| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණි-අට්‌ඨකථා • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
මූලරාසිවණ්‌ණනා
Mūlarāsivaṇṇanā
න ලුබ්‌භන්‌ති එතෙන, සයං වා න ලුබ්‌භති, අලුබ්‌භනමත්‌තමෙව වා තන්‌ති අලොභො. අදොසාමොහෙසුපි එසෙව නයො. තෙසු අලොභො ආරම්‌මණෙ චිත්‌තස්‌ස අගෙධලක්‌ඛණො, අලග්‌ගභාවලක්‌ඛණො වා කමලදලෙ ජලබින්‌දු විය. අපරිග්‌ගහණරසො මුත්‌තභික්‌ඛු විය . අනල්‌ලීනභාවපච්‌චුපට්‌ඨානො අසුචිම්‌හි පතිතපුරිසො විය. අදොසො අචණ්‌ඩික්‌කලක්‌ඛණො, අවිරොධලක්‌ඛණො වා අනුකූලමිත්‌තො විය. ආඝාතවිනයරසො පරිළාහවිනයරසො වා චන්‌දනං විය. සොම්‌මභාවපච්‌චුපට්‌ඨානො පුණ්‌ණචන්‌දො විය. අමොහො ලක්‌ඛණාදීහි හෙට්‌ඨා පඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියපදෙ විභාවිතො එව.
Na lubbhanti etena, sayaṃ vā na lubbhati, alubbhanamattameva vā tanti alobho. Adosāmohesupi eseva nayo. Tesu alobho ārammaṇe cittassa agedhalakkhaṇo, alaggabhāvalakkhaṇo vā kamaladale jalabindu viya. Apariggahaṇaraso muttabhikkhu viya . Anallīnabhāvapaccupaṭṭhāno asucimhi patitapuriso viya. Adoso acaṇḍikkalakkhaṇo, avirodhalakkhaṇo vā anukūlamitto viya. Āghātavinayaraso pariḷāhavinayaraso vā candanaṃ viya. Sommabhāvapaccupaṭṭhāno puṇṇacando viya. Amoho lakkhaṇādīhi heṭṭhā paññindriyapade vibhāvito eva.
ඉමෙසු පන තීසු අලොභො මච්‌ඡෙරමලස්‌ස පටිපක්‌ඛො, අදොසො දුස්‌සීල්‍යමලස්‌ස, අමොහො කුසලෙසු ධම්‌මෙසු අභාවනාය පටිපක්‌ඛො. අලොභො චෙත්‌ථ දානහෙතු, අදොසො සීලහෙතු, අමොහො භාවනාහෙතු. තෙසු ච අලොභෙන අනධිකං ගණ්‌හාති, ලුද්‌ධස්‌ස අධිකග්‌ගහණතො. අදොසෙන අනූනං, දුට්‌ඨස්‌ස ඌනග්‌ගහණතො. අමොහෙන අවිපරීතං, මූළ්‌හස්‌ස විපරීතග්‌ගහණතො.
Imesu pana tīsu alobho maccheramalassa paṭipakkho, adoso dussīlyamalassa, amoho kusalesu dhammesu abhāvanāya paṭipakkho. Alobho cettha dānahetu, adoso sīlahetu, amoho bhāvanāhetu. Tesu ca alobhena anadhikaṃ gaṇhāti, luddhassa adhikaggahaṇato. Adosena anūnaṃ, duṭṭhassa ūnaggahaṇato. Amohena aviparītaṃ, mūḷhassa viparītaggahaṇato.
අලොභෙන චෙත්‌ථ විජ්‌ජමානං දොසං දොසතො ධාරෙන්‌තො දොසෙ පවත්‌තති; ලුද්‌ධො හි දොසං පටිච්‌ඡාදෙති. අදොසෙන විජ්‌ජමානං ගුණං ගුණතො ධාරෙන්‌තො ගුණෙ පවත්‌තති; දුට්‌ඨො හි ගුණං මක්‌ඛෙති. අමොහෙන යාථාවසභාවං යාථාවසභාවතො ධාරෙන්‌තො යාථාවසභාවෙ පවත්‌තති. මූළ්‌හො හි ‘තච්‌ඡං අතච්‌ඡන්‌ති අතච්‌ඡං ච තච්‌ඡ’න්‌ති ගණ්‌හාති. අලොභෙන ච පියවිප්‌පයොගදුක්‌ඛං න හොති, ලුද්‌ධස්‌ස පියසභාවතො පියවිප්‌පයොගාසහනතො ච. අදොසෙන අප්‌පියසම්‌පයොගදුක්‌ඛං න හොති, දුට්‌ඨස්‌ස හි අප්‌පියසභාවතො අප්‌පියසම්‌පයොගාසහනතො ච. අමොහෙන ඉච්‌ඡිතාලාභදුක්‌ඛං න හොති, අමූළ්‌හස්‌ස හි ‘තං කුතෙත්‌ථ ලබ්‌භා’තිඑවමාදිපච්‌චවෙක්‌ඛණසම්‌භවතො (දී. නි. 3.34; අ. නි. 9.30).
Alobhena cettha vijjamānaṃ dosaṃ dosato dhārento dose pavattati; luddho hi dosaṃ paṭicchādeti. Adosena vijjamānaṃ guṇaṃ guṇato dhārento guṇe pavattati; duṭṭho hi guṇaṃ makkheti. Amohena yāthāvasabhāvaṃ yāthāvasabhāvato dhārento yāthāvasabhāve pavattati. Mūḷho hi ‘tacchaṃ atacchanti atacchaṃ ca taccha’nti gaṇhāti. Alobhena ca piyavippayogadukkhaṃ na hoti, luddhassa piyasabhāvato piyavippayogāsahanato ca. Adosena appiyasampayogadukkhaṃ na hoti, duṭṭhassa hi appiyasabhāvato appiyasampayogāsahanato ca. Amohena icchitālābhadukkhaṃ na hoti, amūḷhassa hi ‘taṃ kutettha labbhā’tievamādipaccavekkhaṇasambhavato (dī. ni. 3.34; a. ni. 9.30).
අලොභෙන චෙත්‌ථ ජාතිදුක්‌ඛං න හොති, අලොභස්‌ස තණ්‌හාපටිපක්‌ඛතො තණ්‌හාමූලකත්‌තා ච ජාතිදුක්‌ඛස්‌ස. අදොසෙන ජරාදුක්‌ඛං න හොති, තික්‌ඛදොසස්‌ස ඛිප්‌පං ජරාසම්‌භවතො. අමොහෙන මරණදුක්‌ඛං න හොති, සම්‌මොහමරණඤ්‌හි දුක්‌ඛං, න චෙතං අමූළ්‌හස්‌ස හොති. අලොභෙන ච ගහට්‌ඨානං, අමොහෙන පබ්‌බජිතානං, අදොසෙන පන සබ්‌බෙසම්‌පි සුඛසංවාසතා හොති.
Alobhena cettha jātidukkhaṃ na hoti, alobhassa taṇhāpaṭipakkhato taṇhāmūlakattā ca jātidukkhassa. Adosena jarādukkhaṃ na hoti, tikkhadosassa khippaṃ jarāsambhavato. Amohena maraṇadukkhaṃ na hoti, sammohamaraṇañhi dukkhaṃ, na cetaṃ amūḷhassa hoti. Alobhena ca gahaṭṭhānaṃ, amohena pabbajitānaṃ, adosena pana sabbesampi sukhasaṃvāsatā hoti.
විසෙසතො චෙත්‌ථ අලොභෙන පෙත්‌තිවිසයෙ උපපත්‌ති න හොති. යෙභුය්‍යෙන හි සත්‌තා තණ්‌හාය පෙත්‌තිවිසයං උපපජ්‌ජන්‌ති, තණ්‌හාය ච පටිපක්‌ඛො අලොභො. අදොසෙන නිරයෙ උපපත්‌ති න හොති. දොසෙන හි චණ්‌ඩජාතිතාය දොසසදිසං නිරයං උපපජ්‌ජන්‌ති. දොසස්‌ස ච පටිපක්‌ඛො අදොසො. අමොහෙන තිරච්‌ඡානයොනියං නිබ්‌බත්‌ති න හොති. මොහෙන හි නිච්‌චසම්‌මූළ්‌හං තිරච්‌ඡානයොනිං උපපජ්‌ජන්‌ති. මොහස්‌ස පටිපක්‌ඛො ච අමොහො. එතෙසු ච අලොභො රාගවසෙන උපගමනස්‌ස අභාවකරො, අදොසො දොසවසෙන අපගමනස්‌ස, අමොහො මොහවසෙන අමජ්‌ඣත්‌තභාවස්‌ස.
Visesato cettha alobhena pettivisaye upapatti na hoti. Yebhuyyena hi sattā taṇhāya pettivisayaṃ upapajjanti, taṇhāya ca paṭipakkho alobho. Adosena niraye upapatti na hoti. Dosena hi caṇḍajātitāya dosasadisaṃ nirayaṃ upapajjanti. Dosassa ca paṭipakkho adoso. Amohena tiracchānayoniyaṃ nibbatti na hoti. Mohena hi niccasammūḷhaṃ tiracchānayoniṃ upapajjanti. Mohassa paṭipakkho ca amoho. Etesu ca alobho rāgavasena upagamanassa abhāvakaro, adoso dosavasena apagamanassa, amoho mohavasena amajjhattabhāvassa.
තීහිපි චෙතෙහි යථාපටිපාටියා නෙක්‌ඛම්‌මසඤ්‌ඤා අබ්‍යාපාදසඤ්‌ඤා අවිහිංසාසඤ්‌ඤාති ඉමා තිස්‌සො. අසුභසඤ්‌ඤා අප්‌පමාණසඤ්‌ඤා ධාතුසඤ්‌ඤාති ඉමා ච තිස්‌සො සඤ්‌ඤායො හොන්‌ති. අලොභෙන පන කාමසුඛල්‌ලිකානුයොගඅන්‌තස්‌ස, අදොසෙන අත්‌තකිලමථානුයොගඅන්‌තස්‌ස පරිවජ්‌ජනං හොති; අමොහෙන මජ්‌ඣිමාය පටිපත්‌තියා පටිපජ්‌ජනං. තථා අලොභෙන අභිජ්‌ඣාකායගන්‌ථස්‌ස පභෙදනං හොති, අදොසෙන බ්‍යාපාදකායගන්‌ථස්‌ස, අමොහෙන සෙසගන්‌ථද්‌වයස්‌ස. පුරිමානි ච ද්‌වෙ සතිපට්‌ඨානානි පුරිමානං ද්‌වින්‌නං ආනුභාවෙන, පච්‌ඡිමානි පච්‌ඡිමස්‌සෙව ආනුභාවෙන ඉජ්‌ඣන්‌ති.
Tīhipi cetehi yathāpaṭipāṭiyā nekkhammasaññā abyāpādasaññā avihiṃsāsaññāti imā tisso. Asubhasaññā appamāṇasaññā dhātusaññāti imā ca tisso saññāyo honti. Alobhena pana kāmasukhallikānuyogaantassa, adosena attakilamathānuyogaantassa parivajjanaṃ hoti; amohena majjhimāya paṭipattiyā paṭipajjanaṃ. Tathā alobhena abhijjhākāyaganthassa pabhedanaṃ hoti, adosena byāpādakāyaganthassa, amohena sesaganthadvayassa. Purimāni ca dve satipaṭṭhānāni purimānaṃ dvinnaṃ ānubhāvena, pacchimāni pacchimasseva ānubhāvena ijjhanti.
අලොභො චෙත්‌ථ ආරොග්‍යස්‌ස පච්‌චයො හොති; අලුද්‌ධො හි ලොභනීයම්‌පි අසප්‌පායං න සෙවති, තෙන ඛො අරොගො හොති. අදොසො යොබ්‌බනස්‌ස; අදුට්‌ඨො හි වලිපලිතාවහෙන දොසග්‌ගිනා අඩය්‌හමානො දීඝරත්‌තං යුවා හොති. අමොහො දීඝායුකතාය; අමූළ්‌හො හි හිතාහිතං ඤත්‌වා අහිතං පරිවජ්‌ජන්‌තො හිතඤ්‌ච පටිසෙවමානො දීඝායුකො හොති.
Alobho cettha ārogyassa paccayo hoti; aluddho hi lobhanīyampi asappāyaṃ na sevati, tena kho arogo hoti. Adoso yobbanassa; aduṭṭho hi valipalitāvahena dosagginā aḍayhamāno dīgharattaṃ yuvā hoti. Amoho dīghāyukatāya; amūḷho hi hitāhitaṃ ñatvā ahitaṃ parivajjanto hitañca paṭisevamāno dīghāyuko hoti.
අලොභො චෙත්‌ථ භොගසම්‌පත්‌තියා පච්‌චයො හොති, අලුද්‌ධස්‌ස හි චාගෙන භොගපටිලාභො. අදොසො මිත්‌තසම්‌පත්‌තියා, මෙත්‌තාය මිත්‌තානං පටිලාභතො චෙව අපරිහානතො ච. අමොහො අත්‌තසම්‌පත්‌තියා , අමූළ්‌හො හි අත්‌තනො හිතමෙව කරොන්‌තො අත්‌තානං සම්‌පාදෙති . අලොභො ච දිබ්‌බවිහාරස්‌ස පච්‌චයො හොති, අදොසො බ්‍රහ්‌මවිහාරස්‌ස, අමොහො අරියවිහාරස්‌ස.
Alobho cettha bhogasampattiyā paccayo hoti, aluddhassa hi cāgena bhogapaṭilābho. Adoso mittasampattiyā, mettāya mittānaṃ paṭilābhato ceva aparihānato ca. Amoho attasampattiyā , amūḷho hi attano hitameva karonto attānaṃ sampādeti . Alobho ca dibbavihārassa paccayo hoti, adoso brahmavihārassa, amoho ariyavihārassa.
අලොභෙන චෙත්‌ථ සකපක්‌ඛෙසු සත්‌තසඞ්‌ඛාරෙසු නිබ්‌බුතො හොති, තෙසං විනාසෙන අභිසඞ්‌ගහෙතුකස්‌ස දුක්‌ඛස්‌ස අභාවා; අදොසෙන පරපක්‌ඛෙසු, අදුට්‌ඨස්‌ස හි වෙරීසුපි වෙරිසඤ්‌ඤාය අභාවතො; අමොහෙන උදාසීනපක්‌ඛෙසු, අමූළ්‌හස්‌ස සබ්‌බාභිසඞ්‌ගතාය අභාවතො.
Alobhena cettha sakapakkhesu sattasaṅkhāresu nibbuto hoti, tesaṃ vināsena abhisaṅgahetukassa dukkhassa abhāvā; adosena parapakkhesu, aduṭṭhassa hi verīsupi verisaññāya abhāvato; amohena udāsīnapakkhesu, amūḷhassa sabbābhisaṅgatāya abhāvato.
අලොභෙන ච අනිච්‌චදස්‌සනං හොති; ලුද්‌ධො හි උපභොගාසාය අනිච්‌චෙපි සඞ්‌ඛාරෙ අනිච්‌චතො න පස්‌සති. අදොසෙන දුක්‌ඛදස්‌සනං; අදොසජ්‌ඣාසයො හි පරිච්‌චත්‌තආඝාතවත්‌ථුපරිග්‌ගහො සඞ්‌ඛාරෙයෙව දුක්‌ඛතො පස්‌සති. අමොහෙන අනත්‌තදස්‌සනං; අමූළ්‌හො හි යාථාවගහණකුසලො අපරිණායකං ඛන්‌ධපඤ්‌චකං අපරිණායකතො බුජ්‌ඣති. යථා ච එතෙහි අනිච්‌චදස්‌සනාදීනි එවමෙතෙපි අනිච්‌චදස්‌සනාදීහි හොන්‌ති. අනිච්‌චදස්‌සනෙන හි අලොභො හොති, දුක්‌ඛදස්‌සනෙන අදොසො, අනත්‌තදස්‌සනෙන අමොහො හොති. කො හි නාම ‘අනිච්‌චමිද’න්‌ති සම්‌මා ඤත්‌වා තස්‌සත්‌ථාය පිහං උප්‌පාදෙය්‍ය, සඞ්‌ඛාරෙ වා ‘දුක්‌ඛ’න්‌ති ජානන්‌තො අපරම්‌පි අච්‌චන්‌තතිඛිණං කොධදුක්‌ඛං උප්‌පාදෙය්‍ය, අත්‌තසුඤ්‌ඤතඤ්‌ච බුජ්‌ඣිත්‌වා පුන සම්‌මොහමාපජ්‌ජෙය්‍යාති?
Alobhena ca aniccadassanaṃ hoti; luddho hi upabhogāsāya aniccepi saṅkhāre aniccato na passati. Adosena dukkhadassanaṃ; adosajjhāsayo hi pariccattaāghātavatthupariggaho saṅkhāreyeva dukkhato passati. Amohena anattadassanaṃ; amūḷho hi yāthāvagahaṇakusalo apariṇāyakaṃ khandhapañcakaṃ apariṇāyakato bujjhati. Yathā ca etehi aniccadassanādīni evametepi aniccadassanādīhi honti. Aniccadassanena hi alobho hoti, dukkhadassanena adoso, anattadassanena amoho hoti. Ko hi nāma ‘aniccamida’nti sammā ñatvā tassatthāya pihaṃ uppādeyya, saṅkhāre vā ‘dukkha’nti jānanto aparampi accantatikhiṇaṃ kodhadukkhaṃ uppādeyya, attasuññatañca bujjhitvā puna sammohamāpajjeyyāti?
