Upanishads |
Nadabindu Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
॥ नादबिन्दूपनिषत् ॥
(ऋग्वेदीय योगोपनिषत्)
॥ nādabindūpaniṣat ॥
(ṛgvedīya yogopaniṣat)
वैराजात्मोपासनया सञ्जातज्ञानवह्निना ।
दग्ध्वा कर्मत्रयं योगी यत्पदं याति तद्भजे ॥
vairājātmopāsanayā sañjātajñānavahninā ।
dagdhvā karmatrayaṃ yogī yatpadaṃ yāti tadbhaje ॥
ॐ वाङ्मे मनसि प्रतिष्ठिता । मनो मे वाचि प्रतिष्टितम् ।
आविरावीर्म एधि । वेदस्य मा आणीस्थः ।श्रुतं मे मा
प्रहासीः ।
अनेनाधीतेनाहोरात्रान्सन्दधामि ।
ऋतं वदिष्यामि । सत्यं वदिष्यामि ।
तन्मामवतु । तद्वक्तारमवतु ।
अवतु मामवतु वक्तारम् ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ vāṅme manasi pratiṣṭhitā । mano me vāci pratiṣṭitam ।
āvirāvīrma edhi । vedasya mā āṇīsthaḥ ।śrutaṃ me mā
prahāsīḥ ।
anenādhītenāhorātrānsandadhāmi ।
ṛtaṃ vadiṣyāmi । satyaṃ vadiṣyāmi ।
tanmāmavatu । tadvaktāramavatu ।
avatu māmavatu vaktāram ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
ॐ अकारो दक्षिणः पक्ष उकारस्तूत्तरः स्मृतः ।
मकारं पुच्छमित्याहुरर्धमात्रा तु मस्तकम् ॥ १॥
oṃ akāro dakṣiṇaḥ pakṣa ukārastūttaraḥ smṛtaḥ ।
makāraṃ pucchamityāhurardhamātrā tu mastakam ॥ 1॥
पादादिकं गुणास्तस्य शरीरं तत्त्वमुच्यते ।
धर्मोऽस्य दक्षिणश्चक्षुरधर्मो योऽपरः स्मृतः ॥ २॥
pādādikaṃ guṇāstasya śarīraṃ tattvamucyate ।
dharmo'sya dakṣiṇaścakṣuradharmo yo'paraḥ smṛtaḥ ॥ 2॥
भूर्लोकः पादयोस्तस्य भुवर्लोकस्तु जानुनि ।
सुवर्लोकः कटीदेशे नाभिदेशे महर्जगत् ॥ ३॥
bhūrlokaḥ pādayostasya bhuvarlokastu jānuni ।
suvarlokaḥ kaṭīdeśe nābhideśe maharjagat ॥ 3॥
जनोलोकस्तु हृद्देशे कण्ठे लोकस्तपस्ततः ।
भ्रुवोर्ललाटमध्ये तु सत्यलोको व्यवस्थितः ॥ ४॥
janolokastu hṛddeśe kaṇṭhe lokastapastataḥ ।
bhruvorlalāṭamadhye tu satyaloko vyavasthitaḥ ॥ 4॥
सहस्रार्णमतीवात्र मन्त्र एष प्रदर्शितः ।
एवमेतां समारूढो हंसयोगविचक्षणः ॥ ५॥
sahasrārṇamatīvātra mantra eṣa pradarśitaḥ ।
evametāṃ samārūḍho haṃsayogavicakṣaṇaḥ ॥ 5॥
न भिद्यते कर्मचारैः पापकोटिशतैरपि ।
आग्नेयी प्रथमा मात्रा वायव्येषा तथापरा ॥ ६॥
na bhidyate karmacāraiḥ pāpakoṭiśatairapi ।
āgneyī prathamā mātrā vāyavyeṣā tathāparā ॥ 6॥
भानुमण्डलसंकाशा भवेन्मात्रा तथोत्तरा ।
परमा चार्धमात्रा या वारुणीं तां विदुर्बुधाः ॥ ७॥
bhānumaṇḍalasaṃkāśā bhavenmātrā tathottarā ।
paramā cārdhamātrā yā vāruṇīṃ tāṃ vidurbudhāḥ ॥ 7॥
कालत्रयेऽपि यत्रेमा मात्रा नूनं प्रतिष्ठिताः ।
एष ओङ्कार आख्यातो धारणाभिर्निबोधत ॥ ८॥
kālatraye'pi yatremā mātrā nūnaṃ pratiṣṭhitāḥ ।
eṣa oṅkāra ākhyāto dhāraṇābhirnibodhata ॥ 8॥
घोषिणी प्रथमा मात्रा विद्युन्मात्रा तथाऽपरा ।
पतङ्गिनी तृतीया स्याच्चतुर्थी वायुवेगिनी ॥ ९॥
ghoṣiṇī prathamā mātrā vidyunmātrā tathā'parā ।
pataṅginī tṛtīyā syāccaturthī vāyuveginī ॥ 9॥
पञ्चमी नामधेया तु षष्ठी चैन्द्र्यभिधीयते ।
सप्तमी वैष्णवी नाम अष्टमी शाङ्करीति च ॥ १०॥
pañcamī nāmadheyā tu ṣaṣṭhī caindryabhidhīyate ।
saptamī vaiṣṇavī nāma aṣṭamī śāṅkarīti ca ॥ 10॥
नवमी महती नाम धृतिस्तु दशमी मता ।
एकादशी भवेन्नारी ब्राह्मी तु द्वादशी परा ॥ ११॥
navamī mahatī nāma dhṛtistu daśamī matā ।
ekādaśī bhavennārī brāhmī tu dvādaśī parā ॥ 11॥
प्रथमायां तु मात्रायां यदि प्राणैर्वियुज्यते ।
भरते वर्षराजासौ सार्वभौमः प्रजायते ॥ १२॥
prathamāyāṃ tu mātrāyāṃ yadi prāṇairviyujyate ।
bharate varṣarājāsau sārvabhaumaḥ prajāyate ॥ 12॥
द्वितीयायां समुत्क्रान्तो भवेद्यक्षो महात्मवान् ।
विद्याधरस्तृतीयायां गान्धर्वस्तु चतुर्थिका ॥ १३॥
dvitīyāyāṃ samutkrānto bhavedyakṣo mahātmavān ।
vidyādharastṛtīyāyāṃ gāndharvastu caturthikā ॥ 13॥
पञ्चम्यामथ मात्रायां यदि प्राणैर्वियुज्यते ।
उषितः सह देवत्वं सोमलोके महीयते ॥ १४॥
pañcamyāmatha mātrāyāṃ yadi prāṇairviyujyate ।
uṣitaḥ saha devatvaṃ somaloke mahīyate ॥ 14॥
षष्ठ्यामिन्द्रस्य सायुज्यं सप्तम्यां वैष्णवं पदम् ।
अष्टम्यां व्रजते रुद्रं पशूनां च पतिं तथा ॥ १५॥
ṣaṣṭhyāmindrasya sāyujyaṃ saptamyāṃ vaiṣṇavaṃ padam ।
aṣṭamyāṃ vrajate rudraṃ paśūnāṃ ca patiṃ tathā ॥ 15॥
नवम्यां तु महर्लोकं दशम्यां तु जनं व्रजेत् ।
एकादश्यां तपोलोकं द्वादश्यां ब्रह्म शाश्वतम् ॥ १६॥
navamyāṃ tu maharlokaṃ daśamyāṃ tu janaṃ vrajet ।
ekādaśyāṃ tapolokaṃ dvādaśyāṃ brahma śāśvatam ॥ 16॥
ततः परतरं शुद्धं व्यापकं निर्मलं शिवम् ।
सदोदितं परं ब्रह्म ज्योतिषामुदयो यतः ॥ १७॥
tataḥ parataraṃ śuddhaṃ vyāpakaṃ nirmalaṃ śivam ।
sadoditaṃ paraṃ brahma jyotiṣāmudayo yataḥ ॥ 17॥
अतीन्द्रियं गुणातीतं मनो लीनं यदा भवेत् ।
अनूपमं शिवं शान्तं योगयुक्तं सदा विशेत् ॥ १८॥
atīndriyaṃ guṇātītaṃ mano līnaṃ yadā bhavet ।
anūpamaṃ śivaṃ śāntaṃ yogayuktaṃ sadā viśet ॥ 18॥
तद्युक्तस्तन्मयो जन्तुः शनैर्मुञ्चेत्कलेवरम् ।
संस्थितो योगचारेण सर्वसङ्गविवर्जितः ॥ १९॥
tadyuktastanmayo jantuḥ śanairmuñcetkalevaram ।
saṃsthito yogacāreṇa sarvasaṅgavivarjitaḥ ॥ 19॥
ततो विलीनपाशोऽसौ विमलः कमलाप्रभुः ।
तेनैव ब्रह्मभावेन परमानन्दमश्नुते ॥ २०॥
tato vilīnapāśo'sau vimalaḥ kamalāprabhuḥ ।
tenaiva brahmabhāvena paramānandamaśnute ॥ 20॥
आत्मानं सततं ज्ञात्वा कालं नय महामते ।
प्रारब्धमखिलं भुञ्जन्नोद्वेगं कर्तुमर्हसि ॥ २१॥
ātmānaṃ satataṃ jñātvā kālaṃ naya mahāmate ।
prārabdhamakhilaṃ bhuñjannodvegaṃ kartumarhasi ॥ 21॥
उत्पन्ने तत्त्वविज्ञाने प्रारब्धं नैव मुञ्चति ।
तत्त्वज्ञानोदयादूर्ध्वं प्रारब्धं नैव विद्यते ॥ २२॥
utpanne tattvavijñāne prārabdhaṃ naiva muñcati ।
tattvajñānodayādūrdhvaṃ prārabdhaṃ naiva vidyate ॥ 22॥
देहादीनामसत्त्वात्तु यथा स्वप्नो विबोधतः ।
कर्म जन्मान्तरीयं यत्प्रारब्धमिति कीर्तितम् ॥ २३॥
dehādīnāmasattvāttu yathā svapno vibodhataḥ ।
karma janmāntarīyaṃ yatprārabdhamiti kīrtitam ॥ 23॥
तत्तु जन्मान्तराभावात्पुंसो नैवास्ति कर्हिचित् ।
स्वप्नदेहो यथाध्यस्तस्तथैवायं हि देहकः ॥ २४॥
tattu janmāntarābhāvātpuṃso naivāsti karhicit ।
svapnadeho yathādhyastastathaivāyaṃ hi dehakaḥ ॥ 24॥
अध्यस्तस्य कुतो जन्म जन्माभावे कुतः स्थितिः ।
उपादानं प्रपञ्चस्य मृद्भाण्डस्येव पश्यति ॥ २५॥
adhyastasya kuto janma janmābhāve kutaḥ sthitiḥ ।
upādānaṃ prapañcasya mṛdbhāṇḍasyeva paśyati ॥ 25॥
अज्ञानं चेति वेदान्तैस्तस्मिन्नष्टे क्व विश्वता ।
यथा रज्जुअं परित्यज्य सर्पं गृह्णाति वै भ्रमात् ॥ २६॥
ajñānaṃ ceti vedāntaistasminnaṣṭe kva viśvatā ।
yathā rajjuaṃ parityajya sarpaṃ gṛhṇāti vai bhramāt ॥ 26॥
तद्वत्सत्यमविज्ञाय जगत्पश्यति मूढधीः ।
रज्जुखण्डे परिज्ञाते सर्परूपं न तिष्ठति ॥ २७॥
tadvatsatyamavijñāya jagatpaśyati mūḍhadhīḥ ।
rajjukhaṇḍe parijñāte sarparūpaṃ na tiṣṭhati ॥ 27॥
अधिष्ठाने तथा ज्ञाते प्रपञ्चे शून्यतां गते ।
देहस्यापि प्रपञ्चत्वात्प्रारब्धावस्थितिः कृतः ॥ २८॥
adhiṣṭhāne tathā jñāte prapañce śūnyatāṃ gate ।
dehasyāpi prapañcatvātprārabdhāvasthitiḥ kṛtaḥ ॥ 28॥
अज्ञानजनबोधार्थं प्रारब्धमिति चोच्यते ।
ततः कालवशादेव प्रारब्धे तु क्षयं गते ॥ २९॥
ajñānajanabodhārthaṃ prārabdhamiti cocyate ।
tataḥ kālavaśādeva prārabdhe tu kṣayaṃ gate ॥ 29॥
ब्रह्मप्रणवसन्धानं नादो ज्योतिर्मयः शिवः ।
स्वयमाविर्भवेदात्मा मेघापायेंऽशुमानिव ॥ ३०॥
brahmapraṇavasandhānaṃ nādo jyotirmayaḥ śivaḥ ।
svayamāvirbhavedātmā meghāpāyeṃ'śumāniva ॥ 30॥
सिद्धासने स्थितो योगी मुद्रां सन्धाय वैष्णवीम् ।
शृणुयाद्दक्षिणे कर्णे नादमन्तर्गतं सदा ॥ ३१॥
siddhāsane sthito yogī mudrāṃ sandhāya vaiṣṇavīm ।
śṛṇuyāddakṣiṇe karṇe nādamantargataṃ sadā ॥ 31॥
अभ्यस्यमानो नादोऽयं बाह्यमावृणुते ध्वनिम् ।
पक्षाद्विपक्षमखिलं जित्वा तुर्यपदं व्रजेत् ॥ ३२॥
abhyasyamāno nādo'yaṃ bāhyamāvṛṇute dhvanim ।
pakṣādvipakṣamakhilaṃ jitvā turyapadaṃ vrajet ॥ 32॥
श्रूयते प्रथमाभ्यासे नादो नानाविधो महान् ।
वर्धमानस्तथाभ्यासे श्रूयते सूक्ष्मसूक्ष्मतः ॥ ३३॥
śrūyate prathamābhyāse nādo nānāvidho mahān ।
vardhamānastathābhyāse śrūyate sūkṣmasūkṣmataḥ ॥ 33॥
आदौ जलधिमूतभेरीनिर्झरसम्भवः ।
मध्ये मर्दलशब्दाभो घण्टाकाहलजस्तथा ॥ ३४॥
ādau jaladhimūtabherīnirjharasambhavaḥ ।
madhye mardalaśabdābho ghaṇṭākāhalajastathā ॥ 34॥
अन्ते तु किङ्किणीवंशवीणाभ्रमरनिःस्वनः ।
इति नानाविधा नादाः श्रूयन्ते सूक्ष्मसूक्ष्मतः ॥ ३५॥
ante tu kiṅkiṇīvaṃśavīṇābhramaraniḥsvanaḥ ।
iti nānāvidhā nādāḥ śrūyante sūkṣmasūkṣmataḥ ॥ 35॥
महति श्रूयमाणे तु महाभेर्यादिकध्वनौ ।
तत्र सूक्ष्मं सूक्ष्मतरं नादमेव परामृशेत् ॥ ३६॥
mahati śrūyamāṇe tu mahābheryādikadhvanau ।
tatra sūkṣmaṃ sūkṣmataraṃ nādameva parāmṛśet ॥ 36॥
घनमुत्सृज्य वा सूक्ष्मे सूक्ष्ममुत्सृज्य वा घने ।
रममाणमपि क्षिप्तं मनो नान्यत्र चालयेत् ॥ ३७॥
ghanamutsṛjya vā sūkṣme sūkṣmamutsṛjya vā ghane ।
ramamāṇamapi kṣiptaṃ mano nānyatra cālayet ॥ 37॥
यत्र कुत्रापि वा नादे लगति प्रथमं मनः ।
तत्र तत्र स्थिरीभूत्वा तेन सार्धं विलीयते ॥ ३८॥
yatra kutrāpi vā nāde lagati prathamaṃ manaḥ ।
tatra tatra sthirībhūtvā tena sārdhaṃ vilīyate ॥ 38॥
विस्मृत्य सकलं बाह्यं नादे दुग्धाम्बुवन्मनः ।
एकीभूयाथ सहसा चिदाकाशे विलीयते ॥ ३९॥
vismṛtya sakalaṃ bāhyaṃ nāde dugdhāmbuvanmanaḥ ।
ekībhūyātha sahasā cidākāśe vilīyate ॥ 39॥
उदासीनस्ततो भूत्वा सदाभ्यासेन संयमी ।
उन्मनीकारकं सद्यो नादमेवावधारयेत् ॥ ४०॥
udāsīnastato bhūtvā sadābhyāsena saṃyamī ।
unmanīkārakaṃ sadyo nādamevāvadhārayet ॥ 40॥
सर्वचिन्तां समुत्सृज्य सर्वचेष्टाविवर्जितः ।
नादमेवानुसंदध्यान्नादे चित्तं विलीयते ॥ ४१॥
sarvacintāṃ samutsṛjya sarvaceṣṭāvivarjitaḥ ।
nādamevānusaṃdadhyānnāde cittaṃ vilīyate ॥ 41॥
मकरन्दं पिबन्भृङ्गो गन्धान्नापेक्षते तथा ।
नादासक्तं सदा चित्तं विषयं न हि काङ्क्षति ॥ ४२॥
makarandaṃ pibanbhṛṅgo gandhānnāpekṣate tathā ।
nādāsaktaṃ sadā cittaṃ viṣayaṃ na hi kāṅkṣati ॥ 42॥
बद्धः सुनादगन्धेन सद्यः संत्यक्तचापलः ।
नादग्रहणतश्चित्तमन्तरङ्गभुजङ्गमः ॥ ४३॥
baddhaḥ sunādagandhena sadyaḥ saṃtyaktacāpalaḥ ।
nādagrahaṇataścittamantaraṅgabhujaṅgamaḥ ॥ 43॥
विस्मृत्य विश्वमेकाग्रः कुत्रचिन्न हि धावति ।
मनोमत्तगजेन्द्रस्य विषयोद्यानचारिणः ॥ ४४॥
vismṛtya viśvamekāgraḥ kutracinna hi dhāvati ।
manomattagajendrasya viṣayodyānacāriṇaḥ ॥ 44॥
नियामनसमर्थोऽयं निनादो निशिताङ्कुशः ।
नादोऽन्तरङ्गसारङ्गबन्धने वागुरायते ॥ ४५॥
niyāmanasamartho'yaṃ ninādo niśitāṅkuśaḥ ।
nādo'ntaraṅgasāraṅgabandhane vāgurāyate ॥ 45॥
अन्तरङ्गसमुद्रस्य रोधे वेलायतेऽपि च ।
ब्रह्मप्रणवसंलग्ननादो ज्योतिर्मयात्मकः ॥ ४६॥
antaraṅgasamudrasya rodhe velāyate'pi ca ।
brahmapraṇavasaṃlagnanādo jyotirmayātmakaḥ ॥ 46॥
मनस्तत्र लयं याति तद्विष्णोः परमं पदम् ।
तावदाकाशसङ्कल्पो यावच्छब्दः प्रवतते ॥ ४७॥
manastatra layaṃ yāti tadviṣṇoḥ paramaṃ padam ।
tāvadākāśasaṅkalpo yāvacchabdaḥ pravatate ॥ 47॥
निःशब्दं तत्परं ब्रह्म परमात्मा समीर्यते ।
नादो यावन्मनस्तावन्नादान्तेऽपि मनोन्मनी ॥ ४८॥
niḥśabdaṃ tatparaṃ brahma paramātmā samīryate ।
nādo yāvanmanastāvannādānte'pi manonmanī ॥ 48॥
सशब्दश्चाक्षरे क्षीणे निःशब्दं परमं पदम् ।
सदा नादानुसन्धानात्संक्षीणा वासना भवेत् ॥ ४९॥
saśabdaścākṣare kṣīṇe niḥśabdaṃ paramaṃ padam ।
sadā nādānusandhānātsaṃkṣīṇā vāsanā bhavet ॥ 49॥
निरञ्जने विलीयेते मनोवायू न संशयः ।
नादकोटिसहस्राणि बिन्दुकोटिशतानि च ॥ ५०॥
nirañjane vilīyete manovāyū na saṃśayaḥ ।
nādakoṭisahasrāṇi bindukoṭiśatāni ca ॥ 50॥
सर्वे तत्र लयं यान्ति ब्रह्मप्रणवनादके ।
सर्वावस्थाविनिर्मुक्तः सर्वचिन्ताविवर्जितः ॥ ५१॥
sarve tatra layaṃ yānti brahmapraṇavanādake ।
sarvāvasthāvinirmuktaḥ sarvacintāvivarjitaḥ ॥ 51॥
मृतवत्तिष्ठते योगी स मुक्तो नात्र संशयः ।
शङ्खदुन्दुभिनादं च न श्रुणोति कदाचन ॥ ५२॥
mṛtavattiṣṭhate yogī sa mukto nātra saṃśayaḥ ।
śaṅkhadundubhinādaṃ ca na śruṇoti kadācana ॥ 52॥
काष्ठवज्ज्ञायते देह उन्मन्यावस्थया ध्रुवम् ।
न जानाति स शीतोष्णं न दुःखं न सुखं तथा ॥ ५३॥
kāṣṭhavajjñāyate deha unmanyāvasthayā dhruvam ।
na jānāti sa śītoṣṇaṃ na duḥkhaṃ na sukhaṃ tathā ॥ 53॥
न मानं नावमानं च संत्यक्त्वा तु समाधिना ।
अवस्थात्रयमन्वेति न चित्तं योगिनः सदा ॥ ५४॥
na mānaṃ nāvamānaṃ ca saṃtyaktvā tu samādhinā ।
avasthātrayamanveti na cittaṃ yoginaḥ sadā ॥ 54॥
जाग्रन्निद्राविनिर्मुक्तः स्वरूपावस्थतामियात् ॥ ५५॥
jāgrannidrāvinirmuktaḥ svarūpāvasthatāmiyāt ॥ 55॥
दृष्टिः स्थिरा यस्य विना सदृश्यम्
वायुः स्थिरो यस्य विना प्रयत्नम् ।
चित्तं स्थिरं यस्य विनावलम्बम्
स ब्रह्मतारान्तरनादरूपः ॥ ५६॥
dṛṣṭiḥ sthirā yasya vinā sadṛśyam
vāyuḥ sthiro yasya vinā prayatnam ।
cittaṃ sthiraṃ yasya vināvalambam
sa brahmatārāntaranādarūpaḥ ॥ 56॥
इत्युपनिषत् ॥
ॐ वाङ्मे मनसीति शान्तिः ॥
ityupaniṣat ॥
oṃ vāṅme manasīti śāntiḥ ॥
इति नादबिन्दूपनिषत्समाप्ता ॥
iti nādabindūpaniṣatsamāptā ॥