| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
विनयपिटके
Vinayapiṭake
पाचित्यादियोजना
Pācityādiyojanā
पाचित्तिययोजना
Pācittiyayojanā
महाकारुणिकं नाथं, अभिनत्वा समासतो।
Mahākāruṇikaṃ nāthaṃ, abhinatvā samāsato;
पाचित्यादिवण्णनाय, करिस्सामत्थयोजनं॥
Pācityādivaṇṇanāya, karissāmatthayojanaṃ.
५. पाचित्तियकण्डं
5. Pācittiyakaṇḍaṃ
१. मुसावादसिक्खापद-अत्थयोजना
1. Musāvādasikkhāpada-atthayojanā
खुद्दकानन्ति सुखुमापत्तिपकासकत्ता अप्पकानं, गणनतो वा पचुरत्ता बहुकानं। येसं सिक्खापदानन्ति सम्बन्धो। ‘‘येस’’न्ति पदं ‘‘सङ्गहो’’ति पदे साम्यत्थछट्ठी। सङ्गहीयते सङ्गहो । ‘‘नवहि वग्गेही’’तिपदं ‘‘सङ्गहो, सुप्पतिट्ठितो’’ति पदद्वये करणं। दानीति कालवाचको सत्तम्यन्तनिपातो इदानि-परियायो, इमस्मिं कालेति अत्थो। तेसन्ति खुद्दकानं, अयं वण्णनाति सम्बन्धो। भवतीति एत्थ ति-सद्दो एकंसत्थे अनागतकालिको होति ‘‘निरयं नून गच्छामि, एत्थ मे नत्थि संसयो’’तिआदीसु (जा॰ २.२२.३३१) विय। किञ्चापेत्थ हि यथा एकंसवाचको नूनसद्दो अत्थि, न एवं ‘‘भवती’’ति पदे, अत्थतो पन अयं वण्णना नून भविस्सतीति अत्थो गहेतब्बो। अथ वा अवस्सम्भावियत्थे अनागतकालवाचको होति ‘‘धुवं बुद्धो भवामह’’न्तिआदीसु (बु॰ वं॰ २.१०९-११४) विय। कामञ्हेत्थ यथा अवस्सम्भावियत्थवाचको धुवसद्दो अत्थि, न एवं ‘‘भवती’’ति पदे, अत्थतो पन धुवं भविस्सति अयं वण्णनाति अत्थो गहेतब्बोति दट्ठब्बं।
Khuddakānanti sukhumāpattipakāsakattā appakānaṃ, gaṇanato vā pacurattā bahukānaṃ. Yesaṃ sikkhāpadānanti sambandho. ‘‘Yesa’’nti padaṃ ‘‘saṅgaho’’ti pade sāmyatthachaṭṭhī. Saṅgahīyate saṅgaho. ‘‘Navahi vaggehī’’tipadaṃ ‘‘saṅgaho, suppatiṭṭhito’’ti padadvaye karaṇaṃ. Dānīti kālavācako sattamyantanipāto idāni-pariyāyo, imasmiṃ kāleti attho. Tesanti khuddakānaṃ, ayaṃ vaṇṇanāti sambandho. Bhavatīti ettha ti-saddo ekaṃsatthe anāgatakāliko hoti ‘‘nirayaṃ nūna gacchāmi, ettha me natthi saṃsayo’’tiādīsu (jā. 2.22.331) viya. Kiñcāpettha hi yathā ekaṃsavācako nūnasaddo atthi, na evaṃ ‘‘bhavatī’’ti pade, atthato pana ayaṃ vaṇṇanā nūna bhavissatīti attho gahetabbo. Atha vā avassambhāviyatthe anāgatakālavācako hoti ‘‘dhuvaṃ buddho bhavāmaha’’ntiādīsu (bu. vaṃ. 2.109-114) viya. Kāmañhettha yathā avassambhāviyatthavācako dhuvasaddo atthi, na evaṃ ‘‘bhavatī’’ti pade, atthato pana dhuvaṃ bhavissati ayaṃ vaṇṇanāti attho gahetabboti daṭṭhabbaṃ.
१. ‘‘तत्था’’ति पदं ‘‘मुसावादवग्गस्सा’’ति पदे निद्धारणसमुदायो, तेसु नवसु वग्गेसूति अत्थो। पठमसिक्खापदेति वा, तेसु खुद्दकेसु सिक्खापदेसूति अत्थो। सक्यानं पुत्तोति भगिनीहि संवासकरणतो लोकमरियादं छिन्दितुं, जातिसम्भेदतो वा रक्खितुं सक्कुणन्तीति सक्या। साकवनसण्डे नगरं मापेन्तीति वा सक्या, पुब्बराजानो। तेसं वंसे भूतत्ता एतरहिपि राजानो सक्या नाम, तेसं पुत्तोति अत्थो। ‘‘बुद्धकाले’’ति पदं ‘‘पब्बजिंसू’’ति पदे आधारो। सक्यकुलतो निक्खमित्वाति सम्बन्धो। ‘‘वादक्खित्तो’’त्यादिना वादेन खित्तो, वादम्हि वाति अत्थं दस्सेति। यत्र यत्राति यस्सं यस्सं दिट्ठियं पवत्ततीति सम्बन्धो। अवजानित्वाति पटिस्सवेन वियोगं कत्वा। अवसद्दो हि वियोगत्थवाचको। ‘‘अपजानित्वा’’तिपि पाठो, पटिञ्ञातं अपनीतं कत्वाति अत्थो। दोसन्ति अयुत्तिदोसं, सल्लक्खेन्तो हुत्वाति सम्बन्धो। कथेन्तो कथेन्तोति अन्तसद्दो मानसद्दकारियो। कथियमानो कथियमानोति हि अत्थो। पटिजानित्वाति पटिञ्ञातं कत्वा। आनिसंसन्ति निद्दोसं गुणं। पटिपुब्बो चरसद्दो पटिच्छादनत्थोति आह ‘‘पटिचरति पटिच्छादेती’’ति। ‘‘किं पन रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति वुत्ते ‘‘अनिच्च’’न्ति वदति। कस्माति वुत्ते ‘‘जानितब्बतो’’ति वदति। यदि एवं निब्बानम्पि जानितब्बत्ता अनिच्चं नाम सियाति वुत्ते अत्तनो हेतुम्हि दोसं दिस्वा अहं ‘‘जानितब्बतो’’ति हेतुं न वदामि, ‘‘जातिधम्मतो’’ति पन वदामि। तया पन दुस्सुतत्ता एवं वुत्तन्ति वत्वा अञ्ञेनञ्ञं पटिचरति। ‘‘कुरुन्दिय’’न्ति पदं ‘‘वुत्त’’न्ति पदे आधारो। एतस्साति ‘‘रूपं अनिच्चं जानितब्बतो’’ति वचनस्स। तत्राति कुरुन्दियं। तस्साति पटिजाननावजाननस्स। ‘‘पटिच्छादनत्थ’’न्ति पदं ‘‘भासती’’तिपदे सम्पदानं। ‘‘महाअट्ठकथाय’’न्तिपदं ‘‘वुत्त’’न्ति पदे आधारो। ‘‘दिवाट्ठानादीसू’’ति पदं उपनेतब्बं। इदं ‘‘असुकस्मिं नामपदेसे’’ति पदे निद्धारणसमुदायो।
1.‘‘Tatthā’’ti padaṃ ‘‘musāvādavaggassā’’ti pade niddhāraṇasamudāyo, tesu navasu vaggesūti attho. Paṭhamasikkhāpadeti vā, tesu khuddakesu sikkhāpadesūti attho. Sakyānaṃ puttoti bhaginīhi saṃvāsakaraṇato lokamariyādaṃ chindituṃ, jātisambhedato vā rakkhituṃ sakkuṇantīti sakyā. Sākavanasaṇḍe nagaraṃ māpentīti vā sakyā, pubbarājāno. Tesaṃ vaṃse bhūtattā etarahipi rājāno sakyā nāma, tesaṃ puttoti attho. ‘‘Buddhakāle’’ti padaṃ ‘‘pabbajiṃsū’’ti pade ādhāro. Sakyakulato nikkhamitvāti sambandho. ‘‘Vādakkhitto’’tyādinā vādena khitto, vādamhi vāti atthaṃ dasseti. Yatra yatrāti yassaṃ yassaṃ diṭṭhiyaṃ pavattatīti sambandho. Avajānitvāti paṭissavena viyogaṃ katvā. Avasaddo hi viyogatthavācako. ‘‘Apajānitvā’’tipi pāṭho, paṭiññātaṃ apanītaṃ katvāti attho. Dosanti ayuttidosaṃ, sallakkhento hutvāti sambandho. Kathento kathentoti antasaddo mānasaddakāriyo. Kathiyamāno kathiyamānoti hi attho. Paṭijānitvāti paṭiññātaṃ katvā. Ānisaṃsanti niddosaṃ guṇaṃ. Paṭipubbo carasaddo paṭicchādanatthoti āha ‘‘paṭicarati paṭicchādetī’’ti. ‘‘Kiṃ pana rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’ti vutte ‘‘anicca’’nti vadati. Kasmāti vutte ‘‘jānitabbato’’ti vadati. Yadi evaṃ nibbānampi jānitabbattā aniccaṃ nāma siyāti vutte attano hetumhi dosaṃ disvā ahaṃ ‘‘jānitabbato’’ti hetuṃ na vadāmi, ‘‘jātidhammato’’ti pana vadāmi. Tayā pana dussutattā evaṃ vuttanti vatvā aññenaññaṃ paṭicarati. ‘‘Kurundiya’’nti padaṃ ‘‘vutta’’nti pade ādhāro. Etassāti ‘‘rūpaṃ aniccaṃ jānitabbato’’ti vacanassa. Tatrāti kurundiyaṃ. Tassāti paṭijānanāvajānanassa. ‘‘Paṭicchādanattha’’nti padaṃ ‘‘bhāsatī’’tipade sampadānaṃ. ‘‘Mahāaṭṭhakathāya’’ntipadaṃ ‘‘vutta’’nti pade ādhāro. ‘‘Divāṭṭhānādīsū’’ti padaṃ upanetabbaṃ. Idaṃ ‘‘asukasmiṃ nāmapadese’’ti pade niddhāraṇasamudāyo.
३. सम्मा वदति अनेनाति संवादनं, उजुजातिकचित्तं, न संवादनं विसंवादनं, वञ्चनाधिप्पायवसप्पवत्तं चित्तन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘विसंवादनचित्त’’न्ति। ‘‘वाचा’’त्यादिना वचति एतायाति वाचाति अत्थं दस्सेति । हीति दळ्हीकरणजोतकं, तदमिना सच्चन्ति अत्थो। ‘‘वाचायेवा’’ति पदं ‘‘ब्यप्पथो’’ति पदे तुल्यत्थं, ‘‘वुच्चती’’ति पदे कम्मं। पथसद्दपरत्ता वाचासद्दस्स ब्यादेसो कतो। सुद्धचेतना कथिताति सम्बन्धो। तंसमुट्ठितसद्दसहिताति ताय चेतनाय समुट्ठितेन सद्देन सह पवत्ता चेतना कथिताति योजना।
3. Sammā vadati anenāti saṃvādanaṃ, ujujātikacittaṃ, na saṃvādanaṃ visaṃvādanaṃ, vañcanādhippāyavasappavattaṃ cittanti dassento āha ‘‘visaṃvādanacitta’’nti. ‘‘Vācā’’tyādinā vacati etāyāti vācāti atthaṃ dasseti . Hīti daḷhīkaraṇajotakaṃ, tadaminā saccanti attho. ‘‘Vācāyevā’’ti padaṃ ‘‘byappatho’’ti pade tulyatthaṃ, ‘‘vuccatī’’ti pade kammaṃ. Pathasaddaparattā vācāsaddassa byādeso kato. Suddhacetanā kathitāti sambandho. Taṃsamuṭṭhitasaddasahitāti tāya cetanāya samuṭṭhitena saddena saha pavattā cetanā kathitāti yojanā.
‘‘एव’’न्ति पदं ‘‘दस्सेत्वा’’ति पदे निदस्सनं, करणं वा। ‘‘दस्सेत्वा’’ति पदं ‘‘दस्सेन्तो आहा’’ति पदद्वये पुब्बकालकिरिया। अन्तेति ‘‘वाचा’’तिआदीनं पञ्चन्नं पदानं अवसाने। ‘‘आहा’’ति एत्थ वत्तमान-तिवचनस्स अकारो पच्चुप्पन्नकालवाचकेन ‘‘इदानी’’ति पदेन योजितत्ता। ‘‘तत्था’’ति पदं ‘‘अत्थो वेदितब्बो’’ति पदे आधारो। एत्थाति ‘‘अदिट्ठं दिट्ठं मे’’तिआदीसु। ‘‘पाळिय’’न्ति पदं ‘‘देसना कता’’ति पदे आधारो। निस्सितविञ्ञाणवसेन अवत्वा निस्सयपसादवसेन ‘‘चक्खुना दिट्ठ’’न्ति वुत्तन्ति आह ‘‘ओळारिकेनेवा’’ति।
‘‘Eva’’nti padaṃ ‘‘dassetvā’’ti pade nidassanaṃ, karaṇaṃ vā. ‘‘Dassetvā’’ti padaṃ ‘‘dassento āhā’’ti padadvaye pubbakālakiriyā. Anteti ‘‘vācā’’tiādīnaṃ pañcannaṃ padānaṃ avasāne. ‘‘Āhā’’ti ettha vattamāna-tivacanassa akāro paccuppannakālavācakena ‘‘idānī’’ti padena yojitattā. ‘‘Tatthā’’ti padaṃ ‘‘attho veditabbo’’ti pade ādhāro. Etthāti ‘‘adiṭṭhaṃ diṭṭhaṃ me’’tiādīsu. ‘‘Pāḷiya’’nti padaṃ ‘‘desanā katā’’ti pade ādhāro. Nissitaviññāṇavasena avatvā nissayapasādavasena ‘‘cakkhunā diṭṭha’’nti vuttanti āha ‘‘oḷārikenevā’’ti.
४. तस्साति ‘‘तीहाकारेही’’तिआदिवचनस्स। ‘‘अत्थो’’ति पदं ‘‘वेदितब्बो’’ति पदे कम्मं। हीति विसेसजोतकं, विसेसं कथयिस्सामीति अत्थो। तत्थाति चतुत्थपाराजिके। इधाति इमस्मिं सिक्खापदे।
4.Tassāti ‘‘tīhākārehī’’tiādivacanassa. ‘‘Attho’’ti padaṃ ‘‘veditabbo’’ti pade kammaṃ. Hīti visesajotakaṃ, visesaṃ kathayissāmīti attho. Tatthāti catutthapārājike. Idhāti imasmiṃ sikkhāpade.
९. आदीनम्पीति पिसद्दो सम्पिण्डनत्थो।
9.Ādīnampīti pisaddo sampiṇḍanattho.
११. मन्दसद्दो जळत्थवाचकोति आह ‘‘मन्दत्ता जळत्ता’’ति। यो पन अञ्ञं भणतीति सम्बन्धो। ‘‘सामणेरेना’’ति पदं ‘‘वुत्तो’’ति पदे कत्ता। अपिसद्दो पुच्छावाचको, ‘‘पस्सित्था’’ति पदेन योजेतब्बो, अपि पस्सित्थाति अत्थो। ‘‘अदिट्ठं दिट्ठं मे’’तिआदिवचनतो अञ्ञा पूरणकथापि ताव अत्थीति दस्सेन्तो आह ‘‘अञ्ञा पूरणकथा नाम होती’’ति। अप्पताय ऊनस्स अत्थस्स पूरणवसेन पवत्ता कथा पूरणकथा। एसा पूरणकथा नाम काति आह ‘‘एको’’तिआदि। एसा हि गामे अप्पकम्पि तेलं वा पूवखण्डं वा पस्सित्वा वा लभित्वा वा बहुकं कत्वा पूरणवसेन कथितत्ता पूरणकथा नाम। बहुकानि तेलानि वा पूवे वा पस्सन्तोपि लभन्तोपि अप्पकं कत्वा ऊनवसेन कथितत्ता ऊनकथापि अत्थीति सक्का वत्तुं। अट्ठकथासु पन अवुत्तत्ता वीमंसित्वा गहेतब्बं। बहुकाय पूरणस्स अत्थस्स ऊनवसेन पवत्ता कथा ऊनकथाति विग्गहो कातब्बोति। पठमं।
11. Mandasaddo jaḷatthavācakoti āha ‘‘mandattā jaḷattā’’ti. Yo pana aññaṃ bhaṇatīti sambandho. ‘‘Sāmaṇerenā’’ti padaṃ ‘‘vutto’’ti pade kattā. Apisaddo pucchāvācako, ‘‘passitthā’’ti padena yojetabbo, api passitthāti attho. ‘‘Adiṭṭhaṃ diṭṭhaṃ me’’tiādivacanato aññā pūraṇakathāpi tāva atthīti dassento āha ‘‘aññā pūraṇakathā nāma hotī’’ti. Appatāya ūnassa atthassa pūraṇavasena pavattā kathā pūraṇakathā. Esā pūraṇakathā nāma kāti āha ‘‘eko’’tiādi. Esā hi gāme appakampi telaṃ vā pūvakhaṇḍaṃ vā passitvā vā labhitvā vā bahukaṃ katvā pūraṇavasena kathitattā pūraṇakathā nāma. Bahukāni telāni vā pūve vā passantopi labhantopi appakaṃ katvā ūnavasena kathitattā ūnakathāpi atthīti sakkā vattuṃ. Aṭṭhakathāsu pana avuttattā vīmaṃsitvā gahetabbaṃ. Bahukāya pūraṇassa atthassa ūnavasena pavattā kathā ūnakathāti viggaho kātabboti. Paṭhamaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १. मुसावादवग्गो • 1. Musāvādavaggo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / १. मुसावादसिक्खापदवण्णना • 1. Musāvādasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / १. मुसावादसिक्खापदवण्णना • 1. Musāvādasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / १. मुसावादसिक्खापदवण्णना • 1. Musāvādasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / १. मुसावादसिक्खापदवण्णना • 1. Musāvādasikkhāpadavaṇṇanā
