| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / द्वेमातिकापाळि • Dvemātikāpāḷi |
पाचित्तियकण्डो
Pācittiyakaṇḍo
१. मुसावादवग्गो
1. Musāvādavaggo
१. मुसावादसिक्खापदवण्णना
1. Musāvādasikkhāpadavaṇṇanā
पाचित्तियेसु मुसावादवग्गस्स पठमे सम्पजानमुसावादेति पुब्बेपि जानित्वा वचनक्खणेपि जानन्तस्सेव मुसावादभणने। भणनञ्च नाम इध अभूतस्स वा भूततं, भूतस्स वा अभूततं कत्वा कायेन वा वाचाय वा विञ्ञापनप्पयोगो, निमित्तत्थे चेतं भुम्मवचनं। तस्मा यो सम्पजानमुसावादं वदति, तस्स तंनिमित्तं तंहेतु तप्पच्चया पाचित्तियं होतीति एवमेत्थ अञ्ञेसु च ईदिसेसु अत्थो वेदितब्बो।
Pācittiyesu musāvādavaggassa paṭhame sampajānamusāvādeti pubbepi jānitvā vacanakkhaṇepi jānantasseva musāvādabhaṇane. Bhaṇanañca nāma idha abhūtassa vā bhūtataṃ, bhūtassa vā abhūtataṃ katvā kāyena vā vācāya vā viññāpanappayogo, nimittatthe cetaṃ bhummavacanaṃ. Tasmā yo sampajānamusāvādaṃ vadati, tassa taṃnimittaṃ taṃhetu tappaccayā pācittiyaṃ hotīti evamettha aññesu ca īdisesu attho veditabbo.
सावत्थियं हत्थकं सक्यपुत्तं आरब्भ अवजानित्वा पटिजाननादिवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, उत्तरिमनुस्सधम्मारोचनत्थं मुसा भणन्तस्स पाराजिकं, अमूलकेन पाराजिकेन अनुद्धंसनत्थं सङ्घादिसेसो, सङ्घादिसेसेन अनुद्धंसनत्थं पाचित्तियं, आचारविपत्तिया अनुद्धंसनत्थं दुक्कटं, ‘‘यो ते विहारे वसी’’तिआदिना (पारा॰ २२०) परियायेन उत्तरिमनुस्सधम्मारोचनत्थं पटिविजानन्तस्स मुसा भणिते थुल्लच्चयं, अप्पटिविजानन्तस्स दुक्कटं, केवलं मुसा भणन्तस्स इध पाचित्तियं। अनुपधारेत्वा सहसा भणन्तस्स, ‘‘अञ्ञं भणिस्सामी’’ति अञ्ञं भणन्तस्स, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। विसंवादनपुरेक्खारता, विसंवादनचित्तेन यमत्थं वत्तुकामो, तस्स पुग्गलस्स विञ्ञापनपयोगो चाति इमानेत्थ द्वे अङ्गानि। समुट्ठानादीनि अदिन्नादानसदिसानीति।
Sāvatthiyaṃ hatthakaṃ sakyaputtaṃ ārabbha avajānitvā paṭijānanādivatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, uttarimanussadhammārocanatthaṃ musā bhaṇantassa pārājikaṃ, amūlakena pārājikena anuddhaṃsanatthaṃ saṅghādiseso, saṅghādisesena anuddhaṃsanatthaṃ pācittiyaṃ, ācāravipattiyā anuddhaṃsanatthaṃ dukkaṭaṃ, ‘‘yo te vihāre vasī’’tiādinā (pārā. 220) pariyāyena uttarimanussadhammārocanatthaṃ paṭivijānantassa musā bhaṇite thullaccayaṃ, appaṭivijānantassa dukkaṭaṃ, kevalaṃ musā bhaṇantassa idha pācittiyaṃ. Anupadhāretvā sahasā bhaṇantassa, ‘‘aññaṃ bhaṇissāmī’’ti aññaṃ bhaṇantassa, ummattakādīnañca anāpatti. Visaṃvādanapurekkhāratā, visaṃvādanacittena yamatthaṃ vattukāmo, tassa puggalassa viññāpanapayogo cāti imānettha dve aṅgāni. Samuṭṭhānādīni adinnādānasadisānīti.
मुसावादसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Musāvādasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
२. ओमसवादसिक्खापदवण्णना
2. Omasavādasikkhāpadavaṇṇanā
दुतिये ओमसवादेति ओविज्झनवचने, जातिनामगोत्तकम्मसिप्पआबाधलिङ्गकिलेसआपत्तिअक्कोसेसु भूतेन वा अभूतेन वा येन केनचि पाराजिकं आपन्नं वा अनापन्नं वा यंकिञ्चि भिक्खुं याय कायचि वाचाय वा हत्थमुद्दाय वा अनञ्ञापदेसेन अक्कोसनवचने पाचित्तियन्ति अत्थो।
Dutiye omasavādeti ovijjhanavacane, jātināmagottakammasippaābādhaliṅgakilesaāpattiakkosesu bhūtena vā abhūtena vā yena kenaci pārājikaṃ āpannaṃ vā anāpannaṃ vā yaṃkiñci bhikkhuṃ yāya kāyaci vācāya vā hatthamuddāya vā anaññāpadesena akkosanavacane pācittiyanti attho.
सावत्थियं छब्बग्गिये भिक्खू आरब्भ ओमसनवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, तेहियेव दसहि अक्कोसवत्थूहि ‘‘सन्ति इधेकच्चे चण्डाला’’तिआदिना (पाचि॰ २६) नयेन अञ्ञापदेसं कत्वा अक्कोसन्तस्स, ‘‘चोरोसि गण्ठिभेदकोसी’’तिआदीहि पाळिमुत्तकपदेहि अक्कोसन्तस्स, यथा तथा वा अनुपसम्पन्नं अक्कोसन्तस्स च दुक्कटं। इध भिक्खुनीपि अनुपसम्पन्नसङ्ख्यं गच्छति। अनक्कोसितुकामस्स केवलं दवकम्यताय वदतो सब्बत्थ दुब्भासितं। अत्थधम्मअनुसासनिपुरेक्खारानं, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। यं अक्कोसति, तस्स उपसम्पन्नता, अनञ्ञापदेसेन जातिआदीहि अक्कोसनं, ‘‘मं अक्कोसती’’ति जानना, अत्थपुरेक्खारतादीनं अभावोति इमानेत्थ चत्तारि अङ्गानि। समुट्ठानादीनि अदिन्नादानसदिसानि, वेदना पन इध दुक्खाति।
Sāvatthiyaṃ chabbaggiye bhikkhū ārabbha omasanavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, tehiyeva dasahi akkosavatthūhi ‘‘santi idhekacce caṇḍālā’’tiādinā (pāci. 26) nayena aññāpadesaṃ katvā akkosantassa, ‘‘corosi gaṇṭhibhedakosī’’tiādīhi pāḷimuttakapadehi akkosantassa, yathā tathā vā anupasampannaṃ akkosantassa ca dukkaṭaṃ. Idha bhikkhunīpi anupasampannasaṅkhyaṃ gacchati. Anakkositukāmassa kevalaṃ davakamyatāya vadato sabbattha dubbhāsitaṃ. Atthadhammaanusāsanipurekkhārānaṃ, ummattakādīnañca anāpatti. Yaṃ akkosati, tassa upasampannatā, anaññāpadesena jātiādīhi akkosanaṃ, ‘‘maṃ akkosatī’’ti jānanā, atthapurekkhāratādīnaṃ abhāvoti imānettha cattāri aṅgāni. Samuṭṭhānādīni adinnādānasadisāni, vedanā pana idha dukkhāti.
ओमसवादसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Omasavādasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
३. पेसुञ्ञसिक्खापदवण्णना
3. Pesuññasikkhāpadavaṇṇanā
ततिये भिक्खुपेसुञ्ञेति भिक्खुस्स पेसुञ्ञे, जातिआदीहि अक्कोसवत्थूहि भिक्खू अक्कोसन्तस्स भिक्खुनो सुत्वा वचनं भिक्खुनो पियकम्यताय वा भेदाधिप्पायेन वा यो अक्कुद्धो, तस्स भिक्खुस्स कायेन वा वाचाय वा उपसंहटे तस्मिं पेसुञ्ञकरणवचने पाचित्तियन्ति अत्थो।
Tatiye bhikkhupesuññeti bhikkhussa pesuññe, jātiādīhi akkosavatthūhi bhikkhū akkosantassa bhikkhuno sutvā vacanaṃ bhikkhuno piyakamyatāya vā bhedādhippāyena vā yo akkuddho, tassa bhikkhussa kāyena vā vācāya vā upasaṃhaṭe tasmiṃ pesuññakaraṇavacane pācittiyanti attho.
सावत्थियं छब्बग्गिये भिक्खू आरब्भ पेसुञ्ञउपसंहरणवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, वुत्तनयेनेव अञ्ञापदेसेन अक्कोसन्तस्स वचनूपसंहारे वा पाळिमुत्तकअक्कोसूपसंहारे वा अनुपसम्पन्नस्स च उपसंहारे दुक्कटं। इधापि भिक्खुनी अनुपसम्पन्नट्ठाने ठिता। न पियकम्यताय, न भेदाधिप्पायेन केवलं पापगरहिताय वदन्तस्स, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। जातिआदीहि अनञ्ञापदेसेन अक्कोसन्तस्स भिक्खुनो सुत्वा वचनं भिक्खुस्स उपसंहरणं, पियकम्यताभेदाधिप्पायेसु अञ्ञतरता , तस्स विजाननाति इमानेत्थ तीणि अङ्गानि। समुट्ठानादीनि अदिन्नादानसदिसानेवाति।
Sāvatthiyaṃ chabbaggiye bhikkhū ārabbha pesuññaupasaṃharaṇavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, vuttanayeneva aññāpadesena akkosantassa vacanūpasaṃhāre vā pāḷimuttakaakkosūpasaṃhāre vā anupasampannassa ca upasaṃhāre dukkaṭaṃ. Idhāpi bhikkhunī anupasampannaṭṭhāne ṭhitā. Na piyakamyatāya, na bhedādhippāyena kevalaṃ pāpagarahitāya vadantassa, ummattakādīnañca anāpatti. Jātiādīhi anaññāpadesena akkosantassa bhikkhuno sutvā vacanaṃ bhikkhussa upasaṃharaṇaṃ, piyakamyatābhedādhippāyesu aññataratā , tassa vijānanāti imānettha tīṇi aṅgāni. Samuṭṭhānādīni adinnādānasadisānevāti.
पेसुञ्ञसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Pesuññasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
४. पदसोधम्मसिक्खापदवण्णना
4. Padasodhammasikkhāpadavaṇṇanā
चतुत्थे पदसो धम्मं वाचेय्याति सङ्गीतित्तयं अनारुळ्हम्पि राजोवादतिक्खिन्द्रियचतुपरिवत्तननन्दोपनन्दकुलुम्पसुत्तमग्गकथादिधम्मञ्च सङ्गीतित्तयमारुळ्हं तिपिटकधम्मञ्च पदं पदं वाचेय्य, पदानुपदअन्वक्खरअनुब्यञ्जनेसु एकेकं कोट्ठासन्ति अत्थो। पाचित्तियन्ति एतेसु पदादीसु भिक्खुञ्च भिक्खुनिञ्च ठपेत्वा यंकञ्चि कोट्ठासं अवसेसपुग्गलेहि सद्धिं एकतो भणन्तस्स पदादिगणनाय पाचित्तियं।
Catutthe padaso dhammaṃ vāceyyāti saṅgītittayaṃ anāruḷhampi rājovādatikkhindriyacatuparivattananandopanandakulumpasuttamaggakathādidhammañca saṅgītittayamāruḷhaṃ tipiṭakadhammañca padaṃ padaṃ vāceyya, padānupadaanvakkharaanubyañjanesu ekekaṃ koṭṭhāsanti attho. Pācittiyanti etesu padādīsu bhikkhuñca bhikkhuniñca ṭhapetvā yaṃkañci koṭṭhāsaṃ avasesapuggalehi saddhiṃ ekato bhaṇantassa padādigaṇanāya pācittiyaṃ.
सावत्थियं छब्बग्गिये भिक्खू आरब्भ पदसो धम्मवाचनवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, तिकपाचित्तियं। उपसम्पन्ने अनुपसम्पन्नसञ्ञिनो वेमतिकस्स वा दुक्कटं। अनुपसम्पन्नेन सद्धिं एकतो उद्देसग्गहणे, सज्झायकरणे, तस्स सन्तिके उद्देसग्गहणे, येभुय्येन पगुणगन्थं भणन्तस्स, ओसारेन्तस्स च खलितट्ठाने ‘‘एवं भणाही’’ति वचने च एकतो भणन्तस्सापि, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। अनुपसम्पन्नता, वुत्तलक्खणं धम्मं पदसो वाचनता, एकतो ओसापनञ्चाति इमानेत्थ तीणि अङ्गानि। पदसोधम्मसमुट्ठानं, किरियं, नोसञ्ञाविमोक्खं, अचित्तकं, पण्णत्तिवज्जं, वचीकम्मं, तिचित्तं, तिवेदनन्ति।
Sāvatthiyaṃ chabbaggiye bhikkhū ārabbha padaso dhammavācanavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, tikapācittiyaṃ. Upasampanne anupasampannasaññino vematikassa vā dukkaṭaṃ. Anupasampannena saddhiṃ ekato uddesaggahaṇe, sajjhāyakaraṇe, tassa santike uddesaggahaṇe, yebhuyyena paguṇaganthaṃ bhaṇantassa, osārentassa ca khalitaṭṭhāne ‘‘evaṃ bhaṇāhī’’ti vacane ca ekato bhaṇantassāpi, ummattakādīnañca anāpatti. Anupasampannatā, vuttalakkhaṇaṃ dhammaṃ padaso vācanatā, ekato osāpanañcāti imānettha tīṇi aṅgāni. Padasodhammasamuṭṭhānaṃ, kiriyaṃ, nosaññāvimokkhaṃ, acittakaṃ, paṇṇattivajjaṃ, vacīkammaṃ, ticittaṃ, tivedananti.
पदसोधम्मसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Padasodhammasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
५. पठमसहसेय्यसिक्खापदवण्णना
5. Paṭhamasahaseyyasikkhāpadavaṇṇanā
पञ्चमे अनुपसम्पन्नेनाति भिक्खुं ठपेत्वा अन्तमसो पाराजिकवत्थुभूतेन तिरच्छानगतेनापि। उत्तरिदिरत्ततिरत्तन्ति द्विन्नं वा तिण्णं वा रत्तीनं उपरि। सहसेय्यन्ति सब्बच्छन्नपरिच्छन्ने येभुय्येन छन्नपरिच्छन्ने वा सेनासने पुब्बापरियेन वा एकक्खणेन वा एकतो निपज्जनं। कप्पेय्याति विदहेय्य सम्पादेय्य। तत्थ छदनं अनाहच्च दियड्ढहत्थुब्बेधेन पाकारादिना परिच्छिन्नम्पि सब्बपरिच्छन्नमिच्चेव वेदितब्बं, तस्मा इमिना लक्खणेन समन्नागतो सचेपि सत्तभूमिको पासादो एकूपचारो होति, सतगब्भं वा चतुसालं, यो तत्थ वा अञ्ञत्थ वा तादिसे तेन वा अञ्ञेन वा अनुपसम्पन्नेन सह तिस्सो रत्तियो सयित्वा चतुत्थदिवसे अत्थङ्गते सूरिये अनुपसम्पन्ने निपन्ने गब्भद्वारं पिधाय वा अपिधाय वा निपज्जति, पठमनिपन्नो वा तस्मिं निपज्जन्ते न वुट्ठाति, तस्स उभिन्नं उट्ठहित्वा निपज्जनप्पयोगगणनाय अनुपसम्पन्नगणनाय च पाचित्तियं। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन समन्तपासादिकायं (पाचि॰ अट्ठ॰ ५१) सब्बप्पकारतो वुत्तो।
Pañcame anupasampannenāti bhikkhuṃ ṭhapetvā antamaso pārājikavatthubhūtena tiracchānagatenāpi. Uttaridirattatirattanti dvinnaṃ vā tiṇṇaṃ vā rattīnaṃ upari. Sahaseyyanti sabbacchannaparicchanne yebhuyyena channaparicchanne vā senāsane pubbāpariyena vā ekakkhaṇena vā ekato nipajjanaṃ. Kappeyyāti vidaheyya sampādeyya. Tattha chadanaṃ anāhacca diyaḍḍhahatthubbedhena pākārādinā paricchinnampi sabbaparicchannamicceva veditabbaṃ, tasmā iminā lakkhaṇena samannāgato sacepi sattabhūmiko pāsādo ekūpacāro hoti, satagabbhaṃ vā catusālaṃ, yo tattha vā aññattha vā tādise tena vā aññena vā anupasampannena saha tisso rattiyo sayitvā catutthadivase atthaṅgate sūriye anupasampanne nipanne gabbhadvāraṃ pidhāya vā apidhāya vā nipajjati, paṭhamanipanno vā tasmiṃ nipajjante na vuṭṭhāti, tassa ubhinnaṃ uṭṭhahitvā nipajjanappayogagaṇanāya anupasampannagaṇanāya ca pācittiyaṃ. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana samantapāsādikāyaṃ (pāci. aṭṭha. 51) sabbappakārato vutto.
आळवियं सम्बहुले भिक्खू आरब्भ अनुपसम्पन्नेन सहसेय्यवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, ‘‘उत्तरिदिरत्ततिरत्त’’न्ति अयमेत्थ अनुपञ्ञत्ति, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, तिकपाचित्तियं, उपसम्पन्ने अनुपसम्पन्नसञ्ञिनो वेमतिकस्स वा उपद्धच्छन्नपरिच्छन्नादीसु च दुक्कटं। ऊनकदिरत्ततिरत्तं वसन्तस्स, ततियाय रत्तिया पुरारुणा निक्खमित्वा पुन वसन्तस्स, सब्बच्छन्नसब्बापरिच्छन्नादीसु वसन्तस्स, इतरस्मिं निसिन्ने निपज्जन्तस्स, निपन्ने वा निसीदन्तस्स, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। पाचित्तियवत्थुकसेनासनं, तत्थ अनुपसम्पन्नेन सह निपज्जनं, चतुत्थदिवसे सूरियत्थङ्गमनन्ति इमानेत्थ तीणि अङ्गानि। समुट्ठानादीनि एळकलोमसदिसानेवाति।
Āḷaviyaṃ sambahule bhikkhū ārabbha anupasampannena sahaseyyavatthusmiṃ paññattaṃ, ‘‘uttaridirattatiratta’’nti ayamettha anupaññatti, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, tikapācittiyaṃ, upasampanne anupasampannasaññino vematikassa vā upaddhacchannaparicchannādīsu ca dukkaṭaṃ. Ūnakadirattatirattaṃ vasantassa, tatiyāya rattiyā purāruṇā nikkhamitvā puna vasantassa, sabbacchannasabbāparicchannādīsu vasantassa, itarasmiṃ nisinne nipajjantassa, nipanne vā nisīdantassa, ummattakādīnañca anāpatti. Pācittiyavatthukasenāsanaṃ, tattha anupasampannena saha nipajjanaṃ, catutthadivase sūriyatthaṅgamananti imānettha tīṇi aṅgāni. Samuṭṭhānādīni eḷakalomasadisānevāti.
पठमसहसेय्यसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamasahaseyyasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
६. दुतियसहसेय्यसिक्खापदवण्णना
6. Dutiyasahaseyyasikkhāpadavaṇṇanā
छट्ठे मातुगामेनाति अन्तमसो तदहुजातायपि मनुस्सित्थिया। दिस्समानरूपा पन यक्खिपेतियो पण्डको मेथुनवत्थुभूता च तिरच्छानित्थियो इध दुक्कटवत्थुका होन्ति।
Chaṭṭhe mātugāmenāti antamaso tadahujātāyapi manussitthiyā. Dissamānarūpā pana yakkhipetiyo paṇḍako methunavatthubhūtā ca tiracchānitthiyo idha dukkaṭavatthukā honti.
सावत्थियं आयस्मन्तं अनुरुद्धत्थेरं आरब्भ मातुगामेन सहसेय्यवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, सेसं अनन्तरसिक्खापदे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं अञ्ञत्र रत्तिपरिच्छेदा, तत्र हि चतुत्थदिवसे आपत्ति, इध पन पठमदिवसेपीति।
Sāvatthiyaṃ āyasmantaṃ anuruddhattheraṃ ārabbha mātugāmena sahaseyyavatthusmiṃ paññattaṃ, sesaṃ anantarasikkhāpade vuttanayeneva veditabbaṃ aññatra rattiparicchedā, tatra hi catutthadivase āpatti, idha pana paṭhamadivasepīti.
दुतियसहसेय्यसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Dutiyasahaseyyasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
७. धम्मदेसनासिक्खापदवण्णना
7. Dhammadesanāsikkhāpadavaṇṇanā
सत्तमे उत्तरिछप्पञ्चवाचाहीतिएत्थ एको गाथापादो एका वाचाति एवं सब्बत्थ वाचापमाणं वेदितब्बं। धम्मं देसेय्याति पदसोधम्मसिक्खापदे वुत्तलक्खणं धम्मं वा अट्ठकथाधम्मं वा भासेय्य। अञ्ञत्र विञ्ञुना पुरिसविग्गहेनाति विना विञ्ञुना पुरिसेन। मनुस्सविग्गहं गहेत्वा ठितेन पन यक्खेन वा पेतेन वा तिरच्छानेन वा सद्धिं ठितायपि धम्मं देसेतुं न वट्टति। पाचित्तियन्ति दुतियानियते वुत्तलक्खणेन मनुस्सेन विना विञ्ञुमनुस्सित्थिया छन्नं वाचानं उपरि पदादिवसेन धम्मं देसेन्तस्स पदादिगणनाय, बहूनं देसयतो मातुगामगणनाय च पाचित्तियं।
Sattame uttarichappañcavācāhītiettha eko gāthāpādo ekā vācāti evaṃ sabbattha vācāpamāṇaṃ veditabbaṃ. Dhammaṃ deseyyāti padasodhammasikkhāpade vuttalakkhaṇaṃ dhammaṃ vā aṭṭhakathādhammaṃ vā bhāseyya. Aññatra viññunā purisaviggahenāti vinā viññunā purisena. Manussaviggahaṃ gahetvā ṭhitena pana yakkhena vā petena vā tiracchānena vā saddhiṃ ṭhitāyapi dhammaṃ desetuṃ na vaṭṭati. Pācittiyanti dutiyāniyate vuttalakkhaṇena manussena vinā viññumanussitthiyā channaṃ vācānaṃ upari padādivasena dhammaṃ desentassa padādigaṇanāya, bahūnaṃ desayato mātugāmagaṇanāya ca pācittiyaṃ.
सावत्थियं उदायित्थेरं आरब्भ मातुगामस्स धम्मदेसनावत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, ‘‘अञ्ञत्र विञ्ञुना’’ति अयमेत्थ अनुपञ्ञत्ति, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, तिकपाचित्तियं, अमातुगामे मातुगामसञ्ञिनो वेमतिकस्स वा यक्खिपेतिपण्डकमनुस्सविग्गहतिरच्छानित्थीनं देसेन्तस्स च दुक्कटं। छहि वाचाहि, ततो वा ओरं देसेन्तस्स, वुत्तलक्खणे वा पुरिसे सति, सयं वा उट्ठाय, पुन निसीदित्वा मातुगामस्स वा उट्ठहित्वा पुन निसिन्नस्स, अञ्ञस्स वा मातुगामस्स देसयतो, ‘‘दीघनिकायो नाम भन्ते किमत्थियो’’ति एवं पन पुट्ठे सब्बम्पि दीघनिकायं देसेन्तस्स, अञ्ञस्सत्थाय वुच्चमानं मातुगामे सुणन्ते, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। वुत्तलक्खणस्स धम्मस्स छन्नं वाचानं उपरि देसना, वुत्तलक्खणो मातुगामो, इरियापथपरिवत्ताभावो, कप्पियकारकस्साभावो, अपञ्हाविस्सज्जनाति इमानेत्थ पञ्च अङ्गानि। समुट्ठानादीनि पदसोधम्मसदिसानेव, केवलं इध किरियाकिरियं होतीति।
Sāvatthiyaṃ udāyittheraṃ ārabbha mātugāmassa dhammadesanāvatthusmiṃ paññattaṃ, ‘‘aññatra viññunā’’ti ayamettha anupaññatti, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, tikapācittiyaṃ, amātugāme mātugāmasaññino vematikassa vā yakkhipetipaṇḍakamanussaviggahatiracchānitthīnaṃ desentassa ca dukkaṭaṃ. Chahi vācāhi, tato vā oraṃ desentassa, vuttalakkhaṇe vā purise sati, sayaṃ vā uṭṭhāya, puna nisīditvā mātugāmassa vā uṭṭhahitvā puna nisinnassa, aññassa vā mātugāmassa desayato, ‘‘dīghanikāyo nāma bhante kimatthiyo’’ti evaṃ pana puṭṭhe sabbampi dīghanikāyaṃ desentassa, aññassatthāya vuccamānaṃ mātugāme suṇante, ummattakādīnañca anāpatti. Vuttalakkhaṇassa dhammassa channaṃ vācānaṃ upari desanā, vuttalakkhaṇo mātugāmo, iriyāpathaparivattābhāvo, kappiyakārakassābhāvo, apañhāvissajjanāti imānettha pañca aṅgāni. Samuṭṭhānādīni padasodhammasadisāneva, kevalaṃ idha kiriyākiriyaṃ hotīti.
धम्मदेसनासिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Dhammadesanāsikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
८. भूतारोचनसिक्खापदवण्णना
8. Bhūtārocanasikkhāpadavaṇṇanā
अट्ठमे उत्तरिमनुस्सधम्मन्ति चतुत्थपाराजिके वुत्तलक्खणं उत्तरिमनुस्सानं झायीनञ्चेव अरियानञ्च धम्मं। भूतस्मिं पाचित्तियन्ति अत्तनि झानादिधम्मे सति तं भिक्खुञ्च भिक्खुनिञ्च ठपेत्वा अञ्ञस्स आरोचयतो पाचित्तियं।
Aṭṭhame uttarimanussadhammanti catutthapārājike vuttalakkhaṇaṃ uttarimanussānaṃ jhāyīnañceva ariyānañca dhammaṃ. Bhūtasmiṃ pācittiyanti attani jhānādidhamme sati taṃ bhikkhuñca bhikkhuniñca ṭhapetvā aññassa ārocayato pācittiyaṃ.
वेसालियं वग्गुमुदातीरिये भिक्खू आरब्भ तेसं भूतारोचनवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति , अनाणत्तिकं, निप्परियायेन अत्तनि विज्जमानं झानादिधम्मं आरोचेन्तस्स सचे यस्स आरोचेति, सो अनन्तरमेव ‘‘अयं झानलाभी’’ति वा ‘‘अरियो’’ति वा येन केनचि आकारेन तमत्थं जानाति, पाचित्तियं। नो चे जानाति, दुक्कटं। परियायेन आरोचितं पन जानातु वा, मा वा, दुक्कटमेव। तथारूपे कारणे सति उपसम्पन्नस्स आरोचयतो, आदिकम्मिकस्स च अनापत्ति। यस्मा पन अरियानं उम्मत्तकादिभावो नत्थि, झानलाभिनो पन तस्मिं सति झाना परिहायन्ति, तस्मा ते इध न गहिता। उत्तरिमनुस्सधम्मस्स भूतता, अनुपसम्पन्नस्स आरोचनं, तङ्खणविजानना, अनञ्ञापदेसोति इमानेत्थ चत्तारि अङ्गानि। भूतारोचनसमुट्ठानं, किरियं, नोसञ्ञाविमोक्खं, अचित्तकं, पण्णत्तिवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, कुसलाब्याकतचित्तेहि द्विचित्तं, सुखमज्झत्तवेदनाहि द्विवेदनन्ति।
Vesāliyaṃ vaggumudātīriye bhikkhū ārabbha tesaṃ bhūtārocanavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti , anāṇattikaṃ, nippariyāyena attani vijjamānaṃ jhānādidhammaṃ ārocentassa sace yassa āroceti, so anantarameva ‘‘ayaṃ jhānalābhī’’ti vā ‘‘ariyo’’ti vā yena kenaci ākārena tamatthaṃ jānāti, pācittiyaṃ. No ce jānāti, dukkaṭaṃ. Pariyāyena ārocitaṃ pana jānātu vā, mā vā, dukkaṭameva. Tathārūpe kāraṇe sati upasampannassa ārocayato, ādikammikassa ca anāpatti. Yasmā pana ariyānaṃ ummattakādibhāvo natthi, jhānalābhino pana tasmiṃ sati jhānā parihāyanti, tasmā te idha na gahitā. Uttarimanussadhammassa bhūtatā, anupasampannassa ārocanaṃ, taṅkhaṇavijānanā, anaññāpadesoti imānettha cattāri aṅgāni. Bhūtārocanasamuṭṭhānaṃ, kiriyaṃ, nosaññāvimokkhaṃ, acittakaṃ, paṇṇattivajjaṃ, kāyakammaṃ, vacīkammaṃ, kusalābyākatacittehi dvicittaṃ, sukhamajjhattavedanāhi dvivedananti.
भूतारोचनसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Bhūtārocanasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
९. दुट्ठुल्लारोचनसिक्खापदवण्णना
9. Duṭṭhullārocanasikkhāpadavaṇṇanā
नवमे भिक्खुस्साति पाराजिकं अनज्झापन्नस्स। दुट्ठुल्लन्ति किञ्चापि द्विन्नं आपत्तिक्खन्धानमेतं अधिवचनं, इध पन सङ्घादिसेसमेव अधिप्पेतं। अञ्ञत्र भिक्खुसम्मुतियाति यं सङ्घो अभिण्हापत्तिकस्स भिक्खुनो आयतिं संवरत्थाय आपत्तीनञ्च कुलानञ्च परियन्तं कत्वा वा अकत्वा वा तिक्खत्तुं अपलोकेत्वा कतिकं करोति, तं ठपेत्वा, अयथाकतिकाय ‘‘अयं असुचिं मोचेत्वा सङ्घादिसेसं आपन्नो’’तिआदिना नयेन वत्थुना सद्धिं आपत्तिं घटेत्वा आरोचेन्तस्स पाचित्तियं।
Navame bhikkhussāti pārājikaṃ anajjhāpannassa. Duṭṭhullanti kiñcāpi dvinnaṃ āpattikkhandhānametaṃ adhivacanaṃ, idha pana saṅghādisesameva adhippetaṃ. Aññatra bhikkhusammutiyāti yaṃ saṅgho abhiṇhāpattikassa bhikkhuno āyatiṃ saṃvaratthāya āpattīnañca kulānañca pariyantaṃ katvā vā akatvā vā tikkhattuṃ apaloketvā katikaṃ karoti, taṃ ṭhapetvā, ayathākatikāya ‘‘ayaṃ asuciṃ mocetvā saṅghādisesaṃ āpanno’’tiādinā nayena vatthunā saddhiṃ āpattiṃ ghaṭetvā ārocentassa pācittiyaṃ.
सावत्थियं छब्बग्गिये भिक्खू आरब्भ दुट्ठुल्लापत्तिआरोचनवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, तिकपाचित्तियं , अदुट्ठुल्लाय दुट्ठुल्लसञ्ञिनो वेमतिकस्स वा दुक्कटं, अवसेसे छ आपत्तिक्खन्धे, अनुपसम्पन्नस्स पुरिमपञ्चसिक्खापदवीतिक्कमसङ्खातं दुट्ठुल्लं वा इतरं अदुट्ठुल्लं वा अज्झाचारं आरोचेन्तस्सापि दुक्कटमेव। वत्थुमत्तं वा आपत्तिमत्तं वा आरोचेन्तस्स, भिक्खुसम्मुतिपरिच्छेदं अनतिक्कमित्वा आरोचेन्तस्स, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। वुत्तलक्खणस्स भिक्खुनो सवत्थुको सङ्घादिसेसो, अनुपसम्पन्नस्स आरोचनं, भिक्खुसम्मुतिया अभावोति इमानेत्थ तीणि अङ्गानि। समुट्ठानादीनि अदिन्नादानसदिसानि, वेदना पन इध दुक्खायेवाति।
Sāvatthiyaṃ chabbaggiye bhikkhū ārabbha duṭṭhullāpattiārocanavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, tikapācittiyaṃ , aduṭṭhullāya duṭṭhullasaññino vematikassa vā dukkaṭaṃ, avasese cha āpattikkhandhe, anupasampannassa purimapañcasikkhāpadavītikkamasaṅkhātaṃ duṭṭhullaṃ vā itaraṃ aduṭṭhullaṃ vā ajjhācāraṃ ārocentassāpi dukkaṭameva. Vatthumattaṃ vā āpattimattaṃ vā ārocentassa, bhikkhusammutiparicchedaṃ anatikkamitvā ārocentassa, ummattakādīnañca anāpatti. Vuttalakkhaṇassa bhikkhuno savatthuko saṅghādiseso, anupasampannassa ārocanaṃ, bhikkhusammutiyā abhāvoti imānettha tīṇi aṅgāni. Samuṭṭhānādīni adinnādānasadisāni, vedanā pana idha dukkhāyevāti.
दुट्ठुल्लारोचनसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Duṭṭhullārocanasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
१०. पथवीखणनसिक्खापदवण्णना
10. Pathavīkhaṇanasikkhāpadavaṇṇanā
दसमे पथविन्ति दुविधा पथवी जातपथवी अजातपथवीति। तत्थ जातपथवी सुद्धमिस्सपुञ्जवसेन तिविधा, तत्थ सुद्धपथवी नाम पकतिया सुद्धपंसु वा सुद्धमत्तिका वा। मिस्सपथवी नाम यत्थ पंसुतो वा मत्तिकातो वा पासाणसक्खरकथलमरुम्बवालुकासु अञ्ञतरस्स ततियभागो होति। पुञ्जपथवी नाम ‘‘अतिरेकचातुमासं ओवट्ठो पंसुपुञ्जो वा मत्तिकापुञ्जो वा’’ति (पाचि॰ ८६) वुत्तं, वुत्तलक्खणेन पन मिस्सकपुञ्जोपि पिट्ठिपासाणे ठितसुखुमरजम्पि च देवे फुसायन्ते सकिं तिन्तं चतुमासच्चयेन तिन्तोकासो पुञ्जपथविसङ्खमेव गच्छति। तिविधापि चेसा पथवी उद्धनपत्तपचनादिवसेन वा यथा तथा वा अदड्ढा ‘जातपथवी’ति वुच्चति, दड्ढा पन वुत्तप्पमाणतो अधिकतरपासाणादिमिस्सा वा अजातपथवी नाम होति, को पन वादो सुद्धपासाणादिभेदाय। तत्थ या ‘जातपथवी’ति वुत्ता, अयं अकप्पियपथवी। यो भिक्खु तं एवरूपं पथविं सयं खणति, खणनभेदनविलेखनपचनादीहि विकोपेति, तस्स पयोगगणनाय पाचित्तियं। यो पन खणापेति, वुत्तनयेनेव विकोपापेति, तस्स ‘‘इमं पदेस’’न्ति वा ‘‘इमं पथवि’’न्ति वा एवं नियमेत्वा ‘‘खण, भिन्दा’’तिआदिना नयेन आणापेन्तस्स आणत्तिया दुक्कटं, सकिं आणत्ते दिवसम्पि खणन्ते आणापकस्स एकमेव पाचित्तियं, सचे इतरो पुनप्पुनं आणापेति, वाचाय वाचाय पाचित्तियं।
Dasame pathavinti duvidhā pathavī jātapathavī ajātapathavīti. Tattha jātapathavī suddhamissapuñjavasena tividhā, tattha suddhapathavī nāma pakatiyā suddhapaṃsu vā suddhamattikā vā. Missapathavī nāma yattha paṃsuto vā mattikāto vā pāsāṇasakkharakathalamarumbavālukāsu aññatarassa tatiyabhāgo hoti. Puñjapathavī nāma ‘‘atirekacātumāsaṃ ovaṭṭho paṃsupuñjo vā mattikāpuñjo vā’’ti (pāci. 86) vuttaṃ, vuttalakkhaṇena pana missakapuñjopi piṭṭhipāsāṇe ṭhitasukhumarajampi ca deve phusāyante sakiṃ tintaṃ catumāsaccayena tintokāso puñjapathavisaṅkhameva gacchati. Tividhāpi cesā pathavī uddhanapattapacanādivasena vā yathā tathā vā adaḍḍhā ‘jātapathavī’ti vuccati, daḍḍhā pana vuttappamāṇato adhikatarapāsāṇādimissā vā ajātapathavī nāma hoti, ko pana vādo suddhapāsāṇādibhedāya. Tattha yā ‘jātapathavī’ti vuttā, ayaṃ akappiyapathavī. Yo bhikkhu taṃ evarūpaṃ pathaviṃ sayaṃ khaṇati, khaṇanabhedanavilekhanapacanādīhi vikopeti, tassa payogagaṇanāya pācittiyaṃ. Yo pana khaṇāpeti, vuttanayeneva vikopāpeti, tassa ‘‘imaṃ padesa’’nti vā ‘‘imaṃ pathavi’’nti vā evaṃ niyametvā ‘‘khaṇa, bhindā’’tiādinā nayena āṇāpentassa āṇattiyā dukkaṭaṃ, sakiṃ āṇatte divasampi khaṇante āṇāpakassa ekameva pācittiyaṃ, sace itaro punappunaṃ āṇāpeti, vācāya vācāya pācittiyaṃ.
आळवियं आळवके भिक्खू आरब्भ पथविखणनवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, साणत्तिकं, पथविया वेमतिकस्स, अपथविया पथविसञ्ञिनो चेव वेमतिकस्स च दुक्कटं। ओकासं अनियमेत्वा ‘‘पोक्खरणिं खण, आवाटं खण, कन्दं खणा’’तिआदीनि भणन्तस्स, आतपेन सुस्सित्वा फलितकद्दमं वा गोकण्टकं वा हेट्ठा पथविया असम्बद्धं भिज्जित्वा पतितनदितटं वा महन्तम्पि नङ्गलच्छिन्नमत्तिकापिण्डन्तिएवमादीनि सब्बञ्च अजातपथविं विकोपेन्तस्स, ‘‘इमस्स थम्भस्स आवाटं जान , मत्तिकं देहि, मत्तिकं आहर, पंसुना मे अत्थो, मत्तिकं कप्पियं करोही’’ति भणन्तस्स, असञ्चिच्च रुक्खादिपवट्टनेन भिन्दन्तस्स, असतिया पादङ्गुट्ठकादीहि विलेखन्तस्स, जातपथविभावं वा, ‘‘खणामि वा अह’’न्ति अजानन्तस्स, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। जातपथवी, पथविसञ्ञिता, खणनखणापनानं अञ्ञतरन्ति इमानेत्थ तीणि अङ्गानि। समुट्ठानादीनि अदिन्नादानसदिसानि, इदं पन पण्णत्तिवज्जं, तिचित्तं, तिवेदनन्ति।
Āḷaviyaṃ āḷavake bhikkhū ārabbha pathavikhaṇanavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, sāṇattikaṃ, pathaviyā vematikassa, apathaviyā pathavisaññino ceva vematikassa ca dukkaṭaṃ. Okāsaṃ aniyametvā ‘‘pokkharaṇiṃ khaṇa, āvāṭaṃ khaṇa, kandaṃ khaṇā’’tiādīni bhaṇantassa, ātapena sussitvā phalitakaddamaṃ vā gokaṇṭakaṃ vā heṭṭhā pathaviyā asambaddhaṃ bhijjitvā patitanaditaṭaṃ vā mahantampi naṅgalacchinnamattikāpiṇḍantievamādīni sabbañca ajātapathaviṃ vikopentassa, ‘‘imassa thambhassa āvāṭaṃ jāna , mattikaṃ dehi, mattikaṃ āhara, paṃsunā me attho, mattikaṃ kappiyaṃ karohī’’ti bhaṇantassa, asañcicca rukkhādipavaṭṭanena bhindantassa, asatiyā pādaṅguṭṭhakādīhi vilekhantassa, jātapathavibhāvaṃ vā, ‘‘khaṇāmi vā aha’’nti ajānantassa, ummattakādīnañca anāpatti. Jātapathavī, pathavisaññitā, khaṇanakhaṇāpanānaṃ aññataranti imānettha tīṇi aṅgāni. Samuṭṭhānādīni adinnādānasadisāni, idaṃ pana paṇṇattivajjaṃ, ticittaṃ, tivedananti.
पथवीखणनसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Pathavīkhaṇanasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
मुसावादवग्गो पठमो।
Musāvādavaggo paṭhamo.
