| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
६. नदीकस्सपत्थेरगाथावण्णना
6. Nadīkassapattheragāthāvaṇṇanā
अत्थाय वत मेतिआदिका आयस्मतो नदीकस्सपत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्तो पदुमुत्तरस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो एकदिवसं सत्थारं पिण्डाय चरन्तं दिस्वा पसन्नमानसो अत्तना रोपितस्स अम्बरुक्खस्स पठमुप्पन्नं मनोसिलावण्णं एकं अम्बफलं अदासि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे मगधरट्ठे ब्राह्मणकुले उरुवेलकस्सपस्स भाता हुत्वा निब्बत्तो। वयप्पत्तो निस्सरणज्झासयताय घरावासं अनिच्छन्तो तापसपब्बज्जं पब्बजित्वा तीहि तापससतेहि सद्धिं नेरञ्जराय नदिया तीरे अस्समं मापेत्वा विहरति। नदीतीरे वसनतो हिस्स कस्सपगोत्तताय च नदीकस्सपोति समञ्ञा अहोसि। तस्स भगवा सपरिसस्स एहिभिक्खुभावेन उपसम्पदं अदासि। तं सब्बं खन्धके (महाव॰ ३६-३९) आगतमेव। सो भगवतो आदित्तपरियायदेसनाय (महाव॰ ५४; सं॰ नि॰ ४.२८) अरहत्ते पतिट्ठासि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४४.८१-८७) –
Atthāyavata metiādikā āyasmato nadīkassapattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinanto padumuttarassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthāraṃ piṇḍāya carantaṃ disvā pasannamānaso attanā ropitassa ambarukkhassa paṭhamuppannaṃ manosilāvaṇṇaṃ ekaṃ ambaphalaṃ adāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde magadharaṭṭhe brāhmaṇakule uruvelakassapassa bhātā hutvā nibbatto. Vayappatto nissaraṇajjhāsayatāya gharāvāsaṃ anicchanto tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā tīhi tāpasasatehi saddhiṃ nerañjarāya nadiyā tīre assamaṃ māpetvā viharati. Nadītīre vasanato hissa kassapagottatāya ca nadīkassapoti samaññā ahosi. Tassa bhagavā saparisassa ehibhikkhubhāvena upasampadaṃ adāsi. Taṃ sabbaṃ khandhake (mahāva. 36-39) āgatameva. So bhagavato ādittapariyāyadesanāya (mahāva. 54; saṃ. ni. 4.28) arahatte patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.44.81-87) –
‘‘पदुमुत्तरबुद्धस्स, लोकजेट्ठस्स तादिनो।
‘‘Padumuttarabuddhassa, lokajeṭṭhassa tādino;
पिण्डाय विचरन्तस्स, धारतो उत्तमं यसं॥
Piṇḍāya vicarantassa, dhārato uttamaṃ yasaṃ.
‘‘अग्गफलं गहेत्वान, विप्पसन्नेन चेतसा।
‘‘Aggaphalaṃ gahetvāna, vippasannena cetasā;
दक्खिणेय्यस्स वीरस्स, अदासिं सत्थुनो अहं॥
Dakkhiṇeyyassa vīrassa, adāsiṃ satthuno ahaṃ.
‘‘तेन कम्मेन द्विपदिन्द, लोकजेट्ठ नरासभ।
‘‘Tena kammena dvipadinda, lokajeṭṭha narāsabha;
पत्तोम्हि अचलं ठानं, हित्वा जयपराजयं॥
Pattomhi acalaṃ ṭhānaṃ, hitvā jayaparājayaṃ.
‘‘सतसहस्सितो कप्पे, यं दानमददिं तदा।
‘‘Satasahassito kappe, yaṃ dānamadadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, अग्गदानस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, aggadānassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्ते पन पतिट्ठितो अपरभागे अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा दिट्ठिसमुग्घातकित्तनमुखेन अञ्ञं ब्याकरोन्तो –
Arahatte pana patiṭṭhito aparabhāge attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā diṭṭhisamugghātakittanamukhena aññaṃ byākaronto –
३४०.
340.
‘‘अत्थाय वत मे बुद्धो, नदिं नेरञ्जरं अगा।
‘‘Atthāya vata me buddho, nadiṃ nerañjaraṃ agā;
यस्साहं धम्मं सुत्वान, मिच्छादिट्ठिं विवज्जयिं॥
Yassāhaṃ dhammaṃ sutvāna, micchādiṭṭhiṃ vivajjayiṃ.
३४१.
341.
‘‘यजिं उच्चावचे यञ्ञे, अग्गिहुत्तं जुहिं अहं।
‘‘Yajiṃ uccāvace yaññe, aggihuttaṃ juhiṃ ahaṃ;
एसा सुद्धीति मञ्ञन्तो, अन्धभूतो पुथुज्जनो॥
Esā suddhīti maññanto, andhabhūto puthujjano.
३४२.
342.
‘‘दिट्ठिगहनपक्खन्दो, परामासेन मोहितो।
‘‘Diṭṭhigahanapakkhando, parāmāsena mohito;
असुद्धिं मञ्ञिसं सुद्धिं, अन्धभूतो अविद्दसु॥
Asuddhiṃ maññisaṃ suddhiṃ, andhabhūto aviddasu.
३४३.
343.
‘‘मिच्छादिट्ठि पहीना मे, भवा सब्बे विदालिता।
‘‘Micchādiṭṭhi pahīnā me, bhavā sabbe vidālitā;
जुहामि दक्खिणेय्यग्गिं, नमस्सामि तथागतं॥
Juhāmi dakkhiṇeyyaggiṃ, namassāmi tathāgataṃ.
३४४.
344.
‘‘मोहा सब्बे पहीना मे, भवतण्हा पदालिता।
‘‘Mohā sabbe pahīnā me, bhavataṇhā padālitā;
विक्खीणो जातिसंसारो, नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति॥ –
Vikkhīṇo jātisaṃsāro, natthi dāni punabbhavo’’ti. –
इमा पञ्च गाथा अभासि।
Imā pañca gāthā abhāsi.
तत्थ अत्थाय वत मेति मय्हं अत्थाय वत हिताय वत। बुद्धोति सब्बञ्ञुबुद्धो। नदिं नेरञ्जरं अगाति नेरञ्जरासङ्खातं नदिं अगञ्छि, तस्सा नदिया तीरे च मम भातु उरुवेलकस्सपस्स अस्समं उपगतोति अधिप्पायो।
Tattha atthāya vata meti mayhaṃ atthāya vata hitāya vata. Buddhoti sabbaññubuddho. Nadiṃ nerañjaraṃ agāti nerañjarāsaṅkhātaṃ nadiṃ agañchi, tassā nadiyā tīre ca mama bhātu uruvelakassapassa assamaṃ upagatoti adhippāyo.
इदानि यथावुत्तमत्थं विवरितुं ‘‘यस्साह’’न्तिआदि वुत्तं। यस्साति यस्स बुद्धस्स भगवतो। धम्मं सुत्वानाति चतुसच्चपटिसंयुत्तं धम्मं सुत्वा, सोतद्वारानुसारेन उपलभित्वा। मिच्छादिट्ठिं विवज्जयिन्ति ‘‘यञ्ञादीहि सुद्धि होती’’तिआदिनयप्पवत्तं विपरीतदस्सनं पजहिं।
Idāni yathāvuttamatthaṃ vivarituṃ ‘‘yassāha’’ntiādi vuttaṃ. Yassāti yassa buddhassa bhagavato. Dhammaṃ sutvānāti catusaccapaṭisaṃyuttaṃ dhammaṃ sutvā, sotadvārānusārena upalabhitvā. Micchādiṭṭhiṃ vivajjayinti ‘‘yaññādīhi suddhi hotī’’tiādinayappavattaṃ viparītadassanaṃ pajahiṃ.
मिच्छादिट्ठिं विवज्जयिन्ति वुत्तमेवत्थं वित्थारेत्वा दस्सेतुं ‘‘यजि’’न्तिआदिमाह। तत्थ यजिं उच्चावचे यञ्ञेति पाकटयञ्ञे सोमयागवाजपेय्यादिके नानाविधे यञ्ञे यजिं। अग्गिहुत्तं जुहिं अहन्ति तेसं यञ्ञानं यजनवसेन आहुतिं पग्गण्हन्तो अग्गिं परिचरिं। एसा सुद्धीति मञ्ञन्तोति एसा यञ्ञकिरिया अग्गिपारिचरिया सुद्धिहेतुभावतो सुद्धि ‘‘एवं मे संसारसुद्धि होती’’ति मञ्ञमानो। अन्धभूतो पुथुज्जनोति पञ्ञाचक्खुवेकल्लेन अविज्जन्धताय अन्धभूतो पुथुज्जनो हुत्वा वनगहनपब्बतगहनादीनि विय दुरतिक्कमनट्ठेन दिट्ठियेव गहनं दिट्ठिगहनं , तं पक्खन्दो अनुपविट्ठोति दिट्ठिगहनपक्खन्दो। परामासेनाति धम्मसभावं अतिक्कमित्वा ‘‘इदमेव सच्च’’न्ति परामसनतो परामाससङ्खातेन मिच्छाभिनिवेसेन। मोहितोति मूळ्हभावं पापितो। असुद्धिं मञ्ञिसं सुद्धिन्ति असुद्धिं मग्गं ‘‘सुद्धिं मग्ग’’न्ति मञ्ञिसं मञ्ञिं। तत्थ कारणमाह ‘‘अन्धभूतो अविद्दसू’’ति। यस्मा अविज्जाय अन्धभूतो, ततो एव धम्माधम्मं युत्तायुत्तञ्च अविद्वा, तस्मा तथा मञ्ञिन्ति अत्थो।
Micchādiṭṭhiṃ vivajjayinti vuttamevatthaṃ vitthāretvā dassetuṃ ‘‘yaji’’ntiādimāha. Tattha yajiṃ uccāvace yaññeti pākaṭayaññe somayāgavājapeyyādike nānāvidhe yaññe yajiṃ. Aggihuttaṃ juhiṃ ahanti tesaṃ yaññānaṃ yajanavasena āhutiṃ paggaṇhanto aggiṃ paricariṃ. Esā suddhīti maññantoti esā yaññakiriyā aggipāricariyā suddhihetubhāvato suddhi ‘‘evaṃ me saṃsārasuddhi hotī’’ti maññamāno. Andhabhūto puthujjanoti paññācakkhuvekallena avijjandhatāya andhabhūto puthujjano hutvā vanagahanapabbatagahanādīni viya duratikkamanaṭṭhena diṭṭhiyeva gahanaṃ diṭṭhigahanaṃ , taṃ pakkhando anupaviṭṭhoti diṭṭhigahanapakkhando. Parāmāsenāti dhammasabhāvaṃ atikkamitvā ‘‘idameva sacca’’nti parāmasanato parāmāsasaṅkhātena micchābhinivesena. Mohitoti mūḷhabhāvaṃ pāpito. Asuddhiṃ maññisaṃ suddhinti asuddhiṃ maggaṃ ‘‘suddhiṃ magga’’nti maññisaṃ maññiṃ. Tattha kāraṇamāha ‘‘andhabhūto aviddasū’’ti. Yasmā avijjāya andhabhūto, tato eva dhammādhammaṃ yuttāyuttañca avidvā, tasmā tathā maññinti attho.
मिच्छादिट्ठि पहीना मेति एवंभूतस्स पन सत्थु सम्मुखा चतुसच्चगब्भं धम्मकथं सुत्वा योनिसो पटिपज्जन्तस्स अरियमग्गसम्मादिट्ठिया सब्बापि मिच्छादिट्ठि समुच्छेदप्पहानवसेन मय्हं पहीना। भवाति कामभवादयो सब्बेपि भवा अरियमग्गसत्थेन विदालिता विद्धंसिता। जुहामि दक्खिणेय्यग्गिन्ति आहवनीयादिके अग्गी छड्डेत्वा सदेवकस्स लोकस्स अग्गदक्खिणेय्यताय सब्बस्स च पापस्स दहनतो दक्खिणेय्यग्गिं सम्मासम्बुद्धं जुहामि परिचरामि। तयिदं मय्हं दक्खिणेय्यग्गिपरिचरणं दधिनवनीतमथितसप्पिआदिनिरपेक्खं सत्थु नमस्सनमेवाति आह ‘‘नमस्सामि तथागत’’न्ति। अथ वा जुहामि दक्खिणेय्यग्गिन्ति दायकानं दक्खिणाय महप्फलभावकरणेन पापस्स च दहनेन दक्खिणेय्यग्गिभूतं अत्तानं जुहामि परिचरामि तथा कत्वा परिचरामि, तथा कत्वा परिहरामि। पुब्बे अग्गिदेवं नमस्सामि, इदानि पन नमस्सामि तथागतन्ति।
Micchādiṭṭhi pahīnā meti evaṃbhūtassa pana satthu sammukhā catusaccagabbhaṃ dhammakathaṃ sutvā yoniso paṭipajjantassa ariyamaggasammādiṭṭhiyā sabbāpi micchādiṭṭhi samucchedappahānavasena mayhaṃ pahīnā. Bhavāti kāmabhavādayo sabbepi bhavā ariyamaggasatthena vidālitā viddhaṃsitā. Juhāmi dakkhiṇeyyagginti āhavanīyādike aggī chaḍḍetvā sadevakassa lokassa aggadakkhiṇeyyatāya sabbassa ca pāpassa dahanato dakkhiṇeyyaggiṃ sammāsambuddhaṃ juhāmi paricarāmi. Tayidaṃ mayhaṃ dakkhiṇeyyaggiparicaraṇaṃ dadhinavanītamathitasappiādinirapekkhaṃ satthu namassanamevāti āha ‘‘namassāmi tathāgata’’nti. Atha vā juhāmi dakkhiṇeyyagginti dāyakānaṃ dakkhiṇāya mahapphalabhāvakaraṇena pāpassa ca dahanena dakkhiṇeyyaggibhūtaṃ attānaṃ juhāmi paricarāmi tathā katvā paricarāmi, tathā katvā pariharāmi. Pubbe aggidevaṃ namassāmi, idāni pana namassāmi tathāgatanti.
मोहा सब्बे पहीना मेति दुक्खे अञ्ञाणादिभेदा सब्बे मोहा मय्हं पहीना समुच्छिन्ना, ततो एव ‘‘भवतण्हा पदालिता। विक्खीणो जातिसंसारो, नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति तीसु पदेसु मे-सद्दो आनेत्वा योजेतब्बो।
Mohā sabbe pahīnā meti dukkhe aññāṇādibhedā sabbe mohā mayhaṃ pahīnā samucchinnā, tato eva ‘‘bhavataṇhā padālitā. Vikkhīṇo jātisaṃsāro, natthi dāni punabbhavo’’ti tīsu padesu me-saddo ānetvā yojetabbo.
नदीकस्सपत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Nadīkassapattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ६. नदीकस्सपत्थेरगाथा • 6. Nadīkassapattheragāthā
