu. Yadi evaṃ kasmā pāḷi evaṃ na dissatīti āha ‘‘desanā pana ekattha vuttaṃ sabbattha vuttameva hotīti saṃkhittā’’ti.

    ನ ಖಯಾ ರಾಗಸ್ಸ ವೀತರಾಗೋ ಸಬ್ಬಸೋ ಅಪ್ಪಹೀನರಾಗತ್ತಾ। ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತರಾಗೋ ಹಿ ಸೋತಿ। ಬಾಹಿರಕಗ್ಗಹಣಞ್ಚೇತ್ಥ ತಥಾಭಾವಸ್ಸೇವ ತೇಸು ಲಬ್ಭನತೋ, ನ ತೇಸು ಏವ ತಥಾಭಾವಸ್ಸ ಲಬ್ಭನತೋ। ಇದಾನಿ ಯಾ ಸಾ ‘‘ಪರಿಞ್ಞಾತಂ ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಸಬ್ಬಪದೇಹಿ ಯೋಜನಾ ವುತ್ತಾ, ತಂ ವಿನಾಪಿ ನಿಬ್ಬಾನವಾರಅತ್ಥಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಥಾ ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಮಞ್ಞನಂ ನ ಮಞ್ಞತೀತಿ ಮಞ್ಞನಾ ನಪ್ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮಞ್ಞನಾಯ ಮಞ್ಞಿತಬ್ಬತ್ತೇಪಿ ತಸ್ಸಾ ವತ್ಥುಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।

    Na khayā rāgassa vītarāgo sabbaso appahīnarāgattā. Vikkhambhitarāgo hi soti. Bāhirakaggahaṇañcettha tathābhāvasseva tesu labbhanato, na tesu eva tathābhāvassa labbhanato. Idāni yā sā ‘‘pariññātaṃ tassā’’ti sabbapadehi yojanā vuttā, taṃ vināpi nibbānavāraatthayojanaṃ dassetuṃ ‘‘yathā cā’’tiādi vuttaṃ. Tattha maññanaṃ na maññatīti maññanā nappavattatīti attho. Maññanāya maññitabbattepi tassā vatthuantogadhattāti evamettha attho daṭṭhabbo.

    ಯದಿಪಿ ಪರಿಞ್ಞಾತಪದಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ನಿಬ್ಬಾನವಾರದೇಸನಾ ಪವತ್ತಾ, ಏವಮ್ಪಿ ‘‘ಖಯಾ’’ತಿಆದಿಪದೇಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾಸಿದ್ಧಿ ಏವ ಪಕಾಸೀಯತೀತಿ ಕೋ ತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋತಿ ಚೋದನಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಏತ್ಥ ಚಾ’’ತಿಆದಿ। ಮಗ್ಗಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತೋ, ಮಗ್ಗಕಿಚ್ಚನ್ತಾ ಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾಯೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಇತರೇ…ಪೇ॰… ವೇದಿತಬ್ಬಾ ವೀತರಾಗಾದಿಕಿತ್ತನತೋತಿ। ದ್ವೀಹಿ ವಾ ಕಾರಣೇಹೀತಿ ಯಥಾವುತ್ತಕಾರಣದ್ವಯೇನ। ಅಸ್ಸಾತಿ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ। ಅಯಂ ವಿಸೇಸೋತಿ ಇದಾನಿ ವುಚ್ಚಮಾನೋ ವಿಸೇಸೋ। ಯದಿಪಿ ಖೀಣಾಸವೋ ಏಕನ್ತೇನ ವೀತರಾಗೋ ವೀತದೋಸೋ ವೀತಮೋಹೋ ಏವ ಚ ಹೋತಿ, ಯಾಯ ಪನ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿಪದಾಯ ವೀತರಾಗತಾದಯೋ ಸವಿಸೇಸಾತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಂ ಲಭನ್ತಿ, ತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತೀಸು ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ । ‘‘ರತ್ತೋ ಅತ್ಥಂ ನ ಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ನೇತ್ತಿ॰ ೧೧) ರಾಗೇ ಆದೀನವಂ ಪಸ್ಸತೋ ‘‘ರಾಗೋ ಚ ನಾಮ ಸುಖಾಭಿಸಙ್ಗೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಸುಖಞ್ಚ ವಿಪರಿಣಾಮತೋ ದುಕ್ಖಂ। ಪಗೇವ ಇತರ’’ನ್ತಿ ಸಹೇತುಕೇ ರಾಗೇ ಆದೀನವದಸ್ಸನಂ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ನಿಮಿತ್ತಂ, ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ ಚ ಪಣಿಧಿಯಾ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವತೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತವಿಮೋಕ್ಖಂ ಪರಿಪುರೇತೀತಿ ಆಹ ‘‘ರಾಗೇ…ಪೇ॰… ವೀತರಾಗೋ ಹೋತೀ’’ತಿ। ತಥಾ ‘‘ದುಟ್ಠೋ ಅತ್ಥಂ ನ ಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಇತಿವು॰ ೮೮) ದೋಸೇ ಆದೀನವಂ ಪಸ್ಸತೋ ‘‘ದೋಸೋ ಚ ನಾಮ ದುಕ್ಖಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಞ್ಚ ಉಭಯಂ ಅನವಟ್ಠಿತಂ ಇತ್ತರಂ ಪಭಙ್ಗೂ’’ತಿ ಸಹೇತುಕೇ ದೋಸೇ ಆದೀನವದಸ್ಸನಂ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ನಿಮಿತ್ತಂ, ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ ಚ ನಿಚ್ಚನಿಮಿತ್ತಾದೀನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವತೋ ಅನಿಮಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖಂ ಪರಿಪೂರೇತೀತಿ ಆಹ ‘‘ದೋಸೇ…ಪೇ॰… ಹೋತೀ’’ತಿ। ತಥಾ ‘‘ಮೂಳ್ಹೋ ಅತ್ಥಂ ನ ಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಇತಿವು॰ ೮೮) ಮೋಹೇ ಆದೀನವಂ ಪಸ್ಸತೋ ‘‘ಮೋಹೋ ನಾಮ ಯಥಾಸಭಾವಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಪರಿಬ್ಭಮನ್ತೋ’’ತಿ ಮೋಹಸ್ಸ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಂ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ನಿಮಿತ್ತಂ, ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಚ ಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವತೋ ಸುಞ್ಞತಂ ವಿಮೋಕ್ಖಂ ಪರಿಪೂರೇತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಮೋಹೇ…ಪೇ॰… ವೀತಮೋಹೋ ಹೋತೀ’’ತಿ।

    Yadipi pariññātapadaṃ aggahetvā nibbānavāradesanā pavattā, evampi ‘‘khayā’’tiādipadehi pariññāsiddhi eva pakāsīyatīti ko tesaṃ visesoti codanaṃ sandhāyāha ‘‘ettha cā’’tiādi. Maggabhāvanāpāripūridassanatthaṃ vutto, maggakiccantā hi pariññāyoti adhippāyo. Itare…pe… veditabbā vītarāgādikittanatoti. Dvīhi vā kāraṇehīti yathāvuttakāraṇadvayena. Assāti khīṇāsavassa. Ayaṃ visesoti idāni vuccamāno viseso. Yadipi khīṇāsavo ekantena vītarāgo vītadoso vītamoho eva ca hoti, yāya pana pubbabhāgapaṭipadāya vītarāgatādayo savisesāti vattabbataṃ labhanti, taṃ dassento ‘‘tīsu hī’’tiādimāha . ‘‘Ratto atthaṃ na jānātī’’tiādinā (netti. 11) rāge ādīnavaṃ passato ‘‘rāgo ca nāma sukhābhisaṅgena uppajjati, sukhañca vipariṇāmato dukkhaṃ. Pageva itara’’nti sahetuke rāge ādīnavadassanaṃ dukkhānupassanāya nimittaṃ, dukkhānupassanā ca paṇidhiyā paṭipakkhabhāvato appaṇihitavimokkhaṃ paripuretīti āha ‘‘rāge…pe… vītarāgo hotī’’ti. Tathā ‘‘duṭṭho atthaṃ na jānātī’’tiādinā (itivu. 88) dose ādīnavaṃ passato ‘‘doso ca nāma dukkhaṃ paṭicca uppajjati, tañca ubhayaṃ anavaṭṭhitaṃ ittaraṃ pabhaṅgū’’ti sahetuke dose ādīnavadassanaṃ aniccānupassanāya nimittaṃ, aniccānupassanā ca niccanimittādīnaṃ paṭipakkhabhāvato animittavimokkhaṃ paripūretīti āha ‘‘dose…pe… hotī’’ti. Tathā ‘‘mūḷho atthaṃ na jānātī’’tiādinā (itivu. 88) mohe ādīnavaṃ passato ‘‘moho nāma yathāsabhāvaggahaṇassa paribbhamanto’’ti mohassa vikkhambhanaṃ anattānupassanāya nimittaṃ, anattānupassanāya ca attābhinivesassa paṭipakkhabhāvato suññataṃ vimokkhaṃ paripūretīti āha ‘‘mohe…pe… vītamoho hotī’’ti.

    ಏವಂ ಸನ್ತೇತಿ ಯದಿ ವೀತರಾಗತಾದಯೋ ವಿಮೋಕ್ಖವಿಭಾಗೇನ ವುತ್ತಾ, ಏವಂ ಸನ್ತೇ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖವಿಮೋಕ್ಖಾನಂ ವಸೇನ ನಿಯಮೇತ್ವಾ ನ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ। ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಅರಹತೋ ಸಮ್ಭವನ್ತಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ವುಚ್ಚತೀತಿ ವಾರತ್ತಯದೇಸನಾ ಕತಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಯಂ ಅರಹತೋ’’ತಿಆದಿನಾ।

    Evaṃ santeti yadi vītarāgatādayo vimokkhavibhāgena vuttā, evaṃ sante. Tasmāti yasmā vimokkhamukhavimokkhānaṃ vasena niyametvā na vuttaṃ, tasmā. Yaṃ kiñci arahato sambhavantaṃ vibhajitvā vuccatīti vārattayadesanā katāti imamatthaṃ dasseti ‘‘yaṃ arahato’’tiādinā.

    ಏವಂ ವಿಮುತ್ತಿವಿಭಾಗೇನ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ವಿಭಾಗಂ ವಾರತ್ತಯದೇಸನಾನಿಬನ್ಧನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅವಿಭಾಗೇನಪಿ ತತ್ಥ ಪರಿಞ್ಞಾವಿಸಯಸ್ಸ ಅನುಸಯವಿಸಯಸ್ಸ ಚ ವಿಭಾಗಂ ತಸ್ಸ ನಿಬನ್ಧನಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅವಿಸೇಸೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಉಪೇಕ್ಖಾವೇದನಾ ವಿಸೇಸತೋ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಂ ಸಮ್ಮೋಹಾಧಿಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಙ್ಖಾರ…ಪೇ॰… ಮೋಹೋ’’ತಿ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯತ್ತಾ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ।

    Evaṃ vimuttivibhāgena khīṇāsavassa vibhāgaṃ vārattayadesanānibandhanaṃ dassetvā idāni avibhāgenapi tattha pariññāvisayassa anusayavisayassa ca vibhāgaṃ tassa nibandhanaṃ dassento ‘‘avisesenā’’tiādimāha. Tattha upekkhāvedanā visesato saṅkhāradukkhaṃ sammohādhiṭṭhānanti vuttaṃ ‘‘saṅkhāra…pe… moho’’ti. Sesaṃ vuttanayattā suviññeyyameva.

    ಖೀಣಾಸವವಾರತತಿಯಾದಿನಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Khīṇāsavavāratatiyādinayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ತಥಾಗತವಾರಸತ್ತಮನಯವಣ್ಣನಾ

    Tathāgatavārasattamanayavaṇṇanā

    ೧೨. ಯೇಹಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಭಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೭.ಚೂಳಸೀಲವಣ್ಣನಾ; ಅ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧.೧೭೦) ಗುಣವಿಸೇಸೇಹಿ ನಿಮಿತ್ತಭೂತೇಹಿ ಭಗವತಿ ‘‘ತಥಾಗತೋ’’ತಿ ಅಯಂ ಸಮಞ್ಞಾ ಪವತ್ತಾ, ತಂ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಅಟ್ಠಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಭಗವಾ ತಥಾಗತೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಗುಣನೇಮಿತ್ತಕಾನೇವ ಹಿ ಭಗವತೋ ಸಬ್ಬಾನಿ ನಾಮಾನಿ। ಯಥಾಹ –

    12. Yehi (dī. ni. abhi. ṭī. 1.7.cūḷasīlavaṇṇanā; a. ni. ṭī. 1.1.170) guṇavisesehi nimittabhūtehi bhagavati ‘‘tathāgato’’ti ayaṃ samaññā pavattā, taṃ dassanatthaṃ ‘‘aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato’’tiādi vuttaṃ. Guṇanemittakāneva hi bhagavato sabbāni nāmāni. Yathāha –

    ‘‘ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯಾನಿ ನಾಮಾನಿ, ಸಗುಣೇನ ಮಹೇಸಿನೋ।

    ‘‘Asaṅkhyeyyāni nāmāni, saguṇena mahesino;

    ಗುಣೇನ ನಾಮಮುದ್ಧೇಯ್ಯಂ, ಅಪಿ ನಾಮಸಹಸ್ಸತೋ’’ತಿ॥ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೩೧೩; ಉದಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೫೩; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೭೬; ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಭಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೭.ಚೂಳಸೀಲವಣ್ಣನಾ; ಅ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧.೧೭೦) –

    Guṇena nāmamuddheyyaṃ, api nāmasahassato’’ti. (dha. sa. aṭṭha. 1313; udā. aṭṭha. 53; paṭi. ma. aṭṭha. 1.76; dī. ni. abhi. ṭī. 1.7.cūḷasīlavaṇṇanā; a. ni. ṭī. 1.1.170) –

    ತಥಾ ಆಗತೋತಿ ಏತ್ಥ ಆಕಾರನಿಯಮನವಸೇನ ಓಪಮ್ಮಸಮ್ಪಟಿಪಾದನತ್ಥೋ ತಥಾ-ಸದ್ದೋ। ಸಾಮಞ್ಞಜೋತನಾ ಹಿ ವಿಸೇಸೇ ಅವತಿಟ್ಠತೀತಿ ಪಟಿಪಾದಗಮನತ್ಥೋ ಆಗತ-ಸದ್ದೋ, ನ ಞಾಣಗಮನತ್ಥೋ ‘‘ತಥಲಕ್ಖಣಂ ಆಗತೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೭; ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧೨; ಸಂ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೩.೭೮; ಅ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧.೧೭೦; ಉದಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೮; ಇತಿವು॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೮; ಥೇರಗಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧.೩; ಬು॰ ವಂ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.ಬಾಹಿರನಿದಾನ; ಮಹಾನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೪) ವಿಯ, ನಾಪಿ ಕಾಯಗಮನಾದಿಅತ್ಥೋ ‘‘ಆಗತೋ ಖೋ ಮಹಾಸಮಣೋ, ಮಾಗಧಾನಂ ಗಿರಿಬ್ಬಜ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಮಹಾವ॰ ೬೩) ವಿಯ। ತತ್ಥ ಯದಾಕಾರನಿಯಮನವಸೇನ ಓಪಮ್ಮಸಮ್ಪಟಿಪಾದನತ್ಥೋ ತಥಾ-ಸದ್ದೋ, ತಂ ಕರುಣಾಪ್ಪಧಾನತ್ತಾ ಮಹಾಕರುಣಾಮುಖೇನ ಪುರಿಮಬುದ್ಧಾನಂ ಆಗಮನಪಟಿಪದಂ ಉದಾಹರಣವಸೇನ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಯಂತಂಸದ್ದಾನಂ ಏಕನ್ತಸಮ್ಬನ್ಧಭಾವತೋ ‘‘ಯಥಾ ಸಬ್ಬಲೋಕ…ಪೇ॰… ಆಗತಾ’’ತಿ ಸಾಧಾರಣತೋ ವತ್ವಾ ಪುನ ತಂ ಪಟಿಪದಂ ಮಹಾಪದಾನಸುತ್ತಾದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೪) ಸಮ್ಬಹುಲನಿದ್ದೇಸೇನ ಸುಪಾಕಟಾನಂ ಆಸನ್ನಾನಞ್ಚ ವಿಪಸ್ಸೀಆದೀನಂ ಛನ್ನಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾನಂ ವಸೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಥಾ ವಿಪಸ್ಸೀ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಯೇನ ಅಭಿನೀಹಾರೇನಾತಿ ಮನುಸ್ಸತ್ತ-ಲಿಙ್ಗಸಮ್ಪತ್ತಿ-ಹೇತು-ಸತ್ಥಾರದಸ್ಸನ-ಪಬ್ಬಜ್ಜಾ-ಅಭಿಞ್ಞಾದಿಗುಣಸಮ್ಪತ್ತಿ-ಅಧಿಕಾರ-ಛನ್ದಾನಂ ವಸೇನ ಅಟ್ಠಙ್ಗಸಮನ್ನಾಗತೇನ ಕಾಯಪಣಿಧಾನಮಹಾಪಣಿಧಾನೇನ। ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಹಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾನಂ ಕಾಯಪಣಿಧಾನಂ ಇಮಿನಾವ ನೀಹಾರೇನ ಸಮಿಜ್ಝತೀತಿ।

    Tathā āgatoti ettha ākāraniyamanavasena opammasampaṭipādanattho tathā-saddo. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti paṭipādagamanattho āgata-saddo, na ñāṇagamanattho ‘‘tathalakkhaṇaṃ āgato’’tiādīsu (dī. ni. aṭṭha. 1.7; ma. ni. aṭṭha. 1.12; saṃ. ni. aṭṭha. 2.3.78; a. ni. aṭṭha. 1.1.170; udā. aṭṭha. 18; itivu. aṭṭha. 38; theragā. aṭṭha. 1.1.3; bu. vaṃ. aṭṭha. 2.bāhiranidāna; mahāni. aṭṭha. 14) viya, nāpi kāyagamanādiattho ‘‘āgato kho mahāsamaṇo, māgadhānaṃ giribbaja’’ntiādīsu (mahāva. 63) viya. Tattha yadākāraniyamanavasena opammasampaṭipādanattho tathā-saddo, taṃ karuṇāppadhānattā mahākaruṇāmukhena purimabuddhānaṃ āgamanapaṭipadaṃ udāharaṇavasena sāmaññato dassento yaṃtaṃsaddānaṃ ekantasambandhabhāvato ‘‘yathā sabbaloka…pe… āgatā’’ti sādhāraṇato vatvā puna taṃ paṭipadaṃ mahāpadānasuttādīsu (dī. ni. 2.4) sambahulaniddesena supākaṭānaṃ āsannānañca vipassīādīnaṃ channaṃ sammāsambuddhānaṃ vasena dassento ‘‘yathā vipassī bhagavā’’tiādimāha. Tattha yena abhinīhārenāti manussatta-liṅgasampatti-hetu-satthāradassana-pabbajjā-abhiññādiguṇasampatti-adhikāra-chandānaṃ vasena aṭṭhaṅgasamannāgatena kāyapaṇidhānamahāpaṇidhānena. Sabbesañhi sammāsambuddhānaṃ kāyapaṇidhānaṃ imināva nīhārena samijjhatīti.

    ಏವಂ ಮಹಾಭಿನೀಹಾರವಸೇನ ‘‘ತಥಾಗತೋ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಪಾರಮೀಪೂರಣವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಥ ವಾ ಯಥಾ ವಿಪಸ್ಸೀ ಭಗವಾ…ಪೇ॰… ಯಥಾ ಕಸ್ಸಪೋ ಭಗವಾ ದಾನಪಾರಮಿಂ ಪೂರೇತ್ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಠಾನೇ ಸುತ್ತನ್ತಿಕಾನಂ ಮಹಾಬೋಧಿಯಾನಪಟಿಪದಾಯ ಕೋಸಲ್ಲಜನನತ್ಥಂ ಪಾರಮೀಕಥಾ ವತ್ತಬ್ಬಾ, ಸಾ ಪನ ಸಬ್ಬಾಕಾರಸಮ್ಪನ್ನಾ ಚರಿಯಾಪಿಟಕವಣ್ಣನಾಯ (ಚರಿಯಾ॰ ಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಾ) ವಿತ್ಥಾರತೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ, ತಸ್ಮಾ ಅತ್ಥಿಕೇಹಿ ತತ್ಥ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಯಥಾ ಪನ ಪುಬ್ಬೇ ವಿಪಸ್ಸೀಆದಯೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾ ಅಭಿನೀಹಾರಸಮ್ಪತ್ತಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ಸುವಿಸುದ್ಧಾಯ ಪಟಿಪದಾಯ ಅನವಸೇಸತೋ ಸಮ್ಮದೇವ ಸಬ್ಬಾ ಪಾರಮಿಯೋ ಪರಿಪೂರೇಸುಂ, ಏವಂ ಅಮ್ಹಾಕಮ್ಪಿ ಭಗವಾ ಪರಿಪೂರೇಸೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಸಮತ್ತಿಂ ಸಪಾರಮಿಯೋ ಪೂರೇತ್ವಾ’’ತಿ। ಸತಿಪಿ ಅಙ್ಗಪರಿಚ್ಚಾಗಾದೀನಂ ದಾನಪಾರಮಿಭಾವೇ ಪರಿಚ್ಚಾಗವಿಸೇಸಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚೇವ ಸುದುಕ್ಕರಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚ ‘‘ಪಞ್ಚ ಮಹಾಪರಿಚ್ಚಾಗೇ’’ತಿ ವಿಸುಂ ಗಹಣಂ, ತತೋಯೇವ ಚ ಅಙ್ಗಪರಿಚ್ಚಾಗತೋ ವಿಸುಂ ನಯನಪರಿಚ್ಚಾಗಗ್ಗಹಣಮ್ಪಿ ಕತಂ, ಪರಿಗ್ಗಹಪರಿಚ್ಚಾಗಭಾವಸಾಮಞ್ಞೇಪಿ ಧನರಜ್ಜಪರಿಚ್ಚಾಗತೋ ಪುತ್ತದಾರಪರಿಚ್ಚಾಗಗ್ಗಹಣಞ್ಚ ಕತಂ।

    Evaṃ mahābhinīhāravasena ‘‘tathāgato’’ti padassa atthaṃ vatvā idāni pāramīpūraṇavasena dassetuṃ ‘‘atha vā yathā vipassī bhagavā…pe… yathā kassapo bhagavā dānapāramiṃ pūretvā’’tiādi vuttaṃ. Imasmiṃ pana ṭhāne suttantikānaṃ mahābodhiyānapaṭipadāya kosallajananatthaṃ pāramīkathā vattabbā, sā pana sabbākārasampannā cariyāpiṭakavaṇṇanāya (cariyā. pakiṇṇakakathā) vitthārato niddiṭṭhā, tasmā atthikehi tattha vuttanayeneva veditabbā. Yathā pana pubbe vipassīādayo sammāsambuddhā abhinīhārasampattiyaṃ patiṭṭhāya suvisuddhāya paṭipadāya anavasesato sammadeva sabbā pāramiyo paripūresuṃ, evaṃ amhākampi bhagavā paripūresīti imamatthaṃ sandhāyāha ‘‘samattiṃ sapāramiyo pūretvā’’ti. Satipi aṅgapariccāgādīnaṃ dānapāramibhāve pariccāgavisesabhāvadassanatthañceva sudukkarabhāvadassanatthañca ‘‘pañca mahāpariccāge’’ti visuṃ gahaṇaṃ, tatoyeva ca aṅgapariccāgato visuṃ nayanapariccāgaggahaṇampi kataṃ, pariggahapariccāgabhāvasāmaññepi dhanarajjapariccāgato puttadārapariccāgaggahaṇañca kataṃ.

    ಗತಪಚ್ಚಾಗತಿಕವತ್ತಪೂರಣಾದಿಕಾಯ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿಪದಾಯ ಸದ್ಧಿಂ ಅಭಿಞ್ಞಾಸಮಾಪತ್ತಿನಿಪ್ಫಾದನಂ ಪುಬ್ಬಯೋಗೋ, ದಾನಾದೀಸುಯೇವ ಸಾತಿಸಯಪಟಿಪತ್ತಿನಿಪ್ಫಾದನಂ ಪುಬ್ಬಚರಿಯಾ , ಸಾ ಚರಿಯಾಪಿಟಕಸಙ್ಗಹಿತಾ। ಅಭಿನೀಹಾರೋ ಪುಬ್ಬಯೋಗೋ, ದಾನಾದಿಪಟಿಪತ್ತಿ, ಕಾಯವಿವೇಕವಸೇನ ಏಕಚರಿಯಾ ವಾ ಪುಬ್ಬಚರಿಯಾತಿ ಕೇಚಿ। ದಾನಾದೀನಞ್ಚೇವ ಅಪ್ಪಿಚ್ಛತಾದೀನಞ್ಚ ಸಂಸಾರನಿಬ್ಬಾನೇಸು ಆದೀನವಾನಿಸಂಸಾನಞ್ಚ ವಿಭಾವನವಸೇನ ಸತ್ತಾನಂ ಬೋಧಿತ್ತಯೇ ಪತಿಟ್ಠಾಪನಪರಿಪಾಚನವಸೇನ ಚ ಪವತ್ತಾ ಕಥಾ ಧಮ್ಮಕ್ಖಾನಂ, ಞಾತೀನಂ ಅತ್ಥಚರಿಯಾ ಞಾತತ್ಥಚರಿಯಾ, ಸಾಪಿ ಕರುಣಾಯ ವಸೇನೇವ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಲೋಕತ್ಥಚರಿಯಾದಯೋ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಞಾಣವಸೇನ, ಅನವಜ್ಜಕಮ್ಮಾಯತನಸಿಪ್ಪಾಯತನವಿಜ್ಜಾಟ್ಠಾನಪರಿಚಯವಸೇನ ಖನ್ಧಾಯತನಾದಿಪರಿಚಯವಸೇನ, ಲಕ್ಖಣತ್ತಯತೀರಣವಸೇನ ಚ ಞಾಣಚಾರೋ ಬುದ್ಧಿಚರಿಯಾ, ಸಾ ಪನ ಅತ್ಥತೋ ಪಞ್ಞಾಪಾರಮೀಯೇವ, ಞಾಣಸಮ್ಭಾರದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವಿಸುಂ ಗಹಣಂ। ಕೋಟೀತಿ ಪರಿಯನ್ತೋ, ಉಕ್ಕಂಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Gatapaccāgatikavattapūraṇādikāya pubbabhāgapaṭipadāya saddhiṃ abhiññāsamāpattinipphādanaṃ pubbayogo, dānādīsuyeva sātisayapaṭipattinipphādanaṃ pubbacariyā, sā cariyāpiṭakasaṅgahitā. Abhinīhāro pubbayogo, dānādipaṭipatti, kāyavivekavasena ekacariyā vā pubbacariyāti keci. Dānādīnañceva appicchatādīnañca saṃsāranibbānesu ādīnavānisaṃsānañca vibhāvanavasena sattānaṃ bodhittaye patiṭṭhāpanaparipācanavasena ca pavattā kathā dhammakkhānaṃ, ñātīnaṃ atthacariyā ñātatthacariyā, sāpi karuṇāya vaseneva. Ādi-saddena lokatthacariyādayo saṅgaṇhāti. Kammassakatañāṇavasena, anavajjakammāyatanasippāyatanavijjāṭṭhānaparicayavasena khandhāyatanādiparicayavasena, lakkhaṇattayatīraṇavasena ca ñāṇacāro buddhicariyā, sā pana atthato paññāpāramīyeva, ñāṇasambhāradassanatthaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Koṭīti pariyanto, ukkaṃsoti attho.

    ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇ ಭಾವೇತ್ವಾ ಬ್ರೂಹೇತ್ವಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತತ್ಥ ಭಾವೇತ್ವಾತಿ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ। ಬ್ರೂಹೇತ್ವಾತಿ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ। ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದಿಗ್ಗಹಣೇನ ಆಗಮನಪಟಿಪದಂ ಮತ್ಥಕಂ ಪಾಪೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತಿ। ವಿಪಸ್ಸನಾಸಹಗತಾ ಏವ ವಾ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದಯೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಯೇನ ಅಭಿನೀಹಾರೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಆಗಮನಪಟಿಪದಾಯ ಆದಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ‘‘ದಾನಪಾರಮೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಮಜ್ಝಂ, ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇ’’ತಿಆದಿನಾ ಪರಿಯೋಸಾನನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Cattāro satipaṭṭhāne bhāvetvā brūhetvāti sambandho. Tattha bhāvetvāti uppādetvā. Brūhetvāti vaḍḍhetvā. Satipaṭṭhānādiggahaṇena āgamanapaṭipadaṃ matthakaṃ pāpetvā dasseti. Vipassanāsahagatā eva vā satipaṭṭhānādayo daṭṭhabbā. Ettha ca ‘‘yena abhinīhārenā’’tiādinā āgamanapaṭipadāya ādiṃ dasseti, ‘‘dānapāramī’’tiādinā majjhaṃ, ‘‘cattāro satipaṭṭhāne’’tiādinā pariyosānanti veditabbaṃ.

    ಸಮ್ಪತಿಜಾತೋತಿ ಮುಹುತ್ತಜಾತೋ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಹತ್ಥತೋ ಮುತ್ತಮತ್ತೋ, ನ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿತೋ ನಿಕ್ಖನ್ತಮತ್ತೋ। ನಿಕ್ಖನ್ತಮತ್ತಞ್ಹಿ ಮಹಾಸತ್ತಂ ಪಠಮಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನೋ ಸುವಣ್ಣಜಾಲೇನ ಪಟಿಗ್ಗಣ್ಹಿಂಸು, ತೇಸಂ ಹತ್ಥತೋ ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾರಾಜಾನೋ ಅಜಿನಪ್ಪವೇಣಿಯಾ, ತೇಸಂ ಹತ್ಥತೋ ಮನುಸ್ಸಾ ದುಕೂಲಚುಮ್ಬಟಕೇನ ಪಟಿಗ್ಗಣ್ಹಿಂಸು, ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಹತ್ಥತೋ ಮುಚ್ಚಿತ್ವಾ ಪಥವಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಿತೋತಿ। ಯಥಾಹ ಭಗವಾ ಮಹಾಪದಾನದೇಸನಾಯಂ। ಸೇತಮ್ಹಿ ಛತ್ತೇತಿ ದಿಬ್ಬಸೇತಚ್ಛತ್ತೇ। ಅನುಧಾರೀಯಮಾನೇತಿ ಧಾರೀಯಮಾನೇ। ಏತ್ಥ ಚ ಛತ್ತಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಖಗ್ಗಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ಕಕುಧಭಣ್ಟಾನಿಪಿ ವುತ್ತಾನೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಖಗ್ಗತಾಲವಣ್ಟಮೋರಹತ್ಥಕವಾಲಬೀಜನೀಉಣ್ಹೀಸಪಟ್ಟಾಪಿ ಹಿ ಛತ್ತೇನ ಸಹ ತದಾ ಉಪಟ್ಠಿತಾ ಅಹೇಸುಂ, ಛತ್ತಾದೀನಿಯೇವ ಚ ತದಾ ಪಞ್ಞಾಯಿಂಸು, ನ ಛತ್ತಾದಿಗ್ಗಾಹಕಾ। ಸಬ್ಬಾ ಚ ದಿಸಾತಿ ದಸಪಿ ದಿಸಾ। ನಯಿದಂ ಸಬ್ಬದಿಸಾವಿಲೋಕನಂ ಸತ್ತಪದವೀತಿಹಾರುತ್ತರಕಾಲಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಮಹಾಸತ್ತೋ ಹಿ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಹತ್ಥತೋ ಮುಚ್ಚಿತ್ವಾ ಪುರತ್ಥಿಮದಿಸಂ ಓಲೋಕೇಸಿ। ತತ್ಥ ದೇವಮನುಸ್ಸಾ ಗನ್ಧಮಾಲಾದೀಹಿ ಪೂಜಯಮಾನಾ ‘‘ಮಹಾಪುರಿಸ ಇಧ ತುಮ್ಹೇಹಿ ಸದಿಸೋಪಿ ನತ್ಥಿ, ಕುತೋ ಉತ್ತರಿತರೋ’’ತಿ ಆಹಂಸು। ಏವಂ ಚತಸ್ಸೋ ದಿಸಾ, ಚತಸ್ಸೋ ಅನುದಿಸಾ; ಹೇಟ್ಠಾ, ಉಪರೀತಿ ಸಬ್ಬಾ ದಿಸಾ ಅನುವಿಲೋಕೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅತ್ತನಾ ಸದಿಸಂ ಅದಿಸ್ವಾ ‘‘ಅಯಂ ಉತ್ತರಾ ದಿಸಾ’’ತಿ ತತ್ಥ ಸತ್ತಪದವೀತಿಹಾರೇನ ಅಗಮಾಸಿ। ಆಸಭಿನ್ತಿ ಉತ್ತಮಂ। ಅಗ್ಗೋತಿ ಸಬ್ಬಪಠಮೋ। ಜೇಟ್ಠೋ ಸೇಟ್ಠೋತಿ ಚ ತಸ್ಸೇವ ವೇವಚನಂ। ಅಯಮನ್ತಿಮಾ ಜಾತಿ, ನತ್ಥಿ ದಾನಿ ಪುನಬ್ಭವೋತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅತ್ತಭಾವೇ ಪತ್ತಬ್ಬಂ ಅರಹತ್ತಂ ಬ್ಯಾಕಾಸಿ।

    Sampatijātoti muhuttajāto manussānaṃ hatthato muttamatto, na mātukucchito nikkhantamatto. Nikkhantamattañhi mahāsattaṃ paṭhamaṃ brahmāno suvaṇṇajālena paṭiggaṇhiṃsu, tesaṃ hatthato cattāro mahārājāno ajinappaveṇiyā, tesaṃ hatthato manussā dukūlacumbaṭakena paṭiggaṇhiṃsu, manussānaṃ hatthato muccitvā pathaviyaṃ patiṭṭhitoti. Yathāha bhagavā mahāpadānadesanāyaṃ. Setamhi chatteti dibbasetacchatte. Anudhārīyamāneti dhārīyamāne. Ettha ca chattaggahaṇeneva khaggādīni pañca kakudhabhaṇṭānipi vuttānevāti daṭṭhabbaṃ. Khaggatālavaṇṭamorahatthakavālabījanīuṇhīsapaṭṭāpi hi chattena saha tadā upaṭṭhitā ahesuṃ, chattādīniyeva ca tadā paññāyiṃsu, na chattādiggāhakā. Sabbā ca disāti dasapi disā. Nayidaṃ sabbadisāvilokanaṃ sattapadavītihāruttarakālaṃ daṭṭhabbaṃ. Mahāsatto hi manussānaṃ hatthato muccitvā puratthimadisaṃ olokesi. Tattha devamanussā gandhamālādīhi pūjayamānā ‘‘mahāpurisa idha tumhehi sadisopi natthi, kuto uttaritaro’’ti āhaṃsu. Evaṃ catasso disā, catasso anudisā; heṭṭhā, uparīti sabbā disā anuviloketvā sabbattha attanā sadisaṃ adisvā ‘‘ayaṃ uttarā disā’’ti tattha sattapadavītihārena agamāsi. Āsabhinti uttamaṃ. Aggoti sabbapaṭhamo. Jeṭṭho seṭṭhoti ca tasseva vevacanaṃ. Ayamantimā jāti, natthi dāni punabbhavoti imasmiṃ attabhāve pattabbaṃ arahattaṃ byākāsi.

    ಅನೇಕೇಸಂ ವಿಸೇಸಾಧಿಗಮಾನಂ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಭಾವೇನಾತಿ ಸಂಖಿತ್ತೇನ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ‘‘ಯಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿತ್ಥಾರತೋ ದಸ್ಸೇತಿ। ತತ್ಥ ಏತ್ಥಾತಿ –

    Anekesaṃ visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvenāti saṃkhittena vuttamatthaṃ ‘‘yañhī’’tiādinā vitthārato dasseti. Tattha etthāti –

    ‘‘ಅನೇಕಸಾಖಞ್ಚ ಸಹಸ್ಸಮಣ್ಡಲಂ,

    ‘‘Anekasākhañca sahassamaṇḍalaṃ,

    ಛತ್ತಂ ಮರೂ ಧಾರಯುಮನ್ತಲಿಕ್ಖೇ।

    Chattaṃ marū dhārayumantalikkhe;

    ಸುವಣ್ಣದಣ್ಡಾ ವೀತಿಪತನ್ತಿ ಚಾಮರಾ,

    Suvaṇṇadaṇḍā vītipatanti cāmarā,

    ನ ದಿಸ್ಸರೇ ಚಾಮರಛತ್ತಗಾಹಕಾ’’ತಿ॥ (ಸು॰ ನಿ॰ ೬೯೩)।

    Na dissare cāmarachattagāhakā’’ti. (su. ni. 693);

    ಇಮಿಸ್ಸಾ ಗಾಥಾಯ। ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಮೇವ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅಪ್ಪಟಿಹತಚಾರತಾಯ ಅನಾವರಣಞಾಣನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾನಾವರಣಞಾಣಪಟಿಲಾಭಸ್ಸಾ’’ತಿ। ತಥಾ ಅಯಂ ಭಗವಾಪಿ ಗತೋ…ಪೇ॰… ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಭಾವೇನಾತಿ ಏತೇನ ಅಭಿಜಾತಿಯಂ ಧಮ್ಮತಾವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕವಿಸೇಸಾ ಸಬ್ಬಬೋಧಿಸತ್ತಾನಂ ಸಾಧಾರಣಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಪಾರಮಿತಾನಿಸ್ಸನ್ದಾ ಹಿ ತೇತಿ।

    Imissā gāthāya. Sabbaññutaññāṇameva sabbattha appaṭihatacāratāya anāvaraṇañāṇanti āha ‘‘sabbaññutānāvaraṇañāṇapaṭilābhassā’’ti. Tathā ayaṃ bhagavāpi gato…pe… pubbanimittabhāvenāti etena abhijātiyaṃ dhammatāvasena uppajjanakavisesā sabbabodhisattānaṃ sādhāraṇāti dasseti. Pāramitānissandā hi teti.

    ವಿಕ್ಕಮೀತಿ ಅಗಮಾಸಿ। ಮರೂತಿ ದೇವಾ। ಸಮಾತಿ ವಿಲೋಕನಸಮತಾಯ ಸಮಾ ಸದಿಸಿಯೋ। ಮಹಾಪುರಿಸೋ ಹಿ ಯಥಾ ಏಕಂ ದಿಸಂ ವಿಲೋಕೇಸಿ, ಏವಂ ಸೇಸದಿಸಾಪಿ, ನ ಕತ್ಥಚಿ ವಿಲೋಕನೇ ವಿಬನ್ಧೋ ತಸ್ಸ ಅಹೋಸೀತಿ। ಸಮಾತಿ ವಾ ವಿಲೋಕೇತುಂ ಯುತ್ತಾ, ವಿಸಮರಹಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಹಿ ತದಾ ಬೋಧಿಸತ್ತಸ್ಸ ವಿರೂಪಬೀಭಚ್ಛವಿಸಮರೂಪಾನಿ ವಿಲೋಕೇತುಂ ಅಯುತ್ತಾನಿ ದಿಸಾಸು ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೀತಿ।

    Vikkamīti agamāsi. Marūti devā. Samāti vilokanasamatāya samā sadisiyo. Mahāpuriso hi yathā ekaṃ disaṃ vilokesi, evaṃ sesadisāpi, na katthaci vilokane vibandho tassa ahosīti. Samāti vā viloketuṃ yuttā, visamarahitāti attho. Na hi tadā bodhisattassa virūpabībhacchavisamarūpāni viloketuṃ ayuttāni disāsu upaṭṭhahantīti.

    ಏವಂ ‘‘ತಥಾ ಗತೋ’’ತಿ ಕಾಯಗಮನಟ್ಠೇನ ಗತ-ಸದ್ದೇನ ತಥಾಗತ-ಸದ್ದಂ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಞಾಣಗಮನಟ್ಠೇನ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಥ ವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇನಾತಿ ಅಲೋಭಪ್ಪಧಾನೇನ ಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇನ । ಕುಸಲಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ ಇಧ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ, ನ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾದಯೋ, ‘‘ಪಠಮಜ್ಝಾನ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಭಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೭.ಚೂಳಸೀಲವಣ್ಣನಾ; ಅ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧.೧೭೦) ಚ ವದನ್ತಿ। ಪಹಾಯಾತಿ ಪಜಹಿತ್ವಾ। ಗತೋ ಅಧಿಗತೋ, ಪಟಿಪನ್ನೋ ಉತ್ತರಿವಿಸೇಸನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಹಾಯಾತಿ ವಾ ಪಹಾನಹೇತು, ಪಹಾನಲಕ್ಖಣಂ ವಾ। ಹೇತುಲಕ್ಖಣತ್ಥೋ ಹಿ ಅಯಂ ಪಹಾಯ-ಸದ್ದೋ। ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಪ್ಪಹಾನಹೇತುಕಂ ‘‘ಗತೋ’’ತಿ ಹೇತ್ಥ ವುತ್ತಂ ಗಮನಂ ಅವಬೋಧೋ, ಪಟಿಪತ್ತಿ ಏವ ವಾ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಪ್ಪಹಾನೇನ ಚ ಲಕ್ಖೀಯತೀತಿ। ಏಸ ನಯೋ ಪದಾಲೇತ್ವಾತಿಆದೀಸುಪಿ। ಅಬ್ಯಾಪಾದೇನಾತಿ ಮೇತ್ತಾಯ। ಆಲೋಕಸಞ್ಞಾಯಾತಿ ವಿಭೂತಂ ಕತ್ವಾ ಮನಸಿಕರಣೇನ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಭಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೭.ಚೂಳಸೀಲವಣ್ಣನಾ) ಉಪಟ್ಠಿತಆಲೋಕಸಞ್ಚಾನನೇನ। ಅವಿಕ್ಖೇಪೇನಾತಿ ಸಮಾಧಿನಾ। ಧಮ್ಮವವತ್ಥಾನೇನಾತಿ ಕುಸಲಾದಿಧಮ್ಮಾನಂ ಯಾಥಾವನಿಚ್ಛಯೇನ। ‘‘ಸಪ್ಪಚ್ಚಯನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನೇನಾ’’ತಿಪಿ ವದನ್ತಿ।

    Evaṃ ‘‘tathā gato’’ti kāyagamanaṭṭhena gata-saddena tathāgata-saddaṃ niddisitvā idāni ñāṇagamanaṭṭhena taṃ dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādimāha. Tattha nekkhammenāti alobhappadhānena kusalacittuppādena . Kusalā hi dhammā idha nekkhammaṃ, na pabbajjādayo, ‘‘paṭhamajjhāna’’nti (dī. ni. abhi. ṭī. 1.7.cūḷasīlavaṇṇanā; a. ni. ṭī. 1.1.170) ca vadanti. Pahāyāti pajahitvā. Gato adhigato, paṭipanno uttarivisesanti attho. Pahāyāti vā pahānahetu, pahānalakkhaṇaṃ vā. Hetulakkhaṇattho hi ayaṃ pahāya-saddo. Kāmacchandādippahānahetukaṃ ‘‘gato’’ti hettha vuttaṃ gamanaṃ avabodho, paṭipatti eva vā kāmacchandādippahānena ca lakkhīyatīti. Esa nayo padāletvātiādīsupi. Abyāpādenāti mettāya. Ālokasaññāyāti vibhūtaṃ katvā manasikaraṇena (dī. ni. abhi. ṭī. 1.7.cūḷasīlavaṇṇanā) upaṭṭhitaālokasañcānanena. Avikkhepenāti samādhinā. Dhammavavatthānenāti kusalādidhammānaṃ yāthāvanicchayena. ‘‘Sappaccayanāmarūpavavatthānenā’’tipi vadanti.

    ಏವಂ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿನೀವರಣಪ್ಪಹಾನೇನ ‘‘ಅಭಿಜ್ಝಂ ಲೋಕೇ ಪಹಾಯಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ವಿಭ॰ ೫೦೮) ವುತ್ತಾಯ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿಪದಾಯ ಭಗವತೋ ತಥಾಗತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸಹ ಉಪಾಯೇನ ಅಟ್ಠಹಿ ಸಮಾಪತ್ತೀಹಿ ಅಟ್ಠಾರಸಹಿ ಚ ಮಹಾವಿಪಸ್ಸನಾಹಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಞಾಣೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ನಾಮರೂಪಪರಿಗ್ಗಹಕಙ್ಖಾವಿತರಣಾನಞ್ಹಿ ವಿನಿಬನ್ಧಭೂತಸ್ಸ ಮೋಹಸ್ಸ ದೂರೀಕರಣೇನ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾಯಂ ಠಿತಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾದಯೋ ಸಿಜ್ಝನ್ತಿ, ತಥಾ ಝಾನಸಮಾಪತ್ತೀಸು ಅಭಿರತಿನಿಮಿತ್ತೇನ ಪಾಮೋಜ್ಜೇನ। ತತ್ಥ ‘‘ಅನಭಿರತಿಯಾ ವಿನೋದಿತಾಯ ಝಾನಾದೀನಂ ಸಮಧಿಗಮೋ’’ತಿ ಸಮಾಪತ್ತಿವಿಪಸ್ಸನಾನಂ ಅರತಿವಿನೋದನಅವಿಜ್ಜಾಪದಾಲನಾದೀನಿ ಉಪಾಯೋ, ಉಪ್ಪಟಿಪಾಟಿನಿದ್ದೇಸೋ ಪನ ನೀವರಣಸಭಾವಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಹೇಟ್ಠಾ ನಿವರಣೇಸುಪಿ ಸಙ್ಗಹದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸಮಾಪತ್ತಿವಿಹಾರಪ್ಪವೇಸವಿಬನ್ಧನೇನ ನೀವರಣಾನಿ ಕವಾಟಸದಿಸಾನೀತಿ ಆಹ ‘‘ನೀವರಣಕವಾಟಂ ಉಗ್ಘಾಟೇತ್ವಾ’’ತಿ। ‘‘ರತ್ತಿಂ ಅನುವಿತಕ್ಕೇತ್ವಾ ಅನುವಿಚಾರೇತ್ವಾ ದಿವಾ ಕಮ್ಮನ್ತೇ ಪಯೋಜೇತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೫೧) ವುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾ ಧೂಮಾಯನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾತಿ ಆಹ ‘‘ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಧೂಮ’’ನ್ತಿ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನುಪಚಾರೇಯೇವ ದುಕ್ಖಂ, ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನುಪಚಾರೇ ಚ ಸುಖಂ ಪಹೀಯತಿ, ಅತಿಸಯಪ್ಪಹಾನಂ ಪನ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನೇನ ಸುಖದುಕ್ಖಂ ಪಹಾಯಾ’’ತಿ।

    Evaṃ kāmacchandādinīvaraṇappahānena ‘‘abhijjhaṃ loke pahāyā’’tiādinā (vibha. 508) vuttāya paṭhamajjhānassa pubbabhāgapaṭipadāya bhagavato tathāgatabhāvaṃ dassetvā idāni saha upāyena aṭṭhahi samāpattīhi aṭṭhārasahi ca mahāvipassanāhi taṃ dassetuṃ ‘‘ñāṇenā’’tiādimāha. Nāmarūpapariggahakaṅkhāvitaraṇānañhi vinibandhabhūtassa mohassa dūrīkaraṇena ñātapariññāyaṃ ṭhitassa aniccasaññādayo sijjhanti, tathā jhānasamāpattīsu abhiratinimittena pāmojjena. Tattha ‘‘anabhiratiyā vinoditāya jhānādīnaṃ samadhigamo’’ti samāpattivipassanānaṃ arativinodanaavijjāpadālanādīni upāyo, uppaṭipāṭiniddeso pana nīvaraṇasabhāvāya avijjāya heṭṭhā nivaraṇesupi saṅgahadassanatthanti daṭṭhabbaṃ. Samāpattivihārappavesavibandhanena nīvaraṇāni kavāṭasadisānīti āha ‘‘nīvaraṇakavāṭaṃ ugghāṭetvā’’ti. ‘‘Rattiṃ anuvitakketvā anuvicāretvā divā kammante payojetī’’ti (ma. ni. 1.251) vuttaṭṭhāne vitakkavicārā dhūmāyanāti adhippetāti āha ‘‘vitakkavicāradhūma’’nti. Kiñcāpi paṭhamajjhānupacāreyeva dukkhaṃ, catutthajjhānupacāre ca sukhaṃ pahīyati, atisayappahānaṃ pana sandhāyāha ‘‘catutthajjhānena sukhadukkhaṃ pahāyā’’ti.

    ಅನಿಚ್ಚಸ್ಸ, ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ಚ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ, ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾನಂ ಅನಿಚ್ಚತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪವತ್ತಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಯೇತಂ ನಾಮಂ। ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞನ್ತಿ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮೇಸು ‘‘ನಿಚ್ಚಾ ಸಸ್ಸತಾ’’ತಿ ಏವಂಪವತ್ತಮಿಚ್ಛಾಸಞ್ಞಂ। ಸಞ್ಞಾಸೀಸೇನ ದಿಟ್ಠಿಚಿತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಗಹಣಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏಸ ನಯೋ ಇತೋ ಪರೇಸುಪಿ। ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾಯಾತಿ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ನಿಬ್ಬಿಜ್ಜನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಾಯ ಅನುಪಸ್ಸನಾಯ। ನನ್ದಿನ್ತಿ ಸಪ್ಪೀತಿಕತಣ್ಹಂ। ವಿರಾಗಾನುಪಸ್ಸನಾಯಾತಿ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ವಿರಜ್ಜನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಾಯ ಅನುಪಸ್ಸನಾಯ। ನಿರೋಧಾನುಪಸ್ಸನಾಯಾತಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಅನುಪಸ್ಸನಾಯ। ಯಥಾ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿಯೇವ, ಆಯತಿಂ ಪುನಬ್ಭವವಸೇನ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಏವಂ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ನಿರೋಧಾನುಪಸ್ಸನಾ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ನಿರೋಧಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ನಿರೋಧೇತಿ, ನೋ ಸಮುದೇತೀ’’ತಿ। ಮುಚ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ ಹಿ ಅಯಂ ಬಲಪ್ಪತ್ತಾತಿ। ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಾ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾ, ಪಟಿಸಙ್ಖಾಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ ಹಿ ಅಯಂ। ಆದಾನನ್ತಿ ನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಗಹಣಂ। ಸನ್ತತಿಸಮೂಹಕಿಚ್ಚಾರಮ್ಮಣಾನಂ ವಸೇನ ಏಕತ್ತಗ್ಗಹಣಂ ಘನಸಞ್ಞಾ। ಆಯೂಹನಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಂ। ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸಾಪತ್ತಿ ವಿಪರಿಣಾಮೋ। ಧುವಸಞ್ಞನ್ತಿ ಥಿರಭಾವಗ್ಗಹಣಂ। ನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಸಮೂಹಾದಿಘನವಸೇನ ಸಕಿಚ್ಚಪರಿಚ್ಛೇದತಾಯ ಚ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಸವಿಗ್ಗಹಗ್ಗಹಣಂ। ಪಣಿಧಿನ್ತಿ ರಾಗಾದಿಪಣಿಧಿಂ। ಸಾ ಪನತ್ಥತೋ ತಣ್ಹಾವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ನಿನ್ನತಾ। ಅಭಿನಿವೇಸನ್ತಿ ಅತ್ತಾನುದಿಟ್ಠಿಂ।

    Aniccassa, aniccanti ca anupassanā aniccānupassanā, tebhūmakadhammānaṃ aniccataṃ gahetvā pavattāya vipassanāyetaṃ nāmaṃ. Niccasaññanti saṅkhatadhammesu ‘‘niccā sassatā’’ti evaṃpavattamicchāsaññaṃ. Saññāsīsena diṭṭhicittānampi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Esa nayo ito paresupi. Nibbidānupassanāyāti saṅkhāresu nibbijjanākārena pavattāya anupassanāya. Nandinti sappītikataṇhaṃ. Virāgānupassanāyāti saṅkhāresu virajjanākārena pavattāya anupassanāya. Nirodhānupassanāyāti saṅkhārānaṃ nirodhassa anupassanāya. Yathā vā saṅkhārā nirujjhantiyeva, āyatiṃ punabbhavavasena na uppajjanti, evaṃ anupassanā nirodhānupassanā. Tenevāha ‘‘nirodhānupassanāya nirodheti, no samudetī’’ti. Muccitukamyatā hi ayaṃ balappattāti. Paṭinissajjanākārena pavattā anupassanā paṭinissaggānupassanā, paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā hi ayaṃ. Ādānanti niccādivasena gahaṇaṃ. Santatisamūhakiccārammaṇānaṃ vasena ekattaggahaṇaṃ ghanasaññā. Āyūhanaṃ abhisaṅkharaṇaṃ. Avatthāvisesāpatti vipariṇāmo. Dhuvasaññanti thirabhāvaggahaṇaṃ. Nimittanti samūhādighanavasena sakiccaparicchedatāya ca saṅkhārānaṃ saviggahaggahaṇaṃ. Paṇidhinti rāgādipaṇidhiṃ. Sā panatthato taṇhāvasena saṅkhāresu ninnatā. Abhinivesanti attānudiṭṭhiṃ.

    ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾದಿವಸೇನ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮತೀರಣಂ ಅಧಿಪಞ್ಞಾಧಮ್ಮವಿಪಸ್ಸನಾ। ಸಾರಾದಾನಾಭಿನಿವೇಸನ್ತಿ ಅಸಾರೇಸು ಸಾರಗ್ಗಹಣವಿಪಲ್ಲಾಸಂ। ಇಸ್ಸರಕುತ್ತಾದಿವಸೇನ ಲೋಕೋ ಸಮುಪ್ಪನ್ನೋತಿ ಅಭಿನಿವೇಸೋ ಸಮ್ಮೋಹಾಭಿನಿವೇಸೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಅಹೋಸಿಂ ನು ಖೋ ಅಹಂ ಅತೀತಮದ್ಧಾನನ್ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೮; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦) ಪವತ್ತಸಂಸಯಾಪತ್ತಿ ಸಮ್ಮೋಹಾಭಿನಿವೇಸೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಲೇಣತಾಣಭಾವಗ್ಗಹಣಂ ಆಲಯಾಭಿನಿವೇಸೋ। ‘‘ಆಲಯರತಾ ಆಲಯಸಮ್ಮುದಿತಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೬೪, ೬೭; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೮೧; ೨.೩೩೭; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೭೨; ಮಹಾವ॰ ೭, ೮) ವಚನತೋ ಆಲಯೋ ತಣ್ಹಾ, ಸಾಯೇವ ಚಕ್ಖಾದೀಸು ರೂಪಾದೀಸು ಚ ಅಭಿನಿವಿಸನವಸೇನ ಪವತ್ತಿಯಾ ಆಲಯಾಭಿನಿವೇಸೋತಿ ಕೇಚಿ। ‘‘ಏವಂವಿಧಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜೀಯನ್ತೀ’’ತಿ ಪವತ್ತಂ ಞಾಣಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ। ವಟ್ಟತೋ ವಿಗತತ್ತಾ ವಿವಟ್ಟಂ, ನಿಬ್ಬಾನಂ, ತತ್ಥ ಆರಮ್ಮಣಕರಣಸಙ್ಖಾತೇನ ಅನುಪಸ್ಸನೇನ ಪವತ್ತಿಯಾ ವಿವಟ್ಟಾನುಪಸ್ಸನಾ, ಗೋತ್ರಭೂ। ಸಂಯೋಗಾಭಿನಿವೇಸನ್ತಿ ಸಂಯುಜ್ಜನವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ನಿವಿಸನಂ। ದಿಟ್ಠೇಕಟ್ಠೇತಿ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಹಜಾತೇಕಟ್ಠೇ ಪಹಾನೇಕಟ್ಠೇ ಚ। ಓಳಾರಿಕೇತಿ ಉಪರಿಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸೇ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ವುತ್ತಂ, ಅಞ್ಞಥಾ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾಪಿ ದುತಿಯಮಗ್ಗವಜ್ಝೇಹಿ ಓಳಾರಿಕಾತಿ। ಅಣುಸಹಗತೇತಿ ಅಣುಭೂತೇ। ಇದಂ ಹೇಟ್ಠಿಮಮಗ್ಗವಜ್ಝೇ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇತಿ ಅವಸಿಟ್ಠಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇ। ನ ಹಿ ಪಠಮಾದಿಮಗ್ಗೇಹಿ ಪಹೀನಾ ಕಿಲೇಸಾ ಪುನ ಪಹೀಯನ್ತೀತಿ।

    Aniccadukkhādivasena sabbadhammatīraṇaṃ adhipaññādhammavipassanā. Sārādānābhinivesanti asāresu sāraggahaṇavipallāsaṃ. Issarakuttādivasena loko samuppannoti abhiniveso sammohābhiniveso. Keci pana ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhānantiādinā (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) pavattasaṃsayāpatti sammohābhiniveso’’ti vadanti. Saṅkhāresu leṇatāṇabhāvaggahaṇaṃ ālayābhiniveso. ‘‘Ālayaratā ālayasammuditā’’ti (dī. ni. 2.64, 67; ma. ni. 1.281; 2.337; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 7, 8) vacanato ālayo taṇhā, sāyeva cakkhādīsu rūpādīsu ca abhinivisanavasena pavattiyā ālayābhinivesoti keci. ‘‘Evaṃvidhā saṅkhārā paṭinissajjīyantī’’ti pavattaṃ ñāṇaṃ paṭisaṅkhānupassanā. Vaṭṭato vigatattā vivaṭṭaṃ, nibbānaṃ, tattha ārammaṇakaraṇasaṅkhātena anupassanena pavattiyā vivaṭṭānupassanā, gotrabhū. Saṃyogābhinivesanti saṃyujjanavasena saṅkhāresu nivisanaṃ. Diṭṭhekaṭṭheti diṭṭhiyā sahajātekaṭṭhe pahānekaṭṭhe ca. Oḷāriketi uparimaggavajjhakilese apekkhitvā vuttaṃ, aññathā dassanena pahātabbāpi dutiyamaggavajjhehi oḷārikāti. Aṇusahagateti aṇubhūte. Idaṃ heṭṭhimamaggavajjhe apekkhitvā vuttaṃ. Sabbakileseti avasiṭṭhasabbakilese. Na hi paṭhamādimaggehi pahīnā kilesā puna pahīyantīti.

    ಕಕ್ಖಳತ್ತಂ ಕಥಿನಭಾವೋ। ಪಗ್ಘರಣಂ ದ್ರವಭಾವೋ। ಲೋಕಿಯವಾಯುನಾ ಭಸ್ತಸ್ಸ ವಿಯ ಯೇನ ವಾಯುನಾ ತಂತಂಕಲಾಪಸ್ಸ ಉದ್ಧುಮಾಯನಂ, ಥದ್ಧಭಾವೋ ವಾ, ತಂ ವಿತ್ಥಮ್ಭನಂ। ವಿಜ್ಜಮಾನೇಪಿ ಕಲಾಪನ್ತರಭೂತಾನಂ ಕಲಾಪನ್ತರಭೂತೇಹಿ ಸಮ್ಫುಟ್ಠಭಾವೇ ತಂತಂಭೂತವಿವಿತ್ತತಾ ರೂಪಪರಿಯನ್ತೋ ಆಕಾಸೋತಿ ಯೇಸಂ ಯೋ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ, ತೇಹಿ ಸೋ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠೋವ, ಅಞ್ಞಥಾ ಭೂತಾನಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಸಭಾವೋ ನ ಸಿಯಾ ಬ್ಯಾಪೀಭಾವಾಪತ್ತಿತೋ, ಅಬ್ಯಾಪಿತಾವ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠತಾತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಲಾಪೇ ಭೂತಾನಂ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ, ತೇಹಿ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಭಾವೋ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಲಕ್ಖಣಂ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ ಆಕಾಸಧಾತುನಿದ್ದೇಸೇ (ಧ॰ ಸ॰ ೬೩೭) ‘‘ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಂ ಚತೂಹಿ ಮಹಾಭೂತೇಹೀ’’ತಿ।

    Kakkhaḷattaṃ kathinabhāvo. Paggharaṇaṃ dravabhāvo. Lokiyavāyunā bhastassa viya yena vāyunā taṃtaṃkalāpassa uddhumāyanaṃ, thaddhabhāvo vā, taṃ vitthambhanaṃ. Vijjamānepi kalāpantarabhūtānaṃ kalāpantarabhūtehi samphuṭṭhabhāve taṃtaṃbhūtavivittatā rūpapariyanto ākāsoti yesaṃ yo paricchedo, tehi so asamphuṭṭhova, aññathā bhūtānaṃ paricchedasabhāvo na siyā byāpībhāvāpattito, abyāpitāva asamphuṭṭhatāti yasmiṃ kalāpe bhūtānaṃ paricchedo, tehi asamphuṭṭhabhāvo asamphuṭṭhalakkhaṇaṃ. Tenāha bhagavā ākāsadhātuniddese (dha. sa. 637) ‘‘asamphuṭṭhaṃ catūhi mahābhūtehī’’ti.

    ವಿರೋಧಿಪಚ್ಚಯಸನ್ನಿಪಾತೇ ವಿಸದಿಸುಪ್ಪತ್ತಿ ರುಪ್ಪನಂ। ಚೇತನಾಪಧಾನತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಧಮ್ಮಾನಂ ಚೇತನಾವಸೇನೇತಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯೇ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ॰ ೯೨) ‘‘ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಚೇತನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಚೇತನಾವ ವಿಭತ್ತಾ। ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಲಕ್ಖಣಾ ಚ ಚೇತನಾ। ಯಥಾಹ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ? ಕುಸಲಾ ಚೇತನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ’’ತಿಆದಿ। ಫರಣಂ ಸವಿಪ್ಫಾರಿಕತಾ। ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯೇತಿ ಅಸದ್ಧಿಯಹೇತು। ನಿಮಿತ್ತತ್ಥೇ ಭುಮ್ಮಂ। ಏಸ ನಯೋ ಕೋಸಜ್ಜೇತಿಆದೀಸು। ಉಪಸಮಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಕಾಯಚಿತ್ತಪರಿಳಾಹೂಪಸಮಲಕ್ಖಣಂ। ಲೀನುದ್ಧಚ್ಚರಹಿತೇ ಅಧಿಚಿತ್ತೇ ಪವತ್ತಮಾನೇ ಪಗ್ಗಹನಿಗ್ಗಹಸಮ್ಪಹಂಸನೇಸು ಅಬ್ಯಾವಟತಾಯ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖನಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನಂ ಪಕ್ಖಪಾತುಪಚ್ಛೇದತೋ।

    Virodhipaccayasannipāte visadisuppatti ruppanaṃ. Cetanāpadhānattā saṅkhārakkhandhadhammānaṃ cetanāvasenetaṃ vuttaṃ ‘‘saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇalakkhaṇa’’nti. Tathā hi suttantabhājanīye saṅkhārakkhandhavibhaṅge (vibha. 92) ‘‘cakkhusamphassajā cetanā’’tiādinā cetanāva vibhattā. Abhisaṅkharaṇalakkhaṇā ca cetanā. Yathāha ‘‘tattha katamo puññābhisaṅkhāro? Kusalā cetanā kāmāvacarā’’tiādi. Pharaṇaṃ savipphārikatā. Assaddhiyeti asaddhiyahetu. Nimittatthe bhummaṃ. Esa nayo kosajjetiādīsu. Upasamalakkhaṇanti kāyacittapariḷāhūpasamalakkhaṇaṃ. Līnuddhaccarahite adhicitte pavattamāne paggahaniggahasampahaṃsanesu abyāvaṭatāya ajjhupekkhanaṃ paṭisaṅkhānaṃ pakkhapātupacchedato.

    ಮುಸಾವಾದಾದೀನಂ ವಿಸಂವಾದನಾದಿಕಿಚ್ಚತಾಯ ಲೂಖಾನಂ ಅಪರಿಗ್ಗಾಹಕಾನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವತೋ ಪರಿಗ್ಗಾಹಕಸಭಾವಾ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ ಸಿನಿದ್ಧಭಾವತೋ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಪಚ್ಚಯಸುಭಾಸಿತಾನಂ ಸೋತಾರಞ್ಚ ಪುಗ್ಗಲಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ತಸ್ಸಾ ಪರಿಗ್ಗಾಹಲಕ್ಖಣಂ ವುತ್ತಂ। ಕಾಯಿಕಕಿರಿಯಾ ಕಿಞ್ಚಿ ಕತ್ತಬ್ಬಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ, ಸಯಞ್ಚ ಸಮುಟ್ಠಹನಂ ಘಟನಂ ಹೋತೀತಿ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತ ಸಙ್ಖಾತಾಯ ವಿರತಿಯಾ ಸಮುಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ವಾ ಉಕ್ಖಿಪನಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪನಂ ಕಾಯಿಕಕಿರಿಯಾಯ ಭಾರುಕ್ಖಿಪನಂ ವಿಯ। ಜೀವಮಾನಸ್ಸ ಸತ್ತಸ್ಸ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ವಾ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ, ಆಜೀವಸ್ಸೇವ ವಾ ಸುದ್ಧಿ ವೋದಾನಂ। ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖೇ ಪತಿತುಂ ಅದತ್ವಾ ಸಮ್ಮದೇವ ಪಗ್ಗಣ್ಹನಂ ಪಗ್ಗಹೋ।

    Musāvādādīnaṃ visaṃvādanādikiccatāya lūkhānaṃ apariggāhakānaṃ paṭipakkhabhāvato pariggāhakasabhāvā sammāvācā siniddhabhāvato sampayuttadhamme sammāvācāpaccayasubhāsitānaṃ sotārañca puggalaṃ pariggaṇhātīti tassā pariggāhalakkhaṇaṃ vuttaṃ. Kāyikakiriyā kiñci kattabbaṃ samuṭṭhāpeti, sayañca samuṭṭhahanaṃ ghaṭanaṃ hotīti sammākammanta saṅkhātāya viratiyā samuṭṭhānalakkhaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Sampayuttadhammānaṃ vā ukkhipanaṃ samuṭṭhāpanaṃ kāyikakiriyāya bhārukkhipanaṃ viya. Jīvamānassa sattassa, sampayuttadhammānaṃ vā jīvitindriyappavattiyā, ājīvasseva vā suddhi vodānaṃ. Sasampayuttadhammassa cittassa saṃkilesapakkhe patituṃ adatvā sammadeva paggaṇhanaṃ paggaho.

    ‘‘ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಇಧ ಚೇತನಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಚೇತನಾಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿ। ನಮನಂ ಆರಮ್ಮಣಾಭಿಮುಖಭಾವೋ। ಆಯತನಂ ಪವತ್ತನಂ। ಆಯತನಾನಂ ವಸೇನ ಹಿ ಆಯಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾನಂ ಪವತ್ತಿ। ತಣ್ಹಾಯ ಹೇತುಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ವಟ್ಟಸ್ಸ ಜನಕಹೇತುಭಾವೋ, ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪನ ನಿಬ್ಬಾನಸಮ್ಪಾಪಕತ್ತನ್ತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ।

    ‘‘Saṅkhārā’’ti idha cetanā adhippetāti vuttaṃ ‘‘saṅkhārānaṃ cetanālakkhaṇa’’nti. Namanaṃ ārammaṇābhimukhabhāvo. Āyatanaṃ pavattanaṃ. Āyatanānaṃ vasena hi āyasaṅkhātānaṃ cittacetasikānaṃ pavatti. Taṇhāya hetulakkhaṇanti vaṭṭassa janakahetubhāvo, maggassa pana nibbānasampāpakattanti ayametesaṃ viseso.

    ತಥಲಕ್ಖಣಂ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವೋ। ಏಕರಸೋ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾನತಿವತ್ತನಂ ಅನೂನಾನಧಿಕಭಾವೋ। ಯುಗನದ್ಧಾ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾವ। ಸದ್ಧಾಪಞ್ಞಾ ಪಗ್ಗಹಾವಿಕ್ಖೇಪಾತಿಪಿ ವದನ್ತಿ।

    Tathalakkhaṇaṃ aviparītasabhāvo. Ekaraso aññamaññānativattanaṃ anūnānadhikabhāvo. Yuganaddhā samathavipassanāva. Saddhāpaññā paggahāvikkhepātipi vadanti.

    ಖೀಣೋತಿ ಕಿಲೇಸೇ ಖೇಪತೀತಿ ಖಯೋ, ಮಗ್ಗೋ। ಅನುಪ್ಪಾದಪರಿಯೋಸಾನತಾಯ ಅನುಪ್ಪಾದೋ, ಫಲಂ। ಪಸ್ಸದ್ಧಿ ಕಿಲೇಸವೂಪಸಮೋ। ಛನ್ದಸ್ಸಾತಿ ಕತ್ತುಕಾಮತಾಛನ್ದಸ್ಸ। ಮೂಲಲಕ್ಖಣಂ ಪತಿಟ್ಠಾಭಾವೋ। ಸಮುಟ್ಠಾನಭಾವೋ ಸಮುಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಂ ಆರಮ್ಮಣಪಟಿಪಾದಕತಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುತಾ। ಸಮೋಧಾನಂ ವಿಸಯಾದಿಸನ್ನಿಪಾತೇನ ಗಹೇತಬ್ಬಾಕಾರೋ, ಯಾ ಸಙ್ಗತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಸಮಂ ಸಹ ಓದಹನ್ತಿ ಅನೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾತಿ ವಾ ಸಮೋಧಾನಂ, ಫಸ್ಸೋ। ಸಮೋಸರನ್ತಿ ಸನ್ನಿಪತನ್ತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಸಮೋಸರಣಂ। ವೇದನಾಯ ವಿನಾ ಅಪ್ಪವತ್ತಮಾನಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾ ವೇದನಾನುಭವನನಿಮಿತ್ತಂ ಸಮೋಸಟಾ ವಿಯ ಹೋನ್ತೀತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಂ। ಗೋಪಾನಸೀನಂ ಕೂಟಂ ವಿಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಪಾಮೋಕ್ಖಭಾವೋ ಪಮುಖಲಕ್ಖಣಂ। ತತೋ, ತೇಸಂ ವಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ಉತ್ತರಿ ಪಧಾನನ್ತಿ ತತುತ್ತರಿ, ಪಞ್ಞುತ್ತರಾ ಹಿ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ। ವಿಮುತ್ತಿಯಾತಿ ಫಲಸ್ಸ। ತಞ್ಹಿ ಸೀಲಾದಿಗುಣಸಾರಸ್ಸ ಪರಮುಕ್ಕಂಸಭಾವೇನ ಸಾರಂ। ಅಯಞ್ಚ ಲಕ್ಖಣವಿಭಾಗೋ ಛಧಾತುಪಞ್ಚಝಾನಙ್ಗಾದಿವಸೇನ ತಂತಂಸುತ್ತಪದಾನುಸಾರೇನ ಪೋರಾಣಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಆಗತನಯೇನ ಚ ಕತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತಥಾ ಹಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತೋಪಿ ಕೋಚಿ ಧಮ್ಮೋ ಪರಿಯಾಯನ್ತರಪಕಾಸನತ್ಥಂ ಪುನ ದಸ್ಸಿತೋ। ತತೋ ಏವ ಚ ‘‘ಛನ್ದಮೂಲಕಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಮನಸಿಕಾರಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಫಸ್ಸಸಮೋಧಾನಾ ವೇದನಾಸಮೋಸರಣಾ’’ತಿ, ‘‘ಪಞ್ಞುತ್ತರಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ, ‘‘ವಿಮುತ್ತಿಸಾರಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯ’’ನ್ತಿ, ‘‘ನಿಬ್ಬಾನೋಗಧಞ್ಹಿ ಆವುಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ನಿಬ್ಬಾನಪರಿಯೋಸಾನ’’ನ್ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೬) ಚ ಸುತ್ತಪದಾನಂ ವಸೇನ ‘‘ಛನ್ದಸ್ಸ ಮೂಲಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।

    Khīṇoti kilese khepatīti khayo, maggo. Anuppādapariyosānatāya anuppādo, phalaṃ. Passaddhi kilesavūpasamo. Chandassāti kattukāmatāchandassa. Mūlalakkhaṇaṃ patiṭṭhābhāvo. Samuṭṭhānabhāvo samuṭṭhānalakkhaṇaṃ ārammaṇapaṭipādakatāya sampayuttadhammānaṃ uppattihetutā. Samodhānaṃ visayādisannipātena gahetabbākāro, yā saṅgatīti vuccati. Samaṃ saha odahanti anena sampayuttadhammāti vā samodhānaṃ, phasso. Samosaranti sannipatanti etthāti samosaraṇaṃ. Vedanāya vinā appavattamānā sampayuttadhammā vedanānubhavananimittaṃ samosaṭā viya hontīti evaṃ vuttaṃ. Gopānasīnaṃ kūṭaṃ viya sampayuttānaṃ pāmokkhabhāvo pamukhalakkhaṇaṃ. Tato, tesaṃ vā sampayuttadhammānaṃ uttari padhānanti tatuttari, paññuttarā hi kusalā dhammā. Vimuttiyāti phalassa. Tañhi sīlādiguṇasārassa paramukkaṃsabhāvena sāraṃ. Ayañca lakkhaṇavibhāgo chadhātupañcajhānaṅgādivasena taṃtaṃsuttapadānusārena porāṇaṭṭhakathāyaṃ āgatanayena ca katoti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi pubbe vuttopi koci dhammo pariyāyantarapakāsanatthaṃ puna dassito. Tato eva ca ‘‘chandamūlakā kusalā dhammā manasikārasamuṭṭhānā phassasamodhānā vedanāsamosaraṇā’’ti, ‘‘paññuttarā kusalā dhammā’’ti, ‘‘vimuttisāramidaṃ brahmacariya’’nti, ‘‘nibbānogadhañhi āvuso brahmacariyaṃ nibbānapariyosāna’’nti (ma. ni. 1.466) ca suttapadānaṃ vasena ‘‘chandassa mūlalakkhaṇa’’ntiādi vuttaṃ.

    ತಥಧಮ್ಮಾ ನಾಮ ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವತ್ತಾ। ತಥಾನಿ ತಂಸಭಾವತ್ತಾ। ಅವಿತಥಾನಿ ಅಮುಸಾಸಭಾವತ್ತಾ। ಅನಞ್ಞಥಾನಿ ಅಞ್ಞಾಕಾರರಹಿತತ್ತಾ। ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋತಿ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಸಮ್ಭೂತಂ ಹುತ್ವಾ ಸಹಿತಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯಾನುರೂಪಸ್ಸ ಉದ್ಧಂ ಆಗತಭಾವೋ, ಅನುಪವತ್ತನಟ್ಠೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೋ ಚ ಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ ಚ ಸಮ್ಭೂತಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ, ನ ಜಾತಿತೋ ಜರಾಮರಣಂ ನ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಜಾತಿಂ ವಿನಾ ಅಞ್ಞತೋ ಹೋತೀತಿ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೋ। ಇತ್ಥಞ್ಚ ಜಾತಿತೋ ಸಮುದಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ, ಯಾ ಯಾ ಜಾತಿ ಯಥಾ ಯಥಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತದನುರೂಪಂ ಪಾತುಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ನ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಅವಿಜ್ಜಂ ವಿನಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಯಾ ಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಯೇಸಂ ಯೇಸಂ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಯಥಾ ಯಥಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni aviparītasabhāvattā. Tathāni taṃsabhāvattā. Avitathāni amusāsabhāvattā. Anaññathāni aññākārarahitattā. Jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭhoti jātipaccayā sambhūtaṃ hutvā sahitassa attano paccayānurūpassa uddhaṃ āgatabhāvo, anupavattanaṭṭhoti attho. Atha vā sambhūtaṭṭho ca samudāgataṭṭho ca sambhūtasamudāgataṭṭho, na jātito jarāmaraṇaṃ na hoti, na ca jātiṃ vinā aññato hotīti jātipaccayasambhūtaṭṭho. Itthañca jātito samudāgacchatīti jātipaccayasamudāgataṭṭho, yā yā jāti yathā yathā paccayo hoti, tadanurūpaṃ pātubhāvoti attho. Avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭhoti etthāpi na avijjā saṅkhārānaṃ paccayo na hoti, na ca avijjaṃ vinā saṅkhārā uppajjanti, yā yā avijjā yesaṃ yesaṃ saṅkhārānaṃ yathā yathā paccayo hoti, ayaṃ avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho paccayabhāvoti attho.

    ಭಗವಾ ತಂ ಸಬ್ಬಾಕಾರತೋ ಜಾನಾತಿ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತೇನಾತಿ ಭಗವತಾ। ತಂ ವಿಭಜ್ಜಮಾನನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ತನ್ತಿ ರುಪಾಯತನಂ। ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಮಜ್ಝತ್ತಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ತಥಾ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಪರಿತ್ತಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾತದುಭಯಾದಿಭೇದಂ। ಲಬ್ಭಮಾನಕಪದವಸೇನಾತಿ ‘‘ರೂಪಾಯತನಂ ದಿಟ್ಠಂ, ಸದ್ದಾಯತನಂ ಸುತಂ, ಗನ್ಧಾಯತನಂ ರಸಾಯತನಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾಯತನಂ ಮುತಂ, ಸಬ್ಬಂ ರೂಪಂ ಮನಸಾ ವಿಞ್ಞಾತ’’ನ್ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೯೬೬) ವಚನತೋ ದಿಟ್ಠಪದಞ್ಚ ವಿಞ್ಞಾತಪದಞ್ಚ ರೂಪಾರಮ್ಮಣೇ ಲಬ್ಭತಿ, ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಇಟ್ಠಂ ಅನಿಟ್ಠಂ ಮಜ್ಝತ್ತಂ ಪರಿತ್ತಂ ಅತೀತಂ ಅನಾಗತಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಬಹಿದ್ಧಾ ದಿಟ್ಠಂ ವಿಞ್ಞಾತಂ ರೂಪಂ ರೂಪಾಯತನಂ ರೂಪಧಾತು ವಣ್ಣನಿಭಾ ಸನಿದಸ್ಸನಂ ಸಪ್ಪಟಿಘಂ ನೀಲಂ ಪೀತಕನ್ತಿ ಏವಮಾದೀಹಿ ಅನೇಕೇಹಿ ನಾಮೇಹಿ।

    Bhagavā taṃ sabbākārato jānāti passatīti sambandho. Tenāti bhagavatā. Taṃ vibhajjamānanti yojetabbaṃ. Tanti rupāyatanaṃ. Iṭṭhāniṭṭhādīti ādi-saddena majjhattaṃ saṅgaṇhāti, tathā atītānāgatapaccuppannaparittaajjhattabahiddhātadubhayādibhedaṃ. Labbhamānakapadavasenāti ‘‘rūpāyatanaṃ diṭṭhaṃ, saddāyatanaṃ sutaṃ, gandhāyatanaṃ rasāyatanaṃ phoṭṭhabbāyatanaṃ mutaṃ, sabbaṃ rūpaṃ manasā viññāta’’nti (dha. sa. 966) vacanato diṭṭhapadañca viññātapadañca rūpārammaṇe labbhati, rūpārammaṇaṃ iṭṭhaṃ aniṭṭhaṃ majjhattaṃ parittaṃ atītaṃ anāgataṃ paccuppannaṃ ajjhattaṃ bahiddhā diṭṭhaṃ viññātaṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ rūpadhātu vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītakanti evamādīhi anekehi nāmehi.

    ತೇರಸಹಿ ವಾರೇಹೀತಿ ರೂಪಕಣ್ಡೇ (ಧ॰ ಸ॰ ೬೧೬) ಆಗತೇ ತೇರಸ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಏಕೇಕಸ್ಮಿಞ್ಚ ವಾರೇ ಚತುನ್ನಂ ಚತುನ್ನಂ ವವತ್ಥಾಪನನಯಾನಂ ವಸೇನ ‘‘ದ್ವೇಪಞ್ಞಾಸಾಯ ನಯೇಹೀ’’ತಿ ಆಹ। ತಥಮೇವ ಅವಿಪರೀತದಸ್ಸಿತಾಯ ಅಪ್ಪಟಿವತ್ತಿಯದೇಸನತಾಯ ಚ। ‘‘ಜಾನಾಮಿ ಅಭಿಞ್ಞಾಸಿ’’ನ್ತಿ ವತ್ತಮಾನಾತೀತಕಾಲೇಸು ಞಾಣಪ್ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನೇನ ಅನಾಗತೇಪಿ ಞಾಣಪ್ಪವತ್ತಿ ವುತ್ತಾಯೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ವಿದಿತ-ಸದ್ದೋ ಅನಾಮಟ್ಠಕಾಲವಿಸೇಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ‘‘ದಿಟ್ಠಂ ಸುತಂ ಮುತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಸ॰ ೯೬೬) ವಿಯ। ನ ಉಪಟ್ಠಾಸೀತಿ ಅತ್ತತ್ತನಿಯವಸೇನ ನ ಉಪಗಚ್ಛಿ। ಯಥಾ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ ಯಂಸಭಾವಾ ಯಂಪಕಾರಾ ಚ, ತಥಾ ನೇ ಪಸ್ಸತಿ ಜಾನಾತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ತಥಾಗತೋತಿ ಏವಂ ಪದಸಮ್ಭವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ ಪಿಸೋದರಾದಿಪಕ್ಖೇಪೇನ (ಪಾಣಿನಿ ೬.೩.೧೦೯) ವಾ ದಸ್ಸಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಲೋಪಂ, ಆಗತ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಚಾಗಮಂ ಕತ್ವಾ ತಥಾಗತೋ’’ತಿ ವಣ್ಣೇನ್ತಿ।

    Terasahi vārehīti rūpakaṇḍe (dha. sa. 616) āgate terasa niddesavāre sandhāyāha. Ekekasmiñca vāre catunnaṃ catunnaṃ vavatthāpananayānaṃ vasena ‘‘dvepaññāsāya nayehī’’ti āha. Tathameva aviparītadassitāya appaṭivattiyadesanatāya ca. ‘‘Jānāmi abhiññāsi’’nti vattamānātītakālesu ñāṇappavattidassanena anāgatepi ñāṇappavatti vuttāyevāti daṭṭhabbā. Vidita-saddo anāmaṭṭhakālaviseso veditabbo ‘‘diṭṭhaṃ sutaṃ muta’’ntiādīsu (dha. sa. 966) viya. Na upaṭṭhāsīti attattaniyavasena na upagacchi. Yathā rūpārammaṇādayo dhammā yaṃsabhāvā yaṃpakārā ca, tathā ne passati jānāti gacchatīti tathāgatoti evaṃ padasambhavo veditabbo. Keci pana ‘‘niruttinayena pisodarādipakkhepena (pāṇini 6.3.109) vā dassi-saddassa lopaṃ, āgata-saddassa cāgamaṃ katvā tathāgato’’ti vaṇṇenti.

    ನಿದ್ದೋಸತಾಯ ಅನುಪವಜ್ಜಂ। ಪಕ್ಖಿಪಿತಬ್ಬಾಭಾವೇನ ಅನೂನಂ। ಅಪನೇತಬ್ಬಾಭಾವೇನ ಅನಧಿಕಂ। ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಬ್ಬಾಕಾರಪರಿಪುಣ್ಣಂ। ನೋ ಅಞ್ಞಥಾತಿ ‘‘ತಥೇವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ಬ್ಯತಿರೇಕೇನ ಸಮ್ಪಾದೇತಿ। ತೇನ ಯದತ್ಥಂ ಭಾಸಿತಂ, ಏಕನ್ತೇನ ತದತ್ಥನಿಪ್ಫಾದನತೋ ಯಥಾ ಭಾಸಿತಂ ಭಗವತಾ, ತಥೇವಾತಿ ಅವಿಪರೀತದೇಸನತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಗದಅತ್ಥೋತಿ ಏತೇನ ತಥಂ ಗದತೀತಿ ತಥಾಗತೋತಿ ದ-ಕಾರಸ್ಸ ತ-ಕಾರೋ ಕತೋ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।

    Niddosatāya anupavajjaṃ. Pakkhipitabbābhāvena anūnaṃ. Apanetabbābhāvena anadhikaṃ. Atthabyañjanādisampattiyā sabbākāraparipuṇṇaṃ. No aññathāti ‘‘tathevā’’ti vuttamevatthaṃ byatirekena sampādeti. Tena yadatthaṃ bhāsitaṃ, ekantena tadatthanipphādanato yathā bhāsitaṃ bhagavatā, tathevāti aviparītadesanataṃ dasseti. Gadaatthoti etena tathaṃ gadatīti tathāgatoti da-kārassa ta-kāro kato niruttinayenāti dasseti.

    ತಥಾ ಗತಮಸ್ಸಾತಿ ತಥಾಗತೋ। ಗತನ್ತಿ ಚ ಕಾಯವಾಚಾಪವತ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಥಾತಿ ಚ ವುತ್ತೇ ಯಂತಂಸದ್ದಾನಂ ಅಬ್ಯಭಿಚಾರಿಸಮ್ಬನ್ಧಿತಾಯ ಯಥಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಉಪಟ್ಠಿತೋಯೇವ ಹೋತಿ, ಕಾಯವಚೀಕಿರಿಯಾನಞ್ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾನುಲೋಮೇನ ವಚನಿಚ್ಛಾಯಂ ಕಾಯಸ್ಸ ವಾಚಾ, ವಾಚಾಯ ಚ ಕಾಯೋ ಸಮ್ಬನ್ಧೀಭಾವೇನ ಉಪತಿಟ್ಠತೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಭಗವತೋ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಅತ್ಥೇ ತಥಾವಾದೀತಾಯ ತಥಾಗತೋತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ। ಸೋ ಪನ ಪುಬ್ಬೇ ಪಕಾರನ್ತರೇನ ದಸ್ಸಿತೋತಿ ಆಹ ‘‘ಏವಂ ತಥಾಕಾರಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ’’ತಿ।

    Tathā gatamassāti tathāgato. Gatanti ca kāyavācāpavattīti attho. Tathāti ca vutte yaṃtaṃsaddānaṃ abyabhicārisambandhitāya yathāti ayamattho upaṭṭhitoyeva hoti, kāyavacīkiriyānañca aññamaññānulomena vacanicchāyaṃ kāyassa vācā, vācāya ca kāyo sambandhībhāvena upatiṭṭhatīti imamatthaṃ dassento āha ‘‘bhagavato hī’’tiādi. Imasmiṃ pana atthe tathāvādītāya tathāgatoti ayampi attho siddho hoti. So pana pubbe pakārantarena dassitoti āha ‘‘evaṃ tathākāritāya tathāgato’’ti.

    ತಿರಿಯಂ ಅಪರಿಮಾಣಾಸು ಲೋಕಧಾತೂಸೂತಿ ಏತೇನ ಯದೇಕೇ ‘‘ತಿರಿಯಂ ವಿಯ ಉಪರಿ ಅಧೋ ಚ ಸನ್ತಿ ಲೋಕಧಾತುಯೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂ ಪಟಿಸೇಧೇತಿ। ದೇಸನಾವಿಲಾಸೋಯೇವ ದೇಸನಾವಿಲಾಸಮಯೋ ಯಥಾ ‘‘ಪುಞ್ಞಮಯಂ, ದಾನಮಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು।

    Tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsūti etena yadeke ‘‘tiriyaṃ viya upari adho ca santi lokadhātuyo’’ti vadanti, taṃ paṭisedheti. Desanāvilāsoyeva desanāvilāsamayo yathā ‘‘puññamayaṃ, dānamaya’’ntiādīsu.

    ನಿಪಾತಾನಂ ವಾಚಕಸದ್ದಸನ್ನಿಧಾನೇ ತದತ್ಥಜೋತನಭಾವೇನ ಪವತ್ತನತೋ ಗತ-ಸದ್ದೋಯೇವ ಅವಗತತ್ಥಂ ಅತೀತತ್ಥಞ್ಚ ವದತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಗತೋತಿ ಅವಗತೋ ಅತೀತೋ’’ತಿ।

    Nipātānaṃ vācakasaddasannidhāne tadatthajotanabhāvena pavattanato gata-saddoyeva avagatatthaṃ atītatthañca vadatīti āha ‘‘gatoti avagato atīto’’ti.

    ಅಥ ವಾ ಅಭಿನೀಹಾರತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿ, ಏತ್ಥನ್ತರೇ ಮಹಾಬೋಧಿಯಾನಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಹಾನಟ್ಠಾನಸಂಕಿಲೇಸನಿವತ್ತೀನಂ ಅಭಾವತೋ ಯಥಾ ಪಣಿಧಾನಂ, ತಥಾ ಗತೋ ಅಭಿನೀಹಾರಾನುರೂಪಂ ಪಟಿಪನ್ನೋತಿ ತಥಾಗತೋ। ಅಥ ವಾ ಮಹಿದ್ಧಿಕತಾಯ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾನಂ ಉಕ್ಕಂಸಾಧಿಗಮೇನ ಅನಾವರಣಞಾಣತಾಯ ಚ ಕತ್ಥಚಿಪಿ ಪಟಿಘಾತಾಭಾವತೋ ಯಥಾ ರುಚಿ, ತಥಾ ಕಾಯವಚೀಚಿತ್ತಾನಂ ಗತಾನಿ ಗಮನಾನಿ ಪವತ್ತಿಯೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ತಥಾಗತೋ। ಯಸ್ಮಾ ಚ ಲೋಕೇ ವಿಧ-ಯುತ್ತ-ಗತ-ಪ್ಪಕಾರ-ಸದ್ದಾ ಸಮಾನತ್ಥಾ ದಿಸ್ಸನ್ತಿ। ತಸ್ಮಾ ಯಥಾವಿಧಾ ವಿಪಸ್ಸೀಆದಯೋ ಭಗವನ್ತೋ, ಅಯಮ್ಪಿ ಭಗವಾ ತಥಾವಿಧೋತಿ ತಥಾಗತೋ , ಯಥಾಯುತ್ತಾ ಚ ತೇ ಭಗವನ್ತೋ, ಅಯಮ್ಪಿ ಭಗವಾ ತಥಾಯುತ್ತೋತಿ ತಥಾಗತೋ। ಅಥ ವಾ ಯಸ್ಮಾ ಸಚ್ಚಂ ತಚ್ಛಂ ತಥನ್ತಿ ಞಾಣಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ, ತಸ್ಮಾ ತಥೇನ ಞಾಣೇನ ಆಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ। ಏವಮ್ಪಿ ತಥಾಗತ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Atha vā abhinīhārato paṭṭhāya yāva sammāsambodhi, etthantare mahābodhiyānapaṭipattiyā hānaṭṭhānasaṃkilesanivattīnaṃ abhāvato yathā paṇidhānaṃ, tathā gato abhinīhārānurūpaṃ paṭipannoti tathāgato. Atha vā mahiddhikatāya paṭisambhidānaṃ ukkaṃsādhigamena anāvaraṇañāṇatāya ca katthacipi paṭighātābhāvato yathā ruci, tathā kāyavacīcittānaṃ gatāni gamanāni pavattiyo etassāti tathāgato. Yasmā ca loke vidha-yutta-gata-ppakāra-saddā samānatthā dissanti. Tasmā yathāvidhā vipassīādayo bhagavanto, ayampi bhagavā tathāvidhoti tathāgato, yathāyuttā ca te bhagavanto, ayampi bhagavā tathāyuttoti tathāgato. Atha vā yasmā saccaṃ tacchaṃ tathanti ñāṇassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā tathena ñāṇena āgatoti tathāgato. Evampi tathāgata-saddassa attho veditabbo.

    ಪಹಾಯ ಕಾಮಾದಿಮಲೇ ಯಥಾ ಗತಾ,

    Pahāya kāmādimale yathā gatā,

    ಸಮಾಧಿಞಾಣೇಹಿ ವಿಪಸ್ಸಿಆದಯೋ।

    Samādhiñāṇehi vipassiādayo;

    ಮಹೇಸಿನೋ ಸಕ್ಯಮುನೀ ಜುತಿನ್ಧರೋ,

    Mahesino sakyamunī jutindharo,

    ತಥಾ ಗತೋ ತೇನ ಮತೋ ತಥಾಗತೋ॥

    Tathā gato tena mato tathāgato.

    ತಥಞ್ಚ ಧಾತಾಯತನಾದಿಲಕ್ಖಣಂ,

    Tathañca dhātāyatanādilakkhaṇaṃ,

    ಸಭಾವಸಾಮಞ್ಞವಿಭಾಗಭೇದತೋ।

    Sabhāvasāmaññavibhāgabhedato;

    ಸಯಮ್ಭುಞಾಣೇನ ಜಿನೋ ಸಮಾಗತೋ,

    Sayambhuñāṇena jino samāgato,

    ತಥಾಗತೋ ವುಚ್ಚತಿ ಸಕ್ಯಪುಙ್ಗವೋ॥

    Tathāgato vuccati sakyapuṅgavo.

    ತಥಾನಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಸಮನ್ತಚಕ್ಖುನಾ,

    Tathāni saccāni samantacakkhunā,

    ತಥಾ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾ ಚ ಸಬ್ಬಸೋ।

    Tathā idappaccayatā ca sabbaso;

    ಅನಞ್ಞನೇಯ್ಯೇನ ಯತೋ ವಿಭಾವಿತಾ,

    Anaññaneyyena yato vibhāvitā,

    ಯಾಥಾವತೋ ತೇನ ಜಿನೋ ತಥಾಗತೋ॥

    Yāthāvato tena jino tathāgato.

    ಅನೇಕಭೇದಾಸುಪಿ ಲೋಕಧಾತುಸು,

    Anekabhedāsupi lokadhātusu,

    ಜಿನಸ್ಸ ರೂಪಾಯತನಾದಿಗೋಚರೇ।

    Jinassa rūpāyatanādigocare;

    ವಿಚಿತ್ರಭೇದಂ ತಥಮೇವ ದಸ್ಸನಂ,

    Vicitrabhedaṃ tathameva dassanaṃ,

    ತಥಾಗತೋ ತೇನ ಸಮನ್ತಲೋಚನೋ॥

    Tathāgato tena samantalocano.

    ಯತೋ ಚ ಧಮ್ಮಂ ತಥಮೇವ ಭಾಸತಿ,

    Yato ca dhammaṃ tathameva bhāsati,

    ಕರೋತಿ ವಾಚಾಯನುಲೋಮಮತ್ತನೋ।

    Karoti vācāyanulomamattano;

    ಗುಣೇಹಿ ಲೋಕಂ ಅಭಿಭುಯ್ಯಿರೀಯತಿ,

    Guṇehi lokaṃ abhibhuyyirīyati,

    ತಥಾಗತೋ ತೇನಪಿ ಲೋಕನಾಯಕೋ॥

    Tathāgato tenapi lokanāyako.

    ಯಥಾಭಿನೀಹಾರಮತೋ ಯಥಾರುಚಿ,

    Yathābhinīhāramato yathāruci,

    ಪವತ್ತವಾಚಾ ತನುಚಿತ್ತಭಾವತೋ।

    Pavattavācā tanucittabhāvato;

    ಯಥಾವಿಧಾ ಯೇನ ಪುರಾ ಮಹೇಸಿನೋ,

    Yathāvidhā yena purā mahesino,

    ತಥಾವಿಧೋ ತೇನ ಜಿನೋ ತಥಾಗತೋತಿ॥ (ಇತಿವು॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೮; ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೭ ಚೂಳಸೀಲವಣ್ಣನಾ)।

    Tathāvidho tena jino tathāgatoti. (itivu. aṭṭha. 38; dī. ni. ṭī. 1.7 cūḷasīlavaṇṇanā);

    ಆರಕತ್ತಾತಿಆದೀನಂ ಪದಾನಂ ಅತ್ಥೋ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೧.೧೨೫) ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿಸಂವಣ್ಣನಾಯ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಸಮ್ಮಾ ಸಾಮಞ್ಚ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಬುದ್ಧತ್ತಾತಿ ಇಮಿನಾಸ್ಸ ಪರೋಪದೇಸರಹಿತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾವಬೋಧನಸಮತ್ಥಸ್ಸ ಆಕಙ್ಖಾಪಟಿಬದ್ಧವುತ್ತಿನೋ ಅನಾವರಣಞಾಣಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಅಧಿಗಮೋ ದಸ್ಸಿತೋ।

    Ārakattātiādīnaṃ padānaṃ attho visuddhimagge (visuddhi. 1.125) buddhānussatisaṃvaṇṇanāya vuttanayeneva veditabbo. Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattāti imināssa paropadesarahitassa sabbākārena sabbadhammāvabodhanasamatthassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttino anāvaraṇañāṇasaṅkhātassa sabbaññutaññāṇassa adhigamo dassito.

    ನನು ಚ (ಇತಿವು॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೮) ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣತೋ ಅಞ್ಞಂ ಅನಾವರಣಞಾಣಂ, ಅಞ್ಞಥಾ ಛ ಅಸಾಧಾರಣಞಾಣಾನಿ ಬುದ್ಧಞಾಣಾನೀತಿ ವಚನಂ ವಿರುಜ್ಝೇಯ್ಯಾತಿ? ನ ವಿರುಜ್ಝತಿ ವಿಸಯಪ್ಪವತ್ತಿಭೇದವಸೇನ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಞಾಣಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಏಕಸ್ಸೇವ ಞಾಣಸ್ಸ ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತತ್ತಾ। ಏಕಮೇವ ಹಿ ತಂ ಞಾಣಂ ಅನವಸೇಸಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಸಮ್ಮುತಿಧಮ್ಮವಿಸಯತಾಯ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ, ತತ್ಥ ಚ ಆವರಣಾಭಾವತೋ ನಿಸ್ಸಙ್ಗಚಾರಮುಪಾದಾಯ ಅನಾವರಣಞಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾಹ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯಂ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೧೧೯) ‘‘ಸಬ್ಬಂ ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಮನವಸೇಸಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ, ತತ್ಥಾವರಣಂ ನತ್ಥೀತಿ ಅನಾವರಣಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿ, ತಸ್ಮಾ ನತ್ಥಿ ನೇಸಂ ಅತ್ಥತೋ ಭೇದೋ, ಏಕನ್ತೇನ ಚೇತಂ ಏವಮಿಚ್ಛಿತಬ್ಬಂ, ಅಞ್ಞಥಾ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾನಾವರಣಞಾಣಾನಂ ಸಾವರಣತಾ ಅಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣತಾ ಚ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯ। ನ ಹಿ ಭಗವತೋ ಞಾಣಸ್ಸ ಅಣುಮತಮ್ಪಿ ಆವರಣಂ ಅತ್ಥಿ, ಅನಾವರಣಞಾಣಸ್ಸ ಚ ಅಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಭಾವೇ ಯತ್ಥ ತಂ ನಪ್ಪವತ್ತತಿ, ತತ್ಥಾವರಣಸಬ್ಭಾವತೋ ಅನಾವರಣಭಾವೋಯೇವ ನ ಸಿಯಾ। ಅಥ ವಾ ಪನ ಹೋತು ಅಞ್ಞಮೇವ ಅನಾವರಣಞಾಣಂ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣತೋ, ಇಧ ಪನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅಪ್ಪಟಿಹತವುತ್ತಿತಾಯ ಅನಾವರಣಞಾಣನ್ತಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಮೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ತಸ್ಸ ಚಾಧಿಗಮೇನ ಭಗವಾ ಸಬ್ಬಞ್ಞೂ ಸಬ್ಬವಿದೂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ, ನ ಸಕಿಮೇವ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾವಬೋಧತೋ। ತಥಾ ಚ ವುತ್ತಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯಂ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೧೬೨) ‘‘ವಿಮೋಕ್ಖನ್ತಿಕಮೇತಂ ಬುದ್ಧಾನಂ ಭಗವನ್ತಾನಂ ಬೋಧಿಯಾ ಮೂಲೇ ಸಹ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಟಿಲಾಭಾ ಸಚ್ಛಿಕಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಯದಿದಂ ಬುದ್ಧೋ’’ತಿ। ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾವಬೋಧನಸಮತ್ಥಞಾಣಸಮಧಿಗಮೇನ ಹಿ ಭಗವತೋ ಸನ್ತಾನೇ ಅನವಸೇಸಧಮ್ಮೇ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ಸಮತ್ಥತಾ ಅಹೋಸೀತಿ।

    Nanu ca (itivu. aṭṭha. 38) sabbaññutaññāṇato aññaṃ anāvaraṇañāṇaṃ, aññathā cha asādhāraṇañāṇāni buddhañāṇānīti vacanaṃ virujjheyyāti? Na virujjhati visayappavattibhedavasena aññehi asādhāraṇañāṇabhāvadassanatthaṃ ekasseva ñāṇassa dvidhā vuttattā. Ekameva hi taṃ ñāṇaṃ anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutidhammavisayatāya sabbaññutaññāṇaṃ, tattha ca āvaraṇābhāvato nissaṅgacāramupādāya anāvaraṇañāṇanti vuttaṃ. Yathāha paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 1.119) ‘‘sabbaṃ saṅkhatāsaṅkhatamanavasesaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tatthāvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇa’’ntiādi, tasmā natthi nesaṃ atthato bhedo, ekantena cetaṃ evamicchitabbaṃ, aññathā sabbaññutānāvaraṇañāṇānaṃ sāvaraṇatā asabbadhammārammaṇatā ca āpajjeyya. Na hi bhagavato ñāṇassa aṇumatampi āvaraṇaṃ atthi, anāvaraṇañāṇassa ca asabbadhammārammaṇabhāve yattha taṃ nappavattati, tatthāvaraṇasabbhāvato anāvaraṇabhāvoyeva na siyā. Atha vā pana hotu aññameva anāvaraṇañāṇaṃ sabbaññutaññāṇato, idha pana sabbattha appaṭihatavuttitāya anāvaraṇañāṇanti sabbaññutaññāṇameva adhippetaṃ, tassa cādhigamena bhagavā sabbaññū sabbavidū sammāsambuddhoti ca vuccati, na sakimeva sabbadhammāvabodhato. Tathā ca vuttaṃ paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 1.162) ‘‘vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ buddho’’ti. Sabbadhammāvabodhanasamatthañāṇasamadhigamena hi bhagavato santāne anavasesadhamme paṭivijjhituṃ samatthatā ahosīti.

    ಏತ್ಥಾಹ – ಕಿಂ ಪನಿದಂ ಞಾಣಂ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಸಕಿಂಯೇವ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ವಿಸಯೇ ಪವತ್ತತಿ, ಉದಾಹು ಕಮೇನಾತಿ। ಕಿಞ್ಚೇತ್ಥ – ಯದಿ ತಾವ ಸಕಿಂಯೇವ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ವಿಸಯೇ ಪವತ್ತತಿ, ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾದಿಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಾನಂ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ ಅಸಙ್ಖತಸಮ್ಮುತಿಧಮ್ಮಾನಞ್ಚ ಏಕಜ್ಝಂ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ದೂರತೋ ಚಿತ್ತಪಟಂ ಅವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ವಿಯ ಪಟಿವಿಭಾಗೇನಾವಬೋಧೋ ನ ಸಿಯಾ, ತಥಾ ಚ ಸತಿ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ಅನತ್ತಾ’’ತಿ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಾನಂ ಅನತ್ತಾಕಾರೇನ ವಿಯ ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ಅನಿರೂಪಿತರೂಪೇನ ಭಗವತೋ ಞಾಣಸ್ಸ ವಿಸಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಆಪಜ್ಜತಿ। ಯೇಪಿ ‘‘ಸಬ್ಬಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮಾನಂ ಠಿತಲಕ್ಖಣವಿಸಯಂ ವಿಕಪ್ಪರಹಿತಂ ಸಬ್ಬಕಾಲಂ ಬುದ್ಧಾನಂ ಞಾಣಂ ಪವತ್ತತಿ, ತೇನ ತೇ ಸಬ್ಬವಿದೂತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘ಚರಂ ಸಮಾಹಿತೋ ನಾಗೋ, ತಿಟ್ಠನ್ತೋಪಿ ಸಮಾಹಿತೋ’ತಿ ಇದಮ್ಪಿ ವಚನಂ ಸುವುತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ತೇಸಮ್ಪಿ ವುತ್ತದೋಸಾನತಿವತ್ತಿ। ಠಿತಲಕ್ಖಣಾರಮ್ಮಣತಾಯ ಹಿ ಅತೀತಾನಾಗತಸಮ್ಮುತಿಧಮ್ಮಾನಂ ತದಭಾವತೋ ಏಕದೇಸವಿಸಯಮೇವ ಭಗವತೋ ಞಾಣಂ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ಸಕಿಂಯೇವ ಞಾಣಂ ಪವತ್ತತೀತಿ ನ ಯುಜ್ಜತಿ।

    Etthāha – kiṃ panidaṃ ñāṇaṃ pavattamānaṃ sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, udāhu kamenāti. Kiñcettha – yadi tāva sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, atītānāgatapaccuppannaajjhattabahiddhādibhedena bhinnānaṃ saṅkhatadhammānaṃ asaṅkhatasammutidhammānañca ekajjhaṃ upaṭṭhāne dūrato cittapaṭaṃ avekkhantassa viya paṭivibhāgenāvabodho na siyā, tathā ca sati ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti vipassantānaṃ anattākārena viya sabbe dhammā anirūpitarūpena bhagavato ñāṇassa visayā hontīti āpajjati. Yepi ‘‘sabbañeyyadhammānaṃ ṭhitalakkhaṇavisayaṃ vikapparahitaṃ sabbakālaṃ buddhānaṃ ñāṇaṃ pavattati, tena te sabbavidūti vuccanti. Evañca katvā ‘caraṃ samāhito nāgo, tiṭṭhantopi samāhito’ti idampi vacanaṃ suvuttaṃ hotī’’ti vadanti, tesampi vuttadosānativatti. Ṭhitalakkhaṇārammaṇatāya hi atītānāgatasammutidhammānaṃ tadabhāvato ekadesavisayameva bhagavato ñāṇaṃ siyā, tasmā sakiṃyeva ñāṇaṃ pavattatīti na yujjati.

    ಅಥ ಕಮೇನ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ವಿಸಯೇ ಞಾಣಂ ಪವತ್ತತಿ, ಏವಮ್ಪಿ ನ ಯುಜ್ಜತಿ। ನ ಹಿ ಜಾತಿಭೂಮಿಸಭಾವಾದಿವಸೇನ ದಿಸಾದೇಸಕಾಲಾದಿವಸೇನ ಚ ಅನೇಕಭೇದಭಿನ್ನೇ ನೇಯ್ಯೇ ಕಮೇನ ಗಯ್ಹಮಾನೇ ತಸ್ಸ ಅನವಸೇಸಪಟಿವೇಧೋ ಸಮ್ಭವತಿ ಅಪರಿಯನ್ತಭಾವತೋ ಞೇಯ್ಯಸ್ಸ। ಯೇ ಪನ ‘‘ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅವಿಸಂವಾದನತೋ ಞೇಯ್ಯಸ್ಸ ಏಕದೇಸಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಕತ್ವಾ ಸೇಸೇಪಿ ಏವನ್ತಿ ಅಧಿಮುಚ್ಚಿತ್ವಾ ವವತ್ಥಾಪನೇನ ಸಬ್ಬಞ್ಞೂ ಭಗವಾ, ತಞ್ಚ ಞಾಣಂ ಅನನುಮಾನಿಕಂ ಸಂಸಯಾಭಾವತೋ। ಸಂಸಯಾನುಬನ್ಧಞ್ಹಿ ಲೋಕೇ ಅನುಮಾನಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ, ತೇಸಮ್ಪಿ ತಂ ನ ಯುತ್ತಂ। ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಹಿ ಅಪ್ಪಚ್ಚಕ್ಖಭಾವೇ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅವಿಸಂವಾದನೇನ ಞೇಯ್ಯಸ್ಸ ಏಕದೇಸಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಕತ್ವಾ ಸೇಸೇಪಿ ಏವನ್ತಿ ಅಧಿಮುಚ್ಚಿತ್ವಾ ವವತ್ಥಾಪನಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವತೋ। ಯಞ್ಹಿ ತಂ ಸೇಸಂ, ತಂ ಅಪ್ಪಚ್ಚಕ್ಖನ್ತಿ। ಅಥ ತಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ, ತಸ್ಸ ಸೇಸಭಾವೋ ಏವ ನ ಸಿಯಾತಿ? ಸಬ್ಬಮೇತಂ ಅಕಾರಣಂ। ಕಸ್ಮಾ? ಅವಿಸಯವಿಚಾರಣಭಾವತೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ ‘‘ಬುದ್ಧವಿಸಯೋ ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಚಿನ್ತೇಯ್ಯೋ ನ ಚಿನ್ತೇತಬ್ಬೋ, ಯೋ ಚಿನ್ತೇಯ್ಯ, ಉಮ್ಮಾದಸ್ಸ ವಿಘಾತಸ್ಸ ಭಾಗೀ ಅಸ್ಸಾ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೭೭)। ಇದಂ ಪನೇತ್ಥ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ – ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಭಗವತಾ ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತಂ ಸಕಲಮೇಕದೇಸೋ ವಾ, ತತ್ಥ ಅಪ್ಪಟಿಹತವುತ್ತಿತಾಯ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ಞಾಣಂ ಪವತ್ತತಿ, ನಿಚ್ಚಸಮಾಧಾನಞ್ಚ ವಿಕ್ಖೇಪಾಭಾವತೋ, ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತಸ್ಸ ಚ ಸಕಲಸ್ಸ ಅವಿಸಯಭಾವೇ ತಸ್ಸ ಆಕಙ್ಖಾಪಟಿಬದ್ಧವುತ್ತಿತಾ ನ ಸಿಯಾ, ಏಕನ್ತೇನೇವ ಚ ಸಾ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬಾ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಆವಜ್ಜನಪಟಿಬದ್ಧಾ ಆಕಙ್ಖಪಟಿಬದ್ಧಾ ಮನಸಿಕಾರಪಟಿಬದ್ಧಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಪಟಿಬದ್ಧಾ’’ತಿ (ಮಹಾನಿ॰ ೬೯, ೧೫೬; ಚೂಳನಿ॰ ೮೫; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೩.೫) ವಚನತೋ। ಅತೀತಾನಾಗತವಿಸಯಮ್ಪಿ ಭಗವತೋ ಞಾಣಂ ಅನುಮಾನಾಗಮತಕ್ಕಗಹಣವಿರಹಿತತ್ತಾ ಪಚ್ಚಕ್ಖಮೇವ।

    Atha kamena sabbasmiṃ visaye ñāṇaṃ pavattati, evampi na yujjati. Na hi jātibhūmisabhāvādivasena disādesakālādivasena ca anekabhedabhinne neyye kamena gayhamāne tassa anavasesapaṭivedho sambhavati apariyantabhāvato ñeyyassa. Ye pana ‘‘atthassa avisaṃvādanato ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanena sabbaññū bhagavā, tañca ñāṇaṃ ananumānikaṃ saṃsayābhāvato. Saṃsayānubandhañhi loke anumānañāṇa’’nti vadanti, tesampi taṃ na yuttaṃ. Sabbassa hi appaccakkhabhāve atthassa avisaṃvādanena ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanassa asambhavato. Yañhi taṃ sesaṃ, taṃ appaccakkhanti. Atha tampi paccakkhaṃ, tassa sesabhāvo eva na siyāti? Sabbametaṃ akāraṇaṃ. Kasmā? Avisayavicāraṇabhāvato. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘buddhavisayo bhikkhave, acinteyyo na cintetabbo, yo cinteyya, ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti (a. ni. 4.77). Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ – yaṃ kiñci bhagavatā ñātuṃ icchitaṃ sakalamekadeso vā, tattha appaṭihatavuttitāya paccakkhato ñāṇaṃ pavattati, niccasamādhānañca vikkhepābhāvato, ñātuṃ icchitassa ca sakalassa avisayabhāve tassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttitā na siyā, ekanteneva ca sā icchitabbā ‘‘sabbe dhammā buddhassa bhagavato āvajjanapaṭibaddhā ākaṅkhapaṭibaddhā manasikārapaṭibaddhā cittuppādapaṭibaddhā’’ti (mahāni. 69, 156; cūḷani. 85; paṭi. ma. 3.5) vacanato. Atītānāgatavisayampi bhagavato ñāṇaṃ anumānāgamatakkagahaṇavirahitattā paccakkhameva.

    ನನು ಚ ಏತಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಪಕ್ಖೇ ಯದಾ ಸಕಲಂ ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತಂ, ತದಾ ಸಕಿಂಯೇವ ಸಕಲವಿಸಯತಾಯ ಅನಿರೂಪಿತರೂಪೇನ ಭಗವತೋ ಞಾಣಂ ಪವತ್ತೇಯ್ಯಾತಿ ವುತ್ತದೋಸಾನತಿವತ್ತಿಯೇವಾತಿ? ನ, ತಸ್ಸ ವಿಸೋಧಿತತ್ತಾ। ವಿಸೋಧಿತೋ ಹಿ ಸೋ ಬುದ್ಧವಿಸಯೋ ಅಚಿನ್ತೇಯ್ಯೋತಿ। ಅಞ್ಞಥಾ ಪಚುರಜನಞಾಣಸಮಾನವುತ್ತಿತಾಯ ಬುದ್ಧಾನಂ ಭಗವನ್ತಾನಂ ಞಾಣಸ್ಸ ಅಚಿನ್ತೇಯ್ಯತಾ ನ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ಸಕಲಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ತಂ ಏಕಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ವಿಯ ಸುವವತ್ಥಾಪಿತೇಯೇವ ತೇ ಧಮ್ಮೇ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತತೀತಿ ಇದಮೇತ್ಥ ಅಚಿನ್ತೇಯ್ಯಂ, ಅನನ್ತಞ್ಚ ಞಾಣಂ ಞೇಯ್ಯಂ ವಿಯ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಯಾವತಕಂ ಞೇಯ್ಯಂ, ತಾವತಕಂ ಞಾಣಂ। ಯಾವತಕಂ ಞಾಣಂ, ತಾವತಕಂ ಞೇಯ್ಯಂ। ಞೇಯ್ಯಪರಿಯನ್ತಿಕಂ ಞಾಣಂ, ಞಾಣಪರಿಯನ್ತಿಕಂ ಞೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ (ಮಹಾನಿ॰ ೬೯, ೧೫೬; ಚೂಳನಿ॰ ೮೫; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೩.೫)। ಏವಮೇಕಜ್ಝಂ, ವಿಸುಂ ಸಕಿಂ, ಕಮೇನ ವಾ ಇಚ್ಛಾನುರೂಪಂ ಸಮ್ಮಾ ಸಾಮಞ್ಚ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಬುದ್ಧತ್ತಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ।

    Nanu ca etasmimpi pakkhe yadā sakalaṃ ñātuṃ icchitaṃ, tadā sakiṃyeva sakalavisayatāya anirūpitarūpena bhagavato ñāṇaṃ pavatteyyāti vuttadosānativattiyevāti? Na, tassa visodhitattā. Visodhito hi so buddhavisayo acinteyyoti. Aññathā pacurajanañāṇasamānavuttitāya buddhānaṃ bhagavantānaṃ ñāṇassa acinteyyatā na siyā, tasmā sakaladhammārammaṇampi taṃ ekadhammārammaṇaṃ viya suvavatthāpiteyeva te dhamme katvā pavattatīti idamettha acinteyyaṃ, anantañca ñāṇaṃ ñeyyaṃ viya. Vuttañhetaṃ ‘‘yāvatakaṃ ñeyyaṃ, tāvatakaṃ ñāṇaṃ. Yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakaṃ ñeyyaṃ. Ñeyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ ñeyya’’nti (mahāni. 69, 156; cūḷani. 85; paṭi. ma. 3.5). Evamekajjhaṃ, visuṃ sakiṃ, kamena vā icchānurūpaṃ sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddho.

    ತನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಪಥವೀಆದಿಭೇದಂ। ಪರಿಞ್ಞಾತನ್ತಿ ಪರಿತೋ ಸಮನ್ತತೋ ಸಬ್ಬಾಕಾರತೋ ಞಾತಂ, ತಂ ಪರಿಜಾನಿತಬ್ಬಭಾವಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಅಸೇಸೇತ್ವಾ ಞಾತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಯಮೇವ ಹಿ ಅತ್ಥೋ ‘‘ಪರಿಞ್ಞಾತನ್ತ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾಪಿ ಪದೇನ ಪಕಾಸಿತೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪರಿಞ್ಞಾತನ್ತಂ ನಾಮಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತೇನ ತೇನ ಮಗ್ಗೇನ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನೇನ ವಿಸೇಸೋ ನತ್ಥೀತಿ ಇದಂ ತಂತಂಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸಾನಂ ಬುದ್ಧಾನಂ ಸಾವಕಾನಞ್ಚ ತೇನ ತೇನ ಮಗ್ಗೇನೇವ ಪಹಾತಬ್ಬಭಾವಸಾಮಞ್ಞಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ನ ಸಾವಕೇಹಿ ಬುದ್ಧಾನಂ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನವಿಸೇಸಾಭಾವತೋ। ತಥಾ ಹಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾ ಏವ ಸವಾಸನಕಿಲೇಸೇ ಜಹನ್ತಿ, ನ ಸಾವಕಾ। ಏಕದೇಸಮೇವಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನಗತಮೇವ। ಸಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಧಮ್ಮಪರಿಞ್ಞಾಮತ್ತೇನಪಿ ಹಿ ಚತುಸಚ್ಚಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಭಾವನಾ ಸಮಿಜ್ಝತಿ। ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಬ್ಯಾಮಮತ್ತೇ ಕಳೇವರೇ ಸಸಞ್ಞಿಮ್ಹಿ ಸಮನಕೇ ಲೋಕಞ್ಚ ಪಞ್ಞಪೇಮಿ ಲೋಕಸಮುದಯಞ್ಚ ಪಞ್ಞಪೇಮೀ’’ತಿಆದಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦೭; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೪೫)। ಅಣುಪ್ಪಮಾಣಮ್ಪಿ …ಪೇ॰… ನತ್ಥಿ, ಯತೋ ಛತ್ತಿಂಸಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮುಖೇನ ಬುದ್ಧಾನಂ ಮಹಾವಜಿರಞಾಣಂ ಪವತ್ತತೀತಿ ವದನ್ತಿ।

    Tanti yathāvuttaṃ pathavīādibhedaṃ. Pariññātanti parito samantato sabbākārato ñātaṃ, taṃ parijānitabbabhāvaṃ kiñci asesetvā ñātanti attho. Ayameva hi attho ‘‘pariññātanta’’nti imināpi padena pakāsitoti dassento ‘‘pariññātantaṃ nāmā’’tiādimāha. Tena tena maggena kilesappahānena viseso natthīti idaṃ taṃtaṃmaggavajjhakilesānaṃ buddhānaṃ sāvakānañca tena tena maggeneva pahātabbabhāvasāmaññaṃ sandhāya vuttaṃ, na sāvakehi buddhānaṃ kilesappahānavisesābhāvato. Tathā hi sammāsambuddhā eva savāsanakilese jahanti, na sāvakā. Ekadesamevāti attano santānagatameva. Sasantatipariyāpannadhammapariññāmattenapi hi catusaccakammaṭṭhānabhāvanā samijjhati. Tenevāha – ‘‘imasmiṃyeva byāmamatte kaḷevare sasaññimhi samanake lokañca paññapemi lokasamudayañca paññapemī’’tiādi (saṃ. ni. 1.107; a. ni. 4.45). Aṇuppamāṇampi…pe… natthi, yato chattiṃsakoṭisatasahassamukhena buddhānaṃ mahāvajirañāṇaṃ pavattatīti vadanti.

    ತಥಾಗತವಾರಸತ್ತಮನಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Tathāgatavārasattamanayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ತಥಾಗತವಾರಅಟ್ಠಮನಯವಣ್ಣನಾ

    Tathāgatavāraaṭṭhamanayavaṇṇanā

    ೧೩. ಪುರಿಮತಣ್ಹಾತಿ ಪುರಿಮತರೇಸು ಭವೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನತ್ತಭಾವಹೇತುಭೂತಾ ತಣ್ಹಾ। ತಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಚ ಅತೀತದ್ಧಸಙ್ಗಹಾ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾ ಸದ್ಧಿಂ ಉಪಾದಾನೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಏತ್ಥಾತಿ ‘‘ಭವಾ ಜಾತೀ’’ತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಪದೇ। ತೇನ ಉಪಪತ್ತಿಭವೇನಾತಿ ‘‘ಭವಾ ಜಾತೀ’’ತಿ ಜಾತಿಸೀಸೇನ ವುತ್ತಉಪಪತ್ತಿಭವೇನ। ಭೂತಸ್ಸಾತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಸ್ಸ। ಸೋ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸತ್ತೋ ನಾಮ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ। ಏವಞ್ಚ ಜಾನಿತ್ವಾತಿ ಇಮಿನಾ ‘‘ಭೂತಸ್ಸ ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ‘‘ಇತಿ ವಿದಿತ್ವಾ’’ತಿ ಇದಂ ಪದಂ ಆನೇತ್ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।

    13.Purimataṇhāti purimataresu bhavesu nibbattā paccuppannattabhāvahetubhūtā taṇhā. Taggahaṇeneva ca atītaddhasaṅgahā avijjāsaṅkhārā saddhiṃ upādānena saṅgahitāti daṭṭhabbā. Etthāti ‘‘bhavā jātī’’ti etasmiṃ pade. Tena upapattibhavenāti ‘‘bhavā jātī’’ti jātisīsena vuttaupapattibhavena. Bhūtassāti nibbattassa. So pana yasmā satto nāma hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘sattassā’’ti. Evañca jānitvāti iminā ‘‘bhūtassa jarāmaraṇa’’nti etthāpi ‘‘iti viditvā’’ti idaṃ padaṃ ānetvā yojetabbanti dasseti.

    ಯದಿಪಿ ತೇಭೂಮಕಾ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ‘‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ರೂಪ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ವಿಭ॰ ೨; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೪) ಏಕಾದಸಸು ಓಕಾಸೇಸು ಪಕ್ಖಿಪಿತಬ್ಬಾ ಸಮ್ಮಸಿತಬ್ಬಾ ಚ, ತೇ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಭಗವತಾ ‘‘ಕಿಮ್ಹಿ ನು ಖೋ ಸತಿ ಜರಾಮರಣಂ ಹೋತಿ, ಕಿಂಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೫೭; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೪, ೧೦) ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಮುಖೇನ ಸಮ್ಮಸಿತಾ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಚ ಪವತ್ತಿಪವತ್ತಿಹೇತುಭಾವತೋ ಪುರಿಮಸಚ್ಚದ್ವಯಮೇವ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ತದಭಿಸಮಯಂ ‘‘ಮಞ್ಞನಾಭಾವಹೇತು ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಪಟಿವೇಧೋ’’ತಿ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ಯಂ ಬೋಧಿರುಕ್ಖಮೂಲೇ…ಪೇ॰… ದಸ್ಸೇನ್ತೋ’’ತಿ ಆಹ। ಸಂಖಿಪ್ಪನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ವಿಞ್ಞಾಣಾದಯೋ ಚಾತಿ ಸಙ್ಖೇಪಾ, ಅತೀತೇ ಹೇತುಆದಯೋ ‘‘ಹೇತು, ಫಲ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಸಂಖಿಪ್ಪನ್ತೀತಿ ವಾ ಸಙ್ಖೇಪಾ, ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ವಿಞ್ಞಾಣಾದಯೋ ಚ। ಸಙ್ಖೇಪ-ಸದ್ದೋ ಭಾಗಾಧಿವಚನನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕೋಟ್ಠಾಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ। ತೇ ಪನ ಅತೀತೇ ಹೇತುಸಙ್ಖೇಪೋ, ಏತರಹಿ ಫಲಸಙ್ಖೇಪೋ, ಏತರಹಿ ಹೇತುಸಙ್ಖೇಪೋ, ಆಯತಿಂ ಫಲಸಙ್ಖೇಪೋತಿ ಚತ್ತಾರೋ ಸಙ್ಖೇಪಾ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಚತುಸಙ್ಖೇಪೋ, ತಂ ಚತುಸಙ್ಖೇಪಂ। ಹೇತುಫಲಸನ್ಧಿ, ಫಲಹೇತುಸನ್ಧಿ, ಪುನ ಹೇತುಫಲಸನ್ಧೀತಿ ಏವಂ ತಯೋ ಸನ್ಧೀ ಏತಸ್ಸಾತಿ ತಿಸನ್ಧಿ, ತಂ ತಿಸನ್ಧಿಂ। ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಾಗತಭೇದಾ ತಯೋ ಅದ್ಧಾ ಏತಸ್ಸಾತಿ ತಿಯದ್ಧೋ, ತಂ ತಿಯದ್ಧಂ। ಸರೂಪತೋ ಅವುತ್ತಾಪಿ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಸಙ್ಖೇಪೇ ಆಕಿರೀಯನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾದಿಗ್ಗಹಣೇಹಿ ಪಕಾಸೀಯನ್ತೀತಿ ಆಕಾರಾ, ಅತೀತಹೇತುಆದೀನಂ ವಾ ಪಕಾರಾ ಆಕಾರಾ, ತೇ ಏಕೇಕಸಙ್ಖೇಪೇ ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ವೀಸತಿ ಆಕಾರಾ ಏತಸ್ಸಾತಿ ವೀಸತಾಕಾರೋ, ತಂ ವೀಸತಾಕಾರಂ।

    Yadipi tebhūmakā upādānakkhandhā ‘‘yaṃ kiñci rūpa’’ntiādinā (vibha. 2; ma. ni. 1.244) ekādasasu okāsesu pakkhipitabbā sammasitabbā ca, te pana yasmā bhagavatā ‘‘kimhi nu kho sati jarāmaraṇaṃ hoti, kiṃpaccayā jarāmaraṇa’’ntiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4, 10) paṭiccasamuppādamukhena sammasitā, paṭiccasamuppādo ca pavattipavattihetubhāvato purimasaccadvayameva hoti, tasmā tadabhisamayaṃ ‘‘maññanābhāvahetu paccayākārapaṭivedho’’ti vibhāvento ‘‘yaṃ bodhirukkhamūle…pe… dassento’’ti āha. Saṃkhippanti ettha avijjādayo viññāṇādayo cāti saṅkhepā, atīte hetuādayo ‘‘hetu, phala’’nti evaṃ saṃkhippantīti vā saṅkhepā, avijjādayo viññāṇādayo ca. Saṅkhepa-saddo bhāgādhivacananti daṭṭhabbo. Tenāha ‘‘koṭṭhāsāti attho’’ti. Te pana atīte hetusaṅkhepo, etarahi phalasaṅkhepo, etarahi hetusaṅkhepo, āyatiṃ phalasaṅkhepoti cattāro saṅkhepā etassāti catusaṅkhepo, taṃ catusaṅkhepaṃ. Hetuphalasandhi, phalahetusandhi, puna hetuphalasandhīti evaṃ tayo sandhī etassāti tisandhi, taṃ tisandhiṃ. Atītapaccuppannānāgatabhedā tayo addhā etassāti tiyaddho, taṃ tiyaddhaṃ. Sarūpato avuttāpi tasmiṃ tasmiṃ saṅkhepe ākirīyanti avijjāsaṅkhārādiggahaṇehi pakāsīyantīti ākārā, atītahetuādīnaṃ vā pakārā ākārā, te ekekasaṅkhepe pañca pañca katvā vīsati ākārā etassāti vīsatākāro, taṃ vīsatākāraṃ.

    ಏಸ ಸಬ್ಬೋತಿ ಏಸ ಚತುಸಙ್ಖೇಪಾದಿಪಭೇದೋ ಅನವಸೇಸೋ ಪಚ್ಚಯೋ। ಪಚ್ಚಯಲಕ್ಖಣೇನಾತಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ, ಅವಿನಾಭಾವಲಕ್ಖಣೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾ ಹಿ ತಣ್ಹಂ ವಿನಾ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ ನ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಂ ತಣ್ಹಾಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕೇ ವಿನಾತಿ। ಏತ್ಥ ದುಕ್ಖಗ್ಗಹಣೇನ ವಿಞ್ಞಾಣನಾಮರೂಪಸಳಾಯತನಫಸ್ಸವೇದನಾನಂ, ಭವಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ತಣ್ಹಾಸಙ್ಖಾರುಪಾದಾನಾನಂ ಗಹಿತತಾ ವುತ್ತನಯಾ ಏವಾತಿ ನ ಉದ್ಧಟಾ।

    Esasabboti esa catusaṅkhepādipabhedo anavaseso paccayo. Paccayalakkhaṇenāti paccayabhāvena attano phalassa paṭisandhiviññāṇassa paccayabhāvena, avinābhāvalakkhaṇenāti attho. Yathā hi taṇhaṃ vinā avijjādayo viññāṇassa paccayā na honti, evaṃ taṇhāpi avijjādike vināti. Ettha dukkhaggahaṇena viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanānaṃ, bhavaggahaṇena ca taṇhāsaṅkhārupādānānaṃ gahitatā vuttanayā evāti na uddhaṭā.

    ಇದಾನಿ ತೇ ವೀಸತಿ ಆಕಾರೇ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗಪಾಳಿಯಾ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಏವಮೇತೇ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೪೭) ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿನ್ತಿ ಪುರಿಮೇ ಕಮ್ಮಭವೇ, ಅತೀತಜಾತಿಯಂ ಕಮ್ಮಭವೇ ಕಯಿರಮಾನೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮೋಹೋ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಯೋ ತದಾ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಮೋಹೋ, ಯೇನ ಮೂಳ್ಹೋ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ, ಸಾ ಅವಿಜ್ಜಾ। ಆಯೂಹನಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ತಂ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತೋ ದಾನುಪಕರಣಾದಿ ಸಜ್ಜನಾದಿವಸೇನ ಯಾ ಪುರಿಮಚೇತನಾಯೋ, ತೇ ಸಙ್ಖಾರಾ। ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾನಂ ಪನ ಹತ್ಥೇ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಂ ಪತಿಟ್ಠಾಪಯತೋ ಚೇತನಾ ಭವೋ। ಏಕಾವಜ್ಜನಜವನೇಸು ವಾ ಪುರಿಮಾ ಚೇತನಾ ಆಯೂಹನಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಸತ್ತಮಾ ಭವೋ। ಯಾ ಕಾಚಿ ವಾ ಪನ ಚೇತನಾ ಭವೋ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಆಯೂಹನಾ ಸಙ್ಖಾರಾ। ನಿಕನ್ತಿ ತಣ್ಹಾತಿ ಯಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಉಪಪತ್ತಿಭವೇ ತಸ್ಸ ಫಲಸ್ಸ ನಿಕಾಮನಾ ಪತ್ಥನಾ, ಸಾ ತಣ್ಹಾ ನಾಮ। ಉಪಗಮನಂ ಉಪಾದಾನನ್ತಿ ಯಂ ಕಮ್ಮಭವಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ‘‘ಇದಂ ಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಅಸುಕಸ್ಮಿಂ ನಾಮ ಠಾನೇ ಕಾಮೇ ಸೇವಿಸ್ಸಾಮಿ ಉಚ್ಛಿಜ್ಜಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಪವತ್ತಂ ಉಪಗಮನಂ ಗಹಣಂ ಪರಾಮಸನಂ, ಇದಂ ಉಪಾದಾನಂ ನಾಮ। ಚೇತನಾ ಭವೋತಿ ದ್ವೀಸು ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇಸು ವುತ್ತಸ್ಸ ಆಯೂಹನಸ್ಸ ಅವಸಾನೇ ವುತ್ತಚೇತನಾ, ತತಿಯೇ ಪನ ಆಯೂಹನಸಮ್ಪಯುತ್ತಚೇತನಾ ಭವೋ। ಇತಿ ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿಂ ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಇಮೇ ಯಥಾವುತ್ತಾ ಮೋಹಾದಯೋ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಅತೀತಕಮ್ಮಭವಸಿದ್ಧಾ ಏತರಹಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯಭೂತಾತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Idāni te vīsati ākāre paṭisambhidāmaggapāḷiyā vibhāvetuṃ ‘‘evamete’’tiādi vuttaṃ. Tattha (paṭi. ma. aṭṭha. 1.47) purimakammabhavasminti purime kammabhave, atītajātiyaṃ kammabhave kayiramāneti attho. Moho avijjāti yo tadā dukkhādīsu moho, yena mūḷho kammaṃ karoti, sā avijjā. Āyūhanā saṅkhārāti taṃ taṃ kammaṃ karonto dānupakaraṇādi sajjanādivasena yā purimacetanāyo, te saṅkhārā. Paṭiggāhakānaṃ pana hatthe deyyadhammaṃ patiṭṭhāpayato cetanā bhavo. Ekāvajjanajavanesu vā purimā cetanā āyūhanā saṅkhārā, sattamā bhavo. Yā kāci vā pana cetanā bhavo, sampayuttā āyūhanā saṅkhārā. Nikanti taṇhāti yaṃ kammaṃ karontassa upapattibhave tassa phalassa nikāmanā patthanā, sā taṇhā nāma. Upagamanaṃ upādānanti yaṃ kammabhavassa paccayabhūtaṃ ‘‘idaṃ kammaṃ katvā asukasmiṃ nāma ṭhāne kāme sevissāmi ucchijjissāmī’’tiādinā nayena pavattaṃ upagamanaṃ gahaṇaṃ parāmasanaṃ, idaṃ upādānaṃ nāma. Cetanā bhavoti dvīsu atthavikappesu vuttassa āyūhanassa avasāne vuttacetanā, tatiye pana āyūhanasampayuttacetanā bhavo. Iti ime pañca dhammā purimakammabhavasmiṃ idha paṭisandhiyā paccayāti ime yathāvuttā mohādayo pañca dhammā atītakammabhavasiddhā etarahi paṭisandhiyā paccayabhūtāti attho.

    ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಯಂ ಭವನ್ತರಪಟಿಸನ್ಧಾನವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ। ಓಕ್ಕನ್ತಿ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ಯಾ ಗಬ್ಭೇ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಓಕ್ಕನ್ತಿ ಆಗನ್ತ್ವಾ ಪವಿಸನ್ತೀ ವಿಯ, ಇದಂ ನಾಮರೂಪಂ। ಪಸಾದೋ ಆಯತನನ್ತಿ ಇದಂ ಚಕ್ಖಾದಿಪಞ್ಚಾಯತನವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಫುಟ್ಠೋ ಫಸ್ಸೋತಿ ಯೋ ಆರಮ್ಮಣಂ ಫುಟ್ಠೋ ಫುಸನ್ತೋ ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ಅಯಂ ಫಸ್ಸೋ। ವೇದಯಿತಂ ವೇದನಾತಿ ಯಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣೇನ ವಾ ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯೇನ ವಾ ಫಸ್ಸೇನ ಸಹುಪ್ಪನ್ನಂ ವಿಪಾಕವೇದಯಿತಂ, ಸಾ ವೇದನಾ। ಇತಿ ಇಮೇ…ಪೇ॰… ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಇಮೇ ವಿಞ್ಞಾಣಾದಯೋ ಪಞ್ಚ ಕೋಟ್ಠಾಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಪುರಿಮಭವೇ ಕತಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕಮ್ಮವಟ್ಟಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ, ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ತಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಇಧ ಏತರಹಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಮಿಂ ಉಪಪತ್ತಿಭವಭಾವೇನ ವಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Idha paṭisandhiviññāṇanti yaṃ bhavantarapaṭisandhānavasena uppannattā paṭisandhīti vuccati, taṃ viññāṇaṃ. Okkanti nāmarūpanti yā gabbhe rūpārūpadhammānaṃ okkanti āgantvā pavisantī viya, idaṃ nāmarūpaṃ. Pasādo āyatananti idaṃ cakkhādipañcāyatanavasena vuttaṃ. Phuṭṭho phassoti yo ārammaṇaṃ phuṭṭho phusanto uppanno, ayaṃ phasso. Vedayitaṃvedanāti yaṃ paṭisandhiviññāṇena vā saḷāyatanapaccayena vā phassena sahuppannaṃ vipākavedayitaṃ, sā vedanā. Iti ime…pe… paccayāti ime viññāṇādayo pañca koṭṭhāsikā dhammā purimabhave katassa kammassa kammavaṭṭassa paccayā, paccayabhāvato taṃ paṭicca idha etarahi upapattibhavasmiṃ upapattibhavabhāvena vā hontīti attho.

    ಇಧ ಪರಿಪಕ್ಕತ್ತಾ ಆಯತನಾನಂ ಮೋಹೋತಿ ಪರಿಪಕ್ಕಾಯತನಸ್ಸ ಕಮ್ಮಕರಣಕಾಲೇ ಅಸಮ್ಮೋಹಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ದಹರಸ್ಸ ಹಿ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿ ಭವಙ್ಗಬಹುಲಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಭವನ್ತರಜನಕಕಮ್ಮಾಯೂಹನಸಮತ್ಥಾ ನ ಹೋತೀತಿ। ಕಮ್ಮಕರಣಕಾಲೇತಿ ಚ ಇಮಿನಾ ಸಬ್ಬೋ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತೋ ಸಮ್ಮೋಹೋ ಗಹಿತೋ, ನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋವ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।

    Idhaparipakkattā āyatanānaṃ mohoti paripakkāyatanassa kammakaraṇakāle asammohaṃ dasseti. Daharassa hi cittappavatti bhavaṅgabahulā yebhuyyena bhavantarajanakakammāyūhanasamatthā na hotīti. Kammakaraṇakāleti ca iminā sabbo kammassa paccayabhūto sammoho gahito, na sampayuttova. Sesaṃ vuttanayameva.

    ಪದಯೋಜನಾಯಾತಿ ‘‘ತಸ್ಮಾ’’ತಿಆದೀನಂ ಪದಾನಂ ಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಸಹ। ಅತ್ಥನಿಗಮನನ್ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅಟ್ಠಮವಾರೇ ದೇಸನತ್ಥನಿಗಮನಂ। ನನ್ದೀತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಾನಂ ಸಬ್ಬತಣ್ಹಾನನ್ತಿ ‘‘ನನ್ದೀ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಮೂಲ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ನನ್ದನತ್ಥಸಾಮಞ್ಞತೋ ಏಕವಚನೇನ ವುತ್ತಾನಂ ಸಬ್ಬತಣ್ಹಾನಂ ಸನ್ತಾನಾರಮ್ಮಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಪ್ಪವತ್ತಿಆಕಾರಾದಿಭೇದೇನ ಅನೇಕಭೇದಾನಂ ಸಬ್ಬಾಸಂ ತಣ್ಹಾನಂ। ಖಯವೇವಚನಾನೇವಾತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದಪಹಾನವೇವಚನಾನೇವ। ‘‘ಅಚ್ಚನ್ತಕ್ಖಯಾ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ। ಚತುಮಗ್ಗಕಿಚ್ಚಸಾಧಾರಣಮೇತನ್ತಿ ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾನಂ ಪಹಾನಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಸಾಧಾರಣಂ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಗಹಣಂ ಏತಂ ಖಯಾದಿವಚನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇಸಂ ಪನ ಮಗ್ಗಾನಂ ಕಮೇನ ಪವತ್ತನಂ ಕಿಚ್ಚಕಮೇನೇವ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ವಿರಾಗಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತತೋ…ಪೇ॰… ಯೋಜೇತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ತಥಾ ಸತಿಪಿ ಖಯಾದಿಸದ್ದಾನಂ ಪಹಾನಪರಿಯಾಯಭಾವೇ ಪಹಾತಬ್ಬಾಯ ಪನ ವಿಸಯಭೇದಭಿನ್ನಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ಅನವಸೇಸತೋ ಪಹೀನಭಾವದೀಪನತ್ಥಂ ಖಯಾದಿಪರಿಯಾಯನ್ತರಗ್ಗಹಣಂ ಕತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಾಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಯಥಾವುತ್ತಸಞ್ಜನನಾದಿಹೇತುಭೂತಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ಪಹೀನತ್ತಾ ತಪ್ಪಹಾನದೀಪನಂ ಕತ್ವಾ ವುಚ್ಚಮಾನಂ ಖಯಾದಿವಚನಂ ನ ಕಥಞ್ಚಿ ಧಮ್ಮತಂ ವಿಲೋಮೇತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ನ ಕಿಞ್ಚಿ ವಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ।

    Padayojanāyāti ‘‘tasmā’’tiādīnaṃ padānaṃ sambandhena saha. Atthanigamananti imasmiṃ aṭṭhamavāre desanatthanigamanaṃ. Nandīti evaṃ vuttānaṃ sabbataṇhānanti ‘‘nandī dukkhassa mūla’’nti evaṃ nandanatthasāmaññato ekavacanena vuttānaṃ sabbataṇhānaṃ santānārammaṇasampayuttadhammappavattiākārādibhedena anekabhedānaṃ sabbāsaṃ taṇhānaṃ. Khayavevacanānevāti samucchedapahānavevacanāneva. ‘‘Accantakkhayā’’ti hi vuttaṃ. Catumaggakiccasādhāraṇametanti catunnaṃ ariyamaggānaṃ pahānakiccassa sādhāraṇaṃ sāmaññato gahaṇaṃ etaṃ khayādivacananti attho. Tesaṃ pana maggānaṃ kamena pavattanaṃ kiccakameneva dassetuṃ ‘‘virāgā’’tiādi vuttanti dassento ‘‘tato…pe… yojetabba’’nti āha. Tathā satipi khayādisaddānaṃ pahānapariyāyabhāve pahātabbāya pana visayabhedabhinnāya taṇhāya anavasesato pahīnabhāvadīpanatthaṃ khayādipariyāyantaraggahaṇaṃ katanti dassento ‘‘yāhī’’tiādimāha. Yathāvuttasañjananādihetubhūtāya taṇhāya pahīnattā tappahānadīpanaṃ katvā vuccamānaṃ khayādivacanaṃ na kathañci dhammataṃ vilometīti vuttaṃ ‘‘na kiñci virujjhatī’’ti.

    ಉತ್ತರವಿರಹಿತನ್ತಿ ಅತ್ತಾನಂ ಉತ್ತರಿತುಂ ಸಮತ್ಥತ್ತಾ ಉತ್ತರೇನ ಅಧಿಕೇನ ವಿರಹಿತಂ। ಅಯಞ್ಚಸ್ಸ ಉತ್ತರವಿರಹತಾ ಅತ್ತನೋ ಸೇಟ್ಠಭಾವೇನಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸಬ್ಬಸೇಟ್ಠ’’ನ್ತಿ। ಯಥಾ ಸಮ್ಮಾ-ಸಂ-ಸದ್ದಾ ‘‘ಅವಿಪರೀತಂ, ಸಾಮ’’ನ್ತಿ ಇಮೇಸಂ ಪದಾನಂ ಅತ್ಥಂ ವದನ್ತಿ, ಏವಂ ಪಾಸಂಸಸೋಭನತ್ಥೇಪೀತಿ ಆಹ ‘‘ಸಮ್ಮಾ ಸಾಮಞ್ಚ ಬೋಧಿಂ ಪಸತ್ಥಂ ಸುನ್ದರಞ್ಚ ಬೋಧಿ’’ನ್ತಿ। ಬುಜ್ಝಿ ಏತ್ಥ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ, ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ವಾ ನೇಯ್ಯನ್ತಿ ರುಕ್ಖೋ ಬೋಧಿ, ಬುಜ್ಝತಿ ಏತೇನಾತಿ ಪನ ಮಗ್ಗೋ ಬೋಧಿ, ತಥಾ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ, ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪನ ಬುಜ್ಝಿತಬ್ಬತೋ ಬೋಧೀತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಸಾಧನವಿಭಾಗೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಪಣ್ಣತ್ತಿಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೇವ ಬೋಧಿ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಬೋಧಿರಾಜಕುಮಾರೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೩೨೪; ಚೂಳವ॰ ೨೬೮)। ಅಪರೇತಿ ಸಾರಸಮಾಸಾಚರಿಯಾ। ಏತ್ಥ ಚ ಸಉಪಸಗ್ಗಸ್ಸ ಬೋಧಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥುದ್ಧಾರೇ ಅನುಪಸಗ್ಗಾನಂ ಉದಾಹರಣೇ ಕಾರಣಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಮೇವ।

    Uttaravirahitanti attānaṃ uttarituṃ samatthattā uttarena adhikena virahitaṃ. Ayañcassa uttaravirahatā attano seṭṭhabhāvenāti āha ‘‘sabbaseṭṭha’’nti. Yathā sammā-saṃ-saddā ‘‘aviparītaṃ, sāma’’nti imesaṃ padānaṃ atthaṃ vadanti, evaṃ pāsaṃsasobhanatthepīti āha ‘‘sammā sāmañca bodhiṃ pasatthaṃ sundarañca bodhi’’nti. Bujjhi ettha paṭivijjhi cattāri ariyasaccāni, sabbampi vā neyyanti rukkho bodhi, bujjhati etenāti pana maggo bodhi, tathā sabbaññutaññāṇaṃ, nibbānaṃ pana bujjhitabbato bodhīti ayamettha sādhanavibhāgo daṭṭhabbo. Paṇṇattiyampi attheva bodhi-saddo ‘‘bodhirājakumāro’’tiādīsu (ma. ni. 2.324; cūḷava. 268). Apareti sārasamāsācariyā. Ettha ca saupasaggassa bodhi-saddassa atthuddhāre anupasaggānaṃ udāharaṇe kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva.

    ಲೋಕುತ್ತರಭಾವತೋ ವಾ ತತ್ಥಾಪಿ ಹೇಟ್ಠಿಮಮಗ್ಗಾನಂ ವಿಯ ತತುತ್ತರಿಮಗ್ಗಾಭಾವತೋ ಚ ‘‘ಸಿಯಾ ನು ಖೋ ಅನುತ್ತರಾ ಬೋಧೀ’’ತಿ ಆಸಙ್ಕಂ ಸನ್ಧಾಯ ತಂ ವಿಧಮಿತುಂ ‘‘ಸಾವಕಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅಭಿನೀಹಾರಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಫಲವಿಸೇಸಭೂತೇಹಿ ಞಾಣವಿಸೇಸೇಹಿ ಏಕಚ್ಚೇಹಿ ಸಕಲೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಸಮಿಜ್ಝಮಾನೋ ಮಗ್ಗೋ ಅರಿಯಾನಂ ತಂ ತಂ ಞಾಣವಿಸೇಸಾದಿಂ ದೇನ್ತೋ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ತಸ್ಸ ಅಸಬ್ಬಗುಣದಾಯಕತ್ತಂ ವುತ್ತಂ। ತೇನ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣಾಭಿನೀಹಾರಸಮ್ಪದಾಸಿದ್ಧಸ್ಸ ನಿರತಿಸಯ-ಗುಣಾನುಬನ್ಧಸ್ಸ ವಸೇನ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋ ಅನುತ್ತರಾ ಬೋಧಿ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಾವಕಪಾರಮಿಞಾಣಂ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಸಾವಕೇಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಂ ಮಹಾಸಾವಕಾನಂಯೇವ ಆವೇಣಿಕಂ ಞಾಣಂ। ಪಚ್ಚೇಕಂ ಸಚ್ಚಾನಿ ಬುದ್ಧವನ್ತೋತಿ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾ। ನನು ಚ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅರಿಯಾ ಪಚ್ಚೇಕಮೇವ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಿ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚತ್ತಂ ವೇದನೀಯಭಾವತೋತಿ? ಸಚ್ಚಂ, ನಯಿದಮೀದಿಸಂ ಪಟಿವೇಧಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ಯಥಾ ಪನ ಸಾವಕಾ ಅಞ್ಞಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಿ ಪರತೋಘೋಸೇನ ವಿನಾ ತೇಸಂ ದಸ್ಸನಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನತೋ, ಯಥಾ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಅಞ್ಞೇಸಂ ನಿಸ್ಸಯಭಾವೇನ ಸಚ್ಚಾನಿ ಅಭಿಸಮ್ಬುಜ್ಝನ್ತಿ, ನ ಏವಮೇತೇ, ಏತೇ ಪನ ಅಪರನೇಯ್ಯಾ ಹುತ್ವಾ ಅಪರಿಣಾಯಕಭಾವೇನ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಚ್ಚೇಕಂ ಸಚ್ಚಾನಿ ಬುದ್ಧವನ್ತೋತಿ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾ’’ತಿ।

    Lokuttarabhāvato vā tatthāpi heṭṭhimamaggānaṃ viya tatuttarimaggābhāvato ca ‘‘siyā nu kho anuttarā bodhī’’ti āsaṅkaṃ sandhāya taṃ vidhamituṃ ‘‘sāvakāna’’ntiādi vuttaṃ. Abhinīhārasampattiyā phalavisesabhūtehi ñāṇavisesehi ekaccehi sakalehi saddhiṃ samijjhamāno maggo ariyānaṃ taṃ taṃ ñāṇavisesādiṃ dento viya hotīti tassa asabbaguṇadāyakattaṃ vuttaṃ. Tena anaññasādhāraṇābhinīhārasampadāsiddhassa niratisaya-guṇānubandhassa vasena arahattamaggo anuttarā bodhi nāma hotīti dasseti. Sāvakapāramiñāṇaṃ aññehi sāvakehi asādhāraṇaṃ mahāsāvakānaṃyeva āveṇikaṃ ñāṇaṃ. Paccekaṃ saccāni buddhavantoti paccekabuddhā. Nanu ca sabbepi ariyā paccekameva saccāni paṭivijjhanti dhammassa paccattaṃ vedanīyabhāvatoti? Saccaṃ, nayidamīdisaṃ paṭivedhaṃ sandhāya vuttaṃ, yathā pana sāvakā aññasannissayena saccāni paṭivijjhanti paratoghosena vinā tesaṃ dassanamaggassa anuppajjanato, yathā ca sammāsambuddho aññesaṃ nissayabhāvena saccāni abhisambujjhanti, na evamete, ete pana aparaneyyā hutvā apariṇāyakabhāvena saccāni paṭivijjhanti. Tena vuttaṃ ‘‘paccekaṃ saccāni buddhavantoti paccekabuddhā’’ti.

    ಇತೀತಿ ಕರೀಯತಿ ಉಚ್ಚಾರೀಯತೀತಿ ಇತಿಕಾರೋ, ಇತಿ-ಸದ್ದೋ। ಕಾರಣತ್ಥೋ ಅನಿಯಮರೂಪೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ, ತಸ್ಮಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಚಾ’’ತಿ। ಪುಬ್ಬೇ ಪನ ಇತಿ-ಸದ್ದಂ ಪಕಾರತ್ಥಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಏವಂ ಜಾನಿತ್ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಇಧಾಪಿ ತಂ ಪಕಾರತ್ಥಮೇವ ಕತ್ವಾ ಅಥೋ ಯುಜ್ಜತಿ। ಕಥಂ? ವಿದಿತ್ವಾತಿ ಹಿ ಪದಂ ಹೇತುಅತ್ಥೇ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ ‘‘ಪಞ್ಞಾಯ ಚಸ್ಸ ದಿಸ್ವಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೭೧), ‘‘ಘತಂ ಪಿವಿತ್ವಾ ಬಲಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ಚ ಏವಮಾದೀಸು ವಿಯ, ತಸ್ಮಾ ಪಕಾರತ್ಥೇಪಿ ಇತಿ-ಸದ್ದೇ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ವಿದಿತತ್ತಾತಿ ಅಯಂ ಅತ್ಥೋ ಲಬ್ಭತೇವ। ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಂ ವಿದಿತ್ವಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಹೇತುಅತ್ಥೇ ವಿದಿತ್ವಾ-ಸದ್ದೇ ಯಥಾವುತ್ತಾ ಅತ್ಥಯೋಜನಾ ಯುಜ್ಜತೇವ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಠಮವಿಕಪ್ಪೇ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪಾದಸ್ಸ ವಿದಿತತ್ಥಂ ಮಞ್ಞನಾಭಾವಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ವತ್ವಾ ತಣ್ಹಾಮೂಲಕಸ್ಸ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ದಸ್ಸಿತತ್ತಾ ಏತ್ಥ ತಣ್ಹಾಪ್ಪಹಾನಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಅಧಿಗಮನಕಾರಣಂ ಉದ್ಧತನ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಂ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪಥವಿಂ ನ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದಿ ನಿಗಮನಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ದುತಿಯವಿಕಪ್ಪೇ ಪನ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವೇದನಂ ತಣ್ಹಾಪ್ಪಹಾನಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಅಭಿಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಅಭಿಸಮ್ಬೋಧಿಮಞ್ಞನಾಭಾವಸ್ಸಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ದಸ್ಸಿತೋತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪಾನಂ ವಿಸೇಸೋ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ನನ್ದೀ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಮೂಲ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।

    Itīti karīyati uccārīyatīti itikāro, iti-saddo. Kāraṇattho aniyamarūpenāti adhippāyo, tasmāti vuttaṃ hoti. Tenāha ‘‘yasmā cā’’ti. Pubbe pana iti-saddaṃ pakāratthaṃ katvā ‘‘evaṃ jānitvā’’ti vuttaṃ, idhāpi taṃ pakāratthameva katvā atho yujjati. Kathaṃ? Viditvāti hi padaṃ hetuatthe daṭṭhabbaṃ ‘‘paññāya cassa disvā’’ti (ma. ni. 1.271), ‘‘ghataṃ pivitvā balaṃ hotī’’ti ca evamādīsu viya, tasmā pakāratthepi iti-sadde paṭiccasamuppādassa viditattāti ayaṃ attho labbhateva. Paṭiccasamuppādaṃ viditvāti etthāpi hetuatthe viditvā-sadde yathāvuttā atthayojanā yujjateva. Ettha ca paṭhamavikappe paṭiccasamupādassa viditatthaṃ maññanābhāvassa kāraṇaṃ vatvā taṇhāmūlakassa paṭiccasamuppādassa dassitattā ettha taṇhāppahānaṃ sammāsambodhiyā adhigamanakāraṇaṃ uddhatanti dassitaṃ, tasmā ‘‘pathaviṃ na maññatī’’tiādi nigamanaṃ daṭṭhabbaṃ. Dutiyavikappe pana paṭiccasamuppādavedanaṃ taṇhāppahānassa kāraṇaṃ vuttaṃ, taṃ abhisambodhiyā abhisambodhimaññanābhāvassāti ayamattho dassitoti ayametesaṃ dvinnaṃ atthavikappānaṃ viseso, tasmā ‘‘nandī dukkhassa mūla’’nti vuttaṃ.

    ತಂ ಕುತೋ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಚೋದನಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಸಾಸನಯುತ್ತಿ ಅಯಂ ಸಾಸನೇಪಿ ಏವಂ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ದಿಸ್ಸತೀತಿ ಕತ್ವಾ। ಲೋಕೇಪಿ ಹಿ ಯಂ-ತಂ-ಸದ್ದಾನಂ ಅಬ್ಯಭಿಚಾರಿಸಮ್ಬನ್ಧತಾ ಸಿದ್ಧಾ।

    Taṃ kuto labbhatīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘yattha yattha hī’’tiādi. Sāsanayutti ayaṃ sāsanepi evaṃ sambandho dissatīti katvā. Lokepi hi yaṃ-taṃ-saddānaṃ abyabhicārisambandhatā siddhā.

    ಏವಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ ವದಾಮೀತಿ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಭಾವಸ್ಸ ಗಹಿತತ್ತಾ, ಅಸಬ್ಬಞ್ಞುನಾ ಏವಂ ದೇಸೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತ್ತಾ ಚ ‘‘ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।

    Evaṃ abhisambuddhoti vadāmīti abhisambuddhabhāvassa gahitattā, asabbaññunā evaṃ desetuṃ asakkuṇeyyattā ca ‘‘sabbaññutaññāṇaṃ dassento’’tiādimāha.

    ವಿಚಿತ್ರನಯದೇಸನಾವಿಲಾಸಯುತ್ತನ್ತಿ ಪುಥುಜ್ಜನವಾರಾದಿವಿಭಾಗಭಿನ್ನೇಹಿ ವಿಚಿತ್ತೇಹಿ ತನ್ತಿ ನಯೇಹಿ, ಲಕ್ಖಣಕಮ್ಮತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾದಿವಿಭಾಗಭಿನ್ನೇಹಿ ವಿಚಿತ್ತೇಹಿ ಅತ್ಥನಯೇಹಿ, ಅಭಿನನ್ದನಪಚ್ಚಯಾಕಾರಾದಿವಿಸೇಸಾಪದೇಸಸಿದ್ಧೇನ ದೇಸನಾವಿಲಾಸೇನ ಚ ಯುತ್ತಂ। ಯಥಾ ತೇ ನ ಜಾನನ್ತಿ, ತಥಾ ದೇಸೇಸೀತಿ ಇಮಿನಾಪಿ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾವಿಲಾಸಂಯೇವ ವಿಭಾವೇತಿ। ತಂಯೇವ ಕಿರ ಪಥವಿನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪಥವೀಗಹಣಂ ಉಪಲಕ್ಖಣಮತ್ತಂ ಆಪಾದಿವಸೇನಪಿ, ತಥಾ ‘‘ಕೀದಿಸಾ ನು ಖೋ ಇಧ ಪಥವೀ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ, ಕಸ್ಮಾ ಚ ಭೂತರೂಪಾನಿಯೇವ ಗಹಿತಾನಿ, ನ ಸೇಸರೂಪಾನೀ’’ತಿಆದಿನಾಪಿ ತೇಸಂ ಸಂಸಯುಪ್ಪತ್ತಿ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾ। ಅಥ ವಾ ಕಥಂ ನಾಮಿದನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಪಕಾರತ್ಥೋ। ತೇನ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಸಬ್ಬಾಯಪಿ ತೇಸಂ ಸಂಸಯುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಪರಿಗ್ಗಹಿತತ್ತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಅನ್ತನ್ತಿ ಮರಿಯಾದಂ, ದೇಸನಾಯ ಅನ್ತಂ ಪರಿಚ್ಛೇದನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ, ಯೋ ಅನುಸನ್ಧೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಕೋಟಿನ್ತಿ ಪರಿಯನ್ತಂ, ದೇಸನಾಯ ಪರಿಯೋಸಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಭಯೇನ ಸುತ್ತೇ ಅಜ್ಝಾಸಯಾನುಸನ್ಧಿ ಯಥಾನುಸನ್ಧೀತಿ ವದತಿ।

    Vicitranayadesanāvilāsayuttanti puthujjanavārādivibhāgabhinnehi vicittehi tanti nayehi, lakkhaṇakammataṇhāmaññanādivibhāgabhinnehi vicittehi atthanayehi, abhinandanapaccayākārādivisesāpadesasiddhena desanāvilāsena ca yuttaṃ. Yathā te na jānanti, tathā desesīti imināpi bhagavato desanāvilāsaṃyeva vibhāveti. Taṃyeva kira pathavinti ettha pathavīgahaṇaṃ upalakkhaṇamattaṃ āpādivasenapi, tathā ‘‘kīdisā nu kho idha pathavī adhippetā, kasmā ca bhūtarūpāniyeva gahitāni, na sesarūpānī’’tiādināpi tesaṃ saṃsayuppatti niddhāretabbā. Atha vā kathaṃ nāmidanti ettha iti-saddo pakārattho. Tena imasmiṃ sutte sabbāyapi tesaṃ saṃsayuppattiyā pariggahitattā daṭṭhabbā. Antanti mariyādaṃ, desanāya antaṃ paricchedanti attho, yo anusandhīti vuccati. Koṭinti pariyantaṃ, desanāya pariyosānanti attho. Ubhayena sutte ajjhāsayānusandhi yathānusandhīti vadati.

    ಅನ್ತರಾಕಥಾತಿ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಮನಸಿಕಾರಉದ್ದೇಸಪರಿಪುಚ್ಛಾದೀನಂ ಅನ್ತರಾ ಅಞ್ಞಾ ಏಕಾ ತಥಾ। ವಿಪ್ಪಕಥಾತಿ ಅನಿಟ್ಠಿತಾ ಸಿಖಂ ಅಪ್ಪತ್ತಾ। ಕಙ್ಖಣಾನುರೂಪೇನಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಧಮ್ಮಸಭಾಯಂ ಸನ್ನಿಪತಿತಾನಂ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಅಜ್ಝಾಸಯಾನುರೂಪೇನ। ಇದನ್ತಿ ಇದಾನಿ ವುಚ್ಚಮಾನಂ ಮೂಲಪರಿಯಾಯಜಾತಕಂ।

    Antarākathāti kammaṭṭhānamanasikārauddesaparipucchādīnaṃ antarā aññā ekā tathā. Vippakathāti aniṭṭhitā sikhaṃ appattā. Kaṅkhaṇānurūpenāti tasmiṃ khaṇe dhammasabhāyaṃ sannipatitānaṃ bhikkhūnaṃ ajjhāsayānurūpena. Idanti idāni vuccamānaṃ mūlapariyāyajātakaṃ.

    ದಿಸಾಪಾಮೋಕ್ಖೋತಿ ಪಣ್ಡಿತಭಾವೇನ ಸಬ್ಬದಿಸಾಸು ಪಮುಖಭೂತೋ। ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋತಿ ಬ್ರಹ್ಮಂ ಅಣತೀತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ, ಮನ್ತೇ ಸಜ್ಝಾಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಿಣ್ಣಂ ವೇದಾನನ್ತಿ ಇರುವೇದ-ಯಜುವೇದ-ಸಾಮವೇದಾನಂ। ಪಾರಗೂತಿ ಅತ್ಥಸೋ ಬ್ಯಞ್ಜನಸೋ ಚ ಪಾರಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಗತೋ। ಸಹ ನಿಘಣ್ಡುನಾ ಚ ಕೇಟುಭೇನ ಚಾತಿ ಸನಿಘಣ್ಡುಕೇಟುಭಾ, ತೇಸಂ। ನಿಘಣ್ಡೂತಿ ರುಕ್ಖಾದೀನಂ ವೇವಚನಪ್ಪಕಾಸಕಂ ಸತ್ಥಂ। ಕೇಟುಭನ್ತಿ ಕಿರಿಯಾಕಪ್ಪವಿಕಪ್ಪೋ, ಕವೀನಂ ಉಪಕಾರಾವಹಂ ಸತ್ಥಂ। ಸಹ ಅಕ್ಖರಪ್ಪಭೇದೇನಾತಿ ಸಾಕ್ಖರಪ್ಪಭೇದಾ, ತೇಸಂ, ಸಿಕ್ಖಾನಿರುತ್ತಿಸಹಿತಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇತಿಹಾಸಪಞ್ಚಮಾನನ್ತಿ ಆಥಬ್ಬಣವೇದಂ ಚತುತ್ಥಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಇತಿಹ ಅಸ, ಇತಿಹ ಅಸಾ’’ತಿ ಈದಿಸವಚನಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ಪುರಾಣಕಥಾಸಙ್ಖಾತೋ ಇತಿಹಾಸೋ ಪಞ್ಚಮೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಇತಿಹಾಸಪಞ್ಚಮಾ, ತೇಸಂ। ಪದಂ ತದವಸೇಸಞ್ಚ ಬ್ಯಾಕರಣಂ ಕಾಯತಿ ಅಜ್ಝೇತಿ ವೇದೇತಿ ಚಾತಿ ಪದಕೋ, ವೇಯ್ಯಾಕರಣೋ। ಲೋಕಾಯತಂ ವುಚ್ಚತಿ ವಿತಣ್ಡಸತ್ಥಂ। ಮಹಾಪುರಿಸಾನಂ ಬುದ್ಧಾದೀನಂ ಲಕ್ಖಣದೀಪನಗನ್ಥೋ ಮಹಾಪುರಿಸಲಕ್ಖಣಂ। ತೇಸು ಅನೂನೋ ಪರಿಪೂರಕಾರೀತಿ ಅನವಯೋ।

    Disāpāmokkhoti paṇḍitabhāvena sabbadisāsu pamukhabhūto. Brāhmaṇoti brahmaṃ aṇatīti brāhmaṇo, mante sajjhāyatīti attho. Tiṇṇaṃ vedānanti iruveda-yajuveda-sāmavedānaṃ. Pāragūti atthaso byañjanaso ca pāraṃ pariyantaṃ gato. Saha nighaṇḍunā ca keṭubhena cāti sanighaṇḍukeṭubhā, tesaṃ. Nighaṇḍūti rukkhādīnaṃ vevacanappakāsakaṃ satthaṃ. Keṭubhanti kiriyākappavikappo, kavīnaṃ upakārāvahaṃ satthaṃ. Saha akkharappabhedenāti sākkharappabhedā, tesaṃ, sikkhāniruttisahitānanti attho. Itihāsapañcamānanti āthabbaṇavedaṃ catutthaṃ katvā ‘‘itiha asa, itiha asā’’ti īdisavacanapaṭisaṃyutto purāṇakathāsaṅkhāto itihāso pañcamo etesanti itihāsapañcamā, tesaṃ. Padaṃ tadavasesañca byākaraṇaṃ kāyati ajjheti vedeti cāti padako, veyyākaraṇo. Lokāyataṃ vuccati vitaṇḍasatthaṃ. Mahāpurisānaṃ buddhādīnaṃ lakkhaṇadīpanagantho mahāpurisalakkhaṇaṃ. Tesu anūno paripūrakārīti anavayo.

    ಮನ್ತೇತಿ ವೇದೇ। ಯದಿಪಿ ವೇದೋ ‘‘ಮನ್ತೋ, ಬ್ರಹ್ಮಂ, ಕಪ್ಪೋ’’ತಿ ತಿವಿಧೋ, ಮನ್ತೋ ಏವ ಪನ ಮೂಲವೇದೋ, ತದತ್ಥವಿವರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಂ, ತತ್ಥ ವುತ್ತನಯೇನ ಯಞ್ಞಕಿರಿಯಾವಿಧಾನಂ ಕಪ್ಪೋ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಮನ್ತೇತಿ ವೇದೇ’’ತಿ। ಪಣ್ಡಿತಾತಿ ಪಞ್ಞಾವನ್ತೋ। ತಥಾ ಹಿ ತೇ ಪುಥುಪಞ್ಞಾತಾಯ ಬಹುಂ ಸಹಸ್ಸದ್ವಿಸಹಸ್ಸಾದಿಪರಿಮಾಣಂ ಗನ್ಥಂ ಪಾಕಟಂ ಕತ್ವಾ ಗಣ್ಹನ್ತಿ ಉಗ್ಗಣ್ಹನ್ತಿ, ಜವನಪಞ್ಞತಾಯ ಲಹುಂ ಸೀಘಂ ಗಣ್ಹನ್ತಿ, ತಿಕ್ಖಪಞ್ಞತಾಯ ಸುಟ್ಠು ಅವಿರಜ್ಝನ್ತಾ ಉಪಧಾರೇನ್ತಿ, ಸತಿನೇಪಕ್ಕಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಗಹಿತಞ್ಚ ನೇಸಂ ನ ವಿನಸ್ಸತಿ ನ ಸಮ್ಮುಸ್ಸತೀತಿ। ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಸಿಪ್ಪನ್ತಿ ಅಟ್ಠಾರಸವಿಜ್ಜಾಟ್ಠಾನಾದಿಭೇದಂ ಸಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಟ್ಠೇನ ಸಿಪ್ಪನ್ತಿ ಸಙ್ಖ್ಯಂ ಗತಂ ಸಬ್ಬಂ ಬಾಹಿರಕಸತ್ಥಂ ಮೋಕ್ಖಾವಹಸಮ್ಮತಮ್ಪಿ ನ ಮೋಕ್ಖಂ ಆವಹತೀತಿ ಆಹ ‘‘ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸಮ್ಪರಾಯಹಿತ’’ನ್ತಿ। ಸಮ್ಪಿಣ್ಡಿತಾ ಹುತ್ವಾತಿ ಯಥಾ ಮಿತ್ತಾ, ತಥಾ ಪಿಣ್ಡಿತವಸೇನ ಸನ್ನಿಪತಿತಾ ಹುತ್ವಾ। ‘‘ಏವಂ ಗಯ್ಹಮಾನೇ ಆದಿನಾ ವಿರುಜ್ಝೇಯ್ಯ, ಏವಂ ಅನ್ತೇನಾ’’ತಿ ಚಿನ್ತೇನ್ತಾ ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪುಬ್ಬೇನಾಪರಂ ಅವಿರುದ್ಧಂ ನಿಚ್ಛಯಂ ಗಹೇತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತಾ ನ ಆದಿಂ, ನ ಅನ್ತಂ ಅದ್ದಸಂಸು।

    Manteti vede. Yadipi vedo ‘‘manto, brahmaṃ, kappo’’ti tividho, manto eva pana mūlavedo, tadatthavivaraṇaṃ brahmaṃ, tattha vuttanayena yaññakiriyāvidhānaṃ kappo. Tena vuttaṃ ‘‘manteti vede’’ti. Paṇḍitāti paññāvanto. Tathā hi te puthupaññātāya bahuṃ sahassadvisahassādiparimāṇaṃ ganthaṃ pākaṭaṃ katvā gaṇhanti uggaṇhanti, javanapaññatāya lahuṃ sīghaṃ gaṇhanti, tikkhapaññatāya suṭṭhu avirajjhantā upadhārenti, satinepakkasampattiyā gahitañca nesaṃ na vinassati na sammussatīti. Sabbampi sippanti aṭṭhārasavijjāṭṭhānādibhedaṃ sikkhitabbaṭṭhena sippanti saṅkhyaṃ gataṃ sabbaṃ bāhirakasatthaṃ mokkhāvahasammatampi na mokkhaṃ āvahatīti āha ‘‘diṭṭhadhammasamparāyahita’’nti. Sampiṇḍitā hutvāti yathā mittā, tathā piṇḍitavasena sannipatitā hutvā. ‘‘Evaṃ gayhamāne ādinā virujjheyya, evaṃ antenā’’ti cintentā ñātuṃ icchitassa atthassa pubbenāparaṃ aviruddhaṃ nicchayaṃ gahetuṃ asakkontā na ādiṃ, na antaṃ addasaṃsu.

    ಲೋಮಸಾನೀತಿ ಲೋಮವನ್ತಾನಿ, ಘನಕೇಸಮಸ್ಸುವಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೇಸಾಪಿ ಹಿ ಲೋಮಗ್ಗಹಣೇನ ಗಯ್ಹನ್ತಿ ಯಥಾ ‘‘ಲೋಮನಖಂ ಫುಸಿತ್ವಾ ಸುದ್ಧಿ ಕಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ। ಕಣ್ಣಂ ವಿಯಾತಿ ಕಣ್ಣಂ, ಪಞ್ಞಾ, ತಾಯ ಸುತ್ವಾ ಕಾತಬ್ಬಕಿಚ್ಚಸಾಧನತೋ ವುತ್ತಂ ‘‘ಕಣ್ಣವಾತಿ ಪಞ್ಞವಾ’’ತಿ।

    Lomasānīti lomavantāni, ghanakesamassuvānīti attho. Kesāpi hi lomaggahaṇena gayhanti yathā ‘‘lomanakhaṃ phusitvā suddhi kātabbā’’ti. Kaṇṇaṃ viyāti kaṇṇaṃ, paññā, tāya sutvā kātabbakiccasādhanato vuttaṃ ‘‘kaṇṇavāti paññavā’’ti.

    ಯಸ್ಮಾ ಸತ್ತಾನಂ ಗಚ್ಛನ್ತೇ ಗಚ್ಛನ್ತೇ ಕಾಲೇ ಆಯುವಣ್ಣಾದಿಪರಿಕ್ಖಯೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಕಾಲೇನ ಕತಂ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ನೇಸಂ ಆಯು…ಪೇ॰… ಖಾದತೀತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ।

    Yasmā sattānaṃ gacchante gacchante kāle āyuvaṇṇādiparikkhayo hoti, tasmā taṃ kālena kataṃ viya katvā vuttaṃ ‘‘nesaṃ āyu…pe… khādatīti vuccatī’’ti.

    ಅಭಿಞ್ಞಾಯಾತಿ ಕುಸಲಾದಿಭೇದಂ ಖನ್ಧಾದಿಭೇದಞ್ಚ ದೇಸೇತಬ್ಬಂ ಧಮ್ಮಂ, ವೇನೇಯ್ಯಾನಞ್ಚ ಆಸಯಾನುಸಯಚರಿಯಾವಿಮುತ್ತಿಆದಿಭೇದಂ, ತಸ್ಸ ಚ ನೇಸಂ ದೇಸೇತಬ್ಬಪ್ಪಕಾರಂ ಯಾಥಾವತೋ ಅಭಿಜಾನಿತ್ವಾ। ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇಮೀತಿ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕನಿಬ್ಬಾನಹಿತಾವಹಂ ಸದ್ಧಮ್ಮಂ ಕಥಯಾಮಿ। ನೋ ಅನಭಿಞ್ಞಾಯಾತಿ ಯಥಾ ಬಾಹಿರಕಾ ಅಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧತ್ತಾ ವುತ್ತವಿಧಿಂ ಅಜಾನನ್ತಾಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ತಕ್ಕಪರಿಯಾಹತಂ ವೀಮಂಸಾನುಚರಿತಂ ಸಯಂಪಟಿಭಾನಂ ಕಥೇನ್ತಿ, ಏವಂ ನ ದೇಸೇಮೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸನಿದಾನನ್ತಿ ಸಕಾರಣಂ, ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಅಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ವಾ ಪುಚ್ಛಾಯ ವಾ ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ವಾ ಸನಿಮಿತ್ತಂ ಹೇತುಉದಾಹರಣಸಹಿತಞ್ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಪ್ಪಾಟಿಹಾರಿಯನ್ತಿ ಸನಿಸ್ಸರಣಂ ಸಪ್ಪಟಿಹರಣಂ, ಪಚ್ಚನೀಕಪಟಿಹರಣೇನ ಸಪ್ಪಾಟಿಹಾರಿಯಮೇವ ಕತ್ವಾ ದೇಸೇಮೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಪರೇ ಪನ ‘‘ಯಥಾರಹಂ ಇದ್ಧಿಆದೇಸನಾನುಸಾಸನಿಪಾಟಿಹಾರಿಯಸಹಿತ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ, ಅನುಸಾಸನಿಪಾಟಿಹಾರಿಯಹಿತಾ ಪನ ದೇಸನಾ ನತ್ಥೀತಿ। ಹಿತೂಪದೇಸನಾ ಓವಾದೋ, ಸಾ ಏವ ಅನುಸಾಸನೀ। ಅನೋತಿಣ್ಣವತ್ಥುವಿಸಯೋ ವಾ ಓವಾದೋ, ಓತಿಣ್ಣವತ್ಥುವಿಸಯಾ ಅನುಸಾಸನೀ। ಪಠಮೂಪದೇಸೋ ವಾ ಓವಾದೋ, ಇತರಾ ಅನುಸಾಸನೀ। ಅಲಞ್ಚ ಪನಾತಿ ಯುತ್ತಮೇವ। ನಿಟ್ಠಮಗಮಾಸೀತಿ ಅತ್ಥಸಿದ್ಧಿಂ ಗತಾ।

    Abhiññāyāti kusalādibhedaṃ khandhādibhedañca desetabbaṃ dhammaṃ, veneyyānañca āsayānusayacariyāvimuttiādibhedaṃ, tassa ca nesaṃ desetabbappakāraṃ yāthāvato abhijānitvā. Dhammaṃ desemīti diṭṭhadhammikasamparāyikanibbānahitāvahaṃ saddhammaṃ kathayāmi. Noanabhiññāyāti yathā bāhirakā asammāsambuddhattā vuttavidhiṃ ajānantāyaṃ kiñci takkapariyāhataṃ vīmaṃsānucaritaṃ sayaṃpaṭibhānaṃ kathenti, evaṃ na desemīti attho. Sanidānanti sakāraṇaṃ, veneyyānaṃ ajjhāsayavasena vā pucchāya vā aṭṭhuppattiyā vā sanimittaṃ hetuudāharaṇasahitañcāti attho. Sappāṭihāriyanti sanissaraṇaṃ sappaṭiharaṇaṃ, paccanīkapaṭiharaṇena sappāṭihāriyameva katvā desemīti attho. Apare pana ‘‘yathārahaṃ iddhiādesanānusāsanipāṭihāriyasahita’’nti vadanti, anusāsanipāṭihāriyahitā pana desanā natthīti. Hitūpadesanā ovādo, sā eva anusāsanī. Anotiṇṇavatthuvisayo vā ovādo, otiṇṇavatthuvisayā anusāsanī. Paṭhamūpadeso vā ovādo, itarā anusāsanī. Alañca panāti yuttameva. Niṭṭhamagamāsīti atthasiddhiṃ gatā.

    ತಥಾಗತವಾರಅಟ್ಠಮನಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Tathāgatavāraaṭṭhamanayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಲೀನತ್ಥವಣ್ಣನಾ।

    Ayaṃ tāvettha aṭṭhakathāya līnatthavaṇṇanā.

    ನೇತ್ತಿನಯವಣ್ಣನಾ

    Nettinayavaṇṇanā

    ಇದಾನಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧೪೯; ಸಂ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧.ನೇತ್ತಿನಯವಣ್ಣನಾ; ಅ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ನೇತ್ತಿನಯವಣ್ಣನಾ) ಪಕರಣನಯೇನ ಪಾಳಿಯಾ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಂ ಕರಿಸ್ಸಾಮ। ಸಾ ಪನಾಯಂ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾ ಯಸ್ಮಾ ದೇಸನಾಯ ಸಮುಟ್ಠಾನಪಯೋಜನಭಾಜನೇಸು ಪಿಣ್ಡತ್ಥೇಸು ಚ ನಿದ್ಧಾರಿತೇಸು ಸುತರಾ ಹೋತಿ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ ಚ, ತಸ್ಮಾ ಸುತ್ತದೇಸನಾಯ ಸಮುಟ್ಠಾನಾದೀನಿ ಪಠಮಂ ನಿದ್ಧಾರಯಿಸ್ಸಾಮ। ತತ್ಥ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ತಾವ ಪರಿಯತ್ತಿಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಮಾನುಪ್ಪಾದೋ, ಪಯೋಜನಂಮಾನಮದ್ದನಂ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಸುತಪರಿಯತ್ತಿಂ…ಪೇ॰… ಆರಭೀ’’ತಿ। ಅಪಿಚ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಪಥವೀಆದಿಭೂತಾದಿಭೇದಭಿನ್ನೇ ಸಕ್ಕಾಯೇ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಸೇಕ್ಖಾದಿಅರಿಯಸ್ಸ ಚ ಸದ್ಧಿಂ ಹೇತುನಾ ಮಞ್ಞನಾಮಞ್ಞನವಸೇನ ಪವತ್ತಿವಿಭಾಗಾನವಬೋಧೋ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ, ಯಥಾವುತ್ತವಿಭಾಗಾವಬೋಧೋ ಪಯೋಜನಂ, ವೇನೇಯ್ಯಾನಞ್ಹಿ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇ ವಿಸಯೇ ಯಥಾವುತ್ತಾನಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಸದ್ಧಿಂ ಹೇತುನಾ ಮಞ್ಞನಾಮಞ್ಞನವಸೇನ ಪವತ್ತಿವಿಭಾಗಾವಬೋಧೋ ಪಯೋಜನಂ।

    Idāni (dī. ni. ṭī. 1.149; saṃ. ni. ṭī. 1.1.nettinayavaṇṇanā; a. ni. ṭī. nettinayavaṇṇanā) pakaraṇanayena pāḷiyā atthavaṇṇanaṃ karissāma. Sā panāyaṃ atthavaṇṇanā yasmā desanāya samuṭṭhānapayojanabhājanesu piṇḍatthesu ca niddhāritesu sutarā hoti suviññeyyā ca, tasmā suttadesanāya samuṭṭhānādīni paṭhamaṃ niddhārayissāma. Tattha samuṭṭhānaṃ tāva pariyattiṃ nissāya mānuppādo, payojanaṃmānamaddanaṃ. Vuttañhi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sutapariyattiṃ…pe… ārabhī’’ti. Apica veneyyānaṃ pathavīādibhūtādibhedabhinne sakkāye puthujjanassa sekkhādiariyassa ca saddhiṃ hetunā maññanāmaññanavasena pavattivibhāgānavabodho samuṭṭhānaṃ, yathāvuttavibhāgāvabodho payojanaṃ, veneyyānañhi vuttappakāre visaye yathāvuttānaṃ puggalānaṃ saddhiṃ hetunā maññanāmaññanavasena pavattivibhāgāvabodho payojanaṃ.

    ಅಪಿಚ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ ದೇಸನಾನಿದಾನಂ। ತಂ ಸಾಧಾರಣಂ ಅಸಾಧಾರಣನ್ತಿ ದುವಿಧಂ। ತತ್ಥ ಸಾಧಾರಣಮ್ಪಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಭೇದತೋ ದುವಿಧಂ। ತತ್ಥ ಸಾಧಾರಣಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಸಮುಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ ಲೋಕನಾಥಸ್ಸ ಮಹಾಕರುಣಾ। ತಾಯ ಹಿ ಸಮುಸ್ಸಾಹಿತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಚಿತ್ತಂ ಉದಪಾದಿ। ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸತ್ತೇಸು ಚ ಕಾರುಞ್ಞತಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಬುದ್ಧಚಕ್ಖುನಾ ಲೋಕಂ ವೋಲೋಕೇಸೀ’’ತಿಆದಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೮೩; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೭೨; ಮಹಾವ॰ ೯)। ಏತ್ಥ ಚ ಹೇತಾವತ್ಥಾಯಪಿ ಮಹಾಕರುಣಾಯ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ ಯಾವದೇವ ಸಂಸಾರಮಹೋಘತೋ ಸದ್ಧಮ್ಮದೇಸನಾಹತ್ಥದಾನೇಹಿ ಸತ್ತಸನ್ತಾರಣತ್ಥಂ ತದುಪ್ಪತ್ತಿತೋ। ಯಥಾ ಚ ಮಹಾಕರುಣಾ, ಏವಂ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ದಸಬಲಞಾಣಾದೀನಿ ಚ ದೇಸನಾಯ ಅಬ್ಭನ್ತರಸಮುಟ್ಠಾನಭಾವೇ ವತ್ತಬ್ಬಾನಿ। ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಹಿ ಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮಂ, ತೇಸಂ ದೇಸೇತಬ್ಬಪ್ಪಕಾರಂ, ಸತ್ತಾನಞ್ಚ ಆಸಯಾನುಸಯಾದಿಂ ಯಾಥಾವತೋ ಜಾನನ್ತೋ ಭಗವಾ ಠಾನಾಟ್ಠಾನಾದೀಸು ಕೋಸಲ್ಲೇನ ವೇನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯಾನುರೂಪಂ ವಿಚಿತ್ತನಯದೇಸನಂ ಪವತ್ತೇಸೀತಿ। ಬಾಹಿರಂ ಪನ ಸಾಧಾರಣಂ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ದಸಸಹಸ್ಸಬ್ರಹ್ಮಪರಿವಾರಿತಸ್ಸ ಸಹಮ್ಪತಿಮಹಾಬ್ರಹ್ಮುನೋ ಅಜ್ಝೇಸನಂ। ತದಜ್ಝೇಸನುತ್ತರಕಾಲಞ್ಹಿ ಧಮ್ಮಗಮ್ಭೀರತಾಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾಜನಿತಂ ಅಪ್ಪೋಸ್ಸುಕ್ಕತಂ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸಮ್ಭೇತ್ವಾ ಧಮ್ಮಸ್ಸಾಮೀ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಉಸ್ಸಾಹಜಾತೋ ಅಹೋಸಿ। ಅಸಾಧಾರಣಮ್ಪಿ ಅಮ್ಭನ್ತರಬಾಹಿರಭೇದತೋ ದುವಿಧಮೇವ। ತತ್ಥ ಅಬ್ಭನ್ತರಂ ಯಾಯ ಮಹಾಕರುಣಾಯ ಯೇನ ಚ ದೇಸನಾಞಾಣೇನ ಇದಂ ಸುತ್ತಂ ಪವತ್ತಿತಂ, ತದುಭಯಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಬಾಹಿರಂ ಪನ ಪಞ್ಚಸತಾನಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿಕಾನಂ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಪರಿಯತ್ತಿಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಮಾನುಪ್ಪಾದನಂ, ವುತ್ತಮೇವ ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ।

    Apica samuṭṭhānaṃ nāma desanānidānaṃ. Taṃ sādhāraṇaṃ asādhāraṇanti duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇampi ajjhattikabāhirabhedato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ ajjhattikasamuṭṭhānaṃ nāma lokanāthassa mahākaruṇā. Tāya hi samussāhitassa bhagavato veneyyānaṃ dhammadesanāya cittaṃ udapādi. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘sattesu ca kāruññataṃ paṭicca buddhacakkhunā lokaṃ volokesī’’tiādi (ma. ni. 1.283; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 9). Ettha ca hetāvatthāyapi mahākaruṇāya saṅgaho daṭṭhabbo yāvadeva saṃsāramahoghato saddhammadesanāhatthadānehi sattasantāraṇatthaṃ taduppattito. Yathā ca mahākaruṇā, evaṃ sabbaññutaññāṇaṃ dasabalañāṇādīni ca desanāya abbhantarasamuṭṭhānabhāve vattabbāni. Sabbampi hi ñeyyadhammaṃ, tesaṃ desetabbappakāraṃ, sattānañca āsayānusayādiṃ yāthāvato jānanto bhagavā ṭhānāṭṭhānādīsu kosallena veneyyajjhāsayānurūpaṃ vicittanayadesanaṃ pavattesīti. Bāhiraṃ pana sādhāraṇaṃ samuṭṭhānaṃ dasasahassabrahmaparivāritassa sahampatimahābrahmuno ajjhesanaṃ. Tadajjhesanuttarakālañhi dhammagambhīratāpaccavekkhaṇājanitaṃ appossukkataṃ paṭippassambhetvā dhammassāmī dhammadesanāya ussāhajāto ahosi. Asādhāraṇampi ambhantarabāhirabhedato duvidhameva. Tattha abbhantaraṃ yāya mahākaruṇāya yena ca desanāñāṇena idaṃ suttaṃ pavattitaṃ, tadubhayaṃ veditabbaṃ. Bāhiraṃ pana pañcasatānaṃ brāhmaṇajātikānaṃ bhikkhūnaṃ pariyattiṃ nissāya mānuppādanaṃ, vuttameva taṃ aṭṭhakathāyaṃ.

    ಪಯೋಜನಮ್ಪಿ ಸಾಧಾರಣಂ ಅಸಾಧಾರಣನ್ತಿ ದುವಿಧಂ। ತತ್ಥ ಸಾಧಾರಣಂ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಯಾವ ಅನುಪಾದಾಪರಿನಿಬ್ಬಾನಂ ವಿಮುತ್ತಿರಸತ್ತಾ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾಯ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಏತದತ್ಥಾ ತಥಾ, ಏತದತ್ಥಾ ಮನ್ತನಾ’’ತಿಆದಿ (ಪರಿ॰ ೩೬೬)। ಏತೇನೇವ ಚ ಸಂಸಾರಚಕ್ಕನಿವತ್ತಿ ಸದ್ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಪ್ಪವತ್ತಿ ಸಸ್ಸತಾದಿಮಿಚ್ಛಾವಾದನಿರಾಕರಣಂ ಸಮ್ಮಾವಾದಪುರೇಕ್ಖಾರೋ ಅಕುಸಲಮೂಲಸಮೂಹನನಂ ಕುಸಲಮೂಲಸಂರೋಪನಂ ಅಪಾಯದ್ವಾರಪಿದಹನಂ ಸಗ್ಗಮೋಕ್ಖದ್ವಾರವಿವರಣಂ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನವೂಪಸಮನಂ ಅನುಸಯಸಮುಗ್ಘಾತನಂ ‘‘ಮುತ್ತೋ ಮೋಚೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ (ಉದಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೮; ಇತಿವು॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೮) ಪುರಿಮಪಟಿಞ್ಞಾಅವಿಸಂವಾದನಂ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖಮಾರಮನೋರಥವಿಸಂವಾದನಂ ತಿತ್ಥಿಯಧಮ್ಮನಿಮ್ಮಥನಂ ಬುದ್ಧಧಮ್ಮಪತಿಟ್ಠಾಪನನ್ತಿ ಏವಮಾದೀನಮ್ಪಿ ಪಯೋಜನಾನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅಸಾಧಾರಣಂ ಪನ ತೇಸಂ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಮಾನಮದ್ದನಂ। ವುತ್ತಞ್ಚೇತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧) ‘‘ದೇಸನಾಕುಸಲೋ ಭಗವಾ ಮಾನಭಞ್ಜನತ್ಥಂ ‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯ’ನ್ತಿ ದೇಸನಂ ಆರಭೀ’’ತಿ। ಉಭಯಮ್ಪೇತಂ ಬಾಹಿಯಮೇವ। ಸಚೇ ಪನ ವೇನೇಯ್ಯಸನ್ತಾನಗತಮ್ಪಿ ದೇಸನಾಬಲಸಿದ್ಧಿಸಙ್ಖಾತಂ ಪಯೋಜನಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಸಮಿಜ್ಝನಭಾವತೋ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತತ್ಥಸಿದ್ಧಿಯಾ ಯಥಾಕಾರುಣಿಕಸ್ಸ ಭಗವತೋಪಿ ಪಯೋಜನಮೇವಾತಿ ಗಣ್ಹೇಯ್ಯ, ಇಮಿನಾ ಪರಿಯಾಯೇನಸ್ಸ ಅಬ್ಭನ್ತರತಾಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Payojanampi sādhāraṇaṃ asādhāraṇanti duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ anukkamena yāva anupādāparinibbānaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya. Tenevāha ‘‘etadatthā tathā, etadatthā mantanā’’tiādi (pari. 366). Eteneva ca saṃsāracakkanivatti saddhammacakkappavatti sassatādimicchāvādanirākaraṇaṃ sammāvādapurekkhāro akusalamūlasamūhananaṃ kusalamūlasaṃropanaṃ apāyadvārapidahanaṃ saggamokkhadvāravivaraṇaṃ pariyuṭṭhānavūpasamanaṃ anusayasamugghātanaṃ ‘‘mutto mocessāmī’’ti (udā. aṭṭha. 18; itivu. aṭṭha. 38) purimapaṭiññāavisaṃvādanaṃ tappaṭipakkhamāramanorathavisaṃvādanaṃ titthiyadhammanimmathanaṃ buddhadhammapatiṭṭhāpananti evamādīnampi payojanānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Asādhāraṇaṃ pana tesaṃ bhikkhūnaṃ mānamaddanaṃ. Vuttañcetaṃ aṭṭhakathāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.1) ‘‘desanākusalo bhagavā mānabhañjanatthaṃ ‘sabbadhammamūlapariyāya’nti desanaṃ ārabhī’’ti. Ubhayampetaṃ bāhiyameva. Sace pana veneyyasantānagatampi desanābalasiddhisaṅkhātaṃ payojanaṃ adhippāyasamijjhanabhāvato yathādhippetatthasiddhiyā yathākāruṇikassa bhagavatopi payojanamevāti gaṇheyya, iminā pariyāyenassa abbhantaratāpi veditabbā.

    ಅಪಿಚ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಪಥವೀಆದಿಭೂತಾದಿವಿಭಾಗಭಿನ್ನೇ ಸಕ್ಕಾಯೇ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಸೇಕ್ಖಾದಿಅರಿಯಸ್ಸ ಚ ಸದ್ಧಿಂ ಹೇತುನಾ ಮಞ್ಞನಾಮಞ್ಞನವಸೇನ ಪವತ್ತಿವಿಭಾಗಾನವಬೋಧೋ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ, ಇಮಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತವಿಭಾಗಾವಬೋಧೋ ಪಯೋಜನನ್ತಿ ವುತ್ತೋವಾಯಮತ್ಥೋ। ವೇನೇಯ್ಯಾನಞ್ಹಿ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇ ವಿಸಯೇ ಯಥಾವುತ್ತಾನಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಸದ್ಧಿಂ ಹೇತುನಾ ಮಞ್ಞನಾಮಞ್ಞನಾನಂ ವಸೇನ ಪವತ್ತಿವಿಭಾಗಾವಬೋಧೋ ಇಮಂ ದೇಸನಂ ಪಯೋಜೇತಿ ‘‘ತನ್ನಿಪ್ಫಾದನಪರಾಯಂ ದೇಸನಾ’’ತಿ ಕತ್ವಾ। ಯಞ್ಹಿ ದೇಸನಾಯ ಸಾಧೇತಬ್ಬಂ ಫಲಂ, ತಂ ಆಕಙ್ಖಿತಬ್ಬತ್ತಾ ದೇಸಕಂ ದೇಸನಾಯ ಪಯೋಜೇತೀತಿ ಪಯೋಜನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತಥಾ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಸಬ್ಬಸೋ ಏಕದೇಸತೋ ಚ ಮಞ್ಞನಾನಂ ಅಪ್ಪಹಾನಂ, ತತ್ಥ ಚ ಆದೀನವಾದಸ್ಸನಂ, ನಿರಙ್ಕುಸಾನಂ ಮಞ್ಞನಾನಂ ಅನೇಕಾಕಾರವೋಹಾರಸ್ಸ ಸಕ್ಕಾಯೇ ಪವತ್ತಿವಿಸೇಸಸ್ಸ ಅಜಾನನಂ, ತತ್ಥ ಚ ಪಹೀನಮಞ್ಞನಾನಂ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಅಜಾನನಂ, ತಣ್ಹಾಮುಖೇನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಸ್ಸ ಚ ಅನವಬೋಧೋತಿ ಏವಮಾದೀನಿ ಚ ಪಯೋಜನಾನಿ ಇಧ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ।

    Apica veneyyānaṃ pathavīādibhūtādivibhāgabhinne sakkāye puthujjanassa sekkhādiariyassa ca saddhiṃ hetunā maññanāmaññanavasena pavattivibhāgānavabodho samuṭṭhānaṃ, imassa suttassa yathāvuttavibhāgāvabodho payojananti vuttovāyamattho. Veneyyānañhi vuttappakāre visaye yathāvuttānaṃ puggalānaṃ saddhiṃ hetunā maññanāmaññanānaṃ vasena pavattivibhāgāvabodho imaṃ desanaṃ payojeti ‘‘tannipphādanaparāyaṃ desanā’’ti katvā. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ phalaṃ, taṃ ākaṅkhitabbattā desakaṃ desanāya payojetīti payojananti vuccati. Tathā veneyyānaṃ sabbaso ekadesato ca maññanānaṃ appahānaṃ, tattha ca ādīnavādassanaṃ, niraṅkusānaṃ maññanānaṃ anekākāravohārassa sakkāye pavattivisesassa ajānanaṃ, tattha ca pahīnamaññanānaṃ paṭipattiyā ajānanaṃ, taṇhāmukhena paccayākārassa ca anavabodhoti evamādīni ca payojanāni idha veditabbāni.

    ಭೂಮಿತ್ತಯಪರಿಯಾಪನ್ನೇಸು ಅಸಙ್ಖಾತಧಮ್ಮವಿಪ್ಪಕತಪರಿಞ್ಞಾದಿಕಿಚ್ಚಸಙ್ಖಾತಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಚ ಪಟಿಪತ್ತಿಂ ಅಜಾನನ್ತಾ ಅಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಧಾರಣಪರಿಚಯಮನಸಿಕಾರಪರಾ ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನ-ಧಾರಣಪರಿಚಯಪಟಿವೇಧವಿಮುಖಾ ಚ ವೇನೇಯ್ಯಾ ಇಮಿಸ್ಸಾ ದೇಸನಾಯ ಭಾಜನಂ। ಪಿಣ್ಡತ್ಥಾ ಪನ ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಬಹುಲೀಕಾರೋ ಅಕುಸಲಮೂಲ-ಸಮಾಯೋಗೋ ಓಲೀಯನಾತಿಧಾವನಾಪರಿಗ್ಗಹೋ ಉಪಾಯವಿನಿಬದ್ಧಾನುಬ್ರೂಹನಾ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಸಮನ್ನಾಗಮೋ ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾ-ಪರಿಸುದ್ಧಿ ವಟ್ಟತ್ತಯಾನುಪರಮೋ ಆಸವೋಘಯೋಗಗನ್ಥಾಗತಿತಣ್ಹುಪ್ಪಾದುಪಾದಾನಾವಿಯೋಗೋ ಚೇತೋಖಿಲ-ಚೇತೋವಿನಿಬದ್ಧಅಭಿನನ್ದನ-ನೀವರಣಸಙ್ಗಾನತಿಕ್ಕಮೋ ವಿವಾದಮೂಲಾಪರಿಚ್ಚಾಗೋ ಅನುಸಯಾನುಪಚ್ಛೇದೋ ಮಿಚ್ಛತ್ತಾನತಿವತ್ತನಂ ತಣ್ಹಾಮೂಲಧಮ್ಮಸನ್ನಿಸ್ಸಯತಾ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಾನುಯೋಗೋ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸ-ಪರಿಳಾಹಸಾರದ್ಧಕಾಯಚಿತ್ತತಾತಿ ಏವಮಾದಯೋ ದೀಪಿತಾ ಹೋನ್ತಿ। ‘‘ಪಥವಿಂ ಪಥವಿತೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ತಣ್ಹಾವಿಚರಿತನಿದ್ದೇಸೋ ಮಾನಜಪ್ಪನಾ ವಿಪರಿಯೇಸಾಭಿನಿವೇಸೋ ಸಂಕಿಲೇಸೋ ಸಕ್ಕಾಯಪರಿಗ್ಗಹೋ ಬಾಲಲಕ್ಖಣಾಪದೇಸೋ ವಙ್ಕತ್ತಯವಿಭಾವನಾನುಯೋಗೋ ಬಹುಕಾರಪಟಿಪಕ್ಖದೀಪನಾ ತಿವಿಧನಿಸ್ಸಯಸಂಸೂಚನಾ ಆಸವಕ್ಖಯಕಥನನ್ತಿ ಏವಮಾದಯೋ ದೀಪಿತಾ ಹೋನ್ತಿ।

    Bhūmittayapariyāpannesu asaṅkhātadhammavippakatapariññādikiccasaṅkhātadhammānaṃ sammāsambuddhassa ca paṭipattiṃ ajānantā asaddhammassavanadhāraṇaparicayamanasikāraparā saddhammassavana-dhāraṇaparicayapaṭivedhavimukhā ca veneyyā imissā desanāya bhājanaṃ. Piṇḍatthā pana ‘‘assutavā’’tiādinā ayonisomanasikārabahulīkāro akusalamūla-samāyogo olīyanātidhāvanāpariggaho upāyavinibaddhānubrūhanā micchābhinivesasamannāgamo avijjātaṇhā-parisuddhi vaṭṭattayānuparamo āsavoghayogaganthāgatitaṇhuppādupādānāviyogo cetokhila-cetovinibaddhaabhinandana-nīvaraṇasaṅgānatikkamo vivādamūlāpariccāgo anusayānupacchedo micchattānativattanaṃ taṇhāmūladhammasannissayatā akusalakammapathānuyogo sabbakilesa-pariḷāhasāraddhakāyacittatāti evamādayo dīpitā honti. ‘‘Pathaviṃ pathavito sañjānātī’’tiādinā taṇhāvicaritaniddeso mānajappanā vipariyesābhiniveso saṃkileso sakkāyapariggaho bālalakkhaṇāpadeso vaṅkattayavibhāvanānuyogo bahukārapaṭipakkhadīpanā tividhanissayasaṃsūcanā āsavakkhayakathananti evamādayo dīpitā honti.

    ಸೋಳಸಹಾರವಣ್ಣನಾ

    Soḷasahāravaṇṇanā

    ೧. ದೇಸನಾಹಾರವಣ್ಣನಾ

    1. Desanāhāravaṇṇanā

    ತತ್ಥ ಯೇ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಧಮ್ಮೇ ಉಪಾದಾಯ ಪಥವೀಆದಿಭೂತಾದಿಭೇದಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿ, ತೇ ಪಞ್ಞತ್ತಿಪಟಿಪಾದನಭಾವೇನ ಜಾತಿಜರಾಮರಣವಿಸೇಸನದುಕ್ಖಪರಿಯಾಯೇನ ಚ ವುತ್ತಾ ತಣ್ಹಾವಜ್ಜಾ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ। ಮಞ್ಞನಾಭಿನನ್ದನನನ್ದೀಪರಿಯಾಯೇಹಿ ವುತ್ತಾ ತಣ್ಹಾ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ। ಅಯಂ ತಾವ ಸುತ್ತನ್ತನಯೋ। ಅಭಿಧಮ್ಮನಯೇ ಪನ ಯಥಾವುತ್ತತಣ್ಹಾಯ ಸದ್ಧಿಂ ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ದೀಪಿತಾ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ, ಮಞ್ಞನಾಪರಿಯಾಯೇನ ಗಹಿತಾ ಮಾನದಿಟ್ಠಿಯೋ, ಭವಪದೇನ ಗಹಿತೋ ಕಮ್ಮಭವೋ ಚಾತಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕಿಲೇಸಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ। ಉಭಿನ್ನಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಿ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ। ಅರಿಯಧಮ್ಮಗ್ಗಹಣೇನ, ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಕ್ಖುಸೇಕ್ಖಾಭಿಞ್ಞಾಗಹಣೇಹಿ, ರಾಗಾದಿಖಯವಚನೇಹಿ, ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಗಹಣೇನ ಚ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ। ಕೇಚಿ ಪನ ತಣ್ಹಾಕ್ಖಯಾದಿವಚನೇಹಿ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ ಉದ್ಧರನ್ತಿ, ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ವಿರುಜ್ಝತಿ ತತ್ಥ ತಣ್ಹಾಕ್ಖಯಾದೀನಂ ಮಗ್ಗಕಿಚ್ಚಭಾವಸ್ಸ ಉದ್ಧಟತ್ತಾ।

    Tattha ye upādānakkhandhadhamme upādāya pathavīādibhūtādibhedā paññatti, te paññattipaṭipādanabhāvena jātijarāmaraṇavisesanadukkhapariyāyena ca vuttā taṇhāvajjā tebhūmakadhammā dukkhasaccaṃ. Maññanābhinandananandīpariyāyehi vuttā taṇhā samudayasaccaṃ. Ayaṃ tāva suttantanayo. Abhidhammanaye pana yathāvuttataṇhāya saddhiṃ ‘‘assutavā’’tiādinā dīpitā avijjādayo, maññanāpariyāyena gahitā mānadiṭṭhiyo, bhavapadena gahito kammabhavo cāti sabbepi kilesābhisaṅkhārā samudayasaccaṃ. Ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ. Ariyadhammaggahaṇena, pariññābhikkhusekkhābhiññāgahaṇehi, rāgādikhayavacanehi, sammāsambodhigahaṇena ca maggasaccaṃ. Keci pana taṇhākkhayādivacanehi nirodhasaccaṃ uddharanti, taṃ aṭṭhakathāya virujjhati tattha taṇhākkhayādīnaṃ maggakiccabhāvassa uddhaṭattā.

    ತತ್ಥ ಸಮುದಯೇನ ಅಸ್ಸಾದೋ, ದುಕ್ಖೇನ ಆದೀನವೋ, ಮಗ್ಗನಿರೋಧೇಹಿ ನಿಸ್ಸರಣಂ, ತೇಸಂ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಮಾನಭಞ್ಜನಂ ಫಲಂ, ತಥಾ ‘‘ಯಥಾವುತ್ತವಿಭಾಗಾವಬೋಧೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಂ ಪಯೋಜನಞ್ಚ। ತಸ್ಸ ನಿಪ್ಫತ್ತಿಕಾರಣತ್ತಾ ದೇಸನಾಯ ವಿಚಿತ್ತತಾ ಚತುನ್ನಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಯಾಥಾವತೋ ಸಭಾವೂಪಧಾರಣಞ್ಚ ಉಪಾಯೋ , ಪಥವೀಆದೀಸು ಪುಥುಜ್ಜನಾದೀನಂ ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನಾಪದೇಸೇನ ಪಥವೀಆದಯೋ ಏಕನ್ತತೋ ಪರಿಜಾನಿತಬ್ಬಾ, ಮಞ್ಞನಾ ಚ ಪಹಾತಬ್ಬಾತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಭಗವತೋ ಆಣತ್ತೀತಿ। ಅಯಂ ದೇಸನಾಹಾರೋ।

    Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ, tesaṃ bhikkhūnaṃ mānabhañjanaṃ phalaṃ, tathā ‘‘yathāvuttavibhāgāvabodho’’tiādinā vuttaṃ payojanañca. Tassa nipphattikāraṇattā desanāya vicittatā catunnaṃ puggalānaṃ yāthāvato sabhāvūpadhāraṇañca upāyo, pathavīādīsu puthujjanādīnaṃ pavattidassanāpadesena pathavīādayo ekantato parijānitabbā, maññanā ca pahātabbāti ayamettha bhagavato āṇattīti. Ayaṃ desanāhāro.

    ೨. ವಿಚಯಹಾರವಣ್ಣನಾ

    2. Vicayahāravaṇṇanā

    ಮಞ್ಞನಾನಂ ಸಕ್ಕಾಯಸ್ಸ ಅವಿಸೇಸಹೇತುಭಾವತೋ, ಕಸ್ಸಚಿಪಿ ತತ್ಥ ಅಸೇಸಿತಬ್ಬತೋ ಚ ಸಬ್ಬಗಹಣಂ, ಸಭಾವಧಾರಣತೋ ನಿಸ್ಸತ್ತನಿಜ್ಜೀವತೋ ಚ ಧಮ್ಮಗ್ಗಹಣಂ, ಪತಿಟ್ಠಾಭಾವತೋ ಆವೇಣಿಕಹೇತುಭಾವತೋ ಚ ಮೂಲಗ್ಗಹಣಂ, ಕಾರಣಭಾವತೋ ದೇಸನತ್ಥಸಮ್ಭವತೋ ಚ ಪರಿಯಾಯಗ್ಗಹಣಂ, ಸಮ್ಮುಖಭಾವತೋ ಸಮ್ಪದಾನತ್ಥಸಮ್ಭವತೋ ಚ ‘‘ವೋ’’ತಿ ವಚನಂ, ತಥಾರೂಪಗುಣಯೋಗತೋ ಅಭಿಮುಖೀಕರಣತೋ ಚ ‘‘ಭಿಕ್ಖವೇ’’ತಿ ಆಲಪನಂ। ದೇಸೇತುಂ ಸಮತ್ಥಭಾವತೋ ತೇಸಂ ಸತುಪ್ಪಾದನತ್ಥಞ್ಚ ‘‘ದೇಸೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಪಟಿಜಾನನಂ, ದೇಸೇತಬ್ಬತಾಯ ಪಟಿಞ್ಞಾತಭಾವತೋ, ಯಥಾಪಟಿಞ್ಞಞ್ಚ ದೇಸನತೋ ‘‘ತ’’ನ್ತಿ ಪಚ್ಚಾಮಸನಂ, ಸೋತಬ್ಬಭಾವತೋ, ಸವನತ್ಥಸ್ಸ ಚ ಏಕನ್ತೇನ ನಿಪ್ಫಾದನತೋ ‘‘ಸುಣಾಥಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸಕ್ಕಾತಬ್ಬತೋ, ಸಕ್ಕಚ್ಚಕಿರಿಯಾಯ ಏವ ಚ ತದತ್ಥಸಿದ್ಧಿತೋ ‘‘ಸಾಧುಕ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಮನಸಿಕರಣೀಯತೋ ತದಧೀನತ್ತಾ ಚ ಸಬ್ಬಸಮ್ಪತ್ತೀನಂ ‘‘ಮನಸಿ ಕರೋಥಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ಯಥಾಪರಿಞ್ಞಾತಾಯ ದೇಸನಾಯ ಪರಿಬ್ಯತ್ತಭಾವತೋ ವಿತ್ಥಾರತ್ಥಸಮ್ಭವತೋ ಚ ‘‘ಭಾಸಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಭಗವತೋ ಸದೇವಕೇನ ಲೋಕೇನ ಸಿರಸಾ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತಬ್ಬವಚನತ್ತಾ, ತಸ್ಸ ಚ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತತ್ಥಸಾಧನತೋ ‘‘ಏವ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸತ್ಥು ಉತ್ತಮಗಾರವಟ್ಠಾನಭಾವತೋ, ತತ್ಥ ಚ ಗಾರವಸ್ಸ ಉಳಾರಪುಞ್ಞಭಾವತೋ ‘‘ಭನ್ತೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಭಿಕ್ಖೂನಂ ತಥಾಕಿರಿಯಾಯ ನಿಚ್ಛಿತಭಾವತೋ ವಚನಾಲಙ್ಕಾರತೋ ಚ ‘‘ಖೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸವನಸ್ಸ ಪಟಿಜಾನಿತಬ್ಬತೋ, ತಥಾ ತೇಹಿ ಪಟಿಪನ್ನತ್ತಾ ಚ ‘‘ಪಚ್ಚಸ್ಸೋಸು’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಭಾವತೋ, ಸಕಲಸ್ಸಪಿ ಏಕಜ್ಝಂ ಕರಣತೋ ‘‘ಏತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।

    Maññanānaṃ sakkāyassa avisesahetubhāvato, kassacipi tattha asesitabbato ca sabbagahaṇaṃ, sabhāvadhāraṇato nissattanijjīvato ca dhammaggahaṇaṃ, patiṭṭhābhāvato āveṇikahetubhāvato ca mūlaggahaṇaṃ, kāraṇabhāvato desanatthasambhavato ca pariyāyaggahaṇaṃ, sammukhabhāvato sampadānatthasambhavato ca ‘‘vo’’ti vacanaṃ, tathārūpaguṇayogato abhimukhīkaraṇato ca ‘‘bhikkhave’’ti ālapanaṃ. Desetuṃ samatthabhāvato tesaṃ satuppādanatthañca ‘‘desessāmī’’ti paṭijānanaṃ, desetabbatāya paṭiññātabhāvato, yathāpaṭiññañca desanato ‘‘ta’’nti paccāmasanaṃ, sotabbabhāvato, savanatthassa ca ekantena nipphādanato ‘‘suṇāthā’’ti vuttaṃ. Sakkātabbato, sakkaccakiriyāya eva ca tadatthasiddhito ‘‘sādhuka’’nti vuttaṃ. Dhammassa manasikaraṇīyato tadadhīnattā ca sabbasampattīnaṃ ‘‘manasi karothā’’ti vuttaṃ yathāpariññātāya desanāya paribyattabhāvato vitthāratthasambhavato ca ‘‘bhāsissāmī’’ti vuttaṃ. Bhagavato sadevakena lokena sirasā sampaṭicchitabbavacanattā, tassa ca yathādhippetatthasādhanato ‘‘eva’’nti vuttaṃ. Satthu uttamagāravaṭṭhānabhāvato, tattha ca gāravassa uḷārapuññabhāvato ‘‘bhante’’ti vuttaṃ. Bhikkhūnaṃ tathākiriyāya nicchitabhāvato vacanālaṅkārato ca ‘‘kho’’ti vuttaṃ. Savanassa paṭijānitabbato, tathā tehi paṭipannattā ca ‘‘paccassosu’’nti vuttaṃ paccakkhabhāvato, sakalassapi ekajjhaṃ karaṇato ‘‘eta’’nti vuttaṃ.

    ವುಚ್ಚಮಾನಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಲೋಕಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ಲೋಕಾಧಾರತ್ತಾ ಚ ಲೋಕಂ ಉಪಾದಾಯ ‘‘ಇಧಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪಟಿವೇಧಬಾಹುಸಚ್ಚಾಭಾವತೋ ಪರಿಯತ್ತಿಬಾಹುಸಚ್ಚಾಭಾವತೋ ಚ ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪುಥೂಸು, ಪುಥು ವಾ ಜನಭಾವತೋ ‘‘ಪುಥುಜ್ಜನೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅನರಿಯಧಮ್ಮವಿರಹತೋ ಅರಿಯಧಮ್ಮಸಮನ್ನಾಗಮತೋ ಚ ‘‘ಅರಿಯಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅರಿಯಭಾವಕರಾಯ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಅಭಾವತೋ, ತತ್ಥ ಕೋಸಲ್ಲದಮಥಾಭಾವತೋ ‘‘ಅರಿಯಾನಂ ಅದಸ್ಸಾವೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅಸನ್ತಧಮ್ಮಸ್ಸವನತೋ ಸನ್ತಧಮ್ಮಸಮನ್ನಾಗಮತೋ ಸಬ್ಭಿ ಪಾಸಂಸಿಯತೋ ಚ ‘‘ಸಪ್ಪುರಿಸಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸಪ್ಪುರಿಸಭಾವಕರಾಯ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಅಭಾವತೋ, ತತ್ಥ ಚ ಕೋಸಲ್ಲದಮಥಾಭಾವತೋ ‘‘ಸಪ್ಪುರಿಸಾನಂ ಅದಸ್ಸಾವೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಪಥವೀವತ್ಥುಕಾನಂ ಮಞ್ಞನಾನಂ, ಉಪರಿ ವುಚ್ಚಮಾನಾನಞ್ಚಮಞ್ಞನಾನಂ ಮೂಲಕತ್ತಾ ಪಪಞ್ಚಸಙ್ಖಾನಂ ‘‘ಪಥವಿಂ ಪಥವಿತೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅನ್ಧಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಅಹಂಕಾರ-ಮಮಂಕಾರಾನಂ ಕತ್ಥಚಿಪಿ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ‘‘ಪಥವಿಂ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।

    Vuccamānassa puggalassa lokapariyāpannattā lokādhārattā ca lokaṃ upādāya ‘‘idhā’’ti vuttaṃ. Paṭivedhabāhusaccābhāvato pariyattibāhusaccābhāvato ca ‘‘assutavā’’ti vuttaṃ. Puthūsu, puthu vā janabhāvato ‘‘puthujjano’’ti vuttaṃ. Anariyadhammavirahato ariyadhammasamannāgamato ca ‘‘ariyāna’’nti vuttaṃ. Ariyabhāvakarāya paṭipattiyā abhāvato, tattha kosalladamathābhāvato ‘‘ariyānaṃ adassāvī’’tiādi vuttaṃ. Asantadhammassavanato santadhammasamannāgamato sabbhi pāsaṃsiyato ca ‘‘sappurisāna’’nti vuttaṃ. Sappurisabhāvakarāya paṭipattiyā abhāvato, tattha ca kosalladamathābhāvato ‘‘sappurisānaṃ adassāvī’’tiādi vuttaṃ. Pathavīvatthukānaṃ maññanānaṃ, upari vuccamānānañcamaññanānaṃ mūlakattā papañcasaṅkhānaṃ ‘‘pathaviṃ pathavito sañjānātī’’ti vuttaṃ. Andhaputhujjanassa ahaṃkāra-mamaṃkārānaṃ katthacipi appahīnattā ‘‘pathaviṃ maññatī’’tiādi vuttaṃ.

    ಪುಬ್ಬೇ ಅಗ್ಗಹಿತತ್ತಾ, ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಚ ಗಯ್ಹಮಾನತ್ತಾ, ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಪಥವೀಆದಿಆರಮ್ಮಣಸಭಾಗತಾಯ ಲಬ್ಭಮಾನತ್ತಾ ಚ ‘‘ಯೋಪೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಯೋ’’ತಿ ಅನಿಯಮೇನ ಗಹಿತಸ್ಸ ನಿಯಮೇತಬ್ಬತೋ ಪಟಿನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬತೋ ಚ; ‘‘ಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ಸಾತಿಸಯಂ ಸಂಸಾರೇ ಭಯಸ್ಸ ಇಕ್ಖನತೋ ಕಿಲೇಸಭೇದನಸಮ್ಭವತೋ ಚ ‘‘ಭಿಕ್ಖೂ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸಿಕ್ಖಾಹಿ ಸಮನ್ನಾಗಮತೋ ಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮಪಟಿಲಾಭತೋ ಚ ‘‘ಸೇಕ್ಖೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಮನಸಾ ಲದ್ಧಬ್ಬಸ್ಸ ಅರಹತ್ತಸ್ಸ ಅನಧಿಗತತ್ತಾ ಅಧಿಗಮನೀಯತೋ ಚ ‘‘ಅಪ್ಪತ್ತಮಾನಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಪರೇನ ಅನುತ್ತರಣೀಯತೋ, ಪರಂ ಅನುಚ್ಛವಿಕಭಾವೇನ ಉತ್ತರಿತ್ವಾ ಠಿತತ್ತಾ ಚ ‘‘ಅನುತ್ತರ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯೋಗೇನ ಭಾವನಾಯ ಕಾಮಯೋಗಾದಿತೋ ಚ ಖೇಮಂ ಸಿವಂ ಅನುಪದ್ದವನ್ತಿ ‘‘ಯೋಗಕ್ಖೇಮ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಛನ್ದಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪತ್ತಿಯಾ ಚ ‘‘ಪತ್ಥಯಮಾನೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತದತ್ಥಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸೋ ಸಬ್ಬಇರಿಯಾಪಥವಿಹಾರಸ್ಸ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾವಿಹಾರಸ್ಸ ದಿಬ್ಬವಿಹಾರಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ‘‘ವಿಹರತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸೇಕ್ಖಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸೋ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಭಾವಞ್ಚೇವ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಭಾವಞ್ಚ ಞಾಣೇನ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಜಾನನತೋ ‘‘ಅಭಿಜಾನಾತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸೇಕ್ಖಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸೋ ಅಪ್ಪಹೀನಮಞ್ಞನತಾಯ ಅಭಾವತೋ ‘‘ಮಾ ಮಞ್ಞೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಇತೋ ಪರಂ ಸಬ್ಬಪದೇಸು ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ಕಾತಬ್ಬೋ। ಸಕ್ಕಾ ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಂ ತಸ್ಸಾ ಲೀನತ್ಥವಣ್ಣನಞ್ಚ ಅನುಗನ್ತ್ವಾ ಅಯಮತ್ಥೋ ವಿಞ್ಞೂಹಿ ವಿಭಾವೇತುನ್ತಿ ಅತಿವಿತ್ಥಾರಭಯೇನ ನ ವಿತ್ಥಾರಯಿಮ್ಹ। ಇತಿ ಅನುಪದವಿಚಯತೋ ವಿಚಯೋ ಹಾರೋ।

    Pubbe aggahitattā, sāmaññato ca gayhamānattā, puggalassa pathavīādiārammaṇasabhāgatāya labbhamānattā ca ‘‘yopī’’ti vuttaṃ. ‘‘Yo’’ti aniyamena gahitassa niyametabbato paṭiniddisitabbato ca; ‘‘so’’ti vuttaṃ sātisayaṃ saṃsāre bhayassa ikkhanato kilesabhedanasambhavato ca ‘‘bhikkhū’’ti vuttaṃ. Sikkhāhi samannāgamato sekkhadhammapaṭilābhato ca ‘‘sekkho’’ti vuttaṃ. Manasā laddhabbassa arahattassa anadhigatattā adhigamanīyato ca ‘‘appattamānaso’’ti vuttaṃ. Aparena anuttaraṇīyato, paraṃ anucchavikabhāvena uttaritvā ṭhitattā ca ‘‘anuttara’’nti vuttaṃ. Yogena bhāvanāya kāmayogādito ca khemaṃ sivaṃ anupaddavanti ‘‘yogakkhema’’nti vuttaṃ. Chandappavattiyā ussukkāpattiyā ca ‘‘patthayamāno’’ti vuttaṃ. Tadatthassa sabbaso sabbairiyāpathavihārassa samathavipassanāvihārassa dibbavihārassa ca vasena ‘‘viharatī’’ti vuttaṃ. Sekkhassa sabbaso abhiññeyyabhāvañceva pariññeyyabhāvañca ñāṇena abhibhavitvā jānanato ‘‘abhijānātī’’ti vuttaṃ. Sekkhassa sabbaso appahīnamaññanatāya abhāvato ‘‘mā maññī’’ti vuttaṃ. Sesaṃ vuttanayānusārena veditabbaṃ. Iminā nayena ito paraṃ sabbapadesu vinicchayo kātabbo. Sakkā hi aṭṭhakathaṃ tassā līnatthavaṇṇanañca anugantvā ayamattho viññūhi vibhāvetunti ativitthārabhayena na vitthārayimha. Iti anupadavicayato vicayo hāro.

    ೩. ಯುತ್ತಿಹಾರವಣ್ಣನಾ

    3. Yuttihāravaṇṇanā

    ಸಕ್ಕಾಯಸ್ಸ ಸಬ್ಬಮಞ್ಞನಾನಂ ಮೂಲಭಾವೋ ಯುಜ್ಜತಿ ಪರಿಕಪ್ಪಮತ್ತಕತ್ತಾ ಲೋಕವಿಚಿತ್ತಸ್ಸ। ಬ್ಯಾಹುಸಚ್ಚದ್ವಯರಹಿತಸ್ಸ ಅನ್ಧಪುಥುಜ್ಜನಭಾವೋ ಯುಜ್ಜತಿ ಪುಥುಕಿಲೇಸಾಭಿಸಙ್ಖಾರಜನನಾದಿಸಭಾವತ್ತಾ। ಯಥಾವುತ್ತಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ವಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಬಾಹುಸಚ್ಚಾಭಾವೋ ಯುಜ್ಜತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಸತಿ ಸಬ್ಭಾವತೋ। ತತ್ಥ ಅಸ್ಸುತವತೋ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಅರಿಯಾನಂ ಸಪ್ಪುರಿಸಾನಞ್ಚ ಅದಸ್ಸಾವಿತಾದಿ ಯುಜ್ಜತಿ ಅರಿಯಕರಧಮ್ಮಾನಂ ಅರಿಯಭಾವಸ್ಸ ಚ ತೇನ ಅದಿಟ್ಠತ್ತಾ ಅಪ್ಪಟಿಪನ್ನತ್ತಾ ಚ ತಥಾ ತಸ್ಸ ಪಥವಿಯಾ ‘‘ಅಹಂ ಪಥವೀ, ಮಮ ಪಥವೀ, ಪರೋ ಪಥವೀ’’ತಿ ಸಞ್ಜಾನನಂ ಯುಜ್ಜತಿ ಅಹಂಕಾರಮಮಂಕಾರಾನಂ ಸಬ್ಬೇನ ಸಬ್ಬಂ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ। ತಥಾ ಸಞ್ಜಾನತೋ ಚಸ್ಸ ಪಥವಿಂ ಕಮ್ಮಾದಿಕರಣಾದಿವಸೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ನಾನಪ್ಪಕಾರತೋ ಮಞ್ಞನಾಪವತ್ತಿ ಯುಜ್ಜತಿ ಸಞ್ಞಾನಿದಾನತ್ತಾ ಪಪಞ್ಚಸಙ್ಖಾನಂ। ಯೋ ಮಞ್ಞತಿ, ತಸ್ಸ ಅಪರಿಞ್ಞಾತವತ್ಥುಕತಾ ಯುಜ್ಜತಿ ಪರಿಞ್ಞಾಯ ವಿನಾ ಮಞ್ಞನಾಪಹಾನಾಭಾವತೋ। ‘‘ಆಪಂ ಆಪತೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಅಪರಿಯೋಸಿತಸಿಕ್ಖಸ್ಸ ಅಪ್ಪತ್ತಮಾನಸತಾ ಯುಜ್ಜತಿ ಕತಕಿಚ್ಚತಾಭಾವತೋ। ಸೇಕ್ಖಸ್ಸ ಸತೋ ಯೋಗಕ್ಖೇಮಪತ್ಥನಾ ಯುಜ್ಜತಿ ತದಧಿಮುತ್ತಭಾವತೋ। ತಥಾ ತಸ್ಸ ಪಥವಿಯಾ ಅಭಿಜಾನನಾ ಯುಜ್ಜತಿ ಪರಿಞ್ಞಾಪಹಾನೇಸು ಮತ್ತಸೋ ಕಾರಿಭಾವತೋ। ತತೋ ಏವ ಚಸ್ಸ ‘‘ಮಾ ಮಞ್ಞೀ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಾ ಯುಜ್ಜತಿ ವತ್ಥುಪರಿಞ್ಞಾಯ ವಿಯ ಮಞ್ಞನಾಪಹಾನಸ್ಸಪಿ ವಿಪ್ಪಕತಭಾವತೋ। ಸೇಕ್ಖಸ್ಸ ಪಥವಿಯಾ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯತಾ ಯುಜ್ಜತಿ ಪರಿಞ್ಞಾತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸೋ ಅಪರಿಞ್ಞಾತತ್ತಾ ಚ। ‘‘ಆಪಂ ಆಪತೋ’’ತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಅರಹತ್ತಾದಿಯುತ್ತಸ್ಸ ಪಥವಿಯಾದೀನಂ ಅಭಿಜಾನನಾ ಮಞ್ಞನಾಭಾವೋ ಚ ಯುಜ್ಜತಿ ಸಙ್ಖಾತಧಮ್ಮತ್ತಾ, ಸಬ್ಬಸೋ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಹೀನತ್ತಾ, ತತೋ ಏವ ಚಸ್ಸ ವೀತರಾಗಾದಿಭಾವೋ ತತೋ ಸಮ್ಮದೇವ ಚ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಪಟಿವಿದ್ಧತಾತಿ। ಅಯಂ ಯುತ್ತಿಹಾರೋ।

    Sakkāyassa sabbamaññanānaṃ mūlabhāvo yujjati parikappamattakattā lokavicittassa. Byāhusaccadvayarahitassa andhaputhujjanabhāvo yujjati puthukilesābhisaṅkhārajananādisabhāvattā. Yathāvuttaputhujjanassa vā vuttappakārabāhusaccābhāvo yujjati tasmiṃ sati sabbhāvato. Tattha assutavato puthujjanassa ariyānaṃ sappurisānañca adassāvitādi yujjati ariyakaradhammānaṃ ariyabhāvassa ca tena adiṭṭhattā appaṭipannattā ca tathā tassa pathaviyā ‘‘ahaṃ pathavī, mama pathavī, paro pathavī’’ti sañjānanaṃ yujjati ahaṃkāramamaṃkārānaṃ sabbena sabbaṃ appahīnattā. Tathā sañjānato cassa pathaviṃ kammādikaraṇādivasena gahetvā nānappakārato maññanāpavatti yujjati saññānidānattā papañcasaṅkhānaṃ. Yo maññati, tassa apariññātavatthukatā yujjati pariññāya vinā maññanāpahānābhāvato. ‘‘Āpaṃ āpato sañjānātī’’tiādīsupi eseva nayo. Apariyositasikkhassa appattamānasatā yujjati katakiccatābhāvato. Sekkhassa sato yogakkhemapatthanā yujjati tadadhimuttabhāvato. Tathā tassa pathaviyā abhijānanā yujjati pariññāpahānesu mattaso kāribhāvato. Tato eva cassa ‘‘mā maññī’’ti vattabbatā yujjati vatthupariññāya viya maññanāpahānassapi vippakatabhāvato. Sekkhassa pathaviyā pariññeyyatā yujjati pariññātuṃ sakkuṇeyyattā sabbaso apariññātattā ca. ‘‘Āpaṃ āpato’’tiādīsupi eseva nayo. Arahattādiyuttassa pathaviyādīnaṃ abhijānanā maññanābhāvo ca yujjati saṅkhātadhammattā, sabbaso kilesānaṃ pahīnattā, tato eva cassa vītarāgādibhāvo tato sammadeva ca paṭiccasamuppādassa paṭividdhatāti. Ayaṃ yuttihāro.

    ೪. ಪದಟ್ಠಾನಹಾರವಣ್ಣನಾ

    4. Padaṭṭhānahāravaṇṇanā

    ಕಿಸ್ಸೋಪಿ ಮಞ್ಞನಾ ಸಕ್ಕಾಯಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ಮಞ್ಞನಾನಂ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ಸುತದ್ವಯವಿರಹೋ ಅನ್ಧಪುಥುಜ್ಜನಭಾವಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ಸೋ ಅರಿಯಾನಂ ಅದಸ್ಸಾವಿತಾಯ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ಸಾ ಅರಿಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಕೋವಿದತಾಯ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ಸಾ ಅರಿಯಧಮ್ಮೇ ಅವಿನೀತತಾಯ ಪದಟ್ಠಾನಂ। ‘‘ಸಪ್ಪುರಿಸಾನಂ ಅದಸ್ಸಾವೀ’’ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಮಞ್ಞನಾನಂ ಪದಟ್ಠಾನಂ। ಸಞ್ಞಾನಿದಾನಾ ಹಿ ಪಪಞ್ಚಸಙ್ಖಾತಿ। ಮಞ್ಞನಾಸು ಚ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾ ಇತರಮಞ್ಞನಾನಂ ಪದಟ್ಠಾನಂ ‘‘ತಣ್ಹಾಗತಾನಂ ಪರಿತಸ್ಸಿತವಿಪ್ಫನ್ದಿತ’’ನ್ತಿ, (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦೫-೧೦೯) ‘‘ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನ’’ನ್ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೨೬; ಮಹಾವ॰ ೧) ಚ ವಚನತೋ, ತಣ್ಹಾಗತಸ್ಸೇವ ಚ ‘‘ಸೇಯ್ಯೋಹಮಸ್ಮಿ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಮಾನಜಪ್ಪನಾಸಬ್ಭಾವತಾ। ಸಬ್ಬಾಪಿ ವಾ ಮಞ್ಞನಾ ಸಬ್ಬಾಸಂ ಮಞ್ಞನಾನಂ ಪದಟ್ಠಾನಂ । ‘‘ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾ’’ತಿ ಹಿ ವಚನತೋ ದಿಟ್ಠಿಪಿ ತಣ್ಹಾಯ ಪದಟ್ಠಾನಂ। ‘‘ಅಹಮಸ್ಮಿ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಮಹಾಬ್ರಹ್ಮಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೪೨; ೩.೩೯) ಆದಿವಚನತೋ ಮಾನೋಪಿ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪದಟ್ಠಾನಂ। ತಥಾ ‘‘ಅಸ್ಮೀತಿ ಸತಿ ಇತ್ಥಂಸ್ಮೀತಿ ಹೋತಿ, ಏವಂಸ್ಮೀತಿ ಹೋತಿ, ಅಞ್ಞಥಾಸ್ಮೀತಿ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ ಮಾನಸ್ಸಪಿ ತಣ್ಹಾಯ ಪದಟ್ಠಾನತಾ ಲಬ್ಭತೇವ। ಸೇಕ್ಖಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಪ್ಪದೇಸತೋ ಮಞ್ಞನಾಪಹಾನಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ। ಅಸೇಕ್ಖಾ ನಿಪ್ಪದೇಸತೋ ಮಞ್ಞನಾಪಹಾನಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ। ಕಮ್ಮಭವೋ ಚ ಜಾತಿಯಾ ಪದಟ್ಠಾನಂ। ಜಾತಿ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ। ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಸ್ಸ ಯಥಾಭೂತಾವಬೋಧೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ। ಅಯಂ ಪದಟ್ಠಾನೋ ಹಾರೋ।

    Kissopi maññanā sakkāyassa padaṭṭhānaṃ, maññanānaṃ ayonisomanasikāro padaṭṭhānaṃ, sutadvayaviraho andhaputhujjanabhāvassa padaṭṭhānaṃ, so ariyānaṃ adassāvitāya padaṭṭhānaṃ, sā ariyadhammassa akovidatāya padaṭṭhānaṃ, sā ariyadhamme avinītatāya padaṭṭhānaṃ. ‘‘Sappurisānaṃ adassāvī’’ti etthāpi eseva nayo. Saññāvipallāso maññanānaṃ padaṭṭhānaṃ. Saññānidānā hi papañcasaṅkhāti. Maññanāsu ca taṇhāmaññanā itaramaññanānaṃ padaṭṭhānaṃ ‘‘taṇhāgatānaṃ paritassitavipphandita’’nti, (dī. ni. 1.105-109) ‘‘taṇhāpaccayā upādāna’’nti (ma. ni. 3.126; mahāva. 1) ca vacanato, taṇhāgatasseva ca ‘‘seyyohamasmi’’ntiādinā mānajappanāsabbhāvatā. Sabbāpi vā maññanā sabbāsaṃ maññanānaṃ padaṭṭhānaṃ . ‘‘Upādānapaccayā taṇhā’’ti hi vacanato diṭṭhipi taṇhāya padaṭṭhānaṃ. ‘‘Ahamasmi brahmā mahābrahmā’’ti (dī. ni. 1.42; 3.39) ādivacanato mānopi diṭṭhiyā padaṭṭhānaṃ. Tathā ‘‘asmīti sati itthaṃsmīti hoti, evaṃsmīti hoti, aññathāsmīti hotī’’tiādivacanato mānassapi taṇhāya padaṭṭhānatā labbhateva. Sekkhā dhammā sappadesato maññanāpahānassa padaṭṭhānaṃ. Asekkhā nippadesato maññanāpahānassa padaṭṭhānaṃ. Kammabhavo ca jātiyā padaṭṭhānaṃ. Jāti jarāmaraṇassa padaṭṭhānaṃ. Paccayākārassa yathābhūtāvabodho sammāsambodhiyā padaṭṭhānanti. Ayaṃ padaṭṭhāno hāro.

    ೫. ಲಕ್ಖಣಹಾರವಣ್ಣನಾ

    5. Lakkhaṇahāravaṇṇanā

    ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಮೂಲಗ್ಗಹಣೇನ ಮೂಲಪರಿಯಾಯಗ್ಗಹಣೇನ ವಾ ಯಥಾ ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠಿಯೋ ಗಯ್ಹನ್ತಿ, ಏವಂ ದೋಸಮೋಹಾದೀನಮ್ಪಿ ಸಕ್ಕಾಯಮೂಲಧಮ್ಮಾನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ ಸಕ್ಕಾಯಸ್ಸ ಮೂಲಭಾವೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ। ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಯಥಾ ತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಪರಿಯತ್ತಿಪಟಿವೇಧಸದ್ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಭಾವೋ ಗಯ್ಹತಿ, ಏವಂ ಪಟಿಪತ್ತಿಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸಪಿ ಅಭಾವೋ ಗಯ್ಹತಿ ಸದ್ಧಮ್ಮಭಾವೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ। ಅರಿಯಾನಂ ಅದಸ್ಸನಕಾಮತಾದಿಲಕ್ಖಣಾ। ‘‘ಅರಿಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಕೋವಿದೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಅರಿಯಧಮ್ಮಾಧಿಗಮಸ್ಸ ವಿಬನ್ಧಭೂತಂ ಅಞ್ಞಾಣಂ। ‘‘ಅರಿಯಧಮ್ಮೇ ಅವಿನೀತೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಅರಿಯವಿನಯಾಭಾವೋ। ಸೋ ಪನತ್ಥತೋ ಅರಿಯವಿನಯೇ ಅಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿ ಏವ ವಾತಿ ತೀಹಿಪಿ ಪದೇಹಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿಸಯಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಚ ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ। ತಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ ಸಂಕಿಲೇಸಲಕ್ಖಣೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ। ‘‘ಸಪ್ಪುರಿಸಾನಂ ಅದಸ್ಸಾವೀ’’ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha mūlaggahaṇena mūlapariyāyaggahaṇena vā yathā taṇhāmānadiṭṭhiyo gayhanti, evaṃ dosamohādīnampi sakkāyamūladhammānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo sakkāyassa mūlabhāvena ekalakkhaṇattā. ‘‘Assutavā’’ti iminā yathā tassa puggalassa pariyattipaṭivedhasaddhammānaṃ abhāvo gayhati, evaṃ paṭipattisaddhammassapi abhāvo gayhati saddhammabhāvena ekalakkhaṇattā. Ariyānaṃ adassanakāmatādilakkhaṇā. ‘‘Ariyadhammassa akovido’’ti iminā ariyadhammādhigamassa vibandhabhūtaṃ aññāṇaṃ. ‘‘Ariyadhamme avinīto’’ti iminā ariyavinayābhāvo. So panatthato ariyavinaye appaṭipatti eva vāti tīhipi padehi yathāvuttavisayā micchādiṭṭhi vicikicchā ca gahitāva honti. Taggahaṇena ca sabbepi akusalā dhammā saṅgahitāva honti saṃkilesalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. ‘‘Sappurisānaṃ adassāvī’’ti etthāpi eseva nayo.

    ‘‘ಪಥವಿಂ ಪಥವಿತೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿ ಇದಂ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾದೀನಂ ಸಞ್ಞಾಯ ಕಾರಣಭಾವದಸ್ಸನಂ। ತತ್ಥ ಯಥಾ ಸಞ್ಞಾ, ಏವಂ ವಿತಕ್ಕಫಸ್ಸಾವಿಜ್ಜಾಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಾದಯೋಪಿ ತಾಸಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ಅತ್ಥತೋ ತೇಸಮ್ಪೇತ್ಥ ಸಙ್ಗಹೋ ವುತ್ತೋ ಹೋತಿ ಮಞ್ಞನಾನಂ ಕಾರಣಭಾವೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ। ‘‘ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಮಞ್ಞನಾಕಿಚ್ಚೇನ ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠಿಯೋ ಗಹಿತಾ ತಾಸಂ ಕಿಲೇಸಸಭಾವತ್ತಾ। ತಗ್ಗಹಣೇನೇವ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾದಿನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ ಕಿಲೇಸಲಕ್ಖಣೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ। ತಥಾ ತಣ್ಹಾಯ ಹೇತುಸಭಾವತ್ತಾ ತಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಅವಸಿಟ್ಠಾಕುಸಲಹೇತೂನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ ಹೇತುಲಕ್ಖಣೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ। ತಥಾ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠೀನಂ ಆಸವಾದಿಸಭಾವತ್ತಾ ತಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಅವಸಿಟ್ಠಾಸವೋಘಯೋಗಗನ್ಥನೀವರಣಾದೀನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ ಆಸವಾದಿಸಭಾವತ್ತಾ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ। ತಥಾ ‘‘ಪಥವಿಂ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಥವೀಆದೀನಂ ರೂಪಸಭಾವತ್ತಾ ತಬ್ಬಿಸಯಾನಞ್ಚ ಮಞ್ಞನಾನಂ ರೂಪವಿಸಯತ್ತಾ ತಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಸಕಲರೂಪಕ್ಖನ್ಧವಿಸಯಾಪಿ ಮಞ್ಞನಾ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋನ್ತಿ ರೂಪವಿಸಯಲಕ್ಖಣೇನ ಆಸಂ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ। ಏವಂ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದಿವಿಸಯಾಪಿ ಮಞ್ಞನಾ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾ। ‘‘ಅಪರಿಞ್ಞಾತ’’ನ್ತಿ ಪರಿಞ್ಞಾಪಟಿಕ್ಖೇಪೇನ ತಪ್ಪಟಿಬದ್ಧಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಹಾನಪಟಿಕ್ಖೇಪೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ ಮಗ್ಗಕಿಚ್ಚಭಾವೇನ ಪರಿಞ್ಞಾಪಹಾನಾನಂ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ। ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಯಥಾರಹಂ ಏಕಲಕ್ಖಣಾ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾತಿ। ಅಯಂ ಲಕ್ಖಣೋ ಹಾರೋ।

    ‘‘Pathaviṃ pathavito sañjānātī’’ti idaṃ diṭṭhimaññanādīnaṃ saññāya kāraṇabhāvadassanaṃ. Tattha yathā saññā, evaṃ vitakkaphassāvijjāayonisomanasikārādayopi tāsaṃ kāraṇanti atthato tesampettha saṅgaho vutto hoti maññanānaṃ kāraṇabhāvena ekalakkhaṇattā. ‘‘Maññatī’’ti iminā maññanākiccena taṇhāmānadiṭṭhiyo gahitā tāsaṃ kilesasabhāvattā. Taggahaṇeneva vicikicchādinampi saṅgaho daṭṭhabbo kilesalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā taṇhāya hetusabhāvattā taggahaṇeneva avasiṭṭhākusalahetūnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo hetulakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā taṇhādiṭṭhīnaṃ āsavādisabhāvattā taggahaṇeneva avasiṭṭhāsavoghayogaganthanīvaraṇādīnampi saṅgaho daṭṭhabbo āsavādisabhāvattā ekalakkhaṇattā. Tathā ‘‘pathaviṃ maññatī’’tiādinā pathavīādīnaṃ rūpasabhāvattā tabbisayānañca maññanānaṃ rūpavisayattā taggahaṇeneva sakalarūpakkhandhavisayāpi maññanā dassitā honti rūpavisayalakkhaṇena āsaṃ ekalakkhaṇattā. Evaṃ cakkhāyatanādivisayāpi maññanā niddhāretabbā. ‘‘Apariññāta’’nti pariññāpaṭikkhepena tappaṭibaddhakilesānaṃ pahānapaṭikkhepoti daṭṭhabbo maggakiccabhāvena pariññāpahānānaṃ ekalakkhaṇattā. Iminā nayena sesesupi yathārahaṃ ekalakkhaṇā niddhāretabbāti. Ayaṃ lakkhaṇo hāro.

    ೬. ಚತುಬ್ಯೂಹಹಾರವಣ್ಣನಾ

    6. Catubyūhahāravaṇṇanā

    ಪಥವೀಆದೀಸು ವತ್ಥೂಸು ಬ್ಯಞ್ಜನಚ್ಛಾಯಾಯ ಅತ್ಥಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಧಮ್ಮಗಮ್ಭೀರತಂ ಅಸಲ್ಲಕ್ಖೇತ್ವಾ ಅಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಾದಿನಾ ವಞ್ಚಿತಾ ಹುತ್ವಾ ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಧಾರಣಪರಿಚಯಮನಸಿಕಾರವಿಮುಖಾ ಪಥವೀಆದೀಸು ವತ್ಥೂಸು ಪುಥುಜ್ಜನಸೇಕ್ಖಾಸೇಕ್ಖತಥಾಗತಾನಂ ಪಟಿಪತ್ತಿವಿಸೇಸಂ ಅಜಾನನ್ತಾ ಚ ವೇನೇಯ್ಯಾ ಇಮಿಸ್ಸಾ ದೇಸನಾಯ ನಿದಾನಂ। ತೇ ‘‘ಕಥಂ ನು ಖೋ ಯಥಾವುತ್ತದೋಸವಿನಿಮುತ್ತಾ ಯಥಾವುತ್ತಞ್ಚ ವಿಸೇಸಂ ಜಾನನ್ತಾ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಉಭಯಹಿತಪರಾಯಣಾ ಸವೇಯ್ಯು’’ನ್ತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಭಗವತೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಪದನಿಬ್ಬಚನಂ ನಿರುತ್ತಂ, ತಂ ‘‘ಏವ’’ನ್ತಿಆದಿನಿದಾನಪದಾನಂ, ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿಆದಿಪಾಳಿಪದಾನಞ್ಚ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ, ತಸ್ಸಾ ಲೀನತ್ಥವಣ್ಣನಾಯಞ್ಚೇವ ವುತ್ತನಯೇನ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ ಅತಿವಿತ್ಥಾರಭಯೇನ ನ ವಿತ್ಥಾರಯಿಮ್ಹ।

    Pathavīādīsu vatthūsu byañjanacchāyāya atthaṃ gahetvā dhammagambhīrataṃ asallakkhetvā asaddhammassavanādinā vañcitā hutvā saddhammassavanadhāraṇaparicayamanasikāravimukhā pathavīādīsu vatthūsu puthujjanasekkhāsekkhatathāgatānaṃ paṭipattivisesaṃ ajānantā ca veneyyā imissā desanāya nidānaṃ. Te ‘‘kathaṃ nu kho yathāvuttadosavinimuttā yathāvuttañca visesaṃ jānantā sammāpaṭipattiyā ubhayahitaparāyaṇā saveyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo. Padanibbacanaṃ niruttaṃ, taṃ ‘‘eva’’ntiādinidānapadānaṃ, ‘‘sabbadhammamūlapariyāya’’ntiādipāḷipadānañca aṭṭhakathāyaṃ, tassā līnatthavaṇṇanāyañceva vuttanayena suviññeyyattā ativitthārabhayena na vitthārayimha.

    ಪದಪದತ್ಥದೇಸನಾನಿಕ್ಖೇಪಸುತ್ತಸನ್ಧಿವಸೇನ ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಸನ್ಧಿ। ತತ್ಥ ಪದಸ್ಸ ಪದನ್ತರೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಪದಸನ್ಧಿ, ತಥಾ ಪದತ್ಥಸ್ಸ ಪದತ್ಥನ್ತರೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಪದತ್ಥಸನ್ಧಿ, ಯೋ ‘‘ಕಿರಿಯಾಕಾರಕಸಮ್ಬನ್ಧೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ನಾನಾನುಸನ್ಧಿಕಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ತಂತಂಅನುಸನ್ಧೀಹಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಏಕಾನುಸನ್ಧಿಕಸ್ಸ ಪನ ಪುಬ್ಬಾಪರಸಮ್ಬನ್ಧೋ ದೇಸನಾಸನ್ಧಿ। ಯಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಪುಚ್ಛಾನುಸನ್ಧಿ ಅಜ್ಝಾಸಯಾನುಸನ್ಧಿ ಯಥಾನುಸನ್ಧೀ’’ತಿ ತಿಧಾ ವಿಭತ್ತಾ। ಅಜ್ಝಾಸಯೋ ಚೇತ್ಥ ಅತ್ತಜ್ಝಾಸಯೋ ಪರಜ್ಝಾಸಯೋತಿ ದ್ವಿಧಾ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯಂ ಪನೇತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ಹೇಟ್ಠಾ ನಿದಾನವಣ್ಣನಾಯಂ ವುತ್ತಮೇವ। ನಿಕ್ಖೇಪಸನ್ಧಿ ಚತುನ್ನಂ ಸುತ್ತನಿಕ್ಖೇಪಾನಂ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಸುತ್ತಸನ್ಧಿ ಇಧ ಪಠಮನಿಕ್ಖೇಪವಸೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಮೂಲಪರಿಯಾಯಸುತ್ತಮೇವ ಪಠಮಂ ನಿಕ್ಖಿತ್ತನ್ತಿ? ನಾಯಮನುಯೋಗೋ ಕತ್ಥಚಿ ನಪ್ಪವತ್ತತಿ, ಅಪಿಚ ಯಸ್ಮಾ ಮಞ್ಞನಾಮೂಲಕಂ ಸಕ್ಕಾಯಂ, ಸಬ್ಬಮಞ್ಞನಾ ಚ ತತ್ಥ ಏವ ಅನೇಕಭೇದಭಿನ್ನಾ ಪವತ್ತತಿ, ನ ತಸ್ಸಾ ಸವಿಸಯಾಯ ಲೇಸಮತ್ತಮ್ಪಿ ಸಾರಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಪಥವೀಆದಿವಿಭಾಗಭಿನ್ನೇಸು ಮಞ್ಞನಾಸು ಚ ಸಾತಿಸಯಂ ನಿಬ್ಬೇಧವಿರಾಗಸಞ್ಜನನೀ ಉಪರಿ ಸೇಕ್ಖಾಸೇಕ್ಖತಥಾಗತಗುಣವಿಭಾವನೀ ಚ ಅಯಂ ದೇಸನಾ। ಸುತ್ತನ್ತದೇಸನಾ ಚ ವಿಸೇಸತೋ ದಿಟ್ಠಿವಿನಿವೇಠನಕಥಾ, ತಸ್ಮಾ ಸನಿಸ್ಸಯಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಿಗ್ಗಾಹಸ್ಸ ಆದಿತೋ ಅಸಾರಭಾವದೀಪನಂ ಉಪರಿ ಚ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅರಿಯಾನಂ ಗುಣವಿಸೇಸವಿಭಾವನಮಿದಂ ಸುತ್ತಂ ಪಠಮಂ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಂ। ಕಿಞ್ಚ ಸಕ್ಕಾಯೇ ಮಞ್ಞನಾಮಞ್ಞನಾಮುಖೇನ ಪವತ್ತಿನಿವತ್ತೀಸು ಆದೀನವಾನಿಸಂಸವಿಭಾವನತೋ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಪಟಿಪತ್ತಿವಿಭಾಗತೋ ಚ ಇದಮೇವ ಸುತ್ತಂ ಪಠಮಂ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಂ।

    Padapadatthadesanānikkhepasuttasandhivasena pañcavidhā sandhi. Tattha padassa padantarena sambandho padasandhi, tathā padatthassa padatthantarena sambandho padatthasandhi, yo ‘‘kiriyākārakasambandho’’ti vuccati. Nānānusandhikassa suttassa taṃtaṃanusandhīhi sambandho, ekānusandhikassa pana pubbāparasambandho desanāsandhi. Yā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘pucchānusandhi ajjhāsayānusandhi yathānusandhī’’ti tidhā vibhattā. Ajjhāsayo cettha attajjhāsayo parajjhāsayoti dvidhā veditabbo. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā nidānavaṇṇanāyaṃ vuttameva. Nikkhepasandhi catunnaṃ suttanikkhepānaṃ vasena veditabbo. Suttasandhi idha paṭhamanikkhepavaseneva veditabbo. Kasmā panettha mūlapariyāyasuttameva paṭhamaṃ nikkhittanti? Nāyamanuyogo katthaci nappavattati, apica yasmā maññanāmūlakaṃ sakkāyaṃ, sabbamaññanā ca tattha eva anekabhedabhinnā pavattati, na tassā savisayāya lesamattampi sāraṃ atthīti pathavīādivibhāgabhinnesu maññanāsu ca sātisayaṃ nibbedhavirāgasañjananī upari sekkhāsekkhatathāgataguṇavibhāvanī ca ayaṃ desanā. Suttantadesanā ca visesato diṭṭhiviniveṭhanakathā, tasmā sanissayassa diṭṭhiggāhassa ādito asārabhāvadīpanaṃ upari ca sabbesaṃ ariyānaṃ guṇavisesavibhāvanamidaṃ suttaṃ paṭhamaṃ nikkhittaṃ. Kiñca sakkāye maññanāmaññanāmukhena pavattinivattīsu ādīnavānisaṃsavibhāvanato sabbesaṃ puggalānaṃ paṭipattivibhāgato ca idameva suttaṃ paṭhamaṃ nikkhittaṃ.

    ಯಂ ಪನ ಏಕಿಸ್ಸಾ ದೇಸನಾಯ ದೇಸನನ್ತರೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಸಂಸನ್ದನಂ, ಅಯಮ್ಪಿ ದೇಸನಾಸನ್ಧಿ, ಸಾ ಏವಂ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ ಪುಥುಜ್ಜನೋ…ಪೇ॰… ನಿಬ್ಬಾನಂ ಅಭಿನನ್ದತೀ’’ತಿ ಅಯಂ ದೇಸನಾ। ‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಸ್ಸುತವಾ ಪುಥುಜ್ಜನೋ…ಪೇ॰… ಸಪ್ಪುರಿಸಧಮ್ಮೇ ಅವಿನೀತೋ ಮನಸಿಕರಣೀಯೇ ಧಮ್ಮೇ ನಪ್ಪಜಾನಾತಿ, ಅಮನಸಿಕರಣೀಯೇ ಚ ಧಮ್ಮೇ ನಪ್ಪಜಾನಾತಿ, ಸೋ ಮನಸಿಕರಣೀಯೇ ಧಮ್ಮೇ ಅಪ್ಪಜಾನನ್ತೋ ಅಮನಸಿಕರಣೀಯೇ ಚ ಧಮ್ಮೇ ಅಪ್ಪಜಾನನ್ತೋ ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ನ ಮನಸಿಕರಣೀಯಾ, ತೇ ಧಮ್ಮೇ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ…ಪೇ॰… ಅನುಪ್ಪನ್ನೋ ವಾ ಕಾಮಾಸವೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನೋ ವಾ ಕಾಮಾಸವೋ ಪವಡ್ಢತಿ। ಅನುಪ್ಪನ್ನೋ ವಾ ಭವಾಸವೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನೋ ವಾ ಭವಾಸವೋ ಪವಡ್ಢತಿ, ಅನುಪ್ಪನ್ನೋ ವಾ ಅವಿಜ್ಜಾಸವೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನೋ ವಾ ಅವಿಜ್ಜಾಸವೋ ಪವಡ್ಢತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೭) ಇಮಾಯ ದೇಸನಾಯ ಸಂಸನ್ದತಿ। ತಥಾ ‘‘ತಸ್ಸೇತಂ ಪಾಟಿಕಙ್ಖಂ ಸುಭನಿಮಿತ್ತಂ ಮನಸಿ ಕರಿಸ್ಸತಿ, ತಸ್ಸ ಸುಭನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಮನಸಿಕಾರಾ ರಾಗೋ ಚಿತ್ತಂ ಅನುದ್ಧಂಸೇಸ್ಸತಿ, ಸೋ ಸರಾಗೋ ಸದೋಸೋ ಸಮೋಹೋ ಸಾಙ್ಗಣೋ ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಚಿತ್ತೋ ಕಾಲಂ ಕರಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೫೯) ಇಮಾಯ ದೇಸನಾಯ ಸಂಸನ್ದತಿ। ತಥಾ ‘‘ಚಕ್ಖುಞ್ಚಾವುಸೋ ಪಟಿಚ್ಚ ರೂಪೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಿಣ್ಣಂ ಸಙ್ಗತಿ ಫಸ್ಸೋ, ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾ। ಯಂ ವೇದೇತಿ ತಂ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ, ಯಂ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ ತಂ ವಿತಕ್ಕೇತಿ, ಯಂ ವಿತಕ್ಕೇತಿ ತಂ ಪಪಞ್ಚೇತಿ, ಯಂ ಪಪಞ್ಚೇತಿ ತತೋನಿದಾನಂ ಪುರಿಸಂ ಪಪಞ್ಚಸಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾ ಸಮುದಾಚರನ್ತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೦೪) ಇಮಾಯ ದೇಸನಾಯ ಸಂಸನ್ದತಿ। ತಥಾ ‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಸುತವಾ ಪುಥುಜ್ಜನೋ…ಪೇ॰… ಸಪ್ಪುರಿಸಧಮ್ಮೇ ಅವಿನೀತೋ ರೂಪಂ ‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’ತಿ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ। ವೇದನಂ…ಪೇ॰…, ಸಞ್ಞಂ…ಪೇ॰…, ಸಙ್ಖಾರೇ…ಪೇ॰…, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’ತಿ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ। ಯಮ್ಪಿ ತಂ ದಿಟ್ಠಂ…ಪೇ॰… ಯಮ್ಪಿ ತಂ ದಿಟ್ಠಿಟ್ಠಾನಂ, ಸೋ ಲೋಕೋ ಸೋ ಅತ್ತಾ ಸೋ ಪೇಚ್ಚ ಭವಿಸ್ಸಾಮಿ ನಿಚ್ಚೋ ಧುವೋ ಸಸ್ಸತೋ ಅವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮೋ ಸಸ್ಸತಿಸಮಂ ತಥೇವ ಠಸ್ಸಾಮೀತಿ, ತಮ್ಪಿ ‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’ತಿ ಸಮನುಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೧) ಇಮಾಯ ದೇಸನಾಯ ಸಂಸನ್ದತಿ।

    Yaṃ pana ekissā desanāya desanantarena saddhiṃ saṃsandanaṃ, ayampi desanāsandhi, sā evaṃ veditabbā. ‘‘Assutavā puthujjano…pe… nibbānaṃ abhinandatī’’ti ayaṃ desanā. ‘‘Idha, bhikkhave, assutavā puthujjano…pe… sappurisadhamme avinīto manasikaraṇīye dhamme nappajānāti, amanasikaraṇīye ca dhamme nappajānāti, so manasikaraṇīye dhamme appajānanto amanasikaraṇīye ca dhamme appajānanto ye dhammā na manasikaraṇīyā, te dhamme manasi karoti…pe… anuppanno vā kāmāsavo uppajjati, uppanno vā kāmāsavo pavaḍḍhati. Anuppanno vā bhavāsavo uppajjati, uppanno vā bhavāsavo pavaḍḍhati, anuppanno vā avijjāsavo uppajjati, uppanno vā avijjāsavo pavaḍḍhatī’’ti (ma. ni. 1.17) imāya desanāya saṃsandati. Tathā ‘‘tassetaṃ pāṭikaṅkhaṃ subhanimittaṃ manasi karissati, tassa subhanimittassa manasikārā rāgo cittaṃ anuddhaṃsessati, so sarāgo sadoso samoho sāṅgaṇo saṃkiliṭṭhacitto kālaṃ karissatī’’ti (ma. ni. 1.59) imāya desanāya saṃsandati. Tathā ‘‘cakkhuñcāvuso paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso, phassapaccayā vedanā. Yaṃ vedeti taṃ sañjānāti, yaṃ sañjānāti taṃ vitakketi, yaṃ vitakketi taṃ papañceti, yaṃ papañceti tatonidānaṃ purisaṃ papañcasaññāsaṅkhā samudācarantī’’ti (ma. ni. 1.204) imāya desanāya saṃsandati. Tathā ‘‘idha, bhikkhave, asutavā puthujjano…pe… sappurisadhamme avinīto rūpaṃ ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti samanupassati. Vedanaṃ…pe…, saññaṃ…pe…, saṅkhāre…pe…, viññāṇaṃ ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti samanupassati. Yampi taṃ diṭṭhaṃ…pe… yampi taṃ diṭṭhiṭṭhānaṃ, so loko so attā so pecca bhavissāmi nicco dhuvo sassato avipariṇāmadhammo sassatisamaṃ tatheva ṭhassāmīti, tampi ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti samanupassatī’’ti (ma. ni. 1.241) imāya desanāya saṃsandati.

    ‘‘ಯೋಪಿ ಸೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು…ಪೇ॰… ನಿಬ್ಬಾನಂ ಮಾಭಿನನ್ದೀ’’ತಿ ಅಯಂ ದೇಸನಾ। ‘‘ಇಧ, ದೇವಾನಮಿನ್ದ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಸುತಂ ಹೋತಿ ‘ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ನಾಲಂ ಅಭಿನಿವೇಸಾಯಾ’ತಿ, ಏವಞ್ಚೇತಂ, ದೇವಾನಮಿನ್ದ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಸುತಂ ಹೋತಿ ‘ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ನಾಲಂ ಅಭಿನಿವೇಸಾಯಾ’ತಿ, ಸೋ ಸಬ್ಬಂ ಧಮ್ಮಂ ಅಭಿಜಾನಾತಿ, ಸಬ್ಬಂ ಧಮ್ಮಂ ಅಭಿಞ್ಞಾಯ ಸಬ್ಬಂ ಧಮ್ಮಂ ಪರಿಜಾನಾತಿ, ಸಬ್ಬಂ ಧಮ್ಮಂ ಪರಿಞ್ಞಾಯ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವೇದನಂ ವೇದೇತಿ ಸುಖಂ ವಾ ದುಕ್ಖಂ ವಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಂ ವಾ, ಸೋ ತಾಸು ವೇದನಾಸು ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರತಿ, ವಿರಾಗಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರತಿ, ನಿರೋಧಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರತಿ, ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೯೦) ಇಮಾಯ ದೇಸನಾಯ ಸಂಸನ್ದತಿ। ‘‘ಯೋಪಿ ಸೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಅರಹಂ…ಪೇ॰… ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ ವದಾಮೀ’’ತಿ ಅಯಂ ದೇಸನಾ ‘‘ಸುತವಾ ಚ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ…ಪೇ॰… ಸಪ್ಪುರಿಸಧಮ್ಮೇ ಸುವಿನೀತೋ ರೂಪಂ ‘ನೇತಂ ಮಮ, ನೇಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ನ ಮೇಸೋ ಅತ್ತಾ’ತಿ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ, ವೇದನಂ…ಪೇ॰…, ಸಞ್ಞಂ…ಪೇ॰…, ಸಙ್ಖಾರೇ…ಪೇ॰…, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ‘ನೇತಂ ಮಮ, ನೇಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ನ ಮೇಸೋ ಅತ್ತಾ’ತಿ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ। ಯಮ್ಪಿ ತಂ ದಿಟ್ಠಂ ಸುತಂ ವಿಞ್ಞಾತಂ ಪತ್ತಂ ಪರಿಯೇಸಿತಂ ಅನುವಿಚರಿತಂ ಮನಸಾ, ತಮ್ಪಿ ‘ನೇತಂ ಮಮ, ನೇಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ನ ಮೇಸೋ ಅತ್ತಾ’ತಿ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ। ಯಮ್ಪಿ ತಂ ದಿಟ್ಠಿಟ್ಠಾನಂ, ಸೋ ಲೋಕೋ ಸೋ ಅತ್ತಾ ಸೋ ಪೇಚ್ಚ ಭವಿಸ್ಸಾಮಿ ‘ನಿಚ್ಚೋ ಧುವೋ ಸಸ್ಸತೋ ಅಪಿ ಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮೋ ಸಸ್ಸತಿಸಮಂ ತಥೇವ ಠಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ, ತಮ್ಪಿ ‘ನೇತಂ ಮಮ, ನೇಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ನ ಮೇಸೋ ಅತ್ತಾ’ತಿ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ। ಸೋ ಏವಂ ಸಮನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ನ ಪರಿತಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೧) ಏವಮಾದಿದೇಸನಾಹಿ ಸಂಸನ್ದತೀತಿ, ಅಯಂ ಚತುಬ್ಯೂಹೋ ಹಾರೋ।

    ‘‘Yopi so, bhikkhave, bhikkhu…pe… nibbānaṃ mābhinandī’’ti ayaṃ desanā. ‘‘Idha, devānaminda, bhikkhuno sutaṃ hoti ‘sabbe dhammā nālaṃ abhinivesāyā’ti, evañcetaṃ, devānaminda, bhikkhuno sutaṃ hoti ‘sabbe dhammā nālaṃ abhinivesāyā’ti, so sabbaṃ dhammaṃ abhijānāti, sabbaṃ dhammaṃ abhiññāya sabbaṃ dhammaṃ parijānāti, sabbaṃ dhammaṃ pariññāya yaṃ kiñci vedanaṃ vedeti sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā, so tāsu vedanāsu aniccānupassī viharati, virāgānupassī viharati, nirodhānupassī viharati, paṭinissaggānupassī viharatī’’ti (ma. ni. 1.390) imāya desanāya saṃsandati. ‘‘Yopi so, bhikkhave, bhikkhu arahaṃ…pe… abhisambuddhoti vadāmī’’ti ayaṃ desanā ‘‘sutavā ca kho, bhikkhave, ariyasāvako…pe… sappurisadhamme suvinīto rūpaṃ ‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti samanupassati, vedanaṃ…pe…, saññaṃ…pe…, saṅkhāre…pe…, viññāṇaṃ ‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti samanupassati. Yampi taṃ diṭṭhaṃ sutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tampi ‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti samanupassati. Yampi taṃ diṭṭhiṭṭhānaṃ, so loko so attā so pecca bhavissāmi ‘nicco dhuvo sassato api pariṇāmadhammo sassatisamaṃ tatheva ṭhassāmī’ti, tampi ‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti samanupassati. So evaṃ samanupassanto na paritassatī’’ti (ma. ni. 1.241) evamādidesanāhi saṃsandatīti, ayaṃ catubyūho hāro.

    ೭. ಆವತ್ತಹಾರವಣ್ಣನಾ

    7. Āvattahāravaṇṇanā

    ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ ಪುಥುಜ್ಜನೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪಟಿಕ್ಖೇಪಮುಖೇನ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪರಿಗ್ಗಹೋ ದೀಪಿತೋ। ‘‘ಅರಿಯಾನಂ ಅದಸ್ಸಾವೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯಾದಿಪಟಿಕ್ಖೇಪಮುಖೇನ ಅಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯಾದಿಪರಿಗ್ಗಹೋ ದೀಪಿತೋ। ತೇಸು ಪುರಿಮನಯೇನ ಆಸಯವಿಪತ್ತಿ ಕಿತ್ತಿತಾ, ದುತಿಯೇನ ಪಯೋಗವಿಪತ್ತಿ। ಪುರಿಮೇನ ಚಸ್ಸ ಕಿಲೇಸವಟ್ಟಂ, ತಞ್ಚ ಯತೋ ವಿಪಾಕವಟ್ಟನ್ತಿ ಸಕಲಂ ಸಂಸಾರಚಕ್ಕಮಾವತ್ತತಿ। ‘‘ಪಥವಿಂ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ತತ್ಥ ತಿಸ್ಸೋ ಮಞ್ಞನಾ ವುತ್ತಾ। ತಾಸು ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾ ‘‘ಏತಂ ಮಮಾ’’ತಿ ತಣ್ಹಾಗ್ಗಾಹೋ, ಮಾನಮಞ್ಞನಾ ‘‘ಏಸೋಹಮಸ್ಮೀ’’ತಿ ಮಾನಗ್ಗಾಹೋ, ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾ ‘‘ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ದಿಟ್ಠಿಗ್ಗಾಹೋ। ತತ್ಥ ತಣ್ಹಾಗ್ಗಾಹೇನ ‘‘ತಣ್ಹಂ ಪಟಿಚ್ಚಪರಿಯೇಸನಾ’’ತಿಆದಿಕಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೧೦೩; ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೫೯; ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೨೩; ವಿಭ॰ ೯೬೩) ನವ ತಣ್ಹಾಮೂಲಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಆವತ್ತನ್ತಿ। ಮಾನಗ್ಗಾಹೇನ ‘‘ಸೇಯ್ಯೋಹಮಸ್ಮೀ’’ತಿಆದಿಕಾ ನವ ಮಾನವಿಧಾ ಆವತ್ತನ್ತಿ। ದಿಟ್ಠಿಗ್ಗಾಹೇನ ‘‘ರೂಪಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿಕಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೩೪೫) ವೀಸತಿವತ್ಥುಕಾ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿ ಆವತ್ತತಿ। ತೀಸು ಚ ಗಾಹೇಸು ಯಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ತಣ್ಹಾಗ್ಗಾಹಸ್ಸ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಾ, ಸಾ ದುಕ್ಖಸಞ್ಞಾ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ। ಯಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಮಾನಗ್ಗಾಹಸ್ಸ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಾ, ಸಾ ಅನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ। ಯಾಯ ಪನ ಸಞ್ಞಾಯ ದಿಟ್ಠಿಗ್ಗಾಹಸ್ಸ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಾ, ಸಾ ಅನತ್ತಸಞ್ಞಾ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ। ತತ್ಥ ಪಠಮಗ್ಗಾಹವಿಸಭಾಗತೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಂ ಆವತ್ತತಿ, ದುತಿಯಗ್ಗಾಹವಿಸಭಾಗತೋ ಅನಿಮಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಂ ಆವತ್ತತಿ, ತತಿಯಗ್ಗಾಹವಿಸಭಾಗತೋ ಸುಞ್ಞತವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಂ ಆವತ್ತತಿ।

    ‘‘Assutavā puthujjano’’ti iminā yonisomanasikārapaṭikkhepamukhena ayonisomanasikārapariggaho dīpito. ‘‘Ariyānaṃ adassāvī’’tiādinā sappurisūpanissayādipaṭikkhepamukhena asappurisūpanissayādipariggaho dīpito. Tesu purimanayena āsayavipatti kittitā, dutiyena payogavipatti. Purimena cassa kilesavaṭṭaṃ, tañca yato vipākavaṭṭanti sakalaṃ saṃsāracakkamāvattati. ‘‘Pathaviṃ maññatī’’tiādinā tattha tisso maññanā vuttā. Tāsu taṇhāmaññanā ‘‘etaṃ mamā’’ti taṇhāggāho, mānamaññanā ‘‘esohamasmī’’ti mānaggāho, diṭṭhimaññanā ‘‘eso me attā’’ti diṭṭhiggāho. Tattha taṇhāggāhena ‘‘taṇhaṃ paṭiccapariyesanā’’tiādikā (dī. ni. 2.103; dī. ni. 3.359; a. ni. 3.23; vibha. 963) nava taṇhāmūlakā dhammā āvattanti. Mānaggāhena ‘‘seyyohamasmī’’tiādikā nava mānavidhā āvattanti. Diṭṭhiggāhena ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’tiādikā (saṃ. ni. 4.345) vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhi āvattati. Tīsu ca gāhesu yāya saññāya taṇhāggāhassa vikkhambhanā, sā dukkhasaññā dukkhānupassanā. Yāya saññāya mānaggāhassa vikkhambhanā, sā aniccasaññā aniccānupassanā. Yāya pana saññāya diṭṭhiggāhassa vikkhambhanā, sā anattasaññā anattānupassanā. Tattha paṭhamaggāhavisabhāgato appaṇihitavimokkhamukhaṃ āvattati, dutiyaggāhavisabhāgato animittavimokkhamukhaṃ āvattati, tatiyaggāhavisabhāgato suññatavimokkhamukhaṃ āvattati.

    ಸೇಕ್ಖಗ್ಗಹಣೇನ ಅರಿಯಾಯ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಙ್ಗಹೋ, ತತೋ ಚ ಪರತೋಘೋಸಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಾ ದೀಪಿತಾ ಹೋನ್ತಿ। ಪರತೋಘೋಸೇನ ಚ ಸುತವಾ ಅರಿಯಸಾವಕೋತಿ ಆವತ್ತತಿ, ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೇನ ನವ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಮೂಲಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಆವತ್ತನ್ತಿ, ಚತುಬ್ಬಿಧಞ್ಚ ಸಮ್ಪತ್ತಿಚಕ್ಕಂ। ‘‘ಮಾ ಮಞ್ಞೀ’’ತಿ ಮಞ್ಞನಾನಂ ವಿಪ್ಪಕತಪ್ಪಹಾನತಾಗಹಣೇನ ಏಕಚ್ಚಾಸವಪರಿಕ್ಖಯೋ ದೀಪಿತೋ ಹೋತಿ, ತೇನ ಚ ಸದ್ಧಾವಿಮುತ್ತದಿಟ್ಠಿಪ್ಪತ್ತಕಾಯಸಕ್ಖಿಭಾವಾ ಆವತ್ತನ್ತಿ। ‘‘ಅರಹಂ ಖೀಣಾಸವೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಅಸೇಕ್ಖಾ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಾದಿಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಚ ದಸ ನಾಥಕರಣಾ ಧಮ್ಮಾ ಆವತ್ತನ್ತಿ। ‘‘ನ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ ಮಞ್ಞನಾಪಟಿಕ್ಖೇಪೇನ ಪಞ್ಚಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು ‘‘ನೇತಂ ಮಮ, ನೇಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ನ ಮೇಸೋ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ, ತಾಯ ಚ ಸಾತಿಸಯಾ ನಿಕನ್ತಿಪರಿಯಾದಾನಮಾನಸಮುಗ್ಘಾಟನದಿಟ್ಠಿಉಗ್ಘಾಟನಾನಿ ಪಕಾಸಿತಾನೀತಿ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾನಿಮಿತ್ತ-ಸುಞ್ಞತವಿಮೋಕ್ಖಾ ಆವತ್ತನ್ತಿ।

    Sekkhaggahaṇena ariyāya sammādiṭṭhiyā saṅgaho, tato ca paratoghosayonisomanasikārā dīpitā honti. Paratoghosena ca sutavā ariyasāvakoti āvattati, yonisomanasikārena nava yonisomanasikāramūlakā dhammā āvattanti, catubbidhañca sampatticakkaṃ. ‘‘Mā maññī’’ti maññanānaṃ vippakatappahānatāgahaṇena ekaccāsavaparikkhayo dīpito hoti, tena ca saddhāvimuttadiṭṭhippattakāyasakkhibhāvā āvattanti. ‘‘Arahaṃ khīṇāsavo’’tiādinā asekkhā sīlakkhandhādayo dassitā honti, sīlakkhandhādipāripūriyā ca dasa nāthakaraṇā dhammā āvattanti. ‘‘Na maññatī’’ti maññanāpaṭikkhepena pañcasu upādānakkhandhesu ‘‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’’ti sammāpaṭipatti dassitā, tāya ca sātisayā nikantipariyādānamānasamugghāṭanadiṭṭhiugghāṭanāni pakāsitānīti appaṇihitānimitta-suññatavimokkhā āvattanti.

    ‘‘ತಥಾಗತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಬ್ಬಞ್ಞುಗುಣಾ ವಿಭಾವಿತಾತಿ ತದವಿನಾಭಾವತೋ ದಸಬಲ-ಚತುವೇಸಾರಜ್ಜಅಸಾಧಾರಣಞಾಣಆವೇಣಿಕಬುದ್ಧಧಮ್ಮಾ ಆವತ್ತನ್ತಿ। ‘‘ನನ್ದೀ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಮೂಲ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸದ್ಧಿಂ ಹೇತುನಾ ವಟ್ಟವಿವಟ್ಟಂ ಕಥಿತನ್ತಿ ಪವತ್ತಿನಿವತ್ತಿತದುಭಯಹೇತುವಿಭಾವನೇನ ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ಆವತ್ತನ್ತಿ। ‘‘ತಣ್ಹಾನಂ ಖಯಾ’’ತಿಆದಿನಾ ತಣ್ಹಪ್ಪಹಾನಾಪದೇಸೇನ ತದೇಕಟ್ಠಭಾವತೋ ದಿಯಡ್ಢಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಸಹಸ್ಸಸ್ಸ ಪಹಾನಂ ಆವತ್ತತಿ। ‘‘ಸಬ್ಬಸೋ ತಣ್ಹಾನಂ ಖಯಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತತ್ತಾ ‘‘ನನ್ದೀ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಮೂಲ’’ನ್ತಿ, ‘‘ಇತಿ ವಿದಿತ್ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಸ್ಸ ಮಞ್ಞನಾಭಾವಹೇತುಭೂತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರವೇದನಸ್ಸ ಸಾವಕೇಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಞಾಣಚಾರಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ತೇನ ಚತುವೀಸತಿಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಸಮಾಪತ್ತಿಸಞ್ಚಾರಿ ಭಗವತೋ ಮಹಾವಜಿರಞಾಣಂ ಆವತ್ತತೀತಿ। ಅಯಂ ಆವತ್ತೋ ಹಾರೋ।

    ‘‘Tathāgato’’tiādinā sabbaññuguṇā vibhāvitāti tadavinābhāvato dasabala-catuvesārajjaasādhāraṇañāṇaāveṇikabuddhadhammā āvattanti. ‘‘Nandī dukkhassa mūla’’ntiādinā saddhiṃ hetunā vaṭṭavivaṭṭaṃ kathitanti pavattinivattitadubhayahetuvibhāvanena cattāri ariyasaccāni āvattanti. ‘‘Taṇhānaṃ khayā’’tiādinā taṇhappahānāpadesena tadekaṭṭhabhāvato diyaḍḍhassa kilesasahassassa pahānaṃ āvattati. ‘‘Sabbaso taṇhānaṃ khayā sammāsambodhiṃ abhisambuddho’’ti ca vuttattā ‘‘nandī dukkhassa mūla’’nti, ‘‘iti viditvā’’tiādinā vuttassa maññanābhāvahetubhūtassa paccayākāravedanassa sāvakehi asādhāraṇañāṇacārabhāvo dassito, tena catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcāri bhagavato mahāvajirañāṇaṃ āvattatīti. Ayaṃ āvatto hāro.

    ೮. ವಿಭತ್ತಿಹಾರವಣ್ಣನಾ

    8. Vibhattihāravaṇṇanā

    ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ ನಾಮ ತೇಭೂಮಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಕ್ಕಾಯಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ। ತೇಸಂ ಮಞ್ಞನಾ ಪದಟ್ಠಾನಂ ಪಪಞ್ಚಸಙ್ಖಾನಿಮಿತ್ತತ್ತಾ ಲೋಕವಿಚಿತ್ತಸ್ಸ। ತಯಿಮೇ ಕುಸಲಾ ಅಕುಸಲಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾತಿ ತಿವಿಧಾ। ತೇಸು ಕುಸಲಾನಂ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಾದಿ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ಅಕುಸಲಾನಂ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಾದಿ, ಅಬ್ಯಾಕತಾನಂ ಕಮ್ಮಭವಆವಜ್ಜನಭೂತರೂಪಾದಿ ಪದಟ್ಠಾನಂ। ತತ್ಥ ಕುಸಲಾ ಕಾಮಾವಚರಾದಿವಸೇನ ಭೂಮಿತೋ ತಿವಿಧಾ, ತಥಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸಭಾವಾ, ಅಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸಭಾವಾ ಪನ ಕಾಮಾವಚರಾವ ತಥಾ ಅಕುಸಲಾ। ಪರಿಯತ್ತಿಪಟಿಪತ್ತಿಪಟಿವೇಧಸುತಕಿಚ್ಚಾಭಾವೇನ ತಿವಿಧೋ ಅಸ್ಸುತವಾ। ಅನ್ಧಕಲ್ಯಾಣವಿಭಾಗೇನ ದುವಿಧೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋ। ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಸಾವಕಭೇದೇನ ತಿವಿಧಾ ಅರಿಯಾ। ಮಂಸಚಕ್ಖುದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖೂಹಿ ದಸ್ಸನಾಭಾವೇನ ತಿವಿಧೋ ಅದಸ್ಸಾವೀ। ಮಗ್ಗಫಲನಿಬ್ಬಾನಭೇದೇನ ತಿವಿಧೋ, ನವವಿಧೋ ವಾ ಅರಿಯಧಮ್ಮೋ। ಸವನಧಾರಣಪರಿಚಯಮನಸಿಕಾರಪಟಿವೇಧವಸೇನ ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಅರಿಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಕೋವಿದತಾ। ತದಭಾವತೋ ಅಕೋವಿದೋ। ಸಂವರಪಹಾನಭೇದೇನ ದುವಿಧೋ, ದಸವಿಧೋ ವಾ ಅರಿಯಧಮ್ಮವಿನಯೋ, ತದಭಾವತೋ ಅರಿಯಧಮ್ಮೇ ಅವಿನೀತೋ। ಏತ್ಥ ಪದಟ್ಠಾನವಿಭಾಗೋ ಹೇಟ್ಠಾ ದಸ್ಸಿತೋಯೇವ। ‘‘ಸಪ್ಪುರಿಸಾನಂ ಅದಸ್ಸಾವೀ’’ತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ‘‘ಪಥವಿಂ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದೀಸು ಮಞ್ಞನಾವತ್ಥುವಿಭಾಗೋ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತೋವ, ತಥಾ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಾದಿಕೋ ಚ ಅನ್ತರವಿಭಾಗೋ।

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha sabbadhammā nāma tebhūmakā dhammā sakkāyassa adhippetattā. Tesaṃ maññanā padaṭṭhānaṃ papañcasaṅkhānimittattā lokavicittassa. Tayime kusalā akusalā abyākatāti tividhā. Tesu kusalānaṃ yonisomanasikārādi padaṭṭhānaṃ, akusalānaṃ ayonisomanasikārādi, abyākatānaṃ kammabhavaāvajjanabhūtarūpādi padaṭṭhānaṃ. Tattha kusalā kāmāvacarādivasena bhūmito tividhā, tathā abyākatā cittuppādasabhāvā, acittuppādasabhāvā pana kāmāvacarāva tathā akusalā. Pariyattipaṭipattipaṭivedhasutakiccābhāvena tividho assutavā. Andhakalyāṇavibhāgena duvidho puthujjano. Sammāsambuddhapaccekabuddhasāvakabhedena tividhā ariyā. Maṃsacakkhudibbacakkhupaññācakkhūhi dassanābhāvena tividho adassāvī. Maggaphalanibbānabhedena tividho, navavidho vā ariyadhammo. Savanadhāraṇaparicayamanasikārapaṭivedhavasena pañcavidhā ariyadhammassa kovidatā. Tadabhāvato akovido. Saṃvarapahānabhedena duvidho, dasavidho vā ariyadhammavinayo, tadabhāvato ariyadhamme avinīto. Ettha padaṭṭhānavibhāgo heṭṭhā dassitoyeva. ‘‘Sappurisānaṃ adassāvī’’tiādīsupi eseva nayo. ‘‘Pathaviṃ maññatī’’tiādīsu maññanāvatthuvibhāgo pāḷiyaṃ āgatova, tathā ajjhattikabāhirādiko ca antaravibhāgo.

    ಮಞ್ಞನಾ ಪನ ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠಿವಸೇನ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ತಿವಿಧಾ, ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾ ತಾವ ಕಾಮತಣ್ಹಾದಿವಸೇನ ಅಟ್ಠಸತವಿಧಾ, ತಥಾ ‘‘ಅಸ್ಮೀತಿ ಸತಿ ಇತ್ಥಂಸ್ಮೀತಿ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ। ಏವಂ ಮಾನಮಞ್ಞನಾಪಿ। ‘‘ಅಸ್ಮೀತಿ ಸತಿ ಇತ್ಥಂಸ್ಮೀತಿ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಪಞ್ಚತ್ತಯಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಞ್ಚಾತಿ । ಏತೇನ ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾಯಪಿ ಅಟ್ಠಸತವಿಧತಾ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅಪಿಚ ಸೇಯ್ಯಸ್ಸ ‘‘ಸೇಯ್ಯೋಹಮಸ್ಮೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಮಾನಮಞ್ಞನಾಯ ನವವಿಧತಾ ತದನ್ತರಭೇದೇನ ಅನೇಕವಿಧತಾ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅಯಞ್ಚ ಅತ್ಥೋ ಹೀನತ್ತಿಕತ್ಥವಣ್ಣನಾಯ ವಿಭಾವೇತಬ್ಬೋ। ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾಯ ಪನ ಬ್ರಹ್ಮಜಾಲೇ ಆಗತನಯೇನ ದ್ವಾಸಟ್ಠಿವಿಧತಾ ತದನ್ತರಭೇದೇನ ಅನೇಕವಿಧತಾ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ‘‘ಅಪರಿಞ್ಞಾತ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾದಿವಸೇನ ಚೇವ ರೂಪಮುಖಾದಿಅಭಿನಿವೇಸಭೇದಾದಿವಸೇನ ಚ ಪರಿಞ್ಞಾನಂ ಅನೇಕವಿಧತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತಥಾ ಅಟ್ಠಮಕಾದಿವಸೇನ ಸೇಕ್ಖವಿಭಾಗೋ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಾದಿವಸೇನ ಅಸೇಕ್ಖವಿಭಾಗೋ ಚ। ಅಯಮೇತ್ಥ ಧಮ್ಮವಿಭಾಗೋ। ಪದಟ್ಠಾನವಿಭಾಗೋ ಚ ಭೂಮಿವಿಭಾಗೋ ಚ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾತಿ। ಅಯಂ ವಿಭತ್ತಿಹಾರೋ।

    Maññanā pana taṇhāmānadiṭṭhivasena saṅkhepato tividhā, vitthārato pana taṇhāmaññanā tāva kāmataṇhādivasena aṭṭhasatavidhā, tathā ‘‘asmīti sati itthaṃsmīti hotī’’tiādinā. Evaṃ mānamaññanāpi. ‘‘Asmīti sati itthaṃsmīti hotī’’tiādinā papañcattayaṃ uddiṭṭhaṃ niddiṭṭhañcāti . Etena diṭṭhimaññanāyapi aṭṭhasatavidhatā vuttāti veditabbā. Apica seyyassa ‘‘seyyohamasmī’’tiādinā mānamaññanāya navavidhatā tadantarabhedena anekavidhatā ca veditabbā. Ayañca attho hīnattikatthavaṇṇanāya vibhāvetabbo. Diṭṭhimaññanāya pana brahmajāle āgatanayena dvāsaṭṭhividhatā tadantarabhedena anekavidhatā ca veditabbā. ‘‘Apariññāta’’nti ettha ñātapariññādivasena ceva rūpamukhādiabhinivesabhedādivasena ca pariññānaṃ anekavidhatā veditabbā. Tathā aṭṭhamakādivasena sekkhavibhāgo paññāvimuttādivasena asekkhavibhāgo ca. Ayamettha dhammavibhāgo. Padaṭṭhānavibhāgo ca bhūmivibhāgo ca vuttanayānusārena veditabbāti. Ayaṃ vibhattihāro.

    ೯. ಪರಿವತ್ತಹಾರವಣ್ಣನಾ

    9. Parivattahāravaṇṇanā

    ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ಗಹಿತಾ, ತೇಸಂ ಮೂಲಕಾರಣನ್ತಿ ಚ ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠಿಯೋ। ತಥಾ ಅಸ್ಸುತವಾ ಪುಥುಜ್ಜನೋ…ಪೇ॰… ಸಪ್ಪುರಿಸಧಮ್ಮೇ ಅವಿನೀತೋತಿ। ಯಾವಕೀವಞ್ಚ ಪಞ್ಚಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು ಸುಭತೋ ಸುಖತೋ ನಿಚ್ಚತೋ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸನವಸೇನ ‘‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠಿಗಾಹಾ ನ ಸಮುಚ್ಛಿಜ್ಜನ್ತಿ, ತಾವ ನೇಸಂ ಪಬನ್ಧೂಪರಮೋ ಸುಪಿನನ್ತೇಪಿ ನ ಕೇನಚಿ ಲದ್ಧಪುಬ್ಬೋ। ಯದಾ ಪನ ನೇಸಂ ಅಸುಭತೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸನವಸೇನ ‘‘ನೇತಂ ಮಮ, ನೇಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ನ ಮೇಸೋ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾನಿಮಿತ್ತಸುಞ್ಞತಾನುಪಸ್ಸನಾ ಉಸ್ಸಕ್ಕಿತ್ವಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾಧಿಗಮಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ, ಅಥ ನೇಸಂ ಪಬನ್ಧೂಪರಮೋ ಹೋತಿ ಅಚ್ಚನ್ತಅಪ್ಪಞ್ಞತ್ತಿಕಭಾವೂಪಗಮನತೋ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾತಿ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ಗಹಿತಾ, ತೇಸಂ ಮೂಲಕಾರಣನ್ತಿ ಚ ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠಿಯೋ’’ತಿ। ತಥಾ ಅಸ್ಸುತವಾ ಪುಥುಜ್ಜನೋ…ಪೇ॰… ಸಪ್ಪುರಿಸಧಮ್ಮೇ ಅವಿನೀತೋ ತೀಹಿಪಿ ಮಞ್ಞನಾಹಿ ಪಥವಿಂ ಮಞ್ಞತಿ ಯಾವ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಅಭಿನನ್ದತಿ, ತೀಹಿಪಿ ಪರಿಞ್ಞಾಹಿ ತಸ್ಸ ತಂ ವತ್ಥು ಅಪರಿಞ್ಞಾತನ್ತಿ ಕತ್ವಾ। ಯಸ್ಸ ಪನ ತಂ ವತ್ಥು ತೀಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾತಂ, ನ ಸೋ ಇತರೋ ವಿಯ ತಂ ಮಞ್ಞತಿ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ ‘‘ಸುತವಾ ಚ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ…ಪೇ॰… ಸಪ್ಪುರಿಸಧಮ್ಮೇ ಸುವಿನೀತೋ ರೂಪಂ ‘ನೇತಂ ಮಮ, ನೇಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ನ ಮೇಸೋ ಅತ್ತಾ’ತಿ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ, ವೇದನಂ…ಪೇ॰… ಅಸತಿ ನ ಪರಿತಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೧)। ಸೇಕ್ಖೋ ಪಥವಿಂ ಮಾ ಮಞ್ಞಿ, ಯಾವ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಮಾಭಿನನ್ದಿ, ಅರಹಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಚ ಪಥವಿಂ ನ ಮಞ್ಞತಿ, ಯಾವ ನಿಬ್ಬಾನಂ ನಾಭಿನನ್ದತಿ, ಮಞ್ಞನಾಮಞ್ಞಿತೇಸು ವತ್ಥೂಸು ಮತ್ತಸೋ ಸಬ್ಬಸೋ ಚ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯಸಂಸಿದ್ಧಿಯಾ ಪಹಾನಾಭಿಸಮಯನಿಬ್ಬತ್ತಿತೋ। ಯಸ್ಸ ಪನ ತೇಸು ವತ್ಥೂಸು ಸಬ್ಬಸೋ ಮತ್ತಸೋ ವಾ ಪರಿಞ್ಞಾ ಏವ ನತ್ಥಿ, ಕುತೋ ಪಹಾನಂ, ಸೋ ಯಥಾಪರಿಕಪ್ಪಂ ನಿರಙ್ಕುಸಾಹಿ ಮಞ್ಞನಾಹಿ ‘‘ಏತಂ ಮಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಮಞ್ಞತೇವ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ ‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಸ್ಸುತವಾ ಪುಥುಜ್ಜನೋ…ಪೇ॰… ಸಪ್ಪುರಿಸಧಮ್ಮೇ ಅವಿನೀತೋ ರೂಪಂ ‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’ತಿ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ, ವೇದನಂ…ಪೇ॰…, ಸಞ್ಞ…ಪೇ॰…’’ನ್ತಿಆದಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೧)। ಅಯಂ ಪರಿವತ್ತೋ ಹಾರೋ।

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha ‘‘sabbadhammā’’ti pañcupādānakkhandhā gahitā, tesaṃ mūlakāraṇanti ca taṇhāmānadiṭṭhiyo. Tathā assutavā puthujjano…pe… sappurisadhamme avinītoti. Yāvakīvañca pañcasu upādānakkhandhesu subhato sukhato niccato attato samanupassanavasena ‘‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’’ti taṇhāmānadiṭṭhigāhā na samucchijjanti, tāva nesaṃ pabandhūparamo supinantepi na kenaci laddhapubbo. Yadā pana nesaṃ asubhato dukkhato aniccato anattato samanupassanavasena ‘‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’’ti pavattamānā appaṇihitānimittasuññatānupassanā ussakkitvā ariyamaggādhigamāya saṃvattanti, atha nesaṃ pabandhūparamo hoti accantaappaññattikabhāvūpagamanato. Tena vuttaṃ ‘‘sabbadhammāti pañcupādānakkhandhā gahitā, tesaṃ mūlakāraṇanti ca taṇhāmānadiṭṭhiyo’’ti. Tathā assutavā puthujjano…pe… sappurisadhamme avinīto tīhipi maññanāhi pathaviṃ maññati yāva nibbānaṃ abhinandati, tīhipi pariññāhi tassa taṃ vatthu apariññātanti katvā. Yassa pana taṃ vatthu tīhi pariññāhi pariññātaṃ, na so itaro viya taṃ maññati. Tenāha bhagavā ‘‘sutavā ca kho, bhikkhave, ariyasāvako…pe… sappurisadhamme suvinīto rūpaṃ ‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti samanupassati, vedanaṃ…pe… asati na paritassatī’’ti (ma. ni. 1.241). Sekkho pathaviṃ mā maññi, yāva nibbānaṃ mābhinandi, arahā sammāsambuddho ca pathaviṃ na maññati, yāva nibbānaṃ nābhinandati, maññanāmaññitesu vatthūsu mattaso sabbaso ca pariññābhisamayasaṃsiddhiyā pahānābhisamayanibbattito. Yassa pana tesu vatthūsu sabbaso mattaso vā pariññā eva natthi, kuto pahānaṃ, so yathāparikappaṃ niraṅkusāhi maññanāhi ‘‘etaṃ mamā’’tiādinā maññateva. Tenāha bhagavā ‘‘idha, bhikkhave, assutavā puthujjano…pe… sappurisadhamme avinīto rūpaṃ ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti samanupassati, vedanaṃ…pe…, sañña…pe…’’ntiādi (ma. ni. 1.241). Ayaṃ parivatto hāro.

    ೧೦. ವೇವಚನಹಾರವಣ್ಣನಾ

    10. Vevacanahāravaṇṇanā

    ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ ಸಕಲಧಮ್ಮಾ ಅನವಸೇಸಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ‘‘ಮೂಲಪರಿಯಾಯಂ ಮೂಲಕಾರಣಂ ಅಸಾಧಾರಣಹೇತು’’ನ್ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ‘‘ಮೂಲಪರಿಯಾಯನ್ತಿ ವಾ ಮೂಲದೇಸನಂ ಕಾರಣತಥನ’’ನ್ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ‘‘ವೋ ತುಮ್ಹಾಕಂ ತುಮ್ಹ’’ನ್ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ‘‘ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮಣಾ ತಪಸ್ಸಿನೋ’’ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ‘‘ದೇಸೇಸ್ಸಾಮೀ ಕಥೇಸ್ಸಾಮೀ ಪಞ್ಞಪೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ‘‘ಸುಣಾಥ ಸೋತಂ ಓದಹಥ ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನ ಉಪಧಾರೇಥಾ’’ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ‘‘ಸಾಧುಕಂ ಸಮ್ಮಾ ಸಕ್ಕಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ‘‘ಮನಸಿ ಕರೋಥ ಚಿತ್ತೇ ಠಪೇಥ ಸಮನ್ನಾಹರಥಾ’’ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ‘‘ಭಾಸಿಸ್ಸಾಮಿ ಬ್ಯತ್ತಂ ಕಥೇಸ್ಸಾಮಿ ವಿಭಜಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ‘‘ಏವಂ, ಭನ್ತೇ, ಸಾಧು ಸುಟ್ಠು ಭನ್ತೇ’’ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ‘‘ಪಚ್ಚಸ್ಸೋಸುಂ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿಂಸು ಸಮ್ಪಟಿಗ್ಗಹೇಸು’’ನ್ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ। ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸಬ್ಬಪದೇಸು ವೇವಚನಂ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ। ಅಯಂ ವೇವಚನೋ ಹಾರೋ।

    ‘‘Sabbadhammā sakaladhammā anavasesadhammā’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘mūlapariyāyaṃ mūlakāraṇaṃ asādhāraṇahetu’’nti pariyāyavacanaṃ, ‘‘mūlapariyāyanti vā mūladesanaṃ kāraṇatathana’’nti pariyāyavacanaṃ, ‘‘vo tumhākaṃ tumha’’nti pariyāyavacanaṃ, ‘‘bhikkhave, samaṇā tapassino’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘desessāmī kathessāmī paññapessāmī’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘suṇātha sotaṃ odahatha sotadvārānusārena upadhārethā’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘sādhukaṃ sammā sakkacca’’nti pariyāyavacanaṃ, ‘‘manasi karotha citte ṭhapetha samannāharathā’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘bhāsissāmi byattaṃ kathessāmi vibhajissāmī’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘evaṃ, bhante, sādhu suṭṭhu bhante’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘paccassosuṃ sampaṭicchiṃsu sampaṭiggahesu’’nti pariyāyavacanaṃ. Iminā nayena sabbapadesu vevacanaṃ vattabbanti. Ayaṃ vevacano hāro.

    ೧೧. ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರವಣ್ಣನಾ

    11. Paññattihāravaṇṇanā

    ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ ನಾಮ ಸಕ್ಕಾಯಧಮ್ಮಾ, ತೇ ಖನ್ಧವಸೇನ ಪಞ್ಚಧಾ ಪಞ್ಞತ್ತಾ, ಆಯತನವಸೇನ ದ್ವಾದಸಧಾ, ಧಾತುವಸೇನ ಅಟ್ಠಾರಸಧಾ ಪಞ್ಞತ್ತಾ। ‘‘ಮೂಲ’’ನ್ತಿ ವಾ ‘‘ಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿ ವಾ ಮಞ್ಞನಾ ವುತ್ತಾ, ತಾ ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠಿವಸೇನ ತಿಧಾ ಅನ್ತರಭೇದೇನ ಅನೇಕಧಾ ಚ ಪಞ್ಞತ್ತಾ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾನಂ ಸಙ್ಗಹಪಞ್ಞತ್ತಿ, ‘‘ಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿ ತೇಸಂ ಪಭವಪಞ್ಞತ್ತಿ, ‘‘ವೋ’’ತಿ ಸಮ್ಪದಾನಪಞ್ಞತಿ, ‘‘ದೇಸೇಸ್ಸಾಮಿ ಭಾಸಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಪಟಿಞ್ಞಾಪಞ್ಞತ್ತಿ, ‘‘ಸುಣಾಥ ಸಾಧುಕಂ ಮನಸಿ ಕರೋಥಾ’’ತಿ ಚ ಆಣಾಪನಪಞ್ಞತ್ತಿ, ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ’’ತಿ ಪಟಿವೇಧವಿಮುಖತಾಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚೇವ ಪರಿಯತ್ತಿವಿಮುಖತಾಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚ, ‘‘ಪುಥುಜ್ಜನೋ’’ತಿ ಅನರಿಯಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಸಾ ಅರಿಯಧಮ್ಮಪಟಿಕ್ಖೇಪಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚೇವ ಅರಿಯಧಮ್ಮವಿರಹಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚ, ‘‘ಅರಿಯಾನ’’ನ್ತಿ ಅಸಮಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚೇವ ಸಮಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚ। ತತ್ಥ ಅಸಮಪಞ್ಞತ್ತಿ ತಥಾಗತಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಸಮಪಞ್ಞತ್ತಿ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾನಞ್ಚೇವ ಉಭತೋಭಾಗವಿಮುತ್ತಾದೀನಞ್ಚ ವಸೇನ ಅಟ್ಠವಿಧಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ‘‘ಅರಿಯಾನಂ ಅದಸ್ಸಾವೀ’’ತಿಆದಿ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಪಟಿಕ್ಖೇಪಪಞ್ಞತ್ತಿ, ‘‘ಪಥವಿಂ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದಿ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾನಂ ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಆಯತನಾನಂ ಅಟ್ಠಾರಸನ್ನಂ ಧಾತೂನಂ ಸಮ್ಮಸನುಪಗಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ನಿಕ್ಖೇಪಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚೇವ ಪಭವಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚ, ತಥಾ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾನಂ ಕಿಚ್ಚಪಞ್ಞತ್ತಿ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಂ ದಸ್ಸನಪಞ್ಞತ್ತಿ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಫಲಪಞ್ಞತ್ತಿ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ ವಿರೂಹನಪಞ್ಞತ್ತಿ ತಣ್ಹಾಯ ಅಸ್ಸಾದನಪಞ್ಞತ್ತಿ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ವಿಪ್ಫನ್ದನಪಞ್ಞತ್ತಿ, ‘‘ಸೇಕ್ಖಾ’’ತಿ ಸದ್ಧಾನುಸಾರೀಸದ್ಧಾವಿಮುತ್ತದಿಟ್ಠಿಪ್ಪತ್ತಕಾಯಸಕ್ಖೀನಂ ದಸ್ಸನಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚೇವ ಭಾವನಾಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚ ‘‘ಅಪ್ಪತ್ತಮಾನಸೋ’’ತಿ ಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮಾನಂ ಠಿತಿಪಞ್ಞತ್ತಿ, ‘‘ಅನುತ್ತರಂ ಯೋಗಕ್ಖೇಮಂ ಪತ್ಥಯಮಾನೋ’’ತಿ ಪಞ್ಞಾಯ ಅಭಿನಿಬ್ಬಿದಾಪಞ್ಞತ್ತಿ, ‘‘ಅಭಿಜಾನಾತೀ’’ತಿ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮಾನಂ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಞ್ಞತ್ತಿ, ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಾಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಸಮುದಯಸ್ಸ ಪಹಾನಪಞ್ಞತ್ತಿ, ನಿರೋಧಸ್ಸ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಭಾವನಾಪಞ್ಞತ್ತಿ, ‘‘ಮಾ ಮಞ್ಞೀ’’ತಿ ಮಞ್ಞನಾನಂ ಪಟಿಕ್ಖೇಪಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಸಮುದಯಸ್ಸ ಪಹಾನಪಞ್ಞತ್ತಿ। ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬಂ। ಅಯಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಹಾರೋ।

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha sabbadhammā nāma sakkāyadhammā, te khandhavasena pañcadhā paññattā, āyatanavasena dvādasadhā, dhātuvasena aṭṭhārasadhā paññattā. ‘‘Mūla’’nti vā ‘‘mūlapariyāya’’nti vā maññanā vuttā, tā taṇhāmānadiṭṭhivasena tidhā antarabhedena anekadhā ca paññattā. Atha vā ‘‘sabbadhammā’’ti tebhūmakadhammānaṃ saṅgahapaññatti, ‘‘mūlapariyāya’’nti tesaṃ pabhavapaññatti, ‘‘vo’’ti sampadānapaññati, ‘‘desessāmi bhāsissāmī’’ti paṭiññāpaññatti, ‘‘suṇātha sādhukaṃ manasi karothā’’ti ca āṇāpanapaññatti, ‘‘assutavā’’ti paṭivedhavimukhatāpaññatti ceva pariyattivimukhatāpaññatti ca, ‘‘puthujjano’’ti anariyapaññatti, sā ariyadhammapaṭikkhepapaññatti ceva ariyadhammavirahapaññatti ca, ‘‘ariyāna’’nti asamapaññatti ceva samapaññatti ca. Tattha asamapaññatti tathāgatapaññatti, samapaññatti paccekabuddhānañceva ubhatobhāgavimuttādīnañca vasena aṭṭhavidhā veditabbā. ‘‘Ariyānaṃ adassāvī’’tiādi dassanabhāvanāpaṭikkhepapaññatti, ‘‘pathaviṃ maññatī’’tiādi pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ dvādasannaṃ āyatanānaṃ aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ sammasanupagānaṃ indriyānaṃ nikkhepapaññatti ceva pabhavapaññatti ca, tathā vipallāsānaṃ kiccapaññatti pariyuṭṭhānaṃ dassanapaññatti kilesānaṃ phalapaññatti abhisaṅkhārānaṃ virūhanapaññatti taṇhāya assādanapaññatti diṭṭhiyā vipphandanapaññatti, ‘‘sekkhā’’ti saddhānusārīsaddhāvimuttadiṭṭhippattakāyasakkhīnaṃ dassanapaññatti ceva bhāvanāpaññatti ca ‘‘appattamānaso’’ti sekkhadhammānaṃ ṭhitipaññatti, ‘‘anuttaraṃ yogakkhemaṃ patthayamāno’’ti paññāya abhinibbidāpaññatti, ‘‘abhijānātī’’ti abhiññeyyadhammānaṃ abhiññāpaññatti, dukkhassa pariññāpaññatti, samudayassa pahānapaññatti, nirodhassa sacchikiriyāpaññatti, maggassa bhāvanāpaññatti, ‘‘mā maññī’’ti maññanānaṃ paṭikkhepapaññatti, samudayassa pahānapaññatti. Iminā nayena sesapadesupi vitthāretabbaṃ. Ayaṃ paññatti hāro.

    ೧೨. ಓತರಣಹಾರವಣ್ಣನಾ

    12. Otaraṇahāravaṇṇanā

    ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ ನಾಮ ಲೋಕಿಯಾ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ದ್ವಾದಸಾಯತನಾನಿ ಅಟ್ಠಾರಸ ಧಾತುಯೋ ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾನಿ ಏಕೂನವಿಸತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ದ್ವಾದಸಪದಿಕೋ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋತಿ, ಅಯಂ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಗ್ಗಹಣೇನ ಖನ್ಧಾದಿಮುಖೇನ ದೇಸನಾಯ ಓತರಣಂ। ‘‘ಮೂಲ’’ನ್ತಿ ವಾ ‘‘ಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿ ವಾ ಮಞ್ಞನಾ ವುತ್ತಾ, ತಾ ಅತ್ಥತೋ ತಣ್ಹಾ ಮಾನೋ ದಿಟ್ಠಿ ಚಾತಿ ತೇಸಂ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಗಹೋತಿ ಅಯಂ ಖನ್ಧಮುಖೇನ ಓತರಣಂ। ತಥಾ ‘‘ಧಮ್ಮಾಯತನಧಮ್ಮಧಾತೂಹಿ ಸಙ್ಗಹೋ’’ತಿ ಅಯಂ ಆಯತನಮುಖೇನ ಧಾತುಮುಖೇನ ಚ ಓತರಣಂ। ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಸುತಸ್ಸ ವಿಬನ್ಧಭೂತಾ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ಗಹಿತಾ, ‘‘ಪುಥುಜ್ಜನೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಯೇಸಂ ಕಿಲೇಸಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಜನನಾದಿನಾ ಪುಥುಜ್ಜನೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತೇ ಕಿಲೇಸಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ ಗಹಿತಾ, ‘‘ಅರಿಯಾನಂ ಅದಸ್ಸಾವೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಯೇಸಂ ಕಿಲೇಸಧಮ್ಮಾನಂ ವಸೇನ ಅರಿಯಾನಂ ಅದಸ್ಸಾವಿಆದಿಭಾವೋ ಹೋತಿ, ತೇ ದಿಟ್ಠಿಮಾನಾವಿಜ್ಜಾದಯೋ ಗಹಿತಾತಿ ಸಬ್ಬೇಹಿ ತೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಗಹೋತಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಓತರಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ಸಞ್ಜಾನಾತಿ ಮಞ್ಞತಿ ಅಭಿಜಾನಾತಿ ನ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಸಞ್ಜಾನನಮಞ್ಞನಾಅಭಿಜಾನನಾನುಪಸ್ಸನಾನಂ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಓತರಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತಥಾ ಸೇಕ್ಖಗ್ಗಹಣೇನ ಸೇಕ್ಖಾ, ‘‘ಅರಹ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಅಸೇಕ್ಖಾ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋ ಗಹಿತಾತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಖನ್ಧಮುಖೇನ ಓತರಣಂ, ಆಯತನಧಾತಾದಿಮುಖೇನ ಚ ಓತರಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತಥಾ ‘‘ನ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ ತಣ್ಹಾಗಾಹಾದಿಪಟಿಕ್ಖೇಪೇನ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾದಯೋ ಗಹಿತಾ, ತೇಸಂ ವಸೇನ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಾದೀಹಿ ಓತರಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ಪರಿಞ್ಞಾತ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಪರಿಜಾನನಕಿಚ್ಚೇನ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾ ಗಯ್ಹನ್ತೀತಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದಿಮುಖೇನ ಓತರಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ನನ್ದಿಗ್ಗಹಣೇನ ಭವಗ್ಗಹಣೇನ ತಣ್ಹಾಗಹಣೇನ ಚ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ದುಕ್ಖಗ್ಗಹಣೇನ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ‘‘ತಣ್ಹಾನಂ ಖಯಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ಅಭಿಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಗಹಣೇನ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ ಗಹಿತನ್ತಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚೇಹಿ ಓತರಣನ್ತಿ। ಅಯಂ ಓತರಣೋ ಹಾರೋ।

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha sabbadhammā nāma lokiyā pañcakkhandhā dvādasāyatanāni aṭṭhārasa dhātuyo dve saccāni ekūnavisati indriyāni dvādasapadiko paccayākāroti, ayaṃ sabbadhammaggahaṇena khandhādimukhena desanāya otaraṇaṃ. ‘‘Mūla’’nti vā ‘‘mūlapariyāya’’nti vā maññanā vuttā, tā atthato taṇhā māno diṭṭhi cāti tesaṃ saṅkhārakkhandhasaṅgahoti ayaṃ khandhamukhena otaraṇaṃ. Tathā ‘‘dhammāyatanadhammadhātūhi saṅgaho’’ti ayaṃ āyatanamukhena dhātumukhena ca otaraṇaṃ. ‘‘Assutavā’’ti iminā sutassa vibandhabhūtā avijjādayo gahitā, ‘‘puthujjano’’ti iminā yesaṃ kilesābhisaṅkhārānaṃ jananādinā puthujjanoti vuccati, te kilesābhisaṅkhārādayo gahitā, ‘‘ariyānaṃ adassāvī’’tiādinā yesaṃ kilesadhammānaṃ vasena ariyānaṃ adassāviādibhāvo hoti, te diṭṭhimānāvijjādayo gahitāti sabbehi tehi saṅkhārakkhandhasaṅgahoti pubbe vuttanayeneva otaraṇaṃ veditabbaṃ. ‘‘Sañjānāti maññati abhijānāti na maññatī’’ti etthāpi sañjānanamaññanāabhijānanānupassanānaṃ saṅkhārakkhandhapariyāpannattā vuttanayeneva otaraṇaṃ veditabbaṃ. Tathā sekkhaggahaṇena sekkhā, ‘‘araha’’ntiādinā asekkhā sīlakkhandhādayo gahitāti evampi khandhamukhena otaraṇaṃ, āyatanadhātādimukhena ca otaraṇaṃ veditabbaṃ. Tathā ‘‘na maññatī’’ti taṇhāgāhādipaṭikkhepena dukkhānupassanādayo gahitā, tesaṃ vasena appaṇihitavimokkhamukhādīhi otaraṇaṃ veditabbaṃ. ‘‘Pariññāta’’nti iminā parijānanakiccena pavattamānā bodhipakkhiyadhammā gayhantīti satipaṭṭhānādimukhena otaraṇaṃ veditabbaṃ. Nandiggahaṇena bhavaggahaṇena taṇhāgahaṇena ca samudayasaccaṃ, dukkhaggahaṇena jātijarāmaraṇaggahaṇena ca dukkhasaccaṃ, ‘‘taṇhānaṃ khayā’’tiādinā nirodhasaccaṃ, abhisambodhiyā gahaṇena maggasaccaṃ gahitanti ariyasaccehi otaraṇanti. Ayaṃ otaraṇo hāro.

    ೧೩. ಸೋಧನಹಾರವಣ್ಣನಾ

    13. Sodhanahāravaṇṇanā

    ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ…ಪೇ॰… ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಸ್ಸುತವಾ…ಪೇ॰… ಪಥವಿಂ ಪಥವಿತೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿ ಆರಮ್ಭೋ। ‘‘ಪಥವಿಂ ಪಥವಿಯಾ ಸಞ್ಞತ್ವಾ ಪಥವಿಂ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ ಪದಸುದ್ಧಿ, ನೋ ಆರಮ್ಭಸುದ್ಧಿ। ತಥಾ ‘‘ಪಥವಿಯಾ ಮಞ್ಞತಿ ಪಥವಿತೋ ಮಞ್ಞತಿ ಪಥವಿಂ ಮೇತಿ ಮಞ್ಞತಿ ಪಥವಿಂ ಅಭಿನನ್ದತೀ’’ತಿ ಪದಸುದ್ಧಿ, ನೋ ಆರಮ್ಭಸುದ್ಧಿ। ‘‘ತಂ ಕಿಸ್ಸ ಹೇತು ಅಪರಿಞ್ಞಾತಂ ತಸ್ಸಾತಿ ವದಾಮೀ’’ತಿ ಪದಸುದ್ಧಿ ಚೇವ ಆರಮ್ಭಸುದ್ಧಿ ಚ। ಸೇಸವಾರೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋತಿ। ಅಯಂ ಸೋಧನೋ ಹಾರೋ।

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāyaṃ vo, bhikkhave…pe… idha, bhikkhave, assutavā…pe… pathaviṃ pathavito sañjānātī’’ti ārambho. ‘‘Pathaviṃ pathaviyā saññatvā pathaviṃ maññatī’’ti padasuddhi, no ārambhasuddhi. Tathā ‘‘pathaviyā maññati pathavito maññati pathaviṃ meti maññati pathaviṃ abhinandatī’’ti padasuddhi, no ārambhasuddhi. ‘‘Taṃ kissa hetu apariññātaṃ tassāti vadāmī’’ti padasuddhi ceva ārambhasuddhi ca. Sesavāresupi eseva nayoti. Ayaṃ sodhano hāro.

    ೧೪. ಅಧಿಟ್ಠಾನಹಾರವಣ್ಣನಾ

    14. Adhiṭṭhānahāravaṇṇanā

    ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಗ್ಗಹಣಂ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ। ‘‘ಪಥವಿಂ ಆಪ’’ನ್ತಿಆದಿ ಪನ ತಂ ಅವಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ವಿಸೇಸವಚನಂ। ತಥಾ ‘‘ಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ, ತಂ ಅವಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ವಿಸೇಸವಚನಂ ‘‘ಪಥವಿಂ ಮಞ್ಞತಿ…ಪೇ॰… ಅಭಿನನ್ದತೀ’’ತಿ। ‘‘ಪಥವಿಂ ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ ಚ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ ತಣ್ಹಾದಿಗ್ಗಾಹಾನಂ ಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಮಞ್ಞನಾಯ, ತಂ ಅವಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ವಿಸೇಸವಚನಂ ‘‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’’ತಿ, ಏವಂ ಸುತ್ತನ್ತರಪದಾನಿಪಿ ಆನೇತ್ವಾ ವಿಸೇಸವಚನಂ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಂ। ಸೇಸವಾರೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ‘‘ಸೇಕ್ಖೋ’’ತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ, ತಂ ಅವಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ವಿಸೇಸವಚನಂ ‘‘ಕಾಯಸಕ್ಖೀ ದಿಟ್ಠಿಪ್ಪತ್ತೋ ಸದ್ಧಾವಿಮುತ್ತೋ ಸದ್ಧಾನುಸಾರೀ ಧಮ್ಮಾನುಸಾರೀ’’ತಿ। ತಥಾ ‘‘ಸೇಕ್ಖೋ’’ತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ, ತಂ ಅವಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ವಿಸೇಸವಚನಂ ‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಸೇಕ್ಖಾಯ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಹೋತಿ…ಪೇ॰… ಸೇಕ್ಖೇನ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿನಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೧೩)। ‘‘ಅರಹ’’ನ್ತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ, ತಂ ಅವಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ವಿಸೇಸವಚನಂ ‘‘ಉಭತೋಭಾಗವಿಮುತ್ತೋ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತೋ (ಪು॰ ಪ॰ ೧೩.೨; ೧೫.೧ ಮಾತಿಕಾ), ತೇವಿಜ್ಜೋ ಛಳಭಿಞ್ಞೋ’’ತಿ (ಪು॰ ಪ॰ ೭.೨೬, ೨೭ ಮಾತಿಕಾ) ಚ। ‘‘ಖೀಣಾಸವೋ’’ತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ, ತಂ ಅವಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ವಿಸೇಸವಚನಂ ‘‘ಕಾಮಾಸವಾಪಿ ಚಿತ್ತಂ ವಿಮುಚ್ಚಿತ್ಥ, ಭವಾಸವಾಪಿ ಚಿತ್ತಂ ವಿಮುಚ್ಚಿತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿ (ಪಾರಾ॰ ೧೪)। ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ‘‘ಅಭಿಜಾನಾತೀ’’ತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ, ತಂ ಅವಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ವಿಸೇಸವಚನಂ ‘‘ಮಞ್ಞತೀ’’ತಿ। ಮಞ್ಞನಾಭಾವೋ ಹಿಸ್ಸ ಪಹಾನಪಟಿವೇಧಸಿದ್ಧೋ, ಪಹಾನಪಟಿವೇಧೋ ಚ ಪರಿಞ್ಞಾಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಭಾವನಾಪಟಿವೇಧೇಹಿ ನ ವಿನಾತಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅಭಿಞ್ಞಾವಿಸೇಸಾ ಮಞ್ಞನಾಪಟಿಕ್ಖೇಪೇನ ಅತ್ಥತೋ ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತೀತಿ। ತಥಾ ‘‘ಅರಹ’’ನ್ತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ, ತಂ ಅವಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ವಿಸೇಸವಚನಂ ‘‘ವೀತರಾಗತ್ತಾ ವೀತದೋಸತ್ತಾ ವೀತಮೋಹತ್ತಾ’’ತಿ। ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಸಾಮಞ್ಞವಿಸೇಸನಿದ್ಧಾರಣಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅಯಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನೋ ಹಾರೋ।

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha sabbadhammaggahaṇaṃ sāmaññato adhiṭṭhānaṃ. ‘‘Pathaviṃ āpa’’ntiādi pana taṃ avikappetvā visesavacanaṃ. Tathā ‘‘mūlapariyāya’’nti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘pathaviṃ maññati…pe… abhinandatī’’ti. ‘‘Pathaviṃ maññatī’’ti ca sāmaññato adhiṭṭhānaṃ taṇhādiggāhānaṃ sādhāraṇattā maññanāya, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’’ti, evaṃ suttantarapadānipi ānetvā visesavacanaṃ niddhāretabbaṃ. Sesavāresupi eseva nayo. ‘‘Sekkho’’ti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘kāyasakkhī diṭṭhippatto saddhāvimutto saddhānusārī dhammānusārī’’ti. Tathā ‘‘sekkho’’ti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhu sekkhāya sammādiṭṭhiyā samannāgato hoti…pe… sekkhena sammāsamādhinā samannāgato hotī’’ti (saṃ. ni. 5.13). ‘‘Araha’’nti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘ubhatobhāgavimutto paññāvimutto (pu. pa. 13.2; 15.1 mātikā), tevijjo chaḷabhiñño’’ti (pu. pa. 7.26, 27 mātikā) ca. ‘‘Khīṇāsavo’’ti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘kāmāsavāpi cittaṃ vimuccittha, bhavāsavāpi cittaṃ vimuccitthā’’tiādi (pārā. 14). Sesapadesupi eseva nayo. ‘‘Abhijānātī’’ti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘maññatī’’ti. Maññanābhāvo hissa pahānapaṭivedhasiddho, pahānapaṭivedho ca pariññāsacchikiriyābhāvanāpaṭivedhehi na vināti sabbepi abhiññāvisesā maññanāpaṭikkhepena atthato gahitāva hontīti. Tathā ‘‘araha’’nti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘vītarāgattā vītadosattā vītamohattā’’ti. Iminā nayena sesapadesupi sāmaññavisesaniddhāraṇā veditabbā. Ayaṃ adhiṭṭhāno hāro.

    ೧೪. ಪರಿಕ್ಖಾರಹಾರವಣ್ಣನಾ

    14. Parikkhārahāravaṇṇanā

    ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ ನಾಮ ಪರಿಯಾಪನ್ನಧಮ್ಮಾ, ತೇ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಭೇದೇನ ತಿವಿಧಾ। ತೇಸು ಕುಸಲಾನಂ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಅಲೋಭಾದಯೋ ಚ ಹೇತೂ, ಅಕುಸಲಾನಂ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಲೋಭಾದಯೋ ಚ ಹೇತೂ, ಅಬ್ಯಾಕತೇಸು ವಿಪಾಕಾನಂ ಯಥಾಸಕಂ ಕಮ್ಮಂ, ಇತರೇಸಂ ಭವಙ್ಗಮಾವಜ್ಜನಸಮನ್ನಾಹಾರಾದಿ ಚ ಹೇತೂ। ಏತ್ಥ ಚ ಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯಾದಿಕೋ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೇತುಮ್ಹಿ ಏವ ಸಮವರುಳ್ಹೋ, ಸೋ ತತ್ಥ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ‘‘ಮೂಲ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾನಂ ಮಞ್ಞನಾನಂ ಹೇತುಭಾವೋ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತೋ ಏವ। ಮಞ್ಞನಾಸು ಪನ ತಣ್ಹಾಮಞ್ಞನಾಯ ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸನಾ ಹೇತು। ‘‘ಸಞ್ಞೋಜನಿಯೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ತಣ್ಹಾ ಪವಡ್ಢತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೫೨) ಹಿ ವುತ್ತಂ। ಮಾನಮಞ್ಞನಾಯ ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತಲೋಭೋ ಹೇತು ಕೇವಲಂ ಸಂಸಗ್ಗವಸೇನ ‘‘ಅಹಮಸ್ಮೀ’’ತಿ ಪವತ್ತನತೋ। ದಿಟ್ಠಿಮಞ್ಞನಾಯ ಏಕತ್ತನಯಾದೀನಂ ಅಯಾಥಾವಗ್ಗಾಹೋ ಹೇತು, ಅಸ್ಸುತಭಾವೋ ಪುಥುಜ್ಜನಭಾವಸ್ಸ ಹೇತು, ಸೋ ಅರಿಯಾನಂ ಅದಸ್ಸನಸೀಲತಾಯ, ಸಾ ಅರಿಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಕೋವಿದತಾಯ, ಸಾ ಅರಿಯಧಮ್ಮೇ ಅವಿನೀತತಾಯ ಹೇತು, ಸಬ್ಬಾ ಚಾಯಂ ಹೇತುಪರಮ್ಪರಾ ಪಥವೀಆದೀಸು ‘‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ತಿಸ್ಸನ್ನಂ ಮಞ್ಞನಾನಂ ಹೇತು, ಸೇಕ್ಖಾರಹಾದಿಭಾವಾ ಪನ ಮತ್ತಸೋ ಸಬ್ಬಸೋ ಚ ಮಞ್ಞನಾಭಾವಸ್ಸ ಹೇತೂತಿ। ಅಯಂ ಪರಿಕ್ಖಾರೋ ಹಾರೋ।

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha sabbadhammā nāma pariyāpannadhammā, te kusalākusalābyākatabhedena tividhā. Tesu kusalānaṃ yonisomanasikāro alobhādayo ca hetū, akusalānaṃ ayonisomanasikāro lobhādayo ca hetū, abyākatesu vipākānaṃ yathāsakaṃ kammaṃ, itaresaṃ bhavaṅgamāvajjanasamannāhārādi ca hetū. Ettha ca sappurisūpanissayādiko paccayo hetumhi eva samavaruḷho, so tattha ādi-saddena saṅgahitoti daṭṭhabbo. ‘‘Mūla’’nti vuttānaṃ maññanānaṃ hetubhāvo pāḷiyaṃ vutto eva. Maññanāsu pana taṇhāmaññanāya assādānupassanā hetu. ‘‘Saññojaniyesu dhammesu assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī’’ti (saṃ. ni. 2.52) hi vuttaṃ. Mānamaññanāya diṭṭhivippayuttalobho hetu kevalaṃ saṃsaggavasena ‘‘ahamasmī’’ti pavattanato. Diṭṭhimaññanāya ekattanayādīnaṃ ayāthāvaggāho hetu, assutabhāvo puthujjanabhāvassa hetu, so ariyānaṃ adassanasīlatāya, sā ariyadhammassa akovidatāya, sā ariyadhamme avinītatāya hetu, sabbā cāyaṃ hetuparamparā pathavīādīsu ‘‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’’ti tissannaṃ maññanānaṃ hetu, sekkhārahādibhāvā pana mattaso sabbaso ca maññanābhāvassa hetūti. Ayaṃ parikkhāro hāro.

    ೧೬. ಸಮಾರೋಪನಹಾರವಣ್ಣನಾ

    16. Samāropanahāravaṇṇanā

    ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಮೂಲಪರಿಯಾಯಗ್ಗಹಣೇನ ಅಸ್ಸುತವಾಗಹಣೇನ ಸಞ್ಜಾನನಮಞ್ಞನಾಪರಿಞ್ಞಾಗಹಣೇಹಿ ಚ ಸಂಕಿಲೇಸಧಮ್ಮಾ ದಸ್ಸಿತಾ, ತೇ ಚ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ತಿವಿಧಾ ತಣ್ಹಾಸಂಕಿಲೇಸೋ ದಿಟ್ಠಿಸಂಕಿಲೇಸೋ ದುಚ್ಚರಿತಸಂಕಿಲೇಸೋತಿ। ತತ್ಥ ತಣ್ಹಾಸಂಕಿಲೇಸೋ ತಣ್ಹಾಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ, ದಿಟ್ಠಿಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ, ದುಚ್ಚರಿತಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಚ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ತಥಾ ದಿಟ್ಠಿಸಂಕಿಲೇಸೋ ದಿಟ್ಠಿಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ, ತಣ್ಹಾಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ, ದುಚ್ಚರಿತಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಚ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ದುಚ್ಚರಿತಸಂಕಿಲೇಸೋಪಿ ದುಚ್ಚರಿತಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ, ತಣ್ಹಾಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ, ದಿಟ್ಠಿಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಚ ಪದಟ್ಠಾನಂ। ತೇಸು ತಣ್ಹಾಸಂಕಿಲೇಸೋ ಅತ್ಥತೋ ಲೋಭೋವ, ಯೋ ‘‘ಲೋಭೋ ಲುಬ್ಭನಾ ಲುಬ್ಭಿತತ್ತಂ ಸಾರಾಗೋ ಸಾರಜ್ಜನಾ ಸಾರಜ್ಜಿತತ್ತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೩೮೯) ಅನೇಕೇಹಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ ವಿಭತ್ತೋ। ತಥಾ ದಿಟ್ಠಿಯೇವ ದಿಟ್ಠಿಸಂಕಿಲೇಸೋ, ಯೋ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಗತಂ ದಿಟ್ಠಿಗಹನಂ ದಿಟ್ಠಿಕನ್ತಾರೋ ದಿಟ್ಠಿವಿಸೂಕಂ ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಫನ್ದಿತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೧೦೫) ಅನೇಕೇಹಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ, ‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಏಕೇ ಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೩೦) ದ್ವಾಸಟ್ಠಿಯಾ ಪಭೇದೇಹಿ ಚ ವಿಭತ್ತೋ। ದುಚ್ಚರಿತಸಂಕಿಲೇಸೋ ಪನ ಅತ್ಥತೋ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಚೇತನಾ ಚೇವ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾ ಚ, ಯಾ ‘‘ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಂ ವಚೀದುಚ್ಚರಿತಂ ಕಾಯವಿಸಮಂ ವಚೀವಿಸಮ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ೯೧೩, ೯೨೪), ‘‘ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ ಅದಿನ್ನಾದಾನ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ೯೧೩) ಚ ಆದಿನಾ ಅನೇಕೇಹಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ, ಅನೇಕೇಹಿ ಪಭೇದೇಹಿ ಚ ವಿಭತ್ತಾ।

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’ntiādīsu mūlapariyāyaggahaṇena assutavāgahaṇena sañjānanamaññanāpariññāgahaṇehi ca saṃkilesadhammā dassitā, te ca saṅkhepato tividhā taṇhāsaṃkileso diṭṭhisaṃkileso duccaritasaṃkilesoti. Tattha taṇhāsaṃkileso taṇhāsaṃkilesassa, diṭṭhisaṃkilesassa, duccaritasaṃkilesassa ca padaṭṭhānaṃ, tathā diṭṭhisaṃkileso diṭṭhisaṃkilesassa, taṇhāsaṃkilesassa, duccaritasaṃkilesassa ca padaṭṭhānaṃ, duccaritasaṃkilesopi duccaritasaṃkilesassa, taṇhāsaṃkilesassa, diṭṭhisaṃkilesassa ca padaṭṭhānaṃ. Tesu taṇhāsaṃkileso atthato lobhova, yo ‘‘lobho lubbhanā lubbhitattaṃ sārāgo sārajjanā sārajjitatta’’ntiādinā (dha. sa. 389) anekehi pariyāyehi vibhatto. Tathā diṭṭhiyeva diṭṭhisaṃkileso, yo ‘‘diṭṭhigataṃ diṭṭhigahanaṃ diṭṭhikantāro diṭṭhivisūkaṃ diṭṭhivipphandita’’ntiādinā (dha. sa. 1105) anekehi pariyāyehi, ‘‘santi, bhikkhave, eke samaṇabrāhmaṇā’’tiādinā (dī. ni. 1.30) dvāsaṭṭhiyā pabhedehi ca vibhatto. Duccaritasaṃkileso pana atthato dussīlyacetanā ceva cetanāsampayuttadhammā ca, yā ‘‘kāyaduccaritaṃ vacīduccaritaṃ kāyavisamaṃ vacīvisama’’nti (vibha. 913, 924), ‘‘pāṇātipāto adinnādāna’’nti (vibha. 913) ca ādinā anekehi pariyāyehi, anekehi pabhedehi ca vibhattā.

    ತೇಸು ತಣ್ಹಾಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಸಮಥೋ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ, ದಿಟ್ಠಿಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾ, ದುಚ್ಚರಿತಸಂಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಸೀಲಂ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ। ತೇ ಪನ ಸೀಲಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ ಇಧ ಪರಿಞ್ಞಾಗಹಣೇನ ಸೇಕ್ಖಗ್ಗಹಣೇನ ‘‘ಅರಹ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಅರಿಯತಾದಿಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ಗಹಿತಾ। ತತ್ಥ ಸೀಲೇನ ದುಚ್ಚರಿತಸಂಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಂ ಸಿಜ್ಝತಿ, ತಥಾ ತದಙ್ಗಪ್ಪಹಾನಂ ವೀತಿಕ್ಕಮಪ್ಪಹಾನಞ್ಚ, ಸಮಥೇನ ತಣ್ಹಾಸಂಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಂ ಸಿಜ್ಝತಿ, ತಥಾ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಪ್ಪಹಾನಂ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಪ್ಪಹಾನಞ್ಚ। ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ದಿಟ್ಠಿಸಂಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಂ ಸಿಜ್ಝತಿ, ತಥಾ ಸಮುಚ್ಛೇದಪ್ಪಹಾನಂ ಅನುಸಯಪ್ಪಹಾನಞ್ಚ। ತತ್ಥ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಸೀಲೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಸಮಥೋ, ಸಮಥೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಸಮಕಾಲಮೇವ ಭವನ್ತಿ। ಪುಬ್ಬೇಯೇವ ಹಿ ಸುಪರಿಸುದ್ಧಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಸ್ಸ ಸುಪರಿಸುದ್ಧಾಜೀವಸ್ಸ ಚ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾ ಆರದ್ಧಾ ಗಬ್ಭಂ ಗಣ್ಹನ್ತಿಯೋ ಪರಿಪಾಕಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿಯೋ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿವಿಪಸ್ಸನಂ ಪರಿಬ್ರೂಹೇನ್ತಿ, ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿವಿಪಸ್ಸನಾ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀ ಮಗ್ಗೇನ ಘಟೇನ್ತಿ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾ ಪರಿಪೂರೇತಿ। ಅಥ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಅನವಸೇಸಸಂಕಿಲೇಸಧಮ್ಮಂ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನ್ತಿಯೋ ನಿರೋಧಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋನ್ತೀತಿ। ಅಯಂ ಸಮಾರೋಪನೋ ಹಾರೋ।

    Tesu taṇhāsaṃkilesassa samatho paṭipakkho, diṭṭhisaṃkilesassa vipassanā, duccaritasaṃkilesassa sīlaṃ paṭipakkho. Te pana sīlādayo dhammā idha pariññāgahaṇena sekkhaggahaṇena ‘‘araha’’ntiādinā ariyatādiggahaṇena ca gahitā. Tattha sīlena duccaritasaṃkilesappahānaṃ sijjhati, tathā tadaṅgappahānaṃ vītikkamappahānañca, samathena taṇhāsaṃkilesappahānaṃ sijjhati, tathā vikkhambhanappahānaṃ pariyuṭṭhānappahānañca. Vipassanāya diṭṭhisaṃkilesappahānaṃ sijjhati, tathā samucchedappahānaṃ anusayappahānañca. Tattha pubbabhāge sīle patiṭṭhitassa samatho, samathe patiṭṭhitassa vipassanā, maggakkhaṇe pana samakālameva bhavanti. Pubbeyeva hi suparisuddhakāyavacīkammassa suparisuddhājīvassa ca samathavipassanā āraddhā gabbhaṃ gaṇhantiyo paripākaṃ gacchantiyo vuṭṭhānagāminivipassanaṃ paribrūhenti, vuṭṭhānagāminivipassanā bhāvanāpāripūriṃ gacchantī maggena ghaṭenti maggakkhaṇe samathavipassanā paripūreti. Atha maggakkhaṇe samathavipassanābhāvanāpāripūriyā anavasesasaṃkilesadhammaṃ samucchindantiyo nirodhaṃ nibbānaṃ sacchikarontīti. Ayaṃ samāropano hāro.

    ಸೋಳಸಹಾರವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Soḷasahāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    ಪಞ್ಚವಿಧನಯವಣ್ಣನಾ

    Pañcavidhanayavaṇṇanā

    ೧. ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟನಯವಣ್ಣನಾ

    1. Nandiyāvaṭṭanayavaṇṇanā

    ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಗ್ಗಹಣೇನ ಮಞ್ಞನಾಗಹಣೇನ ಚ ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠಿಯೋ ಗಹಿತಾ। ಮಞ್ಞನಾನಮ್ಪಿ ಹಿ ಮಞ್ಞನಾ ಕಾರಣನ್ತಿ ದಸ್ಸಿತೋಯಮತ್ಥೋ। ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅವಿಜ್ಜಾಮಾನದಿಟ್ಠಿಯೋ ಗಹಿತಾ, ಸಬ್ಬೇಪಿ ವಾ ಸಂಕಿಲೇಸಧಮ್ಮಾ, ತಥಾ ಸಞ್ಞಾಅಪರಿಞ್ಞಾತಗ್ಗಹಣೇನ। ‘‘ಖೀಣಾಸವೋ ಪರಿಕ್ಖೀಣಭವಸಞ್ಞೋಜನೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಆಸವಾ ಸಞ್ಞೋಜನಾನಿ ಚ ಸರೂಪತೋ ಗಹಿತಾನಿ, ತಥಾ ನನ್ದಿಗ್ಗಹಣೇನ ತಣ್ಹಾಗಹಣೇನ ಚ ತಣ್ಹಾ, ಏವಮ್ಪೇತ್ಥ ಸರೂಪತೋ ಪರಿಯಾಯತೋ ಚ ತಣ್ಹಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ತಪ್ಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾ ಚ ಗಹಿತಾ। ತತ್ಥ ತಣ್ಹಾಯ ವಿಸೇಸತೋ ರೂಪಧಮ್ಮಾ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ, ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾ, ತೇ ಪನ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಗ್ಗಹಣೇನ ಪಥವೀಆದಿಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ದಸ್ಸಿತಾ ಏವ। ತಾಸಂ ಸಮಥೋ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಚ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ, ತೇಸಮೇತ್ಥ ಗಹೇತಬ್ಬಾಕಾರೋ ಹೇಟ್ಠಾ ದಸ್ಸಿತೋ ಏವ। ಸಮಥಸ್ಸ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ ಫಲಂ , ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ತಾ ‘‘ರಾಗವಿರಾಗಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ಇಮಾಸಮೇತ್ಥ ಗಹಣಂ ಸಮ್ಮದಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತವೀತರಾಗಾದಿವಚನೇಹಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಾ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ತಪ್ಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾ ಪನ ತಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತೇಸಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭೂತಾ ವುತ್ತಪ್ಪಭೇದಾ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ತೇಸಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಿ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ನಿರೋಧಪಜಾನನಾ ಪಟಿಪದಾ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ। ತಣ್ಹಾಗಹಣೇನ ಚೇತ್ಥ ಮಾಯಾ-ಸಾಠೇಯ್ಯ-ಮಾನಾತಿಮಾನ-ಮದಪ್ಪಮಾದ-ಪಾಪಿಚ್ಛತಾ-ಪಾಪಮಿತ್ತತಾ-ಅಹಿರಿಕಾನೋತ್ತಪ್ಪಾದಿವಸೇನ ಅಕುಸಲಪಕ್ಖೋ ನೇತಬ್ಬೋ, ಅವಿಜ್ಜಾಗಹಣೇನ ವಿಪರೀತಮನಸಿಕಾರ-ಕೋಧೂಪನಾಹ-ಮಕ್ಖ-ಪಳಾಸ-ಇಸ್ಸಾ-ಮಚ್ಛರಿಯ- ಸಾರಮ್ಭದೋವಚಸ್ಸತಾ-ಭವದಿಟ್ಠಿ-ವಿಭವದಿಟ್ಠಿಆದಿವಸೇನ ಅಕುಸಲಪಕ್ಖೋ ನೇತಬ್ಬೋ, ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಅಮಾಯಾಅಸಾಠೇಯ್ಯಾದಿಅವಿಪರೀತಮನಸಿಕಾರಾದಿವಸೇನ, ತಥಾ ಸಮಥಪಕ್ಖಿಯಾನಂ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಕ್ಖಿಯಾನಂ ಅನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾದೀನಞ್ಚ ವಸೇನ ವೋದಾನಪಕ್ಖೋ ನೇತಬ್ಬೋತಿ। ಅಯಂ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟಸ್ಸ ನ ಯಸ್ಸ ಭೂಮಿ।

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’ntiādīsu sabbadhammamūlaggahaṇena maññanāgahaṇena ca taṇhāmānadiṭṭhiyo gahitā. Maññanānampi hi maññanā kāraṇanti dassitoyamattho. ‘‘Assutavā’’tiādinā avijjāmānadiṭṭhiyo gahitā, sabbepi vā saṃkilesadhammā, tathā saññāapariññātaggahaṇena. ‘‘Khīṇāsavo parikkhīṇabhavasaññojano’’ti ettha pana āsavā saññojanāni ca sarūpato gahitāni, tathā nandiggahaṇena taṇhāgahaṇena ca taṇhā, evampettha sarūpato pariyāyato ca taṇhā avijjā tappakkhiyadhammā ca gahitā. Tattha taṇhāya visesato rūpadhammā adhiṭṭhānaṃ, avijjāya arūpadhammā, te pana sabbadhammaggahaṇena pathavīādiggahaṇena ca dassitā eva. Tāsaṃ samatho vipassanā ca paṭipakkho, tesamettha gahetabbākāro heṭṭhā dassito eva. Samathassa cetovimutti phalaṃ , vipassanāya paññāvimutti. Tathā hi tā ‘‘rāgavirāgā’’tiādinā visesetvā vuccanti, imāsamettha gahaṇaṃ sammadaññāvimuttavītarāgādivacanehi veditabbaṃ. Tattha taṇhāvijjā samudayasaccaṃ, tappakkhiyadhammā pana taggahaṇeneva gahitāti veditabbā. Tesaṃ adhiṭṭhānabhūtā vuttappabhedā rūpārūpadhammā dukkhasaccaṃ, tesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, nirodhapajānanā paṭipadā maggasaccaṃ. Taṇhāgahaṇena cettha māyā-sāṭheyya-mānātimāna-madappamāda-pāpicchatā-pāpamittatā-ahirikānottappādivasena akusalapakkho netabbo, avijjāgahaṇena viparītamanasikāra-kodhūpanāha-makkha-paḷāsa-issā-macchariya- sārambhadovacassatā-bhavadiṭṭhi-vibhavadiṭṭhiādivasena akusalapakkho netabbo, vuttavipariyāyena amāyāasāṭheyyādiaviparītamanasikārādivasena, tathā samathapakkhiyānaṃ saddhindriyādīnaṃ vipassanāpakkhiyānaṃ aniccasaññādīnañca vasena vodānapakkho netabboti. Ayaṃ nandiyāvaṭṭassa na yassa bhūmi.

    ೨. ತಿಪುಕ್ಖಲನಯವಣ್ಣನಾ

    2. Tipukkhalanayavaṇṇanā

    ತಥಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಸರೂಪತೋ ಪರಿಯಾಯತೋ ಚ ಗಹಿತೇಸು ತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಾತಪ್ಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮೇಸು ತಣ್ಹಾ ಲೋಭೋ, ಅವಿಜ್ಜಾ ಮೋಹೋ, ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಲೋಹಿತೇ ಸತಿ ಪುಬ್ಬೋ ವಿಯ ತಣ್ಹಾಯ ಸತಿ ಸಿಜ್ಝಮಾನೋ ಆಘಾತೋ ದೋಸೋ, ಇತಿ ತೀಹಿ ಅಕುಸಲಮೂಲೇಹಿ ಗಹಿತೇಹಿ, ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಮಞ್ಞನಾಪಟಿಕ್ಖೇಪಪರಿಞ್ಞಾಗಹಣಾದೀಹಿ ಚ ಕುಸಲಮೂಲಾನಿ ಸಿದ್ಧಾನಿಯೇವ ಹೋನ್ತಿ। ಇಧಾಪಿ ‘‘ಲೋಭೋ ಸಬ್ಬಾನಿ ವಾ ಸಾಸವಕುಸಲಾಕುಸಲಮೂಲಾನಿ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ತೇಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ, ತೇಸಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಗೋಚರಭೂತಾ ಚ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸಚ್ಚಯೋಜನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಫಲಂ ಪನೇತ್ಥ ತಯೋ ವಿಮೋಕ್ಖಾ, ತೀಹಿ ಪನ ಅಕುಸಲಮೂಲೇಹಿ ತಿವಿಧದುಚ್ಚರಿತ-ಸಂಕಿಲೇಸಮಲ-ವಿಸಮಅಕುಸಲ-ಸಞ್ಞಾ-ವಿತಕ್ಕಾದಿವಸೇನ ಅಕುಸಲಪಕ್ಖೋ ನೇತಬ್ಬೋ। ತಥಾ ತೀಹಿ ಕುಸಲಮೂಲೇಹಿ ತಿವಿಧಸುಚರಿತ-ಸಮಕುಸಲ-ಸಞ್ಞಾ-ವಿತಕ್ಕ-ಸದ್ಧಮ್ಮ-ಸಮಾಧಿ-ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖ-ವಿಮೋಕ್ಖಾ-ದಿವಸೇನ ಕುಸಲಪಕ್ಖೋ ನೇತಬ್ಬೋತಿ। ಅಯಂ ತಿಪುಕ್ಖಲಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಭೂಮಿ।

    Tathā vuttanayena sarūpato pariyāyato ca gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu taṇhā lobho, avijjā moho, avijjāya sampayutto lohite sati pubbo viya taṇhāya sati sijjhamāno āghāto doso, iti tīhi akusalamūlehi gahitehi, tappaṭipakkhato maññanāpaṭikkhepapariññāgahaṇādīhi ca kusalamūlāni siddhāniyeva honti. Idhāpi ‘‘lobho sabbāni vā sāsavakusalākusalamūlāni samudayasaccaṃ, tehi nibbattā, tesaṃ adhiṭṭhānagocarabhūtā ca upādānakkhandhā dukkhasacca’’ntiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha tayo vimokkhā, tīhi pana akusalamūlehi tividhaduccarita-saṃkilesamala-visamaakusala-saññā-vitakkādivasena akusalapakkho netabbo. Tathā tīhi kusalamūlehi tividhasucarita-samakusala-saññā-vitakka-saddhamma-samādhi-vimokkhamukha-vimokkhā-divasena kusalapakkho netabboti. Ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi.

    ೩. ಸೀಹವಿಕ್ಕೀಳಿತನಯವಣ್ಣನಾ

    3. Sīhavikkīḷitanayavaṇṇanā

    ತಥಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಸರೂಪತೋ ಪರಿಯಾಯತೋ ಚ ಗಹಿತೇಸು ತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಾತಪ್ಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮೇಸು ವಿಸೇಸತೋ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠೀನಂ ವಸೇನ ಅಸುಭೇ ‘‘ಸುಭ’’ನ್ತಿ , ದುಕ್ಖೇ ‘‘ಸುಖ’’ನ್ತಿ ಚ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾ, ಅವಿಜ್ಜಾದಿಟ್ಠೀನಂ ವಸೇನ ಅನಿಚ್ಚೇ ‘‘ನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿ, ಅನತ್ತನಿ ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಚ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತೇಸಂ ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಮಞ್ಞನಾಪಟಿಕ್ಖೇಪಪರಿಞ್ಞಾಗಹಣಾದಿಸಿದ್ಧೇಹಿ ಸತಿವೀರಿಯಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾನಿ ಸಿದ್ಧಾನೇವ ಹೋನ್ತಿ। ತತ್ಥ ಚತೂಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಚತ್ತಾರೋ ಪುಗ್ಗಲಾ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಾ। ಕಥಂ? ದುವಿಧೋ ಹಿ ತಣ್ಹಾಚರಿತೋ ಮುದಿನ್ದ್ರಿಯೋ ತಿಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯೋತಿ, ತಥಾ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತೋ। ತೇಸಂ ಪಠಮೋ ಅಸುಭೇ ‘‘ಸುಭ’’ನ್ತಿ ವಿಪರಿಯಾಸಗ್ಗಾಹೀ ಸತಿಬಲೇನ ಯಥಾಭೂತಂ ಕಾಯಸಭಾವಂ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇನ್ತೋ ತಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸಂ ಸಮುಗ್ಘಾಟೇತ್ವಾ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮತಿ। ದುತಿಯೋ ಅಸುಖೇ ‘‘ಸುಖ’’ನ್ತಿ ವಿಪರಿಯಾಸಗ್ಗಾಹೀ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಂ ನಾಧಿವಾಸೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೧೦; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೬; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೧೪, ೧೧೪; ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೫೮) ವುತ್ತೇನ ವೀರಿಯಸಂವರಭೂತೇನ ವೀರಿಯಬಲೇನ ತಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸಂ ವಿಧಮೇನ್ತೋ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮತಿ। ತತಿಯೋ ಅನಿಚ್ಚೇ ‘‘ನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ಅಯಾಥಾವಗ್ಗಾಹೀ ಸಮಾಧಿಬಲೇನ ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತೋ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಖಣಿಕಭಾವಸಲ್ಲಕ್ಖಣೇನ ತಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸಂ ಸಮುಗ್ಘಾಟೇನ್ತೋ ಅರಿಯಭೂಮಿಂ ಓಕ್ಕಮತಿ। ಚತುತ್ಥೋ ಸನ್ತತಿಸಮೂಹಕಿಚ್ಚಾರಮ್ಮಣಘನವಞ್ಚಿತತಾಯ ಫಸ್ಸಾದಿಧಮ್ಮಪುಞ್ಜಮತ್ತೇ ಅನತ್ತನಿ ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸೀ ಚತುಕೋಟಿಕಸುಞ್ಞತಾಮನಸಿಕಾರೇನ ತಂ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಂ ವಿದ್ಧಂಸೇನ್ತೋ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ।

    Tathā vuttanayena sarūpato pariyāyato ca gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu visesato taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena asubhe ‘‘subha’’nti , dukkhe ‘‘sukha’’nti ca vipallāsā, avijjādiṭṭhīnaṃ vasena anicce ‘‘nicca’’nti, anattani ‘‘attā’’ti ca vipallāsā veditabbā. Tesaṃ paṭipakkhato maññanāpaṭikkhepapariññāgahaṇādisiddhehi sativīriyasamādhipaññindriyehi cattāri satipaṭṭhānāni siddhāneva honti. Tattha catūhi indriyehi cattāro puggalā niddisitabbā. Kathaṃ? Duvidho hi taṇhācarito mudindriyo tikkhindriyoti, tathā diṭṭhicarito. Tesaṃ paṭhamo asubhe ‘‘subha’’nti vipariyāsaggāhī satibalena yathābhūtaṃ kāyasabhāvaṃ sallakkhento taṃ vipallāsaṃ samugghāṭetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Dutiyo asukhe ‘‘sukha’’nti vipariyāsaggāhī ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’tiādinā (dī. ni. 3.310; ma. ni. 1.26; a. ni. 4.14, 114; a. ni. 6.58) vuttena vīriyasaṃvarabhūtena vīriyabalena taṃ vipallāsaṃ vidhamento sammattaniyāmaṃ okkamati. Tatiyo anicce ‘‘nicca’’nti ayāthāvaggāhī samādhibalena samāhitacitto saṅkhārānaṃ khaṇikabhāvasallakkhaṇena taṃ vipallāsaṃ samugghāṭento ariyabhūmiṃ okkamati. Catuttho santatisamūhakiccārammaṇaghanavañcitatāya phassādidhammapuñjamatte anattani ‘‘attā’’ti micchābhinivesī catukoṭikasuññatāmanasikārena taṃ micchābhinivesaṃ viddhaṃsento sāmaññaphalaṃ sacchikaroti.

    ಇಧಾಪಿ ಸುಭಸಞ್ಞಾಸುಖಸಞ್ಞಾಹಿ ಚತೂಹಿಪಿ ವಾ ವಿಪಲ್ಲಾಸೇಹಿ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ತೇಸಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಾರಮ್ಮಣಭೂತಾ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚನ್ತಿಆದಿನಾ ಸಚ್ಚಯೋಜನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಫಲಂ ಪನೇತ್ಥ ಚತ್ತಾರಿ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನಿ, ಚತೂಹಿ ಚಿತ್ತವಿಪಲ್ಲಾಸೇಹಿ ಚತುರಾಸವೋಘ-ಯೋಗ-ಕಾಯಗನ್ಥ-ಅಗತಿ-ತಣ್ಹುಪ್ಪಾದ-ಸಲ್ಲುಪಾದಾನ-ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ-ಅಪರಿಞ್ಞಾದಿವಸೇನ ಅಕುಸಲಪಕ್ಖೋ ನೇತಬ್ಬೋ। ತಥಾ ಚತೂಹಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಹಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಝಾನ-ವಿಹಾರಾಧಿಟ್ಠಾನ-ಸುಖಭಾಗಿಯಧಮ್ಮ-ಅಪ್ಪಮಞ್ಞಾ-ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನ-ಇದ್ಧಿಪಾದಾ- ದಿವಸೇನ ವೋದಾನಪಕ್ಖೋ ನೇತಬ್ಬೋತಿ। ಅಯಂ ಸೀಹವಿಕ್ಕೀಳಿತಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಭೂಮಿ।

    Idhāpi subhasaññāsukhasaññāhi catūhipi vā vipallāsehi samudayasaccaṃ, tesaṃ adhiṭṭhānārammaṇabhūtā pañcupādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha cattāri sāmaññaphalāni, catūhi cittavipallāsehi caturāsavogha-yoga-kāyagantha-agati-taṇhuppāda-sallupādāna-viññāṇaṭṭhiti-apariññādivasena akusalapakkho netabbo. Tathā catūhi satipaṭṭhānehi catubbidhajhāna-vihārādhiṭṭhāna-sukhabhāgiyadhamma-appamaññā-sammappadhāna-iddhipādā- divasena vodānapakkho netabboti. Ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmi.

    ೪-೫. ದಿಸಾಲೋಚನ-ಅಙ್ಕುಸನಯದ್ವಯವಣ್ಣನಾ

    4-5. Disālocana-aṅkusanayadvayavaṇṇanā

    ಇಮೇಸಂ ಪನ ತಿಣ್ಣಂ ಅತ್ಥನಯಾನಂ ಸಿದ್ಧಿಯಾ ವೋಹಾರೇನ ನಯದ್ವಯಂ ಸಿದ್ಧಮೇವ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಅತ್ಥನಯಾನಂ ದಿಸಾಭೂತಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮಾಲೋಚನಂ ದಿಸಾಲೋಚನಂ, ತೇಸಂ ಸಮಾನಯನಂ ಅಙ್ಕುಸೋತಿ ಪಞ್ಚಪಿ ನಯಾ ನಿಯುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Imesaṃ pana tiṇṇaṃ atthanayānaṃ siddhiyā vohārena nayadvayaṃ siddhameva hoti. Tathā hi atthanayānaṃ disābhūtadhammānaṃ samālocanaṃ disālocanaṃ, tesaṃ samānayanaṃ aṅkusoti pañcapi nayā niyuttāti veditabbā.

    ಪಞ್ಚವಿಧನಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Pañcavidhanayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ಸಾಸನಪಟ್ಠಾನವಣ್ಣನಾ

    Sāsanapaṭṭhānavaṇṇanā

    ಇದಞ್ಚ ಸುತ್ತಂ ಸೋಳಸವಿಧೇ ಸುತ್ತನ್ತಪಟ್ಠಾನೇ ಸಂಕಿಲೇಸನಿಬ್ಬೇಧಾಸೇಕ್ಖಭಾಗಿಯಂ, ಸಬ್ಬಭಾಗಿಯಮೇವ ವಾ ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಮೂಲಪರಿಯಾಯ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಗ್ಗಹಣೇನ ಲೋಕಿಯಕುಸಲಾನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ। ಅಟ್ಠವೀಸತಿವಿಧೇನ ಪನ ಸುತ್ತನ್ತಪಟ್ಠಾನೇ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನಂ ಞಾಣಞೇಯ್ಯಂ ದಸ್ಸನಭಾವನಂ ಸಕವಚನಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೀಯಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ ಅನುಞ್ಞಾತಂ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತಂ ಚಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Idañca suttaṃ soḷasavidhe suttantapaṭṭhāne saṃkilesanibbedhāsekkhabhāgiyaṃ, sabbabhāgiyameva vā ‘‘sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha sabbadhammaggahaṇena lokiyakusalānampi saṅgahitattā. Aṭṭhavīsatividhena pana suttantapaṭṭhāne lokiyalokuttarasabbadhammādhiṭṭhānaṃ ñāṇañeyyaṃ dassanabhāvanaṃ sakavacanaṃ vissajjanīyaṃ kusalākusalaṃ anuññātaṃ paṭikkhittaṃ cāti veditabbaṃ.

    ನೇತ್ತಿನಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Nettinayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ಮೂಲಪರಿಯಾಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾಯ ಲೀನತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಾ ಸಮತ್ತಾ।

    Mūlapariyāyasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.




    Next: ೨. ಸಬ್ಬಾಸವಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ • 2. Sabbāsavasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    ತಿಪಿಟಕ (ಮೂಲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ಸುತ್ತಪಿಟಕ • Suttapiṭaka / ಮಜ್ಝಿಮನಿಕಾಯ • Majjhimanikāya / ೧. ಮೂಲಪರಿಯಾಯಸುತ್ತಂ • 1. Mūlapariyāyasuttaṃ

    ಅಟ್ಠಕಥಾ • Aṭṭhakathā / ಸುತ್ತಪಿಟಕ (ಅಟ್ಠಕಥಾ) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ಮಜ್ಝಿಮನಿಕಾಯ (ಅಟ್ಠಕಥಾ) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ೧. ಮೂಲಪರಿಯಾಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ • 1. Mūlapariyāyasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact