| Upanishads |
Mundaka Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
॥ श्रीः॥
॥ मुण्डकोपनिषत् ॥
॥ śrīḥ॥
॥ muṇḍakopaniṣat ॥
ॐ भद्रं कर्णेभिः श्रुणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः ।
स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवा्ँसस्तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः ।
स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः ।
स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु।
॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ bhadraṃ karṇebhiḥ śruṇuyāma devā bhadraṃ paśyemākṣabhiryajatrāḥ ।
sthirairaṅgaistuṣṭuvām̐sastanūbhirvyaśema devahitaṃ yadāyuḥ ।
svasti na indro vṛddhaśravāḥ svasti naḥ pūṣā viśvavedāḥ ।
svasti nastārkṣyo ariṣṭanemiḥ svasti no bṛhaspatirdadhātu।
॥ oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
॥ ॐ ब्रह्मणे नमः ॥
॥ oṃ brahmaṇe namaḥ ॥
॥ प्रथममुण्डके प्रथमः खण्डः ॥
॥ prathamamuṇḍake prathamaḥ khaṇḍaḥ ॥
ॐ ब्रह्मा देवानां प्रथमः सम्बभूव विश्वस्य कर्ता
भुवनस्य गोप्ता । स ब्रह्मविद्यां सर्वविद्याप्रतिष्ठामथर्वाय
ज्येष्ठपुत्राय प्राह ॥ १॥
oṃ brahmā devānāṃ prathamaḥ sambabhūva viśvasya kartā
bhuvanasya goptā । sa brahmavidyāṃ sarvavidyāpratiṣṭhāmatharvāya
jyeṣṭhaputrāya prāha ॥ 1॥
अथर्वणे यां प्रवदेत ब्रह्माऽथर्वा तं
पुरोवाचाङ्गिरे ब्रह्मविद्याम् ।
स भारद्वाजाय सत्यवाहाय प्राह
भारद्वाजोऽङ्गिरसे परावराम् ॥ २॥
atharvaṇe yāṃ pravadeta brahmā'tharvā taṃ
purovācāṅgire brahmavidyām ।
sa bhāradvājāya satyavāhāya prāha
bhāradvājo'ṅgirase parāvarām ॥ 2॥
शौनको ह वै महाशालोऽङ्गिरसं विधिवदुपसन्नः पप्रच्छ ।
कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवतीति ॥ ३॥
śaunako ha vai mahāśālo'ṅgirasaṃ vidhivadupasannaḥ papraccha ।
kasminnu bhagavo vijñāte sarvamidaṃ vijñātaṃ bhavatīti ॥ 3॥
तस्मै स होवाच ।
द्वे विद्ये वेदितव्ये इति ह स्म
यद्ब्रह्मविदो वदन्ति परा चैवापरा च ॥ ४॥
tasmai sa hovāca ।
dve vidye veditavye iti ha sma
yadbrahmavido vadanti parā caivāparā ca ॥ 4॥
तत्रापरा ऋग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्ववेदः
शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति ।
अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते ॥ ५॥
tatrāparā ṛgvedo yajurvedaḥ sāmavedo'tharvavedaḥ
śikṣā kalpo vyākaraṇaṃ niruktaṃ chando jyotiṣamiti ।
atha parā yayā tadakṣaramadhigamyate ॥ 5॥
यत्तदद्रेश्यमग्राह्यमगोत्रमवर्ण-
मचक्षुःश्रोत्रं तदपाणिपादम् ।
नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं
तदव्ययं यद्भूतयोनिं परिपश्यन्ति धीराः ॥ ६॥
yattadadreśyamagrāhyamagotramavarṇa-
macakṣuḥśrotraṃ tadapāṇipādam ।
nityaṃ vibhuṃ sarvagataṃ susūkṣmaṃ
tadavyayaṃ yadbhūtayoniṃ paripaśyanti dhīrāḥ ॥ 6॥
यथोर्णनाभिः सृजते गृह्णते च
यथा पृथिव्यामोषधयः सम्भवन्ति ।
यथा सतः पुरुषात् केशलोमानि
तथाऽक्षरात् सम्भवतीह विश्वम् ॥ ७॥
yathorṇanābhiḥ sṛjate gṛhṇate ca
yathā pṛthivyāmoṣadhayaḥ sambhavanti ।
yathā sataḥ puruṣāt keśalomāni
tathā'kṣarāt sambhavatīha viśvam ॥ 7॥
तपसा चीयते ब्रह्म ततोऽन्नमभिजायते ।
अन्नात् प्राणो मनः सत्यं लोकाः कर्मसु चामृतम् ॥ ८॥
tapasā cīyate brahma tato'nnamabhijāyate ।
annāt prāṇo manaḥ satyaṃ lokāḥ karmasu cāmṛtam ॥ 8॥
यः सर्वज्ञः सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तापः ।
तस्मादेतद्ब्रह्म नाम रूपमन्नं च जायाते ॥ ९॥
yaḥ sarvajñaḥ sarvavidyasya jñānamayaṃ tāpaḥ ।
tasmādetadbrahma nāma rūpamannaṃ ca jāyāte ॥ 9॥
॥ इति मुण्डकोपनिषदि प्रथममुण्डके प्रथमः खण्डः ॥
॥ iti muṇḍakopaniṣadi prathamamuṇḍake prathamaḥ khaṇḍaḥ ॥
॥ प्रथममुण्डके द्वितीयः खण्डः ॥
॥ prathamamuṇḍake dvitīyaḥ khaṇḍaḥ ॥
तदेतत् सत्यं मन्त्रेषु कर्माणि कवयो
यान्यपश्यंस्तानि त्रेतायां बहुधा सन्ततानि ।
तान्याचरथ नियतं सत्यकामा एष वः
पन्थाः सुकृतस्य लोके ॥ १॥
tadetat satyaṃ mantreṣu karmāṇi kavayo
yānyapaśyaṃstāni tretāyāṃ bahudhā santatāni ।
tānyācaratha niyataṃ satyakāmā eṣa vaḥ
panthāḥ sukṛtasya loke ॥ 1॥
यदा लेलायते ह्यर्चिः समिद्धे हव्यवाहने ।
तदाऽऽज्यभागावन्तरेणाऽऽहुतीः प्रतिपादयेत् ॥ २॥
yadā lelāyate hyarciḥ samiddhe havyavāhane ।
tadā''jyabhāgāvantareṇā''hutīḥ pratipādayet ॥ 2॥
यस्याग्निहोत्रमदर्शमपौर्णमास-
मचातुर्मास्यमनाग्रयणमतिथिवर्जितं च ।
अहुतमवैश्वदेवमविधिना हुत-
मासप्तमांस्तस्य लोकान् हिनस्ति ॥ ३॥
yasyāgnihotramadarśamapaurṇamāsa-
macāturmāsyamanāgrayaṇamatithivarjitaṃ ca ।
ahutamavaiśvadevamavidhinā huta-
māsaptamāṃstasya lokān hinasti ॥ 3॥
काली कराली च मनोजवा च
सुलोहिता या च सुधूम्रवर्णा ।
स्फुलिङ्गिनी विश्वरुची च देवी
लेलायमाना इति सप्त जिह्वाः ॥ ४॥
kālī karālī ca manojavā ca
sulohitā yā ca sudhūmravarṇā ।
sphuliṅginī viśvarucī ca devī
lelāyamānā iti sapta jihvāḥ ॥ 4॥
एतेषु यश्चरते भ्राजमानेषु यथाकालं
चाहुतयो ह्याददायन् ।
तं नयन्त्येताः सूर्यस्य रश्मयो यत्र
देवानां पतिरेकोऽधिवासः ॥ ५॥
eteṣu yaścarate bhrājamāneṣu yathākālaṃ
cāhutayo hyādadāyan ।
taṃ nayantyetāḥ sūryasya raśmayo yatra
devānāṃ patireko'dhivāsaḥ ॥ 5॥
एह्येहीति तमाहुतयः सुवर्चसः
सूर्यस्य रश्मिभिर्यजमानं वहन्ति ।
प्रियां वाचमभिवदन्त्योऽर्चयन्त्य
एष वः पुण्यः सुकृतो ब्रह्मलोकः ॥ ६॥
ehyehīti tamāhutayaḥ suvarcasaḥ
sūryasya raśmibhiryajamānaṃ vahanti ।
priyāṃ vācamabhivadantyo'rcayantya
eṣa vaḥ puṇyaḥ sukṛto brahmalokaḥ ॥ 6॥
प्लवा ह्येते अदृढा यज्ञरूपा
अष्टादशोक्तमवरं येषु कर्म ।
एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मूढा
जरामृत्युं ते पुनरेवापि यन्ति ॥ ७॥
plavā hyete adṛḍhā yajñarūpā
aṣṭādaśoktamavaraṃ yeṣu karma ।
etacchreyo ye'bhinandanti mūḍhā
jarāmṛtyuṃ te punarevāpi yanti ॥ 7॥
अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः
स्वयं धीराः पण्डितं मन्यमानाः ।
जङ्घन्यमानाः परियन्ति मूढा
अन्धेनैव नीयमाना यथान्धाः ॥ ८॥
avidyāyāmantare vartamānāḥ
svayaṃ dhīrāḥ paṇḍitaṃ manyamānāḥ ।
jaṅghanyamānāḥ pariyanti mūḍhā
andhenaiva nīyamānā yathāndhāḥ ॥ 8॥
अविद्यायं बहुधा वर्तमाना वयं
कृतार्था इत्यभिमन्यन्ति बालाः ।
यत् कर्मिणो न प्रवेदयन्ति रागात्
तेनातुराः क्षीणलोकाश्च्यवन्ते ॥ ९॥
avidyāyaṃ bahudhā vartamānā vayaṃ
kṛtārthā ityabhimanyanti bālāḥ ।
yat karmiṇo na pravedayanti rāgāt
tenāturāḥ kṣīṇalokāścyavante ॥ 9॥
इष्टापूर्तं मन्यमाना वरिष्ठं
नान्यच्छ्रेयो वेदयन्ते प्रमूढाः ।
नाकस्य पृष्ठे ते सुकृतेऽनुभूत्वेमं
लोकं हीनतरं वा विशन्ति ॥ १०॥
iṣṭāpūrtaṃ manyamānā variṣṭhaṃ
nānyacchreyo vedayante pramūḍhāḥ ।
nākasya pṛṣṭhe te sukṛte'nubhūtvemaṃ
lokaṃ hīnataraṃ vā viśanti ॥ 10॥
तपःश्रद्धे ये ह्युपवसन्त्यरण्ये
शान्ता विद्वांसो भैक्ष्यचर्यां चरन्तः ।
सूर्यद्वारेण ते विरजाः प्रयान्ति
यत्रामृतः स पुरुषो ह्यव्ययात्मा ॥ ११॥
tapaḥśraddhe ye hyupavasantyaraṇye
śāntā vidvāṃso bhaikṣyacaryāṃ carantaḥ ।
sūryadvāreṇa te virajāḥ prayānti
yatrāmṛtaḥ sa puruṣo hyavyayātmā ॥ 11॥
परीक्ष्य लोकान् कर्मचितान् ब्राह्मणो
निर्वेदमायान्नास्त्यकृतः कृतेन ।
तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्
समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम् ॥ १२॥
parīkṣya lokān karmacitān brāhmaṇo
nirvedamāyānnāstyakṛtaḥ kṛtena ।
tadvijñānārthaṃ sa gurumevābhigacchet
samitpāṇiḥ śrotriyaṃ brahmaniṣṭham ॥ 12॥
तस्मै स विद्वानुपसन्नाय सम्यक्
प्रशान्तचित्ताय शमान्विताय ।
येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यं प्रोवाच
तां तत्त्वतो ब्रह्मविद्याम् ॥ १३॥
tasmai sa vidvānupasannāya samyak
praśāntacittāya śamānvitāya ।
yenākṣaraṃ puruṣaṃ veda satyaṃ provāca
tāṃ tattvato brahmavidyām ॥ 13॥
॥ इति मुण्डकोपनिषदि प्रथममुण्डके द्वितीयः खण्डः ॥
॥ iti muṇḍakopaniṣadi prathamamuṇḍake dvitīyaḥ khaṇḍaḥ ॥
॥ द्वितीय मुण्डके प्रथमः खण्डः ॥
॥ dvitīya muṇḍake prathamaḥ khaṇḍaḥ ॥
तदेतत् सत्यं
यथा सुदीप्तात् पावकाद्विस्फुलिङ्गाः
सहस्रशः प्रभवन्ते सरूपाः ।
तथाऽक्षराद्विविधाः सोम्य भावाः
प्रजायन्ते तत्र चैवापि यन्ति ॥ १॥
tadetat satyaṃ
yathā sudīptāt pāvakādvisphuliṅgāḥ
sahasraśaḥ prabhavante sarūpāḥ ।
tathā'kṣarādvividhāḥ somya bhāvāḥ
prajāyante tatra caivāpi yanti ॥ 1॥
दिव्यो ह्यमूर्तः पुरुषः स बाह्याभ्यन्तरो ह्यजः ।
अप्राणो ह्यमनाः शुभ्रो ह्यक्षरात् परतः परः ॥ २॥
divyo hyamūrtaḥ puruṣaḥ sa bāhyābhyantaro hyajaḥ ।
aprāṇo hyamanāḥ śubhro hyakṣarāt parataḥ paraḥ ॥ 2॥
एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च ।
खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी ॥ ३॥
etasmājjāyate prāṇo manaḥ sarvendriyāṇi ca ।
khaṃ vāyurjyotirāpaḥ pṛthivī viśvasya dhāriṇī ॥ 3॥
अग्नीर्मूर्धा चक्षुषी चन्द्रसूर्यौ
दिशः श्रोत्रे वाग् विवृताश्च वेदाः ।
वायुः प्राणो हृदयं विश्वमस्य पद्भ्यां
पृथिवी ह्येष सर्वभूतान्तरात्मा ॥ ४॥
agnīrmūrdhā cakṣuṣī candrasūryau
diśaḥ śrotre vāg vivṛtāśca vedāḥ ।
vāyuḥ prāṇo hṛdayaṃ viśvamasya padbhyāṃ
pṛthivī hyeṣa sarvabhūtāntarātmā ॥ 4॥
तस्मादग्निः समिधो यस्य सूर्यः
सोमात् पर्जन्य ओषधयः पृथिव्याम् ।
पुमान् रेतः सिञ्चति योषितायां
बह्वीः प्रजाः पुरुषात् सम्प्रसूताः ॥ ५॥
tasmādagniḥ samidho yasya sūryaḥ
somāt parjanya oṣadhayaḥ pṛthivyām ।
pumān retaḥ siñcati yoṣitāyāṃ
bahvīḥ prajāḥ puruṣāt samprasūtāḥ ॥ 5॥
तस्मादृचः साम यजूंषि दीक्षा
यज्ञाश्च सर्वे क्रतवो दक्षिणाश्च ।
संवत्सरश्च यजमानश्च लोकाः
सोमो यत्र पवते यत्र सूर्यः ॥ ६॥
tasmādṛcaḥ sāma yajūṃṣi dīkṣā
yajñāśca sarve kratavo dakṣiṇāśca ।
saṃvatsaraśca yajamānaśca lokāḥ
somo yatra pavate yatra sūryaḥ ॥ 6॥
तस्माच्च देवा बहुधा सम्प्रसूताः
साध्या मनुष्याः पशवो वयांसि ।
प्राणापानौ व्रीहियवौ तपश्च
श्रद्धा सत्यं ब्रह्मचर्यं विधिश्च ॥ ७॥
tasmācca devā bahudhā samprasūtāḥ
sādhyā manuṣyāḥ paśavo vayāṃsi ।
prāṇāpānau vrīhiyavau tapaśca
śraddhā satyaṃ brahmacaryaṃ vidhiśca ॥ 7॥
सप्त प्राणाः प्रभवन्ति तस्मात्
सप्तार्चिषः समिधः सप्त होमाः ।
सप्त इमे लोका येषु चरन्ति प्राणा
गुहाशया निहिताः सप्त सप्त ॥ ८॥
sapta prāṇāḥ prabhavanti tasmāt
saptārciṣaḥ samidhaḥ sapta homāḥ ।
sapta ime lokā yeṣu caranti prāṇā
guhāśayā nihitāḥ sapta sapta ॥ 8॥
अतः समुद्रा गिरयश्च सर्वेऽस्मात्
स्यन्दन्ते सिन्धवः सर्वरूपाः ।
अतश्च सर्वा ओषधयो रसश्च
येनैष भूतैस्तिष्ठते ह्यन्तरात्मा ॥ ९॥
ataḥ samudrā girayaśca sarve'smāt
syandante sindhavaḥ sarvarūpāḥ ।
ataśca sarvā oṣadhayo rasaśca
yenaiṣa bhūtaistiṣṭhate hyantarātmā ॥ 9॥
पुरुष एवेदं विश्वं कर्म तपो ब्रह्म परामृतम् ।
एतद्यो वेद निहितं गुहायां
सोऽविद्याग्रन्थिं विकिरतीह सोम्य ॥ १०॥
puruṣa evedaṃ viśvaṃ karma tapo brahma parāmṛtam ।
etadyo veda nihitaṃ guhāyāṃ
so'vidyāgranthiṃ vikiratīha somya ॥ 10॥
॥ इति मुण्डकोपनिषदि द्वितीयमुण्डके प्रथमः खण्डः ॥
॥ iti muṇḍakopaniṣadi dvitīyamuṇḍake prathamaḥ khaṇḍaḥ ॥
॥ द्वितीय मुण्डके द्वितीयः खण्डः ॥
॥ dvitīya muṇḍake dvitīyaḥ khaṇḍaḥ ॥
आविः संनिहितं गुहाचरं नाम
महत्पदमत्रैतत् समर्पितम् ।
एजत्प्राणन्निमिषच्च यदेतज्जानथ
सदसद्वरेण्यं परं विज्ञानाद्यद्वरिष्ठं प्रजानाम् ॥ १॥
āviḥ saṃnihitaṃ guhācaraṃ nāma
mahatpadamatraitat samarpitam ।
ejatprāṇannimiṣacca yadetajjānatha
sadasadvareṇyaṃ paraṃ vijñānādyadvariṣṭhaṃ prajānām ॥ 1॥
यदर्चिमद्यदणुभ्योऽणु च
यस्मिँल्लोका निहिता लोकिनश्च ।
तदेतदक्षरं ब्रह्म स प्राणस्तदु वाङ्मनः
तदेतत्सत्यं तदमृतं तद्वेद्धव्यं सोम्य विद्धि ॥ २॥
yadarcimadyadaṇubhyo'ṇu ca
yasmim̐llokā nihitā lokinaśca ।
tadetadakṣaraṃ brahma sa prāṇastadu vāṅmanaḥ
tadetatsatyaṃ tadamṛtaṃ tadveddhavyaṃ somya viddhi ॥ 2॥
धनुर् गृहीत्वौपनिषदं महास्त्रं
शरं ह्युपासा निशितं सन्धयीत ।
आयम्य तद्भावगतेन चेतसा
लक्ष्यं तदेवाक्षरं सोम्य विद्धि ॥ ३॥
dhanur gṛhītvaupaniṣadaṃ mahāstraṃ
śaraṃ hyupāsā niśitaṃ sandhayīta ।
āyamya tadbhāvagatena cetasā
lakṣyaṃ tadevākṣaraṃ somya viddhi ॥ 3॥
प्रणवो धनुः शारो ह्यात्मा ब्रह्म तल्लक्ष्यमुच्यते ।
अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत् तन्मयो भवेत् ॥ ४॥
praṇavo dhanuḥ śāro hyātmā brahma tallakṣyamucyate ।
apramattena veddhavyaṃ śaravat tanmayo bhavet ॥ 4॥
यस्मिन् द्यौः पृथिवी चान्तरिक्षमोतं
मनः सह प्राणैश्च सर्वैः ।
तमेवैकं जानथ आत्मानमन्या वाचो
विमुञ्चथामृतस्यैष सेतुः ॥ ५॥
yasmin dyauḥ pṛthivī cāntarikṣamotaṃ
manaḥ saha prāṇaiśca sarvaiḥ ।
tamevaikaṃ jānatha ātmānamanyā vāco
vimuñcathāmṛtasyaiṣa setuḥ ॥ 5॥
अरा इव रथनाभौ संहता यत्र नाड्यः ।
स एषोऽन्तश्चरते बहुधा जायमानः ।
ओमित्येवं ध्यायथ आत्मानं स्वस्ति वः
पाराय तमसः परस्तात् ॥ ६॥
arā iva rathanābhau saṃhatā yatra nāḍyaḥ ।
sa eṣo'ntaścarate bahudhā jāyamānaḥ ।
omityevaṃ dhyāyatha ātmānaṃ svasti vaḥ
pārāya tamasaḥ parastāt ॥ 6॥
यः सर्वज्ञः सर्वविद् यस्यैष महिमा भुवि ।
दिव्ये ब्रह्मपुरे ह्येष व्योम्न्यात्मा प्रतिष्ठितः ॥
yaḥ sarvajñaḥ sarvavid yasyaiṣa mahimā bhuvi ।
divye brahmapure hyeṣa vyomnyātmā pratiṣṭhitaḥ ॥
मनोमयः प्राणशरीरनेता
प्रतिष्ठितोऽन्ने हृदयं सन्निधाय ।
तद् विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीरा
आनन्दरूपममृतं यद् विभाति ॥ ७॥
manomayaḥ prāṇaśarīranetā
pratiṣṭhito'nne hṛdayaṃ sannidhāya ।
tad vijñānena paripaśyanti dhīrā
ānandarūpamamṛtaṃ yad vibhāti ॥ 7॥
भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे ॥ ८॥
bhidyate hṛdayagranthiśchidyante sarvasaṃśayāḥ ।
kṣīyante cāsya karmāṇi tasmin dṛṣṭe parāvare ॥ 8॥
हिरण्मये परे कोशे विरजं ब्रह्म निष्कलम् ।
तच्छुभ्रं ज्योतिषं ज्योतिस्तद् यदात्मविदो विदुः ॥ ९॥
hiraṇmaye pare kośe virajaṃ brahma niṣkalam ।
tacchubhraṃ jyotiṣaṃ jyotistad yadātmavido viduḥ ॥ 9॥
न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं
नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः ।
तमेव भान्तमनुभाति सर्वं
तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ॥ १०॥
na tatra sūryo bhāti na candratārakaṃ
nemā vidyuto bhānti kuto'yamagniḥ ।
tameva bhāntamanubhāti sarvaṃ
tasya bhāsā sarvamidaṃ vibhāti ॥ 10॥
ब्रह्मैवेदममृतं पुरस्ताद् ब्रह्म पश्चाद् ब्रह्म दक्षिणतश्चोत्तरेण ।
अधश्चोर्ध्वं च प्रसृतं ब्रह्मैवेदं विश्वमिदं वरिष्ठम् ॥ ११॥
brahmaivedamamṛtaṃ purastād brahma paścād brahma dakṣiṇataścottareṇa ।
adhaścordhvaṃ ca prasṛtaṃ brahmaivedaṃ viśvamidaṃ variṣṭham ॥ 11॥
॥ इति मुण्डकोपनिषदि द्वितीयमुण्डके द्वितीयः खण्डः ॥
॥ iti muṇḍakopaniṣadi dvitīyamuṇḍake dvitīyaḥ khaṇḍaḥ ॥
॥ तृतीय मुण्डके प्रथमः खण्डः ॥
॥ tṛtīya muṇḍake prathamaḥ khaṇḍaḥ ॥
द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते ।
तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति ॥ १॥
dvā suparṇā sayujā sakhāyā samānaṃ vṛkṣaṃ pariṣasvajāte ।
tayoranyaḥ pippalaṃ svādvattyanaśnannanyo abhicākaśīti ॥ 1॥
समाने वृक्षे पुरुषो निमग्नोऽनिशया शोचति मुह्यमानः ।
जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य
महिमानमिति वीतशोकः ॥ २॥
samāne vṛkṣe puruṣo nimagno'niśayā śocati muhyamānaḥ ।
juṣṭaṃ yadā paśyatyanyamīśamasya
mahimānamiti vītaśokaḥ ॥ 2॥
यदा पश्यः पश्यते रुक्मवर्णं
कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम् ।
तदा विद्वान् पुण्यपापे विधूय
निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति ॥ ३॥
yadā paśyaḥ paśyate rukmavarṇaṃ
kartāramīśaṃ puruṣaṃ brahmayonim ।
tadā vidvān puṇyapāpe vidhūya
nirañjanaḥ paramaṃ sāmyamupaiti ॥ 3॥
प्रणो ह्येष यः सर्वभूतैर्विभाति
विजानन् विद्वान् भवते नातिवादी ।
आत्मक्रीड आत्मरतिः क्रियावा-
नेष ब्रह्मविदां वरिष्ठः ॥ ४॥
praṇo hyeṣa yaḥ sarvabhūtairvibhāti
vijānan vidvān bhavate nātivādī ।
ātmakrīḍa ātmaratiḥ kriyāvā-
neṣa brahmavidāṃ variṣṭhaḥ ॥ 4॥
सत्येन लभ्यस्तपसा ह्येष आत्मा
सम्यग्ज्ञानेन ब्रह्मचर्येण नित्यम् ।
अन्तःशरीरे ज्योतिर्मयो हि शुभ्रो
यं पश्यन्ति यतयः क्षीणदोषाः ॥ ५॥
satyena labhyastapasā hyeṣa ātmā
samyagjñānena brahmacaryeṇa nityam ।
antaḥśarīre jyotirmayo hi śubhro
yaṃ paśyanti yatayaḥ kṣīṇadoṣāḥ ॥ 5॥
सत्यमेव जयते नानृतं
सत्येन पन्था विततो देवयानः ।
येनाऽऽक्रमन्त्यृषयो ह्याप्तकामा
यत्र तत् सत्यस्य परमं निधानम् ॥ ६॥
satyameva jayate nānṛtaṃ
satyena panthā vitato devayānaḥ ।
yenā''kramantyṛṣayo hyāptakāmā
yatra tat satyasya paramaṃ nidhānam ॥ 6॥
बृहच्च तद् दिव्यमचिन्त्यरूपं
सूक्ष्माच्च तत् सूक्ष्मतरं विभाति ।
दूरात् सुदूरे तदिहान्तिके च
पश्यन्त्विहैव निहितं गुहायाम् ॥ ७॥
bṛhacca tad divyamacintyarūpaṃ
sūkṣmācca tat sūkṣmataraṃ vibhāti ।
dūrāt sudūre tadihāntike ca
paśyantvihaiva nihitaṃ guhāyām ॥ 7॥
न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा
नान्यैर्देवैस्तपसा कर्मण वा ।
ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्त्व-
स्ततस्तु तं पश्यते निष्कलं
ध्यायमानः ॥ ८॥
na cakṣuṣā gṛhyate nāpi vācā
nānyairdevaistapasā karmaṇa vā ।
jñānaprasādena viśuddhasattva-
statastu taṃ paśyate niṣkalaṃ
dhyāyamānaḥ ॥ 8॥
एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यो
यस्मिन् प्राणः पञ्चधा संविवेश ।
प्राणैश्चित्तं सर्वमोतं प्रजानां
यस्मिन् विशुद्धे विभवत्येष आत्मा ॥ ९॥
eṣo'ṇurātmā cetasā veditavyo
yasmin prāṇaḥ pañcadhā saṃviveśa ।
prāṇaiścittaṃ sarvamotaṃ prajānāṃ
yasmin viśuddhe vibhavatyeṣa ātmā ॥ 9॥
यं यं लोकं मनसा संविभाति
विशुद्धसत्त्वः कामयते यांश्च कामान् ।
तं तं लोकं जयते तांश्च कामां-
स्तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेत् भूतिकामः ॥ १०॥
yaṃ yaṃ lokaṃ manasā saṃvibhāti
viśuddhasattvaḥ kāmayate yāṃśca kāmān ।
taṃ taṃ lokaṃ jayate tāṃśca kāmāṃ-
stasmādātmajñaṃ hyarcayet bhūtikāmaḥ ॥ 10॥
॥ इति मुण्डकोपनिषदि तृतीयमुण्डके प्रथमः खण्डः ॥
॥ iti muṇḍakopaniṣadi tṛtīyamuṇḍake prathamaḥ khaṇḍaḥ ॥
॥ तृतीयमुण्डके द्वितीयः खण्डः ॥
॥ tṛtīyamuṇḍake dvitīyaḥ khaṇḍaḥ ॥
स वेदैतत् परमं ब्रह्म धाम
यत्र विश्वं निहितं भाति शुभ्रम् ।
उपासते पुरुषं ये ह्यकामास्ते
शुक्रमेतदतिवर्तन्ति धीराः ॥ १॥
sa vedaitat paramaṃ brahma dhāma
yatra viśvaṃ nihitaṃ bhāti śubhram ।
upāsate puruṣaṃ ye hyakāmāste
śukrametadativartanti dhīrāḥ ॥ 1॥
कामान् यः कामयते मन्यमानः
स कामभिर्जायते तत्र तत्र ।
पर्याप्तकामस्य कृतात्मनस्तु
इहैव सर्वे प्रविलीयन्ति कामाः ॥ २॥
kāmān yaḥ kāmayate manyamānaḥ
sa kāmabhirjāyate tatra tatra ।
paryāptakāmasya kṛtātmanastu
ihaiva sarve pravilīyanti kāmāḥ ॥ 2॥
नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो
न मेधया न बहुना श्रुतेन ।
यमेवैष वृणुते तेन लभ्य-
स्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम् ॥ ३॥
nāyamātmā pravacanena labhyo
na medhayā na bahunā śrutena ।
yamevaiṣa vṛṇute tena labhya-
stasyaiṣa ātmā vivṛṇute tanūṃ svām ॥ 3॥
नायमात्मा बलहीनेन लभ्यो
न च प्रमादात् तपसो वाप्यलिङ्गात् ।
एतैरुपायैर्यतते यस्तु विद्वां-
स्तस्यैष आत्मा विशते ब्रह्मधाम ॥ ४॥
nāyamātmā balahīnena labhyo
na ca pramādāt tapaso vāpyaliṅgāt ।
etairupāyairyatate yastu vidvāṃ-
stasyaiṣa ātmā viśate brahmadhāma ॥ 4॥
सम्प्राप्यैनमृषयो ज्ञानतृप्ताः
कृतात्मानो वीतरागाः प्रशान्ताः
ते सर्वगं सर्वतः प्राप्य धीरा
युक्तात्मानः सर्वमेवाविशन्ति ॥ ५॥
samprāpyainamṛṣayo jñānatṛptāḥ
kṛtātmāno vītarāgāḥ praśāntāḥ
te sarvagaṃ sarvataḥ prāpya dhīrā
yuktātmānaḥ sarvamevāviśanti ॥ 5॥
वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः
संन्यासयोगाद् यतयः शुद्धसत्त्वाः ।
ते ब्रह्मलोकेषु परान्तकाले
परामृताः परिमुच्यन्ति सर्वे ॥ ६॥
vedāntavijñānasuniścitārthāḥ
saṃnyāsayogād yatayaḥ śuddhasattvāḥ ।
te brahmalokeṣu parāntakāle
parāmṛtāḥ parimucyanti sarve ॥ 6॥
गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठा
देवाश्च सर्वे प्रतिदेवतासु ।
कर्माणि विज्ञानमयश्च आत्मा
परेऽव्यये सर्वे एकीभवन्ति ॥ ७॥
gatāḥ kalāḥ pañcadaśa pratiṣṭhā
devāśca sarve pratidevatāsu ।
karmāṇi vijñānamayaśca ātmā
pare'vyaye sarve ekībhavanti ॥ 7॥
यथा नद्यः स्यन्दमानाः समुद्रेऽ
स्तं गच्छन्ति नामरूपे विहाय ।
तथा विद्वान् नामरूपाद्विमुक्तः
परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम् ॥ ८॥
yathā nadyaḥ syandamānāḥ samudre'
staṃ gacchanti nāmarūpe vihāya ।
tathā vidvān nāmarūpādvimuktaḥ
parātparaṃ puruṣamupaiti divyam ॥ 8॥
स यो ह वै तत् परमं ब्रह्म वेद
ब्रह्मैव भवति नास्याब्रह्मवित्कुले भवति ।
तरति शोकं तरति पाप्मानं गुहाग्रन्थिभ्यो
विमुक्तोऽमृतो भवति ॥ ९॥
sa yo ha vai tat paramaṃ brahma veda
brahmaiva bhavati nāsyābrahmavitkule bhavati ।
tarati śokaṃ tarati pāpmānaṃ guhāgranthibhyo
vimukto'mṛto bhavati ॥ 9॥
तदेतदृचाऽभ्युक्तम् ।
क्रियावन्तः श्रोत्रिया ब्रह्मनिष्ठाः
स्वयं जुह्वत एकर्षिं श्रद्धयन्तः ।
तेषामेवैतां ब्रह्मविद्यां वदेत
शिरोव्रतं विधिवद् यैस्तु चीर्णम् ॥ १०॥
tadetadṛcā'bhyuktam ।
kriyāvantaḥ śrotriyā brahmaniṣṭhāḥ
svayaṃ juhvata ekarṣiṃ śraddhayantaḥ ।
teṣāmevaitāṃ brahmavidyāṃ vadeta
śirovrataṃ vidhivad yaistu cīrṇam ॥ 10॥
तदेतत् सत्यमृषिरङ्गिराः
पुरोवाच नैतदचीर्णव्रतोऽधीते ।
नमः परमऋषिभ्यो नमः परमऋषिभ्यः ॥ ११॥
tadetat satyamṛṣiraṅgirāḥ
purovāca naitadacīrṇavrato'dhīte ।
namaḥ paramaṛṣibhyo namaḥ paramaṛṣibhyaḥ ॥ 11॥
॥ इति मुण्डकोपनिषदि तृतीयमुण्डके द्वितीयः खण्डः ॥
॥ iti muṇḍakopaniṣadi tṛtīyamuṇḍake dvitīyaḥ khaṇḍaḥ ॥
॥ इत्यथर्ववेदीय मुण्डकोपनिषत्समाप्ता ॥
॥ ityatharvavedīya muṇḍakopaniṣatsamāptā ॥
ॐ भद्रं कर्णेभिः॥॥शान्तिः ॥
॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ bhadraṃ karṇebhiḥ॥॥śāntiḥ ॥
॥ oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
