| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
१०. नदीसोतसुत्तवण्णना
10. Nadīsotasuttavaṇṇanā
१०९. दसमे सेय्यथापीति ओपम्मदस्सनत्थे निपातो, यथा नामाति अत्थो। नदिया सोतेन ओवुय्हेय्याति सीघसोताय हारहारिनिया नदिया उदकवेगेन हेट्ठतो वुय्हेय्य अधो हरियेथ। पियरूपसातरूपेनाति पियसभावेन सातसभावेन च कारणभूतेन, तस्सं नदियं तस्सा वा परतीरे मणिसुवण्णादि अञ्ञं वा पियवत्थु वित्तूपकरणं अत्थि, तं गहेस्सामीति नदियं पतित्वा सोतेन अवकड्ढेय्य। किञ्चापीति अनुजाननअसम्भावनत्थे निपातो। किं अनुजानाति, किं न सम्भावेति? तेन पुरिसेन अधिप्पेतस्स पियवत्थुस्स तत्थ अत्थिभावं अनुजानाति, तथागमनं पन आदीनववन्तताय न सम्भावेति। इदं वुत्तं होति – अम्भो, पुरिस , यदिपि तया अधिप्पेतं पियवत्थु तत्थ उपलब्भति, एवं गमने पन अयमादीनवो, यं त्वं हेट्ठा रहदं पत्वा मरणं मरणमत्तं वा दुक्खं पापुणेय्यासीति।
109. Dasame seyyathāpīti opammadassanatthe nipāto, yathā nāmāti attho. Nadiyā sotena ovuyheyyāti sīghasotāya hārahāriniyā nadiyā udakavegena heṭṭhato vuyheyya adho hariyetha. Piyarūpasātarūpenāti piyasabhāvena sātasabhāvena ca kāraṇabhūtena, tassaṃ nadiyaṃ tassā vā paratīre maṇisuvaṇṇādi aññaṃ vā piyavatthu vittūpakaraṇaṃ atthi, taṃ gahessāmīti nadiyaṃ patitvā sotena avakaḍḍheyya. Kiñcāpīti anujānanaasambhāvanatthe nipāto. Kiṃ anujānāti, kiṃ na sambhāveti? Tena purisena adhippetassa piyavatthussa tattha atthibhāvaṃ anujānāti, tathāgamanaṃ pana ādīnavavantatāya na sambhāveti. Idaṃ vuttaṃ hoti – ambho, purisa , yadipi tayā adhippetaṃ piyavatthu tattha upalabbhati, evaṃ gamane pana ayamādīnavo, yaṃ tvaṃ heṭṭhā rahadaṃ patvā maraṇaṃ maraṇamattaṃ vā dukkhaṃ pāpuṇeyyāsīti.
अत्थि चेत्थ हेट्ठा रहदोति एतिस्सा नदिया हेट्ठा अनुसोतभागे अतिविय गम्भीरवित्थतो एको महासरो अत्थि। सो च समन्ततो वाताभिघातसमुट्ठिताहि मणिमयपब्बतकूटसन्निभाहि महतीहि ऊमीहि वीचीहि सऊमि, विसमेसु भूमिप्पदेसेसु सवेगं अनुपक्खन्दन्तेन इमिस्सा ताव नदिया महोघेन तहिं तहिं आवट्टमानविपुलजलताय बलवामुखसदिसेहि सह आवट्टेहीति सावट्टो। तं रहदं ओतिण्णसत्तेयेव अत्तनो निबद्धामिसगोचरे कत्वा अज्झावसन्तेन अतिविय भयानकदस्सनेन घोरचेतसा दकरक्खसेन सगहो सरक्खसो, चण्डमच्छमकरादिना वा सगहो, यथावुत्तरक्खसेन सरक्खसो।
Atthi cettha heṭṭhā rahadoti etissā nadiyā heṭṭhā anusotabhāge ativiya gambhīravitthato eko mahāsaro atthi. So ca samantato vātābhighātasamuṭṭhitāhi maṇimayapabbatakūṭasannibhāhi mahatīhi ūmīhi vīcīhi saūmi, visamesu bhūmippadesesu savegaṃ anupakkhandantena imissā tāva nadiyā mahoghena tahiṃ tahiṃ āvaṭṭamānavipulajalatāya balavāmukhasadisehi saha āvaṭṭehīti sāvaṭṭo. Taṃ rahadaṃ otiṇṇasatteyeva attano nibaddhāmisagocare katvā ajjhāvasantena ativiya bhayānakadassanena ghoracetasā dakarakkhasena sagaho sarakkhaso, caṇḍamacchamakarādinā vā sagaho, yathāvuttarakkhasena sarakkhaso.
यन्ति एवं सप्पटिभयं यं रहदं। अम्भो पुरिसाति आलपनं। मरणं वा निगच्छसीति ताहि वा ऊमीहि अज्झोत्थटो, तेसु वा आवट्टेसु निपतितो सीसं उक्खिपितुं असक्कोन्तो तेसं वा चण्डमच्छमकरादीनं मुखे निपतितो। तस्स वा दकरक्खसस्स हत्थं गतो मरणं वा गमिस्ससि, अथ वा पन आयुसेसे सति ततो मुच्चित्वा अपगच्छन्तो तेहि ऊमिआदीहि जनितघट्टितवसेन मरणमत्तं मरणप्पमाणं दुक्खं निगच्छसि। पटिसोतं वायमेय्याति सो पुब्बे अनुसोतं वुय्हमानो तस्स पुरिसस्स वचनं सुत्वा ‘‘अनत्थो किर मे उपट्ठितो, मच्चुमुखे किराहं परिवत्तामी’’ति उप्पन्नबलवभयो सम्भमन्तो दिगुणं कत्वा उस्साहं हत्थेहि च पादेहि च वायमेय्य तरेय्य, न चिरेनेव तीरं सम्पापुणेय्य।
Yanti evaṃ sappaṭibhayaṃ yaṃ rahadaṃ. Ambho purisāti ālapanaṃ. Maraṇaṃ vā nigacchasīti tāhi vā ūmīhi ajjhotthaṭo, tesu vā āvaṭṭesu nipatito sīsaṃ ukkhipituṃ asakkonto tesaṃ vā caṇḍamacchamakarādīnaṃ mukhe nipatito. Tassa vā dakarakkhasassa hatthaṃ gato maraṇaṃ vā gamissasi, atha vā pana āyusese sati tato muccitvā apagacchanto tehi ūmiādīhi janitaghaṭṭitavasena maraṇamattaṃ maraṇappamāṇaṃ dukkhaṃ nigacchasi. Paṭisotaṃ vāyameyyāti so pubbe anusotaṃ vuyhamāno tassa purisassa vacanaṃ sutvā ‘‘anattho kira me upaṭṭhito, maccumukhe kirāhaṃ parivattāmī’’ti uppannabalavabhayo sambhamanto diguṇaṃ katvā ussāhaṃ hatthehi ca pādehi ca vāyameyya tareyya, na cireneva tīraṃ sampāpuṇeyya.
अत्थस्स विञ्ञापनायाति चतुसच्चपटिवेधानुकूलस्स अत्थस्स सम्बोधनाय उपमा कता। अयञ्चेत्थ अत्थोति अयमेव इदानि वुच्चमानो इध मया अधिप्पेतो उपमेय्यत्थो, यस्स विञ्ञापनाय उपमा आहटा।
Atthassaviññāpanāyāti catusaccapaṭivedhānukūlassa atthassa sambodhanāya upamā katā. Ayañcettha atthoti ayameva idāni vuccamāno idha mayā adhippeto upameyyattho, yassa viññāpanāya upamā āhaṭā.
तण्हायेतं अधिवचनन्ति एत्थ चतूहि आकारेहि तण्हाय सोतसदिसता वेदितब्बा अनुक्कमपरिवुड्ढितो अनुप्पबन्धतो ओसीदापनतो दुरुत्तरणतो च। यथा हि उपरि महामेघे अभिप्पवुट्ठे उदकं पब्बतकन्दरपदरसाखायो पूरेत्वा ततो भस्सित्वा कुसुब्भे पूरेत्वा ततो भस्सित्वा कुन्नदियो पूरेत्वा ततो महानदियो पक्खन्दित्वा एकोघं हुत्वा पवत्तमानं ‘‘नदीसोतो’’ति वुच्चति, एवमेव अज्झत्तिकबाहिरादिवसेन अनेकभेदेसु रूपादीसु आरम्मणेसु लोभो उप्पज्जित्वा अनुक्कमेन परिवुड्ढिं गच्छन्तो ‘‘तण्हासोतो’’ति वुच्चति, यथा च नदीसोतो आगमनतो याव समुद्दप्पत्ति, ताव सति विच्छेदपच्चयाभावे अविच्छिज्जमानो अनुप्पबन्धेन पवत्तति, एवं तण्हासोतोपि आगमनतो पट्ठाय असति विच्छेदपच्चये अविच्छिज्जमानो अपायसमुद्दाभिमुखो अनुप्पबन्धेन पवत्तति। यथा पन नदीसोतो तदन्तोगधे सत्ते ओसीदापेति, सीसं उक्खिपितुं न देति, मरणं वा मरणमत्तं वा दुक्खं पापेति, एवं तण्हासोतोपि अत्तनो सोतन्तोगते सत्ते ओसीदापेति, पञ्ञासीसं उक्खिपितुं न देति, कुसलमूलच्छेदनेन संकिलेसधम्मसमापज्जनेन च मरणं वा मरणमत्तं वा दुक्खं पापेति।
Taṇhāyetaṃ adhivacananti ettha catūhi ākārehi taṇhāya sotasadisatā veditabbā anukkamaparivuḍḍhito anuppabandhato osīdāpanato duruttaraṇato ca. Yathā hi upari mahāmeghe abhippavuṭṭhe udakaṃ pabbatakandarapadarasākhāyo pūretvā tato bhassitvā kusubbhe pūretvā tato bhassitvā kunnadiyo pūretvā tato mahānadiyo pakkhanditvā ekoghaṃ hutvā pavattamānaṃ ‘‘nadīsoto’’ti vuccati, evameva ajjhattikabāhirādivasena anekabhedesu rūpādīsu ārammaṇesu lobho uppajjitvā anukkamena parivuḍḍhiṃ gacchanto ‘‘taṇhāsoto’’ti vuccati, yathā ca nadīsoto āgamanato yāva samuddappatti, tāva sati vicchedapaccayābhāve avicchijjamāno anuppabandhena pavattati, evaṃ taṇhāsotopi āgamanato paṭṭhāya asati vicchedapaccaye avicchijjamāno apāyasamuddābhimukho anuppabandhena pavattati. Yathā pana nadīsoto tadantogadhe satte osīdāpeti, sīsaṃ ukkhipituṃ na deti, maraṇaṃ vā maraṇamattaṃ vā dukkhaṃ pāpeti, evaṃ taṇhāsotopi attano sotantogate satte osīdāpeti, paññāsīsaṃ ukkhipituṃ na deti, kusalamūlacchedanena saṃkilesadhammasamāpajjanena ca maraṇaṃ vā maraṇamattaṃ vā dukkhaṃ pāpeti.
यथा च नदिया सोतो महोघभावेन पवत्तमानो उळुम्पं वा नावं वा बन्धितुं नेतुञ्च छेकं पुरिसं निस्साय परतीरं गन्तुं अज्झासयं कत्वा तज्जं वायामं करोन्तेन तरितब्बो, न येन वा तेन वाति दुरुत्तरो, एवं तण्हासोतोपि कामोघभवोघभूतो सीलसंवरं पूरेतुं समथविपस्सनासु कम्मं कातुं ‘‘निपकेन अरहत्तं पापुणिस्सामी’’ति अज्झासयं समुट्ठापेत्वा कल्याणमित्ते निस्साय समथविपस्सनानावं अभिरुहित्वा सम्मावायामं करोन्तेन तरितब्बो, न येन वा तेन वाति दुरुत्तरो। एवं अनुक्कमपरिवुड्ढितो अनुप्पबन्धतो ओसीदापनतो दुरुत्तरणतोति चतूहि आकारेहि तण्हाय नदीसोतसदिसता वेदितब्बा।
Yathā ca nadiyā soto mahoghabhāvena pavattamāno uḷumpaṃ vā nāvaṃ vā bandhituṃ netuñca chekaṃ purisaṃ nissāya paratīraṃ gantuṃ ajjhāsayaṃ katvā tajjaṃ vāyāmaṃ karontena taritabbo, na yena vā tena vāti duruttaro, evaṃ taṇhāsotopi kāmoghabhavoghabhūto sīlasaṃvaraṃ pūretuṃ samathavipassanāsu kammaṃ kātuṃ ‘‘nipakena arahattaṃ pāpuṇissāmī’’ti ajjhāsayaṃ samuṭṭhāpetvā kalyāṇamitte nissāya samathavipassanānāvaṃ abhiruhitvā sammāvāyāmaṃ karontena taritabbo, na yena vā tena vāti duruttaro. Evaṃ anukkamaparivuḍḍhito anuppabandhato osīdāpanato duruttaraṇatoti catūhi ākārehi taṇhāya nadīsotasadisatā veditabbā.
पियरूपं सातरूपन्ति पियजातिकं पियसभावं पियरूपं, मधुरजातिकं मधुरसभावं सातरूपं, इट्ठसभावन्ति अत्थो। छन्नेतन्ति छन्नं एतं। अज्झत्तिकानन्ति एत्थ ‘‘एवं मयं अत्ताति गहणं गमिस्सामा’’ति इमिना विय अधिप्पायेन अत्तानं अधिकारं कत्वा पवत्तानीति अज्झत्तिकानि। तत्थ गोचरज्झत्तं, नियकज्झत्तं, विसयज्झत्तं, अज्झत्तज्झत्तन्ति चतुब्बिधं अज्झत्तं। तेसु ‘‘अज्झत्तरतो समाहितो’’ति एवमादीसु (ध॰ प॰ ३६२) वुत्तं इदं गोचरज्झत्तं नाम। ‘‘अज्झत्तं सम्पसादन’’न्ति (दी॰ नि॰ १.२२८; ध॰ स॰ १६१) आगतं इदं नियकज्झत्तं नाम। ‘‘सब्बनिमित्तानं अमनसिकारा अज्झत्तं सुञ्ञतं उपसम्पज्ज विहरती’’ति (म॰ नि॰ ३.१८७) एवमागतं इदं विसयज्झत्तं नाम। ‘‘अज्झत्तिका धम्मा, बाहिरा धम्मा’’ति (ध॰ स॰ तिकमातिका २०) एत्थ वुत्तं अज्झत्तं अज्झत्तज्झत्तं नाम। इधापि एतदेव अधिप्पेतं, तस्मा अज्झत्तानियेव अज्झत्तिकानि। अथ वा यथावुत्तेनेव अत्थेन ‘‘अज्झत्ता धम्मा, बहिद्धा धम्मा’’तिआदीसु विय तेसु अज्झत्तेसु भवानि अज्झत्तिकानि, चक्खादीनि। तेसं अज्झत्तिकानं।
Piyarūpaṃsātarūpanti piyajātikaṃ piyasabhāvaṃ piyarūpaṃ, madhurajātikaṃ madhurasabhāvaṃ sātarūpaṃ, iṭṭhasabhāvanti attho. Channetanti channaṃ etaṃ. Ajjhattikānanti ettha ‘‘evaṃ mayaṃ attāti gahaṇaṃ gamissāmā’’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikāraṃ katvā pavattānīti ajjhattikāni. Tattha gocarajjhattaṃ, niyakajjhattaṃ, visayajjhattaṃ, ajjhattajjhattanti catubbidhaṃ ajjhattaṃ. Tesu ‘‘ajjhattarato samāhito’’ti evamādīsu (dha. pa. 362) vuttaṃ idaṃ gocarajjhattaṃ nāma. ‘‘Ajjhattaṃ sampasādana’’nti (dī. ni. 1.228; dha. sa. 161) āgataṃ idaṃ niyakajjhattaṃ nāma. ‘‘Sabbanimittānaṃ amanasikārā ajjhattaṃ suññataṃ upasampajja viharatī’’ti (ma. ni. 3.187) evamāgataṃ idaṃ visayajjhattaṃ nāma. ‘‘Ajjhattikā dhammā, bāhirā dhammā’’ti (dha. sa. tikamātikā 20) ettha vuttaṃ ajjhattaṃ ajjhattajjhattaṃ nāma. Idhāpi etadeva adhippetaṃ, tasmā ajjhattāniyeva ajjhattikāni. Atha vā yathāvutteneva atthena ‘‘ajjhattā dhammā, bahiddhā dhammā’’tiādīsu viya tesu ajjhattesu bhavāni ajjhattikāni, cakkhādīni. Tesaṃ ajjhattikānaṃ.
आयतनानन्ति एत्थ आयतनतो, आयानं तननतो, आयतस्स च नयनतो आयतनानीति । चक्खादीसु हि तंतंद्वारवत्थुका चित्तचेतसिका धम्मा सकेन सकेन अनुभवनादिना किच्चेन आयतन्ति उट्ठहन्ति घटन्ति वायमन्ति, ते च आयभूते धम्मे एतानि तनोन्ति वित्थारेन्ति , यञ्च अनमतग्गे संसारे पवत्तं अतिविय आयतं वट्टदुक्खं, तं नयन्ति पवत्तेन्ति। इति सब्बथापिमे धम्मा आयतनतो, आयानं तननतो, आयतस्स च नयनतो आयतनानीति वुच्चन्ति। अपिच निवासट्ठानट्ठेन, आकरट्ठेन, समोसरणट्ठानट्ठेन, सञ्जातिदेसट्ठेन, कारणट्ठेन च आयतनं वेदितब्बं। तथा हि लोके ‘‘इस्सरायतनं देवायतन’’न्तिआदीसु निवासट्ठानं आयतनन्ति वुच्चति। ‘‘सुवण्णायतनं रजतायतन’’न्तिआदीसु आकरो। सासने पन ‘‘मनोरमे आयतने, सेवन्ति नं विहङ्गमा’’तिआदीसु समोसरणट्ठानं। ‘‘दक्खिणापथो गुन्नं आयतन’’न्तिआदीसु सञ्जातिदेसो। ‘‘तत्र तत्रेव सक्खिभब्बतं पापुणाति सति सतिआयतने’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.१५८; अ॰ नि॰ ३.१०२) कारणं आयतनन्ति वुच्चति। चक्खादीसु च ते ते चित्तचेतसिका धम्मा निवसन्ति तदायत्तवुत्तितायाति चक्खादयो तेसं निवासट्ठानं। तत्थ च ते आकिण्णा तन्निस्सितत्ताति ते नेसं आकरो, समोसरणट्ठानञ्च तत्थ वत्थुद्वारभावेन समोसरणतो, सञ्जातिदेसो च तन्निस्सयभावेन तेसं तत्थेव उप्पत्तितो, कारणञ्च तदभावे तेसं अभावतोति। इति निवासट्ठानट्ठेन, आकरट्ठेन, समोसरणट्ठानट्ठेन, सञ्जातिदेसट्ठेन, कारणट्ठेनाति इमेहि कारणेहि चक्खादीनि आयतनानीति वुच्चन्ति। तेन वुत्तं ‘‘छन्नेतं अज्झत्तिकानं आयतनान’’न्ति।
Āyatanānanti ettha āyatanato, āyānaṃ tananato, āyatassa ca nayanato āyatanānīti . Cakkhādīsu hi taṃtaṃdvāravatthukā cittacetasikā dhammā sakena sakena anubhavanādinā kiccena āyatanti uṭṭhahanti ghaṭanti vāyamanti, te ca āyabhūte dhamme etāni tanonti vitthārenti , yañca anamatagge saṃsāre pavattaṃ ativiya āyataṃ vaṭṭadukkhaṃ, taṃ nayanti pavattenti. Iti sabbathāpime dhammā āyatanato, āyānaṃ tananato, āyatassa ca nayanato āyatanānīti vuccanti. Apica nivāsaṭṭhānaṭṭhena, ākaraṭṭhena, samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena, sañjātidesaṭṭhena, kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ devāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ āyatananti vuccati. ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane, sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (ma. ni. 3.158; a. ni. 3.102) kāraṇaṃ āyatananti vuccati. Cakkhādīsu ca te te cittacetasikā dhammā nivasanti tadāyattavuttitāyāti cakkhādayo tesaṃ nivāsaṭṭhānaṃ. Tattha ca te ākiṇṇā tannissitattāti te nesaṃ ākaro, samosaraṇaṭṭhānañca tattha vatthudvārabhāvena samosaraṇato, sañjātideso ca tannissayabhāvena tesaṃ tattheva uppattito, kāraṇañca tadabhāve tesaṃ abhāvatoti. Iti nivāsaṭṭhānaṭṭhena, ākaraṭṭhena, samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena, sañjātidesaṭṭhena, kāraṇaṭṭhenāti imehi kāraṇehi cakkhādīni āyatanānīti vuccanti. Tena vuttaṃ ‘‘channetaṃ ajjhattikānaṃ āyatanāna’’nti.
यदिपि रूपादयोपि धम्मा ‘‘रूपं लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जती’’ति तण्हावत्थुभावतो पियरूपसातरूपभावेन वुत्ता। चक्खादिके पन मुञ्चित्वा अत्तभावपञ्ञत्तिया अभावतो ‘‘मम चक्खु मम सोत’’न्तिआदिना अधिकसिनेहवत्थुभावेन चक्खादयो सातिसयं पियरूपं सातरूपन्ति निद्देसं अरहन्तीति दस्सेतुं ‘‘पियरूपं सातरूपन्ति खो, भिक्खवे, छन्नेतं अज्झत्तिकानं आयतनानं अधिवचन’’न्ति वुत्तं।
Yadipi rūpādayopi dhammā ‘‘rūpaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjatī’’ti taṇhāvatthubhāvato piyarūpasātarūpabhāvena vuttā. Cakkhādike pana muñcitvā attabhāvapaññattiyā abhāvato ‘‘mama cakkhu mama sota’’ntiādinā adhikasinehavatthubhāvena cakkhādayo sātisayaṃ piyarūpaṃ sātarūpanti niddesaṃ arahantīti dassetuṃ ‘‘piyarūpaṃ sātarūpanti kho, bhikkhave, channetaṃ ajjhattikānaṃ āyatanānaṃ adhivacana’’nti vuttaṃ.
ओरम्भागियानन्ति एत्थ ओरं वुच्चति कामधातु, तप्परियापन्ना ओरम्भागा, पच्चयभावेन तेसं हिताति ओरम्भागिया। यस्स संविज्जन्ति, तं पुग्गलं वट्टस्मिं संयोजेन्ति बन्धन्तीति संयोजनानि। सक्कायदिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामासकामरागब्यापादानं एतं अधिवचनं। ते हि कामभवूपगानं सङ्खारानं पच्चया हुत्वा रूपारूपधातुतो हेट्ठाभावेन निहीनभावेन ओरम्भागभूतेन कामभवेन सत्ते संयोजेन्ति। एतेनेव तेसं हेट्ठारहदसदिसता दीपिताति दट्ठब्बा। ऊमिभयन्ति खो, भिक्खवे, कोधुपायासस्सेतं अधिवचनन्ति भायति एतस्माति भयं, ऊमि एव भयन्ति ऊमिभयं। कुज्झनट्ठेन कोधो, स्वेव चित्तस्स सरीरस्स च अभिप्पमद्दनपवेधनुप्पादनेन दळ्हं आयासनट्ठेन उपायासो।
Orambhāgiyānanti ettha oraṃ vuccati kāmadhātu, tappariyāpannā orambhāgā, paccayabhāvena tesaṃ hitāti orambhāgiyā. Yassa saṃvijjanti, taṃ puggalaṃ vaṭṭasmiṃ saṃyojenti bandhantīti saṃyojanāni. Sakkāyadiṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsakāmarāgabyāpādānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Te hi kāmabhavūpagānaṃ saṅkhārānaṃ paccayā hutvā rūpārūpadhātuto heṭṭhābhāvena nihīnabhāvena orambhāgabhūtena kāmabhavena satte saṃyojenti. Eteneva tesaṃ heṭṭhārahadasadisatā dīpitāti daṭṭhabbā. Ūmibhayantikho, bhikkhave, kodhupāyāsassetaṃ adhivacananti bhāyati etasmāti bhayaṃ, ūmi eva bhayanti ūmibhayaṃ. Kujjhanaṭṭhena kodho, sveva cittassa sarīrassa ca abhippamaddanapavedhanuppādanena daḷhaṃ āyāsanaṭṭhena upāyāso.
एत्थ च अनेकवारं पवत्तित्वा अत्तना समवेतं सत्तं अज्झोत्थरित्वा सीसं उक्खिपितुं अदत्वा अनयब्यसनापादनेन कोधुपायासस्स ऊमिसदिसता दट्ठब्बा। तथा कामगुणानं किलेसाभिभूते सत्ते इतो च एत्तो, एत्तो च इतोति एवं मनापियरूपादिविसयसङ्खाते अत्तनि संसारेत्वा यथा ततो बहिभूते नेक्खम्मे चित्तम्पि न उप्पज्जति एवं आवट्टेत्वा ब्यसनापादनेन आवट्टसदिसता दट्ठब्बा। यथा पन गहरक्खसोपि आरक्खरहितं अत्तनो गोचरभूमिगतं पुरिसं अभिभुय्य गहेत्वा अगोचरे ठितम्पि रक्खसमायाय गोचरं नेत्वा भेरवरूपदस्सनादिना अवसं अत्तनो उपकारं कातुं असमत्थं कत्वा अन्वाविसित्वा वण्णबलभोगयससुखेहिपि वियोजेन्तो महन्तं अनयब्यसनं आपादेति, एवं मातुगामोपि योनिसोमनसिकाररहितं अवीरपुरिसं इत्थिकुत्तभूतेहि अत्तनो हावभावविलासेहि अभिभुय्य गहेत्वा वीरजातियम्पि अत्तनो रूपादीहि पलोभनवसेन इत्थिमायाय अन्वाविसित्वा अवसं अत्तनो उपकारधम्मे सीलादयो सम्पादेतुं असमत्थं करोन्तो गुणवण्णादीहि वियोजेत्वा महन्तं अनयब्यसनं आपादेति, एवं मातुगामस्स गहरक्खससदिसता दट्ठब्बा। तेन वुत्तं ‘‘आवट्टन्ति खो, भिक्खवे, पञ्चन्नेतं कामगुणानं अधिवचनं, गहरक्खसोति खो, भिक्खवे, मातुगामस्सेतं अधिवचन’’न्ति।
Ettha ca anekavāraṃ pavattitvā attanā samavetaṃ sattaṃ ajjhottharitvā sīsaṃ ukkhipituṃ adatvā anayabyasanāpādanena kodhupāyāsassa ūmisadisatā daṭṭhabbā. Tathā kāmaguṇānaṃ kilesābhibhūte satte ito ca etto, etto ca itoti evaṃ manāpiyarūpādivisayasaṅkhāte attani saṃsāretvā yathā tato bahibhūte nekkhamme cittampi na uppajjati evaṃ āvaṭṭetvā byasanāpādanena āvaṭṭasadisatā daṭṭhabbā. Yathā pana gaharakkhasopi ārakkharahitaṃ attano gocarabhūmigataṃ purisaṃ abhibhuyya gahetvā agocare ṭhitampi rakkhasamāyāya gocaraṃ netvā bheravarūpadassanādinā avasaṃ attano upakāraṃ kātuṃ asamatthaṃ katvā anvāvisitvā vaṇṇabalabhogayasasukhehipi viyojento mahantaṃ anayabyasanaṃ āpādeti, evaṃ mātugāmopi yonisomanasikārarahitaṃ avīrapurisaṃ itthikuttabhūtehi attano hāvabhāvavilāsehi abhibhuyya gahetvā vīrajātiyampi attano rūpādīhi palobhanavasena itthimāyāya anvāvisitvā avasaṃ attano upakāradhamme sīlādayo sampādetuṃ asamatthaṃ karonto guṇavaṇṇādīhi viyojetvā mahantaṃ anayabyasanaṃ āpādeti, evaṃ mātugāmassa gaharakkhasasadisatā daṭṭhabbā. Tena vuttaṃ ‘‘āvaṭṭanti kho, bhikkhave, pañcannetaṃ kāmaguṇānaṃ adhivacanaṃ, gaharakkhasoti kho, bhikkhave, mātugāmassetaṃ adhivacana’’nti.
पटिसोतोति खो भिक्खवे नेक्खम्मस्सेतं अधिवचनन्ति एत्थ पब्बज्जा सह उपचारेन पठमज्झानं विपस्सनापञ्ञा च निब्बानञ्च नेक्खम्मं नाम। सब्बेपि कुसला धम्मा नेक्खम्मं नाम। वुत्तञ्हेतं –
Paṭisototi kho bhikkhave nekkhammassetaṃ adhivacananti ettha pabbajjā saha upacārena paṭhamajjhānaṃ vipassanāpaññā ca nibbānañca nekkhammaṃ nāma. Sabbepi kusalā dhammā nekkhammaṃ nāma. Vuttañhetaṃ –
‘‘पब्बज्जा पठमं झानं, निब्बानञ्च विपस्सना।
‘‘Pabbajjā paṭhamaṃ jhānaṃ, nibbānañca vipassanā;
सब्बेपि कुसला धम्मा, नेक्खम्मन्ति पवुच्चरे’’ति॥
Sabbepi kusalā dhammā, nekkhammanti pavuccare’’ti.
इमेसं पन पब्बज्जादीनं तण्हासोतस्स पटिलोमतो पटिसोतसदिसता वेदितब्बा। अविसेसेन हि धम्मविनयो नेक्खम्मं, तस्स अधिट्ठानं पब्बज्जा च, धम्मविनयो च तण्हासोतस्स पटिसोतं वुच्चति। वुत्तञ्हेतं –
Imesaṃ pana pabbajjādīnaṃ taṇhāsotassa paṭilomato paṭisotasadisatā veditabbā. Avisesena hi dhammavinayo nekkhammaṃ, tassa adhiṭṭhānaṃ pabbajjā ca, dhammavinayo ca taṇhāsotassa paṭisotaṃ vuccati. Vuttañhetaṃ –
‘‘पटिसोतगामिं निपुणं, गम्भीरं दुद्दसं अणुं।
‘‘Paṭisotagāmiṃ nipuṇaṃ, gambhīraṃ duddasaṃ aṇuṃ;
रागरत्ता न दक्खन्ति, तमोखन्धेन आवुता’’ति॥ (दी॰ नि॰ २.६५; म॰ नि॰ १.२८१; सं॰ नि॰ १.१७२)।
Rāgarattā na dakkhanti, tamokhandhena āvutā’’ti. (dī. ni. 2.65; ma. ni. 1.281; saṃ. ni. 1.172);
वीरियारम्भस्साति चतुब्बिधसम्मप्पधानवीरियस्स। तस्स कामोघादिभेदतण्हासोतसन्तरणस्स हत्थेहि पादेहि चतुरङ्गनदीसोतसन्तरणवायामस्स सदिसता पाकटायेव। तथा नदीसोतस्स तीरे ठितस्स चक्खुमतो पुरिसस्स कामादिं चतुब्बिधम्पि ओघं तरित्वा तस्स परतीरभूते निब्बानथले ठितस्स पञ्चहि चक्खूहि चक्खुमतो भगवतो सदिसभावो। तेन वुत्तं ‘‘चक्खुमा पुरिसो…पे॰… सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति।
Vīriyārambhassāti catubbidhasammappadhānavīriyassa. Tassa kāmoghādibhedataṇhāsotasantaraṇassa hatthehi pādehi caturaṅganadīsotasantaraṇavāyāmassa sadisatā pākaṭāyeva. Tathā nadīsotassa tīre ṭhitassa cakkhumato purisassa kāmādiṃ catubbidhampi oghaṃ taritvā tassa paratīrabhūte nibbānathale ṭhitassa pañcahi cakkhūhi cakkhumato bhagavato sadisabhāvo. Tena vuttaṃ ‘‘cakkhumā puriso…pe… sammāsambuddhassā’’ti.
तत्रिदं ओपम्मसंसन्दनं – नदीसोतो विय अनुप्पबन्धवसेन पवत्तमानो तण्हासोतो, तेन वुय्हमानो पुरिसो विय अनमतग्गे संसारवट्टे परिब्भमनतो तण्हासोतेन वुय्हमानो सत्तो, तस्स तत्थ पियरूपसातरूपवत्थुस्मिं अभिनिवेसो विय इमस्स चक्खादीसु अभिनिवेसो, सऊमिसावट्टसगहरक्खसो हेट्ठारहदो विय कोधुपायासपञ्चकामगुणमातुगामसमाकुलो पञ्चोरम्भागियसंयोजनसमूहो, तमत्थं यथाभूतं विदित्वा तस्स नदीसोतस्स परतीरे ठितो चक्खुमा पुरिसो विय सकलं संसारादीनवं सब्बञ्च ञेय्यधम्मं यथाभूतं विदित्वा तण्हासोतस्स परतीरभूते निब्बानथले ठितो समन्तचक्खु भगवा, तस्स पुरिसस्स तस्मिं नदिया सोतेन वुय्हमाने पुरिसे अनुकम्पाय रहदस्स रहदादीनवस्स च आचिक्खनं विय तण्हासोतेन वुय्हमानस्स सत्तस्स महाकरुणाय भगवतो तण्हादीनं तदादीनवस्स च विभावना, तस्स वचनं असद्दहित्वा अनुसोतगामिनो तस्स पुरिसस्स तस्मिं रहदे मरणप्पत्तिमरणमत्तदुक्खप्पत्तियो विय भगवतो वचनं असम्पटिच्छन्तस्स अपायुप्पत्ति, सुगतियं दुक्खुप्पत्ति च, तस्स पन वचनं सद्दहित्वा हत्थेहि च पादेहि च वायामकरणं विय तेन च वायामेन परतीरं पत्वा सुखेन यथिच्छितट्ठानगमनं विय भगवतो वचनं सम्पटिच्छित्वा तण्हादीसु आदीनवं पस्सित्वा तण्हासोतस्स पटिसोतपब्बज्जादिनेक्खम्मवसेन वीरियारम्भो, आरद्धवीरियस्स च तेनेव वीरियारम्भेन तण्हासोतातिक्कमनं निब्बानतीरं पत्वा अरहत्तफलसमापत्तिवसेन यथारुचि सुखविहारोति।
Tatridaṃ opammasaṃsandanaṃ – nadīsoto viya anuppabandhavasena pavattamāno taṇhāsoto, tena vuyhamāno puriso viya anamatagge saṃsāravaṭṭe paribbhamanato taṇhāsotena vuyhamāno satto, tassa tattha piyarūpasātarūpavatthusmiṃ abhiniveso viya imassa cakkhādīsu abhiniveso, saūmisāvaṭṭasagaharakkhaso heṭṭhārahado viya kodhupāyāsapañcakāmaguṇamātugāmasamākulo pañcorambhāgiyasaṃyojanasamūho, tamatthaṃ yathābhūtaṃ viditvā tassa nadīsotassa paratīre ṭhito cakkhumā puriso viya sakalaṃ saṃsārādīnavaṃ sabbañca ñeyyadhammaṃ yathābhūtaṃ viditvā taṇhāsotassa paratīrabhūte nibbānathale ṭhito samantacakkhu bhagavā, tassa purisassa tasmiṃ nadiyā sotena vuyhamāne purise anukampāya rahadassa rahadādīnavassa ca ācikkhanaṃ viya taṇhāsotena vuyhamānassa sattassa mahākaruṇāya bhagavato taṇhādīnaṃ tadādīnavassa ca vibhāvanā, tassa vacanaṃ asaddahitvā anusotagāmino tassa purisassa tasmiṃ rahade maraṇappattimaraṇamattadukkhappattiyo viya bhagavato vacanaṃ asampaṭicchantassa apāyuppatti, sugatiyaṃ dukkhuppatti ca, tassa pana vacanaṃ saddahitvā hatthehi ca pādehi ca vāyāmakaraṇaṃ viya tena ca vāyāmena paratīraṃ patvā sukhena yathicchitaṭṭhānagamanaṃ viya bhagavato vacanaṃ sampaṭicchitvā taṇhādīsu ādīnavaṃ passitvā taṇhāsotassa paṭisotapabbajjādinekkhammavasena vīriyārambho, āraddhavīriyassa ca teneva vīriyārambhena taṇhāsotātikkamanaṃ nibbānatīraṃ patvā arahattaphalasamāpattivasena yathāruci sukhavihāroti.
गाथासु सहापि दुक्खेन जहेय्य कामेति झानमग्गाधिगमत्थं समथविपस्सनानुयोगं करोन्तो भिक्खु यदिपि तेसं पुब्बभागपटिपदा किच्छेन कसिरेन सम्पज्जति, न सुखेन वीथिं ओतरति पुब्बभागभावनाय किलेसानं बलवभावतो, इन्द्रियानं वा अतिक्खभावतो। तथा सति सहापि दुक्खेन जहेय्य कामे, पठमज्झानेन विक्खम्भेन्तो ततियमग्गेन समुच्छिन्दन्तो किलेसकामे पजहेय्य। एतेन दुक्खपटिपदे झानमग्गे दस्सेति।
Gāthāsu sahāpi dukkhena jaheyya kāmeti jhānamaggādhigamatthaṃ samathavipassanānuyogaṃ karonto bhikkhu yadipi tesaṃ pubbabhāgapaṭipadā kicchena kasirena sampajjati, na sukhena vīthiṃ otarati pubbabhāgabhāvanāya kilesānaṃ balavabhāvato, indriyānaṃ vā atikkhabhāvato. Tathā sati sahāpi dukkhena jaheyya kāme, paṭhamajjhānena vikkhambhento tatiyamaggena samucchindanto kilesakāme pajaheyya. Etena dukkhapaṭipade jhānamagge dasseti.
योगक्खेमं आयतिं पत्थयानोति अनागामितं अरहत्तं इच्छन्तो आकङ्खमानो। अयञ्हेत्थ अधिप्पायो – यदिपि एतरहि किच्छेन कसिरेन झानपुरिममग्गे अधिगच्छामि, इमे पन निस्साय उपरि अरहत्तं अधिगन्त्वा कतकिच्चो पहीनसब्बदुक्खो भविस्सामीति सहापि दुक्खेन झानादीहि कामे पजहेय्याति। अथ वा यो कामवितक्कबहुलो पुग्गलो कल्याणमित्तस्स वसेन पब्बज्जं सीलविसोधनं झानादीनं पुब्बभागपटिपत्तिं वा पटिपज्जन्तो किच्छेन कसिरेन अस्सुमुखो रोदमानो तं वितक्कं विक्खम्भेति, तं सन्धाय वुत्तं ‘‘सहापि दुक्खेन जहेय्य कामे’’ति। सो हि किच्छेनपि कामे पजहन्तो झानं निब्बत्तेत्वा तं झानं पादकं कत्वा विपस्सन्तो अनुक्कमेन अरहत्ते पतिट्ठहेय्य। तेन वुत्तं ‘‘योगक्खेमं आयतिं पत्थयानो’’ति।
Yogakkhemaṃ āyatiṃ patthayānoti anāgāmitaṃ arahattaṃ icchanto ākaṅkhamāno. Ayañhettha adhippāyo – yadipi etarahi kicchena kasirena jhānapurimamagge adhigacchāmi, ime pana nissāya upari arahattaṃ adhigantvā katakicco pahīnasabbadukkho bhavissāmīti sahāpi dukkhena jhānādīhi kāme pajaheyyāti. Atha vā yo kāmavitakkabahulo puggalo kalyāṇamittassa vasena pabbajjaṃ sīlavisodhanaṃ jhānādīnaṃ pubbabhāgapaṭipattiṃ vā paṭipajjanto kicchena kasirena assumukho rodamāno taṃ vitakkaṃ vikkhambheti, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘sahāpi dukkhena jaheyya kāme’’ti. So hi kicchenapi kāme pajahanto jhānaṃ nibbattetvā taṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanto anukkamena arahatte patiṭṭhaheyya. Tena vuttaṃ ‘‘yogakkhemaṃ āyatiṃ patthayāno’’ti.
सम्मप्पजानोति विपस्सनासहिताय मग्गपञ्ञाय सम्मदेव पजानन्तो। सुविमुत्तचित्तोति तस्स अरियमग्गाधिगमस्स अनन्तरं फलविमुत्तिया सुट्ठु विमुत्तचित्तो। विमुत्तिया फस्सये तत्थ तत्थाति तस्मिं तस्मिं मग्गफलाधिगमनकाले विमुत्तिं निब्बानं फस्सये फुसेय्य पापुणेय्य अधिगच्छेय्य सच्छिकरेय्य। उपयोगत्थे हि ‘‘विमुत्तिया’’ति इदं सामिवचनं। विमुत्तिया वा आरम्मणभूताय तत्थ तत्थ तंतंफलसमापत्तिकाले अत्तनो फलचित्तं फस्सये फुसेय्य पापुणेय्य, निब्बानोगधाय फलसमापत्तिया विहरेय्याति अत्थो। स वेदगूति सो वेदसङ्खातेन मग्गञाणेन चतुन्नं सच्चानं गतत्ता पटिविद्धत्ता वेदगू। लोकन्तगूति खन्धलोकस्स परियन्तं गतो। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Sammappajānoti vipassanāsahitāya maggapaññāya sammadeva pajānanto. Suvimuttacittoti tassa ariyamaggādhigamassa anantaraṃ phalavimuttiyā suṭṭhu vimuttacitto. Vimuttiyā phassaye tattha tatthāti tasmiṃ tasmiṃ maggaphalādhigamanakāle vimuttiṃ nibbānaṃ phassaye phuseyya pāpuṇeyya adhigaccheyya sacchikareyya. Upayogatthe hi ‘‘vimuttiyā’’ti idaṃ sāmivacanaṃ. Vimuttiyā vā ārammaṇabhūtāya tattha tattha taṃtaṃphalasamāpattikāle attano phalacittaṃ phassaye phuseyya pāpuṇeyya, nibbānogadhāya phalasamāpattiyā vihareyyāti attho. Sa vedagūti so vedasaṅkhātena maggañāṇena catunnaṃ saccānaṃ gatattā paṭividdhattā vedagū. Lokantagūti khandhalokassa pariyantaṃ gato. Sesaṃ suviññeyyameva.
दसमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dasamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / १०. नदीसोतसुत्तं • 10. Nadīsotasuttaṃ
