| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३७३] ३. मूसिकजातकवण्णना
[373] 3. Mūsikajātakavaṇṇanā
कुहिं गता कत्थ गताति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो अजातसत्तुं आरब्भ कथेसि। वत्थु हेट्ठा थुसजातके (जा॰ १.४.१४९ आदयो) वित्थारितमेव। इधापि सत्था तथेव राजानं सकिं पुत्तेन सद्धिं कीळमानं सकिं धम्मं सुणन्तं दिस्वा ‘‘तं निस्साय रञ्ञो भयं उप्पज्जिस्सती’’ति ञत्वा ‘‘महाराज, पोराणकराजानो आसङ्कितब्बं आसङ्कित्वा अत्तनो पुत्तं ‘अम्हाकं धूमकाले रज्जं कारेतू’ति एकमन्ते अकंसू’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Kuhiṃ gatā kattha gatāti idaṃ satthā veḷuvane viharanto ajātasattuṃ ārabbha kathesi. Vatthu heṭṭhā thusajātake (jā. 1.4.149 ādayo) vitthāritameva. Idhāpi satthā tatheva rājānaṃ sakiṃ puttena saddhiṃ kīḷamānaṃ sakiṃ dhammaṃ suṇantaṃ disvā ‘‘taṃ nissāya rañño bhayaṃ uppajjissatī’’ti ñatvā ‘‘mahārāja, porāṇakarājāno āsaṅkitabbaṃ āsaṅkitvā attano puttaṃ ‘amhākaṃ dhūmakāle rajjaṃ kāretū’ti ekamante akaṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तक्कसिलायं ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा दिसापामोक्खाचरियो अहोसि। तस्स सन्तिके बाराणसिरञ्ञो पुत्तो यवकुमारो नाम सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा अनुयोगं दत्वा गन्तुकामो तं आपुच्छि। आचरियो ‘‘पुत्तं निस्साय तस्स अन्तरायो भविस्सती’’ति अङ्गविज्जावसेन ञत्वा ‘‘एतमस्स हरिस्सामी’’ति एकं उपमं उपधारेतुं आरभि। तदा पनस्स एको अस्सो अहोसि, तस्स पादे वणो उट्ठहि, तं वणानुरक्खणत्थं गेहेयेव करिंसु। तस्साविदूरे एको उदपानो अत्थि। अथेका मूसिका गेहा निक्खमित्वा अस्सस्स पादे वणं खादति, अस्सो वारेतुं न सक्कोति। सो एकदिवसं वेदनं अधिवासेतुं असक्कोन्तो मूसिकं खादितुं आगतं पादेन पहरित्वा मारेत्वा उदपाने पातेसि। अस्सगोपका मूसिकं अपस्सन्ता ‘‘अञ्ञेसु दिवसेसु मूसिका आगन्त्वा वणं खादति, इदानि न पञ्ञायति, कहं नु खो गता’’ति वदिंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto takkasilāyaṃ brāhmaṇakule nibbattitvā disāpāmokkhācariyo ahosi. Tassa santike bārāṇasirañño putto yavakumāro nāma sabbasippāni uggaṇhitvā anuyogaṃ datvā gantukāmo taṃ āpucchi. Ācariyo ‘‘puttaṃ nissāya tassa antarāyo bhavissatī’’ti aṅgavijjāvasena ñatvā ‘‘etamassa harissāmī’’ti ekaṃ upamaṃ upadhāretuṃ ārabhi. Tadā panassa eko asso ahosi, tassa pāde vaṇo uṭṭhahi, taṃ vaṇānurakkhaṇatthaṃ geheyeva kariṃsu. Tassāvidūre eko udapāno atthi. Athekā mūsikā gehā nikkhamitvā assassa pāde vaṇaṃ khādati, asso vāretuṃ na sakkoti. So ekadivasaṃ vedanaṃ adhivāsetuṃ asakkonto mūsikaṃ khādituṃ āgataṃ pādena paharitvā māretvā udapāne pātesi. Assagopakā mūsikaṃ apassantā ‘‘aññesu divasesu mūsikā āgantvā vaṇaṃ khādati, idāni na paññāyati, kahaṃ nu kho gatā’’ti vadiṃsu.
बोधिसत्तो तं कारणं पच्चक्खं कत्वा ‘‘अञ्ञे अजानन्ता ‘कहं मूसिका गता’ति वदन्ति, मूसिकाय पन मारेत्वा उदपाने खित्तभावं अहमेव जानामी’’ति इदमेव कारणं उपमं कत्वा पठमं गाथं बन्धित्वा राजकुमारस्स अदासि। सो अपरं उपमं उपधारेन्तो तमेव अस्सं परुळ्हवणं निक्खमित्वा एकं यववत्थुं गन्त्वा ‘‘यवं खादिस्सामी’’ति वतिच्छिद्देन मुखं पवेसेन्तं दिस्वा तमेव कारणं उपमं कत्वा दुतियं गाथं बन्धित्वा तस्स अदासि। ततियगाथं पन अत्तनो पञ्ञाबलेनेव बन्धित्वा तम्पि तस्स दत्वा ‘‘तात, त्वं रज्जे पतिट्ठाय सायं न्हानपोक्खरणिं गच्छन्तो याव धुरसोपाना पठमं गाथं सज्झायन्तो गच्छेय्यासि, तव निवसनपासादं पविसन्तो याव सोपानपादमूला दुतियं गाथं सज्झायन्तो गच्छेय्यासि, ततो याव सोपानमत्थका ततियं गाथं सज्झायन्तो गच्छेय्यासी’’ति वत्वा पेसेसि।
Bodhisatto taṃ kāraṇaṃ paccakkhaṃ katvā ‘‘aññe ajānantā ‘kahaṃ mūsikā gatā’ti vadanti, mūsikāya pana māretvā udapāne khittabhāvaṃ ahameva jānāmī’’ti idameva kāraṇaṃ upamaṃ katvā paṭhamaṃ gāthaṃ bandhitvā rājakumārassa adāsi. So aparaṃ upamaṃ upadhārento tameva assaṃ paruḷhavaṇaṃ nikkhamitvā ekaṃ yavavatthuṃ gantvā ‘‘yavaṃ khādissāmī’’ti vaticchiddena mukhaṃ pavesentaṃ disvā tameva kāraṇaṃ upamaṃ katvā dutiyaṃ gāthaṃ bandhitvā tassa adāsi. Tatiyagāthaṃ pana attano paññābaleneva bandhitvā tampi tassa datvā ‘‘tāta, tvaṃ rajje patiṭṭhāya sāyaṃ nhānapokkharaṇiṃ gacchanto yāva dhurasopānā paṭhamaṃ gāthaṃ sajjhāyanto gaccheyyāsi, tava nivasanapāsādaṃ pavisanto yāva sopānapādamūlā dutiyaṃ gāthaṃ sajjhāyanto gaccheyyāsi, tato yāva sopānamatthakā tatiyaṃ gāthaṃ sajjhāyanto gaccheyyāsī’’ti vatvā pesesi.
सो कुमारो गन्त्वा उपराजा हुत्वा पितु अच्चयेन रज्जं कारेसि, तस्सेको पुत्तो जायि। सो सोळसवस्सकाले रज्जलोभेन ‘‘पितरं मारेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा उपट्ठाके आह ‘‘मय्हं पिता तरुणो, अहं एतस्स धूमकालं ओलोकेन्तो महल्लको भविस्सामि जराजिण्णो, तादिसे काले लद्धेनपि रज्जेन को अत्थो’’ति। ते आहंसु ‘‘देव, न सक्का पच्चन्तं गन्त्वा चोरत्तं कातुं, तव पितरं केनचि उपायेन मारेत्वा रज्जं गण्हा’’ति । सो ‘‘साधू’’ति अन्तोनिवेसने रञ्ञो सायं न्हानपोक्खरणीसमीपं गन्त्वा ‘‘एत्थ नं मारेस्सामी’’ति खग्गं गहेत्वा अट्ठासि। राजा सायं मूसिकं नाम दासिं ‘‘गन्त्वा पोक्खरणीपिट्ठिं सोधेत्वा एहि, न्हायिस्सामी’’ति पेसेसि। सा गन्त्वा पोक्खरणीपिट्ठिं सोधेन्ती कुमारं पस्सि। कुमारो अत्तनो कम्मस्स पाकटभावभयेन तं द्विधा छिन्दित्वा पोक्खरणियं पातेसि। राजा न्हायितुं अगमासि । सेसजनो ‘‘अज्जापि मूसिका दासी न पुनागच्छति, कुहिं गता कत्थ गता’’ति आह। राजा –
So kumāro gantvā uparājā hutvā pitu accayena rajjaṃ kāresi, tasseko putto jāyi. So soḷasavassakāle rajjalobhena ‘‘pitaraṃ māressāmī’’ti cintetvā upaṭṭhāke āha ‘‘mayhaṃ pitā taruṇo, ahaṃ etassa dhūmakālaṃ olokento mahallako bhavissāmi jarājiṇṇo, tādise kāle laddhenapi rajjena ko attho’’ti. Te āhaṃsu ‘‘deva, na sakkā paccantaṃ gantvā corattaṃ kātuṃ, tava pitaraṃ kenaci upāyena māretvā rajjaṃ gaṇhā’’ti . So ‘‘sādhū’’ti antonivesane rañño sāyaṃ nhānapokkharaṇīsamīpaṃ gantvā ‘‘ettha naṃ māressāmī’’ti khaggaṃ gahetvā aṭṭhāsi. Rājā sāyaṃ mūsikaṃ nāma dāsiṃ ‘‘gantvā pokkharaṇīpiṭṭhiṃ sodhetvā ehi, nhāyissāmī’’ti pesesi. Sā gantvā pokkharaṇīpiṭṭhiṃ sodhentī kumāraṃ passi. Kumāro attano kammassa pākaṭabhāvabhayena taṃ dvidhā chinditvā pokkharaṇiyaṃ pātesi. Rājā nhāyituṃ agamāsi . Sesajano ‘‘ajjāpi mūsikā dāsī na punāgacchati, kuhiṃ gatā kattha gatā’’ti āha. Rājā –
१२३.
123.
‘‘कुहिं गता कत्थ गता, इति लालप्पती जनो।
‘‘Kuhiṃ gatā kattha gatā, iti lālappatī jano;
अहमेवेको जानामि, उदपाने मूसिका हता’’ति॥ –
Ahameveko jānāmi, udapāne mūsikā hatā’’ti. –
पठमं गाथं भणन्तो पोक्खरणीतीरं अगमासि।
Paṭhamaṃ gāthaṃ bhaṇanto pokkharaṇītīraṃ agamāsi.
तत्थ कुहिं गता कत्थ गताति अञ्ञमञ्ञवेवचनानि। इति लालप्पतीति एवं विप्पलपति। इति अयं गाथा ‘‘अजानन्तो जनो मूसिका दासी कुहिं गताति विप्पलपति, राजकुमारेन द्विधा छिन्दित्वा मूसिकाय पोक्खरणियं पातितभावं अहमेव एको जानामी’’ति रञ्ञो अजानन्तस्सेव इममत्थं दीपेति।
Tattha kuhiṃ gatā kattha gatāti aññamaññavevacanāni. Iti lālappatīti evaṃ vippalapati. Iti ayaṃ gāthā ‘‘ajānanto jano mūsikā dāsī kuhiṃ gatāti vippalapati, rājakumārena dvidhā chinditvā mūsikāya pokkharaṇiyaṃ pātitabhāvaṃ ahameva eko jānāmī’’ti rañño ajānantasseva imamatthaṃ dīpeti.
कुमारो ‘‘मया कतकम्मं मय्हं पितरा ञात’’न्ति भीतो पलायित्वा तमत्थं उपट्ठाकानं आरोचेसि। ते सत्तट्ठदिवसच्चयेन पुन तं आहंसु ‘‘देव, सचे राजा जानेय्य, न तुण्ही भवेय्य, तक्कगाहेन पन तेन तं वुत्तं भविस्सति, मारेहि न’’न्ति। सो पुनेकदिवसं खग्गहत्थो सोपानपादमूले ठत्वा रञ्ञो आगमनकाले इतो चितो च पहरणोकासं ओलोकेसि। राजा –
Kumāro ‘‘mayā katakammaṃ mayhaṃ pitarā ñāta’’nti bhīto palāyitvā tamatthaṃ upaṭṭhākānaṃ ārocesi. Te sattaṭṭhadivasaccayena puna taṃ āhaṃsu ‘‘deva, sace rājā jāneyya, na tuṇhī bhaveyya, takkagāhena pana tena taṃ vuttaṃ bhavissati, mārehi na’’nti. So punekadivasaṃ khaggahattho sopānapādamūle ṭhatvā rañño āgamanakāle ito cito ca paharaṇokāsaṃ olokesi. Rājā –
१२४.
124.
‘‘यञ्चेतं इति चीति च, गद्रभोव निवत्तसि।
‘‘Yañcetaṃ iti cīti ca, gadrabhova nivattasi;
उदपाने मूसिकं हन्त्वा, यवं भक्खेतुमिच्छसी’’ति॥ –
Udapāne mūsikaṃ hantvā, yavaṃ bhakkhetumicchasī’’ti. –
दुतियं गाथं सज्झायन्तो अगमासि। अयम्पि गाथा ‘‘यस्मा त्वं इति चीति च इतो चितो च पहरणोकासं ओलोकेन्तो गद्रभोव निवत्तसि, तस्मा तं जानामि ‘पुरिमदिवसे पोक्खरणियं मूसिकं दासिं हन्त्वा अज्ज मं यवराजानं भक्खेतुं मारेतुं इच्छसी’’’ति रञ्ञो अजानन्तस्सेव इममत्थं दीपेति।
Dutiyaṃ gāthaṃ sajjhāyanto agamāsi. Ayampi gāthā ‘‘yasmā tvaṃ iti cīti ca ito cito ca paharaṇokāsaṃ olokento gadrabhova nivattasi, tasmā taṃ jānāmi ‘purimadivase pokkharaṇiyaṃ mūsikaṃ dāsiṃ hantvā ajja maṃ yavarājānaṃ bhakkhetuṃ māretuṃ icchasī’’’ti rañño ajānantasseva imamatthaṃ dīpeti.
कुमारो ‘‘दिट्ठोम्हि पितरा’’ति उत्रस्तो पलायि। सो पुन अड्ढमासमत्तं अतिक्कमित्वा ‘‘राजानं दब्बिया पहरित्वा मारेस्सामी’’ति एकं दीघदण्डकं दब्बिपहरणं गहेत्वा ओलुम्बित्वा अट्ठासि। राजा –
Kumāro ‘‘diṭṭhomhi pitarā’’ti utrasto palāyi. So puna aḍḍhamāsamattaṃ atikkamitvā ‘‘rājānaṃ dabbiyā paharitvā māressāmī’’ti ekaṃ dīghadaṇḍakaṃ dabbipaharaṇaṃ gahetvā olumbitvā aṭṭhāsi. Rājā –
१२५.
125.
‘‘दहरो चासि दुम्मेध, पठमुप्पत्तिको सुसु।
‘‘Daharo cāsi dummedha, paṭhamuppattiko susu;
दीघञ्चेतं समासज्ज, न ते दस्सामि जीवित’’न्ति॥ –
Dīghañcetaṃ samāsajja, na te dassāmi jīvita’’nti. –
ततियं गाथं सज्झायन्तो सोपानपादमत्थकं अभिरुहि।
Tatiyaṃ gāthaṃ sajjhāyanto sopānapādamatthakaṃ abhiruhi.
तत्थ पठमुप्पत्तिकोति पठमवयेन उप्पत्तितो उपेतो, पठमवये ठितोति अत्थो। सुसूति तरुणो। दीघन्ति दीघदण्डकं दब्बिपहरणं। समासज्जाति गहेत्वा, ओलुम्बित्वा ठितोसीति अत्थो। अयम्पि गाथा ‘‘दुम्मेध, अत्तनो वयं परिभुञ्जितुं न लभिस्ससि, न ते दानि निल्लज्जस्स जीवितं दस्सामि, मारेत्वा खण्डाखण्डं छिन्दित्वा सूलेयेव आवुणापेस्सामी’’ति रञ्ञो अजानन्तस्सेव कुमारं सन्तज्जयमाना इममत्थं दीपेति।
Tattha paṭhamuppattikoti paṭhamavayena uppattito upeto, paṭhamavaye ṭhitoti attho. Susūti taruṇo. Dīghanti dīghadaṇḍakaṃ dabbipaharaṇaṃ. Samāsajjāti gahetvā, olumbitvā ṭhitosīti attho. Ayampi gāthā ‘‘dummedha, attano vayaṃ paribhuñjituṃ na labhissasi, na te dāni nillajjassa jīvitaṃ dassāmi, māretvā khaṇḍākhaṇḍaṃ chinditvā sūleyeva āvuṇāpessāmī’’ti rañño ajānantasseva kumāraṃ santajjayamānā imamatthaṃ dīpeti.
सो तं दिवसं पलायितुं असक्कोन्तो ‘‘जीवितं मे देहि, देवा’’ति रञ्ञो पादमूले निपज्जि। राजा तं तज्जेत्वा सङ्खलिकाहि बन्धापेत्वा बन्धनागारे कारेत्वा सेतच्छत्तस्स हेट्ठा अलङ्कतराजासने निसीदित्वा ‘‘अम्हाकं आचरियो दिसापामोक्खो ब्राह्मणो इमं मय्हं अन्तरायं दिस्वा इमा तिस्सो गाथा अभासी’’ति हट्ठतुट्ठो उदानं उदानेन्तो सेसगाथा अभासि –
So taṃ divasaṃ palāyituṃ asakkonto ‘‘jīvitaṃ me dehi, devā’’ti rañño pādamūle nipajji. Rājā taṃ tajjetvā saṅkhalikāhi bandhāpetvā bandhanāgāre kāretvā setacchattassa heṭṭhā alaṅkatarājāsane nisīditvā ‘‘amhākaṃ ācariyo disāpāmokkho brāhmaṇo imaṃ mayhaṃ antarāyaṃ disvā imā tisso gāthā abhāsī’’ti haṭṭhatuṭṭho udānaṃ udānento sesagāthā abhāsi –
१२६.
126.
‘‘नान्तलिक्खभवनेन, नाङ्गपुत्तपिनेन वा।
‘‘Nāntalikkhabhavanena, nāṅgaputtapinena vā;
पुत्तेन हि पत्थयितो, सिलोकेहि पमोचितो॥
Puttena hi patthayito, silokehi pamocito.
१२७.
127.
‘‘सब्बं सुतमधीयेथ, हीनमुक्कट्ठमज्झिमं।
‘‘Sabbaṃ sutamadhīyetha, hīnamukkaṭṭhamajjhimaṃ;
सब्बस्स अत्थं जानेय्य, न च सब्बं पयोजये।
Sabbassa atthaṃ jāneyya, na ca sabbaṃ payojaye;
होति तादिसको कालो, यत्थ अत्थावहं सुत’’न्ति॥
Hoti tādisako kālo, yattha atthāvahaṃ suta’’nti.
तत्थ नान्तलिक्खभवनेनाति अन्तलिक्खभवनं वुच्चति दिब्बविमानं, अहं अज्ज अन्तलिक्खभवनम्पि न आरुळ्हो, तस्मा अन्तलिक्खभवनेनापि अज्ज मरणतो न पमोचितोम्हि। नाङ्गपुत्तपिनेन वाति अङ्गसरिक्खकेन वा पुत्तपिनेनपि न पमोचितो। पुत्तेन हि पत्थयितोति अहं पन अत्तनो पुत्तेनेव अज्ज मारेतुं पत्थितो। सिलोकेहि पमोचितोति सोहं आचरियेन बन्धित्वा दिन्नाहि गाथाहि पमोचितो।
Tattha nāntalikkhabhavanenāti antalikkhabhavanaṃ vuccati dibbavimānaṃ, ahaṃ ajja antalikkhabhavanampi na āruḷho, tasmā antalikkhabhavanenāpi ajja maraṇato na pamocitomhi. Nāṅgaputtapinena vāti aṅgasarikkhakena vā puttapinenapi na pamocito. Puttena hi patthayitoti ahaṃ pana attano putteneva ajja māretuṃ patthito. Silokehi pamocitoti sohaṃ ācariyena bandhitvā dinnāhi gāthāhi pamocito.
सुतन्ति परियत्तिं। अधीयेथाति गण्हेय्य सिक्खेय्य। हीनमुक्कट्ठमज्झिमन्ति हीनं वा होतु उत्तमं वा मज्झिमं वा, सब्बं अधीयितब्बमेवाति दीपेति। न च सब्बं पयोजयेति हीनं मन्तं वा सिप्पं वा मज्झिमं वा न पयोजये, उत्तममेव पयोजयेय्याति अत्थो। यत्थ अत्थावहं सुतन्ति यस्मिं काले महोसधपण्डितस्स कुम्भकारकम्मकरणं विय यंकिञ्चि सिक्खितसिप्पं अत्थावहं होति, तादिसोपि कालो होतियेवाति अत्थो। अपरभागे रञ्ञो अच्चयेन कुमारो रज्जे पतिट्ठासि।
Sutanti pariyattiṃ. Adhīyethāti gaṇheyya sikkheyya. Hīnamukkaṭṭhamajjhimanti hīnaṃ vā hotu uttamaṃ vā majjhimaṃ vā, sabbaṃ adhīyitabbamevāti dīpeti. Na ca sabbaṃ payojayeti hīnaṃ mantaṃ vā sippaṃ vā majjhimaṃ vā na payojaye, uttamameva payojayeyyāti attho. Yattha atthāvahaṃ sutanti yasmiṃ kāle mahosadhapaṇḍitassa kumbhakārakammakaraṇaṃ viya yaṃkiñci sikkhitasippaṃ atthāvahaṃ hoti, tādisopi kālo hotiyevāti attho. Aparabhāge rañño accayena kumāro rajje patiṭṭhāsi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा दिसापामोक्खो आचरियो अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā disāpāmokkho ācariyo ahameva ahosi’’nti.
मूसिकजातकवण्णना ततिया।
Mūsikajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३७३. मूसिकजातकं • 373. Mūsikajātakaṃ
